Arcydzieła El Greca namalowana kontrreformacja

Transkrypt

1 Studia Oecumenica 19 (2019) DOI: /so.398 s Radosław Chałupniak Wydział Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego Arcydzieła El Greca namalowana kontrreformacja Masterpieces of El Greco Counter Reformation painted Abstract The term post-tridentine is used to describe the sacred art after the Council of Trent ( ). The religious art of the 16 th and 17 th centuries joined the activities connected to the Counter Reformation, defending the dogmas of the Roman Catholic Church and arguing with Protestants. The article raises essential issues such as: Why can the masterpieces of El Greco be classified as so-called Counter-Reformation representations? What issues were raised and how did they speak for the faith preached by the Roman Catholic Church? To what extent was El Greco himself aware that through his masterpieces he defended, justified, and confirmed the teaching of the Church? Keywords: El Greco, painting, theology, the Counter Reformation. Streszczenie Termin sztuka potrydencka używany jest w odniesieniu do powstającej po Soborze Trydenckim ( ) sztuki sakralnej. Sztuka religijna XVI i XVII w. włączyła się w działania związane z kontrreformacją, broniąc dogmatów Kościoła rzymskokatolickiego i polemizując z protestantami. W artykule podjęto ważne pytania: Dlaczego dzieła El Greca można zaliczyć do tzw. przedstawień kontrreformacyjnych? Jakie tematy i w jaki sposób poruszane tematy przemawiały na rzecz wiary głoszonej przez Kościół rzymskokatolicki? W jakim stopniu sam El Greco miał świadomość, że przez swoje arcydzieła bronił, uzasadniał i potwierdzał nauczanie tego Kościoła? Słowa kluczowe: El Greco, malarstwo, teologia, kontrreformacja. Wiek XVI w historii Europy to dowartościowane słowo pisane, które dzięki wynalazkowi Johannesa Gutenberga i coraz bardziej powszechnej edukacji trafiało do jeszcze większej liczby odbiorców. Nie oznacza to jednak, że swoje zna-

2 98 Radosław Chałupniak czenie utraciły obrazy, które dotąd tak skutecznie przemawiały do wyobraźni, poruszały emocje i kształtowały światopoglądy. Różne miniatury, drzeworyty czy miedzioryty służyły jako swoiste narzędzie dyskusji i apologetyki, ewangelizacji i katechezy. Trzeba pamiętać, że w ówczesnych sporach teologicznych istotne miejsce wciąż zajmowały przedstawienia malarskie, które były skutecznym narzędziem w walce o religijne przekonania. Termin sztuka potrydencka używany był w odniesieniu do powstającej po Soborze Trydenckim ( ) sztuki sakralnej 1. Jej charakter determinowała konieczność obrony głoszonych przez Kościół rzymskokatolicki dogmatów oraz swoista walka o odzyskanie utraconych wiernych. Sztuka religijna włączyła się w działania związane z kontrreformacją, stąd niektórzy badacze stosują termin rzymskokatolicka sztuka kontrreformacyjna (Roman Catholic Counter-Reformation Art), choć nie wszystkie sakralne realizacje artystyczne tego czasu były w swej wymowie polemiczne 2. Jednym z najbardziej znaczących artystów, którzy zostawili swój genialny ślad w historii sztuki, był Doménikos Theotokópoulos (Δομηνικος Θεοτοκοπουλος), zwany także El Greco ( ). Jego życie i twórczość są interesującym przykładem zaangażowania w toczące się religijne dysputy. Z całą pewnością nie był to malarz, który biernie przyjmował i realizował kolejne, pojawiające się zamówienia. Jego sława, zwłaszcza w późniejszym okresie, dawała mu możliwość zarówno wyboru określonej formy, jak i prezentowanych treści. W kontekście odnowy Kościoła, która dokonywała się na różnych płaszczyznach po Soborze Trydenckim, warto poddać refleksji następujące kwestie: Na jakiej zasadzie można zaliczyć dzieła El Greco do tzw. przedstawień kontrreformacyjnych? Jakie poruszane przez niego tematy wchodziły w krąg argumentów skierowanych przeciw poglądom XVI-wiecznych reformatorów lub pozytywnie jak przemawiały na rzecz wiary głoszonej przez Kościół rzymskokatolicki? I jeszcze jedno pytanie, na które ze względu na brak jednoznacznych źródeł być może explicite trudniej odpowiedzieć: W jakim stopniu sam El Greco miał świadomość, że przez swoje arcydzieła broni, uzasadnia i potwierdza nauczanie tego Kościoła? 1 Janusz S. Pasierb Sztuka czasów potrydenckich. W Przełom wieków XVI i XVII w literaturze i kulturze polskiej. Red. Barbara Otwinowska, Janusz Pelc, 47. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk. 2 Por. Janusz Tazbir Reformacja, kontrreformacja, tolerancja. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie; Lidia Kwiatkowska-Frejlich Sztuka w służbie kontrreformacji. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej; Małgorzata Karkocha Sztuka potrydencka na Śląsku na przykładzie kościoła św. św. Stanisława i Wacława w Świdnicy. Założenia teoretyczne i praktyka artystyczna. Acta Universitatis Lodziensis Folia Historica 83:7; Anna Janicka. 2008, Polska sztuka sakralna w okresie kontrreformacji, Arteria Rocznik Wydziału Sztuki Wydziału Nauczycielskiego Politechniki Radomskiej, 6:

3 Arcydzieła El Greca namalowana kontrreformacja El Greco życie wpisane w burzliwy czas Czas, w którym żyje i tworzy El Greco, jest na różnych płaszczyznach burzliwy, ale też niezwykle ciekawy. Wiek XVI był w Europie czasem wielkich przemian, u których początku stało wystąpienie Marcina Lutra i ogarniająca cały Stary Kontynent reformacja oraz towarzysząca tym przemianom reakcja ze strony Kościoła katolickiego, zwłaszcza na płaszczyźnie teologicznej Sobór Trydencki. Dysputy teologów, ale także różne konflikty religijne między katolikami i protestantami, nie zawsze motywowane kwestiami teologicznymi, odcisnęły swoje piętno na tym okresie. Pokój w Augsburgu (25 września 1555 r.), wprowadzający zasadę: Cuius regio, eius religio, kończył drugą wojnę religijną ( ), zakładał współistnienie obok siebie katolików i luteran, potwierdzając jednocześnie polityczny i religijny podział Rzeszy Niemieckiej. Wiele spraw jednak pozostawało wciąż otwartych, na przykład równouprawnienie zwolenników kalwinizmu. Kwestię tę rozstrzygnął dopiero pokój westfalski, zamykający wojnę trzydziestoletnią ( ). Druga połowa XVI w. to oprócz coraz bardziej wyraźnego podziału zachodniego chrześcijaństwa czas zagrożenia ze strony imperium osmańskiego. Kiedy w 1570 r. Turcy zajęli Cypr, z inicjatywy weneckiego doży Alvisa Mocenigo, hiszpańskiego króla Filipa II i papieża Piusa V zawiązano Świętą Ligę, której zadaniem było zbrojne przeciwstawienie się Turcji. Morska bitwa pod Lepanto z 7 października 1571 r. zakończyła się wiktorią wojsk chrześcijańskich. Dobiegła końca hegemonia Turków w basenie Morza Śródziemnego, a państwa chrześcijańskie świętowały wielkie zwycięstwo. Kiedy tureckie niebezpieczeństwo zostało zażegnane, Ligę rozwiązano. Po blisko dziesięciu latach od zakończenia Soboru Trydenckiego zwycięstwo pod Lepanto wzmocniło katolicyzm na obszarach Włoch i Hiszpanii 3. W 1609 r. król hiszpański Filip III nakazał wypędzenie z kraju morysków (moriscos), arabskich potomków wyznania chrześcijańskiego. Wcześniej podobne dekrety, nakazujące opuszczenie hiszpańskich miast, wydawane były wobec żydów, np. w 1492 r. musieli oni opuścić Toledo. Nie oznacza to jednak, że wśród mieszkańców południowej Europy, zwłaszcza Włoch czy Hiszpanii, nie było przedstawicieli religii żydowskiej czy muzułmańskiej. Ówczesna migracja ludności była czymś tak oczywistym, że w różnych regionach można było spotkać żyjących obok siebie chrześcijan, żydów i muzułmanów. Wielokulturowość i multireligijność były cechą charakterystyczną także dla XVI w., zwłaszcza dla basenu Morza Śródziemnego 4. 3 Rosa Giorgi Klasycy sztuki. El Greco. Tłum. Hanna Borkowska. Warszawa: Rzeczpospolita, Por. m.in. Raymond Carr Spain: A History. Oxford: New edition, 161.

4 100 Radosław Chałupniak Kreta, z której pochodził Doménikos, w XVI w. pozostawała pod wpływem weneckim. Wcześniej swój ślad odcisnęli tutaj Grecy, Rzymianie i Arabowie. Pozostając pomiędzy Rzymem i Bizancjum, Wenecją i światem muzułmańskim, Europą, Azją i Afryką, wyspa tworzyła niezwykły konglomerat społeczny, kulturowy i religijny. Kandia, w której przyszedł na świat i przeżył swą młodość Doménikos Theotokopoulos, była miastem otwartym na wpływy nauki i sztuki. W drugiej połowie XVI w. można tam było spotkać wielu wykształconych ludzi: nauczycieli, artystów i duchownych, którzy swą wiedzą, umiejętnościami i religijnością, dzielili się z innymi. W takim klimacie wrastał młody Doménikos, idąc za swym największym marzeniem: stać się menegos wielkim i znanym mistrzem malarstwa 5. To pragnienie kazało mu ruszyć w drogę ku miejscom, gdzie mógł nie tylko rozwijać swoje talenty, ale także dzielić je z innymi. Życiowa i artystyczna droga Doménikosa wiodła przez Wenecję (gdzie nazwano go El Greco 6 ) i Rzym aż do Toledo jednego z najbardziej niezwykłych miast ówczesnej Europy. W XVI w. nie tylko we Włoszech i w Hiszpanii toczyły się wielkie dyskusje na temat wyzwolenia sztuki. Kościelni mecenasi skłaniali się raczej ku jej apologetycznej roli, tymczasem coraz częściej podnoszono głosy, że ma ona być bardziej skoncentrowana na innych funkcjach i innych tematach. Wielu artystów nawiązywało m.in. do Rafaela, wielu podejmowało tematy zaczerpnięte z mitologii, ale także z codziennego życia. Samo malarstwo religijne przyjmowało swoisty świecki charakter 7, służąc raczej celom dekoracyjnym, aniżeli wprost sakralnym. Nie znaczy to jednak, że tematy religijne zupełnie przestały interesować artystów. Hojny mecenat zarówno hierarchów kościelnych, jak i władców świeckich, sprawił, że kwitła sztuka religijna, głównie architektura, rzeźba i malarstwo. Artyści mieli zachęcać wiernych do większej pobożności, a także uczyć i przypominać podstawowe prawdy wiary i moralności. Dzięki artystycznym przedstawieniom sceny biblijne, katolickie dogmaty, przykazania i życie Kościoła nabierały konkretnego wymiaru. Dzieła sztuki wzmacniały ewangelizacyjne, homiletyczne i katechetyczne oddziaływanie duszpasterzy. W sztuce włoskiej i hiszpańskiej tendencje zgodne z duchem kontrreformacji rozwijały się na długo przed pojawieniem się w Europie nowych wzorców ikonograficznych. Architekci, rzeźbiarze i malarze opracowywali tematy spełniające zalecenia Soboru Trydenckiego i religijne oczekiwania wiernych. 5 Giorgi Klasycy sztuki. El Greco, Luciano Di Pietro, Edi Baccheschi Geniusze sztuki. El Greco. Tłum. Barbara Toeplitz- -Kaczmarek. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, Giorgi Klasycy sztuki. El Greco, 56. Por. także: Andrzej Witko Malarstwo w Hiszpanii w czasach El Greca. W W przedsionku niebios. Sztuka w Hiszpanii doby El Greca. Red. Andrzej Witko. Kraków: Wydawnictwo AA, ; Andreas Szekely Malarstwo hiszpańskie. Warszawa: WAIF.

5 Arcydzieła El Greca namalowana kontrreformacja Kontrreformacja a tematyka obrazów El Greca Sprawa obrazów była jednym z ważnych punktów sporu teologów katolickich i protestanckich. Istnieje głębokie przekonanie o obrazoburczej postawie wspólnot, jakie na początku XVI w. odłączyły się od Kościoła rzymskokatolickiego. Niektórzy nazywają nawet ten czas drugim kryzysem ikonoklastycznym 8. Ikonoklazm reformacyjny podważył znaczenie obrazów i ich kult, nie występował jednak przeciwko obrazom jako dziełom artystycznym. Reformacja, widząc w obrazach narzędzie odrzucanej władzy, niszczyła je jako symbole wyrażające określony porządek kościelno-religijny. Najbardziej radykalne stanowisko zajął Jan Kalwin ( ), który opierając się na Starym Testamencie, wykluczył nie tylko obraz, ale także krucyfiks z figurą Ukrzyżowanego. Odrzucenie roli obrazów w przekazie treści religijnych wiązało się u Kalwina z krytyką samej instytucji Kościoła, który według niego akcentując znaczenie obrazów, legitymizował lenistwo kaznodziejów i ich braki w odniesieniu do głoszonego słowa Bożego. Z kolei Ulrich Zwingli ( ), który wzywał, by ze wszystkich kościołów usunięto obrazy, był przekonany, że nic, co materialne, nie może pośredniczyć między Bogiem i człowiekiem, natomiast jest przyczyną różnych zabobonów. Marcin Luter ( ) dostrzegał w obrazach wizualizację dogmatów i po pewnym załagodzeniu swego pierwotnego stanowiska był skłonny do ich zaakceptowania. Uważał, że ludzie prości szybciej przyswoją sobie prawdy wiary, gdy będą pouczani za pomocą obrazów. Ostatecznie polecał w nauczaniu obrazy, które miały być środkiem przepowiadania słowa jedynego narzędzia zbawienia. Luter przyznawał, że dla niego niemożliwe jest noszenie w umyśle męki Pańskiej bez tworzenia w umyśle określonych obrazów. Odrzucając więc wartość pośredniczącą czy epifanijną obrazu, poparł jego znaczenie ilustracyjne i didaskaliczne 9. Protestancka krytyka względem religijnych obrazów spotkała się z reakcją ze strony Kościoła katolickiego. Sobór Trydencki, jako dziewiętnasty sobór powszechny, został zwołany przez papieża Pawła III i odbywał się w trzech sesjach ( , Por. Helmut Feld Der Ikonoklasmus des Westens (Studies in the History of Christian Traditions). Leiden: Brill; Christian Hecht Katholische Bildertheologie im Zeitalter von Gegenreformation und Barock. Berlin: Gebr. Mann; Sergiusz Michalski Protestanci a sztuka. Spor o obrazy w Europie nowożytnej. Warszawa: PWN. 9 Por. Jan Harasimowicz Rola sztuki w doktrynie i praktyce kultowej Reformacji. Euhemer Przegląd Religioznawczy 4 (24): 71 85; Georg Schädle Bilder aus der Kunst im Religionsunterricht. Nachforschungen in Theologie, Kunstgeschichte und Religionspädagogik. Berlin: LIT, 32 35; Karkocha Sztuka potrydencka na Śląsku, 9 10; Wojciech Rudkowski Reformacja degeneracja czy rozwój obrazu?. Arteria Rocznik Wydziału Sztuki Wydziału Nauczycielskiego Politechniki Radomskiej 6: 23 25; Andrzej Draguła Eucharystia zmediatyzowana. Teologiczno-pastoralna interpretacja transmisji Mszy Świętej w radiu i telewizji. Zielona Góra: Wydawnictwo Diecezji Zielonogórsko-Gorzowskiej,

6 102 Radosław Chałupniak i ). Oficjalnie Sobór rozpoczął proces odnowy Kościoła katolickiego zwany kontrreformacją. Ojcowie soborowi podjęli różne kontrowersyjne tematy, wyjaśniali nauczanie Kościoła i odnowili jego dyscyplinę. Dekrety soborowe zostały zatwierdzone przez Piusa IV, tworząc podstawę dla rozwoju katolickiej teologii. Sobór Trydencki w swych orzeczeniach zajął się istotnymi kwestiami, powtarzającymi się w sporach z protestantami, tj.: kanonem Pisma Świętego, grzechem pierworodnym i kwestią usprawiedliwienia, sakramentami (zwłaszcza Eucharystią, kapłaństwem i małżeństwem), tematyką czyśćca oraz odpustów. Tendencje ikonoklastyczne protestantów, a także różne pytania i wątpliwości, jakie pojawiały się wśród samych katolików na temat malarstwa religijnego, wymusiły oficjalne zajęcie stanowiska w tej kwestii. Nauczanie Kościoła potwierdziło istotne znaczenie obrazów dla pouczenia w wierze. Sprawy dotyczące kultu obrazów i relikwii powiązano z pytaniem o wstawiennictwo świętych i omawiano podczas 25. sesji Soboru. W soborowym dekrecie De invocatione, veneratione et reliquiis Sanctorum, et saris imaginibus, przyjętym 3 grudnia 1562 r., wyraźnie przypomniano, że: święci królujący wraz z Chrystusem ofiarują Bogu swoje modlitwy za ludzi; dobrą i pożyteczną rzeczą jest pokorne wzywanie świętych i uciekanie się do ich modlitw, wstawiennictwa oraz pomocy w celu otrzymania dobrodziejstw od Boga przez Jego Syna, Pana naszego Jezusa Chrystusa, który jest naszym jedynym Odkupicielem i Zbawicielem (nr 2). Ojcowie soborowi, odnosząc się do Soboru Nicejskiego II, zachęcali do posiadania obrazów Chrystusa, Maryi i innych świętych 10, przypominali ich katechetyczne znaczenie 11 i przestrzegali przed możliwymi nadużyciami 12. Podkreślono relatywność wizerunków 10 Obrazy Chrystusa, Bożej Rodzicielki oraz innych świętych należy posiadać i zachowywać zwłaszcza w świątyniach, i oddawać im należną cześć i uszanowanie, nie dlatego by wierzono, że tkwi w nich jakieś bóstwo czy moc, ze względu na które miałyby być czczone; lub że można ich o coś prosić; lub że należy pokładać nadzieję w obrazach, jak niegdyś czynili poganie, którzy swą nadzieję pokładali w bożkach, ale dlatego, że okazywany im honor odnosi się do wzoru, który przedstawiają. W ten sposób przez obrazy, gdy je całujemy, odkrywamy przed nimi głowę i klękamy, adorujemy Chrystusa i czcimy świętych, których one noszą podobizny. Zatwierdziły to sobory, zwłaszcza Sobór Nicejski II przeciwko obrazoburcom (nr 5) por. Sobór Trydencki Dekret Wzywanie, cześć i relikwie świętych oraz święte obrazy. W Dokumenty Soborów Powszechnych. T. IV: Opr. Arkadiusz Baron, Henryk Pietras, Kraków: Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy. 11 Biskupi powinni pilnie uczyć, że namalowane lub wyrażone w innej formie wydarzenia dotyczące tajemnic naszego Odkupienia uczą lud i utwierdzają przez wspominanie i wytrwałe rozważanie prawd wiary. Dlatego wszystkie święte obrazy przynoszą wielkie korzyści, nie tylko dlatego, że przypomina się ludowi, jak wiele dobrodziejstw i darów otrzymał od Chrystusa, ale także dlatego, że cuda i zbawienne przykłady dokonane przez Boga za pośrednictwem świętych przedstawiane są wiernym, żeby dziękowali za nie Bogu i kształtowali swoje życie i obyczaje naśladując świętych, żeby byli pobudzani do adorowania i miłowania Boga oraz do praktykowania pobożności. Gdyby zaś ktoś nauczał lub utrzymywał coś przeciwnego tym dekretom niech będzie wyklęty. Sobór Trydencki Dekret Wzywanie, cześć i relikwie świętych oraz święte obrazy, nr Gdyby zaś do tych świętych i zbawiennych zasad wkradły się jakieś nadużycia, święty sobór gorąco pragnie, by zostały wyeliminowane w taki sposób, aby nie tworzono żadnych obrazów przedstawiających fałszywą naukę, które stają się okazją niebezpiecznego błędu dla niewykształconych ludzi Sobór Trydencki Dekret Wzywanie, cześć i relikwie świętych oraz święte

7 Arcydzieła El Greca namalowana kontrreformacja 103 w kulcie chrześcijańskim (wizerunek nie jest przedmiotem czci sam w sobie) i skupiono się na zasadności obecności obrazów w Kościele z podkreśleniem ich funkcji dydaktycznej i memoratywnej. Na tym etapie religijnego obrazowania Kościół opowiedział się bardziej za perspektywą wspomnieniowo-biblijną niż doktrynalną. W wyniku reformy potrydenckiej wzrosło na nowo teologiczne znaczenie obrazów i, ujmując to szerzej, zainteresowanie oddziaływaniem piękna na sferę religijną 13. Obrazy miały pobudzać wiernych do pobożności i wdzięczności za otrzymane dobrodziejstwa i dary, zachęcać do kształtowania swojego życia na podobieństwo przedstawionych postaci oraz do miłowania ich, a w dalszej konsekwencji samego Boga, jako źródła ich świętości 14. Wszelkie obrazy niezgodne z katolicką nauką powinny zostać usunięte z kościołów. Nakazano malarzom koncentrować się na wydarzeniach przedstawionych w świętych tekstach, unikać zmysłowości, powabnego wdzięku, rzeczy świeckich i niegodnych świątyń, a także różnego rodzaju zabobonów 15. Równolegle do teologicznych dysput dokonywał się proces sekularyzacji sztuki i jej emancypacji spod wpływów kościelnych. Choć Kościół, pozostając znaczącym mecenasem wielu artystów, w dalszym ciągu uważał sztukę za środek przekazu i umocnienia wiary, to jednak coraz wyraźniej rysował się podział na sztukę religijną i świecką. Ta pierwsza stawała się z jednej strony przestrzenią dysput teologicznych (między katolicyzmem i protestantyzmem), z drugiej środkiem wyrazu własnego podejścia artysty do zagadnień wiary. Coraz doskonalsze opanowywanie warsztatu, pojawiające się nowe style i szkoły pozwalały na nowe ujęcia znanych tematów. Biblia była częstym motywem obrazy, nr 7; Jeżeli zaś czasem wyraża się i przedstawia wydarzenia i opowiadania z Pisma Świętego, co jest stosowne dla nieuczonego ludu, należy pouczyć lud, że Bóstwo nie dlatego zostało przedstawione, jak gdyby mogło być widziane ludzkimi oczyma lub wyrażone barwami i kształtami Sobór Trydencki Dekret Wzywanie, cześć i relikwie świętych oraz święte obrazy, nr 8; Następnie należy usunąć wszelkie przesądy związane z wzywaniem świętych, czczeniem relikwii oraz świętym używaniem obrazów; należy wyeliminować wszelkie brudne zyski i unikać wszelkiej swawoli, aby nie malowano obrazów i nie zdobiono ich bezwstydnym powabem, aby ludzie nie nadużywali uroczystości ku czci świętych i nawiedzania relikwii do uczt i pijaństwa, jak gdyby świąteczne dni ku czci świętych sprowadzały się do przepychu i swawoli Sobór Trydencki Dekret Wzywanie, cześć i relikwie świętych oraz święte obrazy, nr 9; Na koniec, biskupi powinni pilnie i troskliwie zadbać o to, aby w tych sprawach nie dochodziło do niczego nieuporządkowanego, przewrotnego lub rodzącego niepokoje, do niczego bezbożnego i haniebnego, ponieważ Domowi Bożemu przystoi świętość Sobór Trydencki Dekret Wzywanie, cześć i relikwie świętych oraz święte obrazy, nr 10; Aby zasady te wierniej zachowywano, święty sobór postanawia, że nikomu nie wolno w żadnym miejscu ani kościele, nawet w jakikolwiek sposób objętym egzempcją, umieszczać ani starać się o umieszczenie jakiegokolwiek niezwykłego obrazu, jeżeli nie uznał go biskup Sobór Trydencki Dekret Wzywanie, cześć i relikwie świętych oraz święte obrazy, nr Por. Radosław Chałupniak Arcydzieła malarstwa w katechezie (Opolska Biblioteka Teologiczna 131). Opole: Redakcja Wydawnictw Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, Karkocha Sztuka potrydencka na Śląsku, Janusz S. Pasierb Problematyka sztuki w postanowieniach soborów. Znak 12: 1464.

8 104 Radosław Chałupniak nawet dla takich artystów, którzy na co dzień nie przyznawali się do wiary. Dla niektórych twórców sztuka stała się swoistą religią i coraz częściej była wykorzystywana do ataków na chrześcijaństwo. Dystans Kościoła do nowych nurtów powodował, że rozdźwięk między sztuką i chrześcijaństwem zaczął się pogłębiać 16. Choć zdecydowana większość obrazów odnosiła się do tematów religijnych, to jednak nie wszystkie one były wyrazem czy też świadectwem wiary ich twórców. Już wtedy można zaobserwować, że powstawały obrazy: religijne, święte i chrześcijańskie. Te pierwsze w szeroki sposób odnosiły się do zagadnień religijnych, m.in. podejmując tzw. pytania graniczne, ludzkie dylematy czy wątpliwości, także związane z wiarą. Religijność rozumiana była jako swoiste przekraczanie rzeczywistości ziemskiej, poszukiwanie sensu, próba podjęcia pytań, które dotyczą znaczenia ludzkiego życia, miłości i cierpienia, radości i smutków. Z kolei obrazy święte, przeznaczone do religijnego kultu i wykorzystywane w liturgii, powstawały z inspiracji ludzi wierzących w celu wyrażenia piękna Boga i oddania Mu czci. Podobnie obrazy chrześcijańskie odnosiły się wprost do Chrystusa, życia świętych i prawd wiary głoszonych w Kościele, w których wyraźnym zamiarem artysty było ukazanie i przekaz wiary chrześcijańskiej 17. Przełom XVI i XVII w. był czasem, kiedy sztuka mocno poszukiwała swej istoty, a nawet próbowała wyzwolić się spod wpływów religii, z drugiej właśnie w wierze i jej liturgiczno-kościelnej funkcji odkrywała swe bogate inspiracje i swe ponadczasowe znaczenie. W takim kontekście warto na nowo odkryć sztukę El Greca malarza, który z jednej strony zetknął się z wielkim światem ówczesnej kultury, z drugiej niósł w sobie pewne doświadczenia młodości: otwartość na ludzi inaczej wierzących oraz silne zakorzenienie w Kościele rzymskokatolickim. Reformacja ze swym antyobrazowym afektem była dla wielu artystów zwyczajnym zagrożeniem: podważeniem znaczenia ich pracy i pozbawieniem źródła utrzymania. Twórcy, którzy dotąd korzystali z bogatego mecenatu Kościoła, stawali przed zasadniczym wyborem: albo dać się porwać nowym ideom, zerwać ze sztuką religijną i tworzyć dzieła świeckie, albo próbować nadal swoimi zdolnościami i zaanga- 16 Chałupniak Arcydzieła malarstwa w katechezie, Podział został zaproponowany w: Maria Luiza Mazzarello, Maria Franca Tricarico Arte e catechesi. Note per avviare la riflessione. W Vie del bello in catechesi. Estetica ed educazione alla fede. Red. Danilo Marin. Torino: Elledici, 173. Por. także: Tadeusz Boruta Malując Boga nie Boga malujemy. W Człowiek dzieło sacrum. Red. Stanisław Gajda, Helmut J. Sobeczko. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, 529; Maria Gołaszewska Sacrum i profanum sztuki. W Ethos sztuki. Ogólnopolskie syminarium estetyczne poświęcone etycznej problematyce sztuki. Red. Maria Gołaszewska. Kraków: Instytut Filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego, 15 27; Witold Kawecki Teologia piękna. Poszukiwanie locus theologicus w kulturze współczesnej. Poznań: Wydawnictwo Warszawskiej Prowincji Karmelitów Bosych, 90 97; Joanna Winnicka-Gburek Krytyka etyka sacrum. Gdańsk: Wydawnictwo Naukowe Katedra,

9 Arcydzieła El Greca namalowana kontrreformacja 105 żowaniem służyć wierze, która była im bliska. Zapewne El Greco, człowiek niezwykle utalentowany i dobrze zorientowany w nurtach ówczesnych europejskich przemian, także stanął przed taką decyzją. Doménikos wzrastając w zamożnym domu na Krecie, przeszedł gruntowne studia humanistyczne poznał klasyczną grekę i łacinę oraz język włoski i hiszpański 18. Był człowiekiem wykształconym, który poza malarstwem miał wiele innych zainteresowań zajmował się architekturą i rzeźbą, a także sporo czytał jak na swoje czasy. Zgromadził bogaty księgozbiór (143 tomy), a biegła znajomość greki ułatwiała mu studiowanie antycznych filozofów. W swej bibliotece Mistrz z Toledo posiadał pięciotomowe wydanie Starego i Nowego Testamentu, a także Kazania św. Jana Chryzostoma, Homilie i Rozprawy o etyce św. Bazylego, Hierarchię niebieską Pseudo-Dionizego Areopagity i niektóre dzieła św. Justyna męczennika. Ze współczesnej literatury religijnej dysponował hiszpańskim tłumaczeniem wydanych uchwał Soboru Trydenckiego cennym vademecum dla malarza kontrreformacji 19. Jak zapisali biografowie artysty: Znajomość doktryny i duchowości katolickiej uwidaczniała się w relacjach El Greca z ludźmi, książkach z jego prywatnej biblioteki oraz w sposobie przedstawiania tematyki religijnej w obrazach. Artysta odrzucał literacką interpretację motywów sakralnych, starając się wyrazić ich znaczenie za pomocą ikonografii i stylu malarskiego. W swoich dziełach łączył elementy filozofii platońskiej i doktryny chrześcijańskiej. Malowane przez artystę formy wydają się jakby pozbawione materii, kolory są czyste i błyszczące. Światło w obrazach El Greca zwykle jest jaskrawe, ostre, z kolei przestrzeń, w której umieszcza postacie, jest nieokreślona, często ciemna i pusta 20. Malarstwo El Greca, choć tak bardzo oryginalne, to jednak nie tylko niepowtarzalny styl (forma), ale również treść, a więc określona tematyka. Zdecydowana większość obrazów, które pozostawił po sobie Doménikos, to są odnosząc się do wcześniej wprowadzonego podziału malowidła chrześcijańskie. Owszem, pojawiały się także tematy świeckie, przede wszystkim portrety i widoki ukochanego miasta Toledo, jednak spośród blisko 350 znanych dzieł około 90 procent dotyczyło tematów związanych z wiarą. Twórczość El Greca była swoistą odpowiedzią na przemiany, które dokonywały się w Europie, jego osobistym głosem w wielkiej dyspucie na temat wiary. Jego talenty i sława pozwoliłyby na pewnym etapie na autonomię, a nawet bunt wobec otaczającej go religijnej rzeczywistości. Artysta, gdyby tylko chciał, mógłby zrezygnować 18 Giorgi Klasycy sztuki. El Greco, Pietro, Baccheschi Geniusze sztuki. El Greco, 31; Giorgi Klasycy sztuki. El Greco, Giorgi Klasycy sztuki. El Greco, 85.

10 106 Radosław Chałupniak z dzieł o charakterze chrześcijańskim i zająć się wyłącznie tematami świeckimi, a jednak do końca ukazywał treści, które nie tylko ze względu na zamawiających donatorów musiały być mu bliskie i ważne. Podejmowane przez El Greca tematy są wyraźnym opowiedzeniem się artysty po stronie kontrreformacji, która w religijnej sztuce dostrzegała jedną z dróg odnowy katolickiej wiary. Warto pamiętać, że Doménikos, przebywając w Wenecji, Rzymie i Toledo, był w centrum gorących debat, które tak żywo dotykały artystów. Biografowie przypominają, że El Greco odwiedził Wieczne Miasto w 1570 r., a więc kiedy trwała już budowa słynnego, jezuickiego kościoła II Gesu ( ), mającego swym pięknem i majestatem ukazać blask Bożej chwały. Kościół korzystał ze sztuki barokowej, której wyrazem była ta właśnie świątynia, by zachwycić i przez to przyciągnąć wiernych. Choć El Greco nie włączył się w nurt sztuki barokowej, to jego obrazy, odwołujące się raczej do manieryzmu, wyraźnie aspirują do dzieł, które nie tylko się ogląda, ale którymi się zachwyca, które wskazują na obecność Boga i przed którymi jak przed greckimi ikonami wierni się modlą. Charakterystyczne dla sztuki, która towarzyszyła kontrreformacji, były przede wszystkim różne przedstawienia Chrystusa oraz liczne wątki Maryjne i hagiograficzne, także związane z kultem męczenników. Spoglądając na bogaty zbiór obrazów, które pozostawił po sobie El Greco, można wskazać, że taka właśnie tematyka dominowała w jego malarstwie. 3. Jezus Chrystus oczami El Greca Postać Chrystusa stoi w centrum twórczości Doménikosa Theotokópoulosa. El Greco w swych obrazach wielokrotnie ukazywał Jezusa, próbując w sobie właściwy sposób zmierzyć się z najważniejszym pytaniem chrześcijanina: Kim On dla mnie jest? Na podstawie twórczości artysty można ukazać kolejne odsłony życia Chrystusa: od Jego narodzenia przez działalność, śmierć i zmartwychwstanie aż do chwalebnego wniebowstąpienia. Zasadnicze, katechizmowe prawdy powtarzane przez chrześcijańskich kaznodziejów zostały w twórczości El Greca wizualnie przedstawione, podobnie jak wcześniej czynili to artyści średniowieczni malujący w świątyniach słynne przedstawienia Biblia pauperum 21. Tematyka narodzin Chrystusa została podjęta na kilku obrazach ukazujących Maryję (klasyczny temat wschodnich ikon) z Józefem i Anną, ale także na malowidłach oddających hołd składany Dziecięciu przez pasterzy (tradycyjny wątek 21 Por. Hanna Wegner Biblia ubogich. Biblia pauperum. W Encyklopedia Katolicka. T. II, Lublin: TN KUL.

11 Arcydzieła El Greca namalowana kontrreformacja 107 teologii katolickiej eksponujący otwarcie Nowonarodzonego na prostych ludzi). Znanych jest aż pięć obrazów zatytułowanych Adoracja pasterzy (z Wenecji, Santander, Nowego Jorku, Toledo i Madrytu) 22 i dwanaście ukazujących Pokłon pasterzy (m.in. z Madrytu, Santander, Bukaresztu czy Aten). Chrzest Jezusa został przedstawiony na trzech płótnach, z których najbardziej znane jest malowidło z Toledo ( , olej na płótnie, cm, Hospital Tavera) 23. Jak wiele obrazów z okresów kontrreformacji także ten ukazuje podwójną rzeczywistość: ziemską i niebiańską, przypominając, że są one ściśle złączone: nasze życie ziemskie ma swoje następstwa w wieczności. Chrzest jako pierwszy i podstawowy sakrament wprowadza w wiarę i wspólnotę Kościoła oraz otwiera na Chrystusowe zbawienie. Wydarzenie chrztu Pańskiego jest jednocześnie objawieniem Trójcy Świętej: głos Boga Ojca: Ten jest mój Syn umiłowany i zstąpienie na Jezusa Ducha Świętego zostały przedstawione przez El Greca w sposób niezwykle ekspresyjny. W samym centrum obrazu znajduje się gołębica, a Syn i Ojciec otoczeni są aniołami. Jeden z aniołów okrywa Jezusa czerwoną szatą, symbolem-zapowiedzią Jego męki ten motyw powraca na obrazach, w których El Greco podejmuje tematykę pasyjną. Niezwykle przejmujące jest ukazanie Zbawiciela na obrazie Chrystus jako Zbawiciel (ok , olej na płótnie, cm, Casa y Museo de El Greco, Toledo) 24. Kompozycja przedstawienia ściśle nawiązuje do kanonu ikonopisarskiego: Chrystus Pantokrator błogosławi, zapraszając do włączenia się w rzeczywistość zbawienia. Ponownie wraca ikoniczny motyw czerwonej szaty (hition), w którą ubrany jest Zbawiciel, na którą narzucony jest jeszcze niebieski płaszcz (hymation). Czerwień wyraża miłość i poświęcenie, kolor niebieski duchowość i nieskończoność, a także majestat i bóstwo Chrystusa. Kilku biografów El Greca podkreśla, że pojawiająca się w jego obrazach scena uzdrowienia ślepca jest symbolicznym przedstawieniem dzieła odnowy, dokonywanego w czasach artysty przez kontrreformację w Kościele rzymskim 25. Podobnie kilka razy El Greco powtórzył temat wypędzenia kupców ze świątyni 26. Uzdrowienie ślepca miało symbolizować przywrócenie wzroku niewierzącym, a Wypędzenie przekupniów ze świątyni wskazywać na potrzebę oczyszczenia 22 Por. m.in.: Pietro, Baccheschi Geniusze sztuki. El Greco, 2 3; Michael Scholz-Hänsel El Greco. Domenikos Theotokopoulos Köln: Benedikt Taschen Verlag, 65; Kazimierz Zawanowski W kręgu sztuki: El Greco, Warszawa: Arkady, Santiago Alcolea El Greco. Barcelona: Ediciones Poligrafa, 34 35; Scholz-Hänsel El Greco, Scholz-Hänsel El Greco, Pietro, Baccheschi Geniusze sztuki. El Greco, 86; Scholz-Hänsel El Greco, Alcolea El Greco, 1, 40 41; Giorgi Klasycy sztuki. El Greco, 49; Pietro, Baccheschi Geniusze sztuki. El Greco, 36 37; Scholz-Hänsel El Greco, 16.

12 108 Radosław Chałupniak Kościoła z grzechów i herezji. Oba tematy wyraźnie wpisywały się w ruch odnowy Kościoła katolickiego 27. Na podstawie twórczości El Greca można śmiało stwierdzić, że był on artystą pasyjnym. Obrazy poświęcone męce i śmierci Chrystusa obejmują kilkadziesiąt płócien, począwszy od Ostatniej wieczerzy (ok. 1568, olej na desce, Pinacoteca Nazionale, Bolonia) 28 oraz tematu modlitwy w Ogrójcu, którą Mistrz z Toledo ukazał przynajmniej dziewięć razy 29. Na jednym z tych przedstawień Chrystus w czerwonej szacie klęczy na swym niebieskim płaszczu, wpatrując się w anioła podającego mu kielich symbol zbliżającej się męki. Kompozycję obrazu uzupełniają dwie sceny: z lewej strony śpiących apostołów, z prawej nadchodzących z oddali uzbrojonych strażników 30. Tematyka pierwszego wykonanego w Toledo i jednego z najsłynniejszych obrazów El Greca Espolio, obnażenie z szat wracała u artysty kilkakrotnie. Ów pierwowzór z lat , zachowany w zakrystii w toledańskiej katedrze, jest arcydziełem monumentalnym ( cm) 31, który eksponuje Chrystusa w czerwonej szacie otoczonego ze wszystkich stron różnymi postaciami. Charakterystyczna dla El Greca jest gra kolorami: kumulacja ciemnoszarych postaci tworzy tło dla czerwieni płaszcza Zbawiciela i dwóch postaci z przodu ubranych w żółte szaty: jednego z oprawców i kobiety, prawdopodobnie Marii Magdaleny. Wobec tak klarownej postaci Jezusa trudno przejść obojętnie: trzeba jednoznacznie opowiedzieć się i wybrać: z Nim albo przeciwko Niemu. Symbolicznie tłum może być odczytany jako świat, w którym przyszło żyć artyście, wypełniony różnego rodzaju wątpliwościami i religijnymi podziałami. Przynajmniej trzynaście razy El Greco na swych obrazach przedstawił Chrystusa odzianego w swoją czerwoną szatę z narzuconym niebieskim płaszczem, który dźwiga swój krzyż, przytulając się do niego i wznosząc swoje oczy w kierunku nieba 32. Także sama scena ukrzyżowana była podejmowana przez El Greca kilkanaście razy. Na jednym z najbardziej znanych obrazów Ukrzyżowany Chrystus z dwoma donatorami (ok. 1580, olej na płótnie, cm, Musée 27 Andrzej Witko El Greco i jego tajemnice. W W przedsionku niebios. Sztuka w Hiszpanii doby El Greca. Red. Andrzej Witko, Kraków: Wydawnictwo AA; Zawanowski W kręgu sztuki: El Greco, Por. Harold E. Wethey El Greco y su escuela, Madrid: Ediciones Guadarrama, 57 60, Scholz-Hänsel El Greco, 17; Giorgi Klasycy sztuki. El Greco, Por. m.in.: Scholz-Hänsel El Greco, 41; Pietro, Baccheschi Geniusze sztuki. El Greco, Alcolea El Greco, Alcolea El Greco, 10 11; Scholz-Hänsel El Greco, 36; Pietro, Baccheschi Geniusze sztuki. El Greco, Por. Alcolea El Greco, 42; Scholz-Hänsel El Greco, 37.

13 Arcydzieła El Greca namalowana kontrreformacja 109 du Louvre, Paryż) 33 Zbawiciel wpatruje się w niebo, a ludzie pod krzyżem, podobnie jak na niektórych wschodnich ikonach, usytuowani są w taki sposób, że krew Chrystusowych ran spada na ich głowy. Granatowe chmury, będące tłem tego obrazu, swoiście symbolizują ciemność grzechów, z których Zbawiciel wyzwala swoich uczniów. W kontekście ukrzyżowania Chrystusa El Greco ukazał Boga Trójjedynego: Trójca Święta ze zmarłym Chrystusem ( , olej na płótnie, cm, Museo Nacional del Prado, Madryt 34 ). Zupełnie inna niż poprzednio jest gra kolorów zastosowanych przez El Greca. Obraz jest rozjaśniony, jedynie w dole pozostały obłoki, a pod nimi ciemnogranatowa, ziemska rzeczywistość. Ciało Chrystusa podtrzymywane jest przez Boga Ojca i grono aniołów, nad którymi unosi się gołębica symbol Ducha Świętego. Dokładny środek obrazu wyznaczony jest przez otwartą ranę pozostawioną po włóczni rzymskiego żołnierza, który przebił prawy bok Chrystusa. Wyraźnie wyeksponowane przez artystę rany Zbawiciela są potwierdzeniem Jego zbawiennej ofiary. Biografowie El Greca wskazują na jego trzy różne obrazy, w których w typowym dla siebie stylu artysta przedstawił zmartwychwstanie Chrystusa (z Bukaresztu, Madrytu i Toledo) 35. Zmartwychwstały swoją postacią tworzy nową rzeczywistość, wznosząc swą dłoń ku niebu i spoglądając na ziemię, na której pozostają zarówno jego uczniowie (wśród nich także donatorzy), jak i żołnierze, pogrążeni we śnie albo wystraszeni dokonującym się zwycięstwem nad śmiercią. Męka, śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa zmierzają ku Jego chwale: El Greco w Adoracji Imienia Jezus ( , olej i tempera na drewnie, cm, The National Gallery, London; podobny, większy obraz znajduje się w Escorialu) 36 uhonorował charakterystyczny i jednoznacznie kojarzony z Towarzystwem Jezusowym łaciński skrót imienia Jezusa IHS 37. Wyraźnie, co jest typowe dla sztuki potrydenckiej, ukazane jest zestawienie dwóch, a nawet w tym wypadku trzech światów: po prawej stronie na dole potępionych, którzy znikają w symbolizującej piekło paszczy wielkiego potwora, po lewej stronie modlących się na ziemi oraz w niebie aniołów adorujących imię Jezus. Taka kompozycja winna uświadamiać adresatom nieuchronność konsekwencji wynikających z życiowych wyborów i jednocześnie podkreślać rolę Chrystusa w zbawieniu świata. 33 Giorgi Klasycy sztuki. El Greco, 83; Scholz-Hänsel El Greco, Scholz-Hänsel El Greco, Por. Alcolea El Greco, 9; Pietro, Baccheschi Geniusze sztuki. El Greco, 43; Scholz-Hänsel El Greco, Alcolea El Greco, Dorothea Forstner Świat symboliki chrześcijańskiej. Tłum. Wanda Zakrzewska, Paweł Pachciarek, Ryszard Turzyński. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 34.

14 110 Radosław Chałupniak 4. Maryja w malarstwie El Greca Wobec protestanckiego zanegowania kultu Maryi sztuka potrydencka wskazała na konieczność akcentowania tematów związanych z Matką Bożą: W szczególny sposób manifestowano wiarę w Jej niepokalane poczęcie, wniebowzięcie i królowanie w niebie. Immaculata od łacińskiego słowa «niepokalana» to typ ikonograficzny ukazujący młodzieńczą Madonnę bez Dzieciątka, przedstawioną frontalnie w całej postaci z księżycem u stóp, depczącą węża owiniętego wokół kuli świata, z dłońmi złożonymi modlitewnie lub trzymającą berło. Głowę Maryi otacza wieniec z gwiazd. Często ukazywano ją w otoczeniu puttów lub adorowaną przez świętych. Jest to Madonna Apokaliptyczna zaczerpnięta z wizji św. Jana 38. Warto przypomnieć, że już w Wenecji młody Doménikos Theotokopoulos zaliczany był do tzw. madonnieri, czyli XVI-wiecznych malarzy weneckich, którzy specjalizowali się w obrazach Maryi Madonny, przeznaczonych dla licznych klasztorów i kościołów 39. Ikonografia Maryjna była znana artyście także z młodości, którą spędził na Krecie, stąd nic dziwnego, że również okres hiszpański wypełniony był licznymi odwołaniami do postaci Maryi, także bazujących na literaturze apokryficznej, np. Narodziny Maryi (kolekcja Bührle, Zurych) czy Zaślubiny Maryi (ok. 1614, olej na płótnie, cm, Muzeum Narodowe, Bukareszt) 40. El Greco wykonał przynajmniej piętnaście obrazów poświęconych tematyce zwiastowania (np. Zwiastowanie, ok , olej na płótnie, cm, Museo Nacional del Prado, Madryt) 41. Przedstawienia te powstawały w różnych latach, jednak schemat kompozycyjny niewiele się zmieniał: artysta ukazał scenę w swoistym trójkącie, którego dolne kąty tworzą dwie postaci: Maryi i Archanioła Gabriela, a górny Duch Święty zstępujący w postaci gołębicy. Scena zwiastowania wyraźnie łączy u El Greca niebo i ziemię, a Maryja jest tą osobą, która przyjęła wyrażoną przez anioła Bożą wolę, stając się Matką Jezusa. Wokół tematyki macierzyństwa Maryi skupia się kilka serii malowideł El Greca, np. obraz Madonna z Dzieciątkiem, św. Martyną i św. Agnieszką ( , olej na płótnie, 193,5 103 cm, National Gallery of Art, Widener Collection, Waszyngton) 42, sześć wersji obrazu Święta Rodzina ze świętą Anną (np. powstały ok , olej na płótnie, cm, Hospital Tavera, 38 Janicka Polska sztuka sakralna w okresie kontrreformacji, Por. Pietro, Baccheschi Geniusze sztuki. El Greco, Zawanowski W kręgu sztuki: El Greco, Por. Alcolea El Greco, 60 61; Scholz-Hänsel El Greco, Scholz-Hänsel El Greco, 64.

15 Arcydzieła El Greca namalowana kontrreformacja 111 Toledo) 43, a także opisane wcześniej obrazy ukazujące adorację lub pokłon pasterzy przed Nowonarodzonym. Dwa piękne obrazy El Greca ukazują Maryję, która karmi Jezusa (Madonna karmiąca), a jeden z muzeum Prado przedstawia Ucieczkę do Egiptu. Zdecydowana większość przedstawień Maryi wiąże się z dwoma wydarzeniami: Bożym Narodzeniem oraz męką Jezusa. Zgodnie z nauczaniem Kościoła katolickiego Maryja towarzyszyła Jezusowi w Jego męce. Według zapowiedzi starca Symeona Jej serce miało zostać symbolicznie przebite mieczem cierpienia. El Greco oddał ból współcierpiącej z Synem Matki w seriach pasyjnych obrazów, każdy w różnych wersjach: Pożegnanie Jezusa z Matką, Mater Dolorosa, Madonna w żałobie i najczęściej powtarzany motyw Pietà 44. Jednym z najbardziej rozpoznawalnych obrazów El Greca jest Zesłanie Ducha Świętego (ok , olej na płótnie, cm, Museo Nacional del Prado, Madryt) 45, na którym Maryja w otoczeniu pierwotnego Kościoła przyjmuje płomienie symbole Ducha Świętego unoszącego się jako gołębica nad głowami zebranych. Artysta ukazał aż piętnaście ludzkich postaci: dziesięć osób stoi niemal w jednym szeregu, pięć dopełnia lewą, prawą oraz dolną przestrzeń obrazu. Maryja w czerwonej sukni i niebieskim płaszczu wyraźnie umieszczona jest w centrum, jako ta, wokół której zgromadzony jest Kościół Chrystusa. El Greco przedstawił także w bardzo dynamiczny i sugestywny sposób Wniebowzięcie Maryi (1577, olej na płótnie, cm, The Art Institute of Chicago) 46. Ta, która poczęła i zrodziła Zbawiciela, a także towarzyszyła w Jego krzyżowej drodze, została jak nauczał Kościół na długo przed oficjalnym ogłoszeniem dogmatu z ciałem i duszą wzięta do nieba. Na obrazie postać Maryi wyraźnie odróżniona jest od grupy apostołów, zgodnie z zasadą dwóch sfer: niebiańskiej i ziemskiej. Często pojawia się w twórczości El Greca motyw koronacji Maryi w niebie. Znanych jest przynajmniej osiem wersji, z których najczęściej przywołuje się Ukoronowanie Maryi z 1591 r. (olej na płótnie, , Museo Nacional del Prado) 47. Kompozycja obrazu jest ciekawie przemyślana: Bóg Ojciec razem z Jezusem nakładają koronę Maryi, nad którą objawia się Duch Święty w postaci gołębicy. Biel ptaka i szaty Boga Ojca mocno kontrastują z czerwienią szat Jezusa i Maryi oraz niebieskim kolorem ich płaszczy. 43 Scholz-Hänsel El Greco, Scholz-Hänsel El Greco, s. 29; Pietro, Baccheschi Geniusze sztuki. El Greco, Alcolea El Greco, 68 69; Scholz-Hänsel El Greco, Por. Scholz-Hänsel El Greco, 31; Pietro, Baccheschi Geniusze sztuki. El Greco, Scholz-Hänsel El Greco, 30.

16 112 Radosław Chałupniak Ważne w kontekście kontrowersji religijnych z protestantami jest przedstawienie malarskie Dziewica miłosierdzia ( , olej na płótnie, cm, Hospital de la Caridad, Illescas) 48. Obraz przedstawia Maryję, która odziana w czerwoną suknię i niebieski płaszcz (wyraźne nawiązanie do Chrystusa) okrywa tym płaszczem namalowane postaci, m.in. syna El Greca Jorge Manuela. Wstawiennictwo Maryi jako królującej w niebie ukazane jest także na jednym z najsłynniejszych obrazów El Greca Pogrzeb hrabiego Orgaza ( , olej na płótnie, cm, kościół Santo Tomé, Toledo) 49. W typowym dla malarstwa potrydenckiego sposobie przedstawienia dwóch rzeczywistości (ziemskiej i niebiańskiej) Maryja w swej czerwonej sukni i niebieskim płaszczu razem z Piotrem, Janem Chrzcicielem, apostołami i innymi świętymi przyjmuje duszę zmarłego do nieba, w którym centralną postacią jest Jezus Chrystus, Zbawiciel w jaśniejącej, białej szacie. 5. Święci i męczennicy w obrazach hiszpańskiego Greka Ponieważ protestanci podważyli kult świętych, stąd wielu artystów, w tym także El Greco, podejmowało tematykę hagiograficzną, zwłaszcza związaną z męczeństwem za wiarę. Ciekawym przykładem takiego martyrologicznego przedstawienia jest Męczeństwo św. Maurycego ( , olej na płótnie, cm, Patrimonio Nacional Nuevos Museos, Monasterio de San Lorenzo de El Escorial) 50. El Greco wyeksponował trzy grupy postaci: na pierwszym planie ukazany jest moment swoistej decyzji wiary Maurycego i jego towarzyszy, z lewej strony w oddaleniu ich męczeństwo, a nad nimi wizja nieba z aniołami trzymającymi wieńce zwycięstwa. Na innych płótnach artysta przedstawił kilka razy zabitego za wiarę Sebastiana, jak również Szczepana, pierwszego męczennika (por. Pogrzeb hrabiego Orgaza) oraz Wawrzyńca. Mistrz z Toledo wielokrotnie malował świętych. Szczególnie ulubionym tematem były sceny z życia św. Franciszka. Artysta przedstawiał Biedaczynę z Asyżu ze św. Andrzejem, ze św. Janem Ewangelistą, z bratem Leonem. Kilkadziesiąt obrazów El Greca ukazuje św. Franciszka jako medytującego, otrzymującego stygmaty, pogrążonego w modlitwie lub w ekstazie. Warto przypomnieć, że Franciszek należał do ważnych reformatorów Kościoła. Jego powołanie rozpoczęło się od szczególnego wezwania, które usłyszał w zniszczonym kościele San Damiano: Franciszku, idź i odbuduj mój Kościół. Życie i działalność 48 Scholz-Hänsel El Greco, Scholz-Hänsel El Greco, Scholz-Hänsel El Greco, 39.

17 Arcydzieła El Greca namalowana kontrreformacja 113 Świętego z Asyżu przez wieki stanowiły dla ludzi Kościoła przykład jego odnowy według ewangelicznych wzorców, zapraszały rzesze do naśladowania, a dla wielu artystów stawały się inspirującym tematem sztuki. Także św. Dominik de Guzmán, hiszpański kapłan, założyciel zakonu kaznodziejskiego (dominikanów) i niezłomny krzewiciel modlitwy różańcowej, kilkakrotnie przedstawiany był przez El Greca. W ten sposób w swym malarstwie uwiecznił założycieli franciszkanów i dominikanów, czyli dwóch zakonów, które istotnie przyczyniały się do reformy Kościoła od XIII w. W kontekście Soboru Trydenckiego, który potwierdził kanon Pisma Świętego, nie dziwi, że El Greco wracał do przedstawień św. Hieronima, ukazując tłumacza Wulgaty jako kardynała i nauczyciela, pogrążonego w modlitwie lub z krzyżem. El Greco miał kilku ulubionych świętych, których często przedstawiał, np.: Józefa z Dzieciątkiem, Piotra Apostoła (oprócz przedstawień w serii Apostolades, ośmiokrotnie wraca motyw łez i żalu św. Piotra, trzykrotnie ukazany jest ze św. Pawłem), jego brata Andrzeja, Jana Ewangelisty kilka razy, także, jak się przypuszcza, na ostatnim obrazie artysty Piąta pieczęć Apokalipsy ( , olej na płótnie, 223,3 233,7 cm, The Metropolitan Museum of Art, Rogers Fund, Nowy Jork), Jana Chrzciciela (dorosłego, ale także w młodości ze Świętą Rodziną) czy Marcina z żebrakiem. Dwie święte bardzo często pojawiały się na przedstawieniach toledańskiego malarza: pokutująca Maria Magdalena oraz Weronika z chustą i Jezusowym wizerunkiem swoistym znakiem i argumentem przeciw ówczesnym obrazoburcom. W różnych innych odsłonach niemal jak w litanii pojawia się u El Greca cała rzesza świętych: Agnieszka, Alojzy Gonzaga, Antoni z Padwy, Augustyn, Benedykt, Bernard, Bernardyn ze Sieny, Ildefons biskup i patron Toledo, Ludwik król Francji czy Łukasz malujący Maryję z Dzieciątkiem patron malarzy. Ukazywanie na obrazach świętych było wyrazem swoistej religijności, która poprzez odniesienia do konkretnych osób, na zasadzie modelowej, wskazywała określone wartości chrześcijańskie, odnosząc je do życia i nauczania Kościoła rzymskokatolickiego. * * * Mając na uwadze powyższe rozważania, można w zdecydowany sposób stwierdzić, że El Greco był jednym z tych artystów przełomu XVI i XVII w., których zalicza się do tzw. malarzy kontrreformacyjnych. Tematyka jego obrazów wyraźnie wpisywała się w ówczesne dysputy teologiczne, opowiadając się jednoznacznie na rzecz wiary głoszonej przez Kościół rzymskokatolicki. Malarstwo El Greco nie było tylko wyrazem religijnych poszukiwań artysty, jego egzystencjalnych czy metafizycznych pytań, lecz wyraźnym świadectwem jego wiary.

18 114 Radosław Chałupniak Przedstawienia, jakie wyszły spod jego pędzla, można określić nazwą obrazów świętych, które miały za zadanie przez piękno i doskonałość oddać cześć samemu Bogu, czy obrazów chrześcijańskich, które ukazując życie Chrystusa i świętych oraz przekazując określone prawdy wiary służyły religijnej edukacji odbiorców. Próbując odpowiedzieć na pytanie o osobistą świadomość El Greco, w jakim stopniu wiedział o tym, że przez swoje arcydzieła broni, uzasadnia i potwierdza nauczanie Kościoła, należałoby odwołać się do jego życia i chyba najbardziej decydującego i przekonującego momentu jego śmierci. Z teologiczną i bardzo kościelną interpretacją malowanych przez El Greca obrazów koresponduje wyznanie wiary, jakie artysta wyraził na tydzień przed swym odejściem 31 marca 1614 r.: Będąc przykuty do łóżka, cierpiący w chorobie, którą podobało się Bogu, Panu naszemu, zesłać na mnie, lecz znajdując się w pełni władz umysłowych, wyznając, wierząc i głosząc, jak wyznaję, wierzę i głoszę wszystko to, co wyznaje i głosi Święta Matka Kościół rzymski ( ), w którego wierzę, żyję i umrę jako dobry chrześcijanin, wierny i katolik 51. Na koniec warto odwołać się do jeszcze jednego cytatu: Żadnemu mistrzowi nie wystawia się końcowej cenzury za całą spuściznę, tylko za dzieła czołowe za arcydzieła. Wszakże kompletne œuvre może służyć do szerszych wniosków. Spuścizna El Greca jest lustrem ówczesnej Hiszpanii oto ten wniosek. Jest fenomenalną ilustracją hiszpańskiej duszy czasów Filipa II, Loyoli, Lope de Vegi, św. Teresy, św. Jana od Krzyża i Cervantesa. Bez El Greca byłyby nam nieznane dewocyjno-mistyczne pasje tamtych Hiszpanów, cała ich pulsująca żarem kontrreformacji religijność 52. Swoją twórczością El Greco stanął po stronie Kościoła rzymskokatolickiego, w którym został ochrzczony, w którym się wychował, dla którego pracował i który kochał aż do śmierci. Bibliografia Alcolea Santiago El Greco. Barcelona: Ediciones Poligrafa. Chałupniak Radosław Arcydzieła malarstwa w katechezie (Opolska Biblioteka Teologiczna 131). Opole: Redakcja Wydawnictw Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego. Di Pietro Luciano, Baccheschi Edi Geniusze sztuki. El Greco. Tłum. Barbara Toeplitz-Kaczmarek. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza. Giorgi Rosa Klasycy sztuki. El Greco. Tłum. Hanna Borkowska. Warszawa: Rzeczpospolita. 51 Pietro, Baccheschi Geniusze sztuki. El Greco, Waldemar Łysiak Malarstwo białego człowieka. T. IV. Warszawa Chicago: Wydawnictwo Ex Libris, 172.