Wydawca: Fundacja bariera Kraków, Smoleńsk 22 lok. 25 Tel.: (12) Faks: (12)

Transkrypt

1

2 Wydawca: Fundacja bariera Kraków, Smoleńsk 22 lok. 25 Tel.: (12) Faks: (12) Strona: Kraków 2010

3 SPIS TREŚCI WSTĘP... 5 Część I Ni e p e ł n o s p r aw n o ś ć Czym jest niepełnosprawność Niepełnosprawność w oczach społeczeństwa Niepełnosprawność w oczach niepełnosprawnych Cześć II Be z b a r i e r n a m a ł o p o l s k i m ry n k u p r a c y. Działania podjęte w ramach zajęć psychologicznych Założenia teoretyczne Realizacja programu warsztatów psychologicznych Część III Wn i o s k i i p o d s u m o wa n i a Kompetencje społeczne Praca nad obrazem własnego ciała Poczucie sensu i jakości życia Podsumowanie Piśmiennictwo... 78

4

5 WSTĘP Niniejsza publikacja dotyczy zagadnienia niepełnosprawności w aspekcie psychologicznym. Powstała na podstawie dostępnej wiedzy z zakresu psychologii inwalidztwa oraz doświadczeń zdobytych podczas realizacji zajęć psychologicznych w ramach projektu Bez barier na małopolskim rynku pracy finansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Kierowana jest głównie do osób zajmujących się pomaganiem osobom dotkniętym niepełnosprawnością. Porusza problem sytuacji społeczno emocjonalnej osób niepełnosprawnych, ze szczególnym uwzględnieniem opisu rzeczywistości i towarzyszących emocji z punktu widzenia beneficjentów. Zawiera ogólną charakterystykę niepełnosprawności i sytuacji osób niepełnosprawnych (część pierwsza), podstawy teoretyczne programu i opis działań podjętych w ramach zajęć psychologicznych (część druga) oraz wnioski i podsumowania z tej pracy (część trzecia). W książce znajduje się między innymi opis problemów emocjonalnych, sposobów radzenia sobie ze stresem, kompetencji społecznych, wartości, potrzeb czy lęków osób dotkniętych niepełnosprawnością. W trakcie programu podjęta została próba wzmacniania psychologicznych i społecznych zasobów beneficjentów oraz zmiany przekonań ograniczających możliwości rozwojowe. Książka zawiera opis oddziaływań mających szczególne znaczenie dla poprawy jakości życia osób z niepełną sprawnością ruchową. Pozwala, mam nadzieję, przybliżyć czytelnika do odpowiedzi na pytanie: jak destrukcyjne przekonanie o ułomności zastąpić rozwojowymi przekonaniami o zasobach i możliwościach. 5

6 Ws t ę p Ostatecznym celem publikacji jest ukazanie świata z punktu widzenia osób niepełnosprawnych oraz wskazanie działań służących skutecznemu pomaganiu tej grupie beneficjentów. Stanowi podpowiedź jakie działania, postawy i zachowania mogą być pomocne we wspieraniu rozwoju osób niepełnosprawnych i w tworzeniu przez nich satysfakcjonujących kontaktów interpersonalnych. Osobiście dziękuję pracownikom Fundacji i wszystkim beneficjentom, bez których publikacja ta nie mogłaby powstać. 6

7 CZĘŚĆ I NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ 13 grudnia 2006 roku, z okazji uchwalenia Konwencji Praw Osób Niepełnosprawnych, Sekretarz Generalny ONZ, Kofi Annan powiedział: Dla 650 milionów ludzi niepełnosprawnych na całym świecie, dzisiejszy dzień przynosi obietnicę początku nowej ery... Co dziesiąty człowiek na świecie jest niepełnosprawny 650 milionów ludzi, którzy w następstwie psychicznych, fizycznych i sensorycznych niepełnosprawności doznają trudności lub wręcz niemożności prowadzenia aktywnego życia, dostępnego ludziom zdrowym 1). Szacuje się, że w Europie osoby niepełnosprawne stanowią ok % ludności. Z danych Biura Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej wynika, że w Polsce odsetek osób niepełnosprawnych wynosi 12%. 2) 1. Czym jest niepełnosprawność Pojęcie niepełnosprawności jest pojęciem stosunkowo młodym. W dzisiejszym rozumieniu funkcjonuje właściwie dopiero od drugiej połowy XX wieku. Określenia takie jak: kulawy, kaleka, chromy, ślepy, wariat, debil czy niedorozwinięty stanowią dawne określenia współczesnej niepełnosprawności. Warto zwrócić uwagę, że wiele z tych 1) 2) 7

8 Cz. I. Ni e p e ł n o s p r a w n o ś ć pojęć jest dziś traktowanych, a nierzadko używanych, jako obraźliwe i poniżające. Wydaje się, że wprowadzenie słowa niepełnosprawność jest znakiem naszych czasów. Przesuwa akcent w społecznym rozumieniu i definiowaniu osób dotkniętych niepełnosprawnością. Niesie to ze sobą zarówno zagrożenia, jak i szerokie możliwości rozwojowe. Używając słowa niepełnosprawny należy pamiętać, że dla społecznego funkcjonowania danej osoby nie jest to bez znaczenia. Pod tą samą nazwą określane bywają osoby, które mogą nie mieć żadnych cech wspólnych. Niepełnosprawnym może być zarówno ktoś, kto jest niesprawny ruchowo jak i ktoś, kto jest chory psychicznie; ktoś kto jest zupełnie niezdolny do samodzielnego funkcjonowania, jak i ktoś, kto niezgrabnie chodzi itd. Termin niepełnosprawność implikuje podział na osoby niepełnosprawne i pełnosprawne co może pogłębiać dualizm prowadzić do tego, że problemy osób niepełnosprawnych nie są problemami osób pełnosprawnych, a najbardziej interesującą kwestią staje się określenie dystansu oddzielającego obie grupy od siebie. Z drugiej strony, wprowadzenia terminu niepełnosprawności wskazuje na tendencje do poszanowania osób dotkniętych niepełnosprawnością. Łagodzi marginalizację a ponadto sugeruje niepełną sprawność, co otwiera drogę ku poszukiwaniu i wykorzystywaniu zachowanej sprawności. Dawne określenia przekreślały możliwości rozwoju, ograniczały rozumienie względnie trwałej utraty sprawności do klasyfikacji w kategoriach zdrowia i choroby. Tymczasem, określenie niepełnosprawność pozwala na umiejscowienie poszczególnych osób na kontinuum pomiędzy idealnym zdrowiem a chorobą i skupienie się na zasobach mogących pomóc w przybliżeniu tych osób do bieguna zdrowie. Formalnie nie istnieje jedna, powszechnie uznana definicja niepełnosprawności. Samo tworzenie definicji wymaga ciągłej weryfikacji i ewoluuje na przestrzeni lat. W roku 1980 Światowa Organizacja Zdrowia przyjęła i ogłosiła I Rewizję Międzynarodowej Klasyfikacji Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń. W procesie powstawania niepełnosprawności lub stawania się osobą niepełnosprawną, koncepcja ta przyjmuje trzy wymiary: 8

9 Czym jest niepełnosprawność uszkodzenie (impairment) każda utrata sprawności lub nieprawidłowość w budowie/ funkcjonowaniu organizmu pod względem psychologicznym, psychofizycznym lub anatomicznym, niepełnosprawność funkcjonalna (disability) każde ograniczenie bądź niemożność (wynikająca z niesprawności) prowadzenia aktywnego życia w sposób lub zakresie uznawanym za typowe dla człowieka, upośledzenie lub niepełnosprawność społeczna (handicap) oznacza mniej uprzywilejowaną lub mniej korzystną sytuację danej osoby, wynikającą z uszkodzenia i niepełnosprawności funkcjonalnej, która ogranicza lub uniemożliwia jej wypełnianie ról związanych z wiekiem, płcią, oraz sytuacją społeczną i kulturową 3). Koncepcja ta była niejednokrotnie krytykowana za zbytnie akcentowanie aspektów medycznych i upatrywanie uszkodzenia jako źródła wszelkich trudności, ograniczeń i problemów osoby niepełnosprawnej. Interwencja medyczna i rehabilitacja miały mieć zasadnicze znaczenie dla usunięcia lub złagodzenia owych problemów. Znaczna część krytyki odnosiła się także do założenia, że to osoba niepełnosprawna musi dostosować się do zaistniałej sytuacji. Małą uwagę przywiązywano do dopasowania środowiska społecznego i fizycznego dla potrzeb osób niepełnosprawnych. Na tle głosów krytyki zmieniała się koncepcja i definicja niepełnosprawności. Ogłoszona w 2001 roku przez WHO II Rewizja Międzynarodowej Klasyfikacji Niepełnosprawności opiera się na modelu biopsychospołecznym. Obejmuje zależności między uszkodzeniami i ograniczeniami aktywności zawodowej i społecznej, które są uwarunkowane zarówno osobniczymi, jak i środowiskowymi czynnikami. Dokument ten podkreśla, że niepełnosprawność dotyczy całej ludzkości, nie można obarczać problemami związanymi z niepełnosprawnością mniejszości społecznych. Każdy człowiek może doświadczyć pogorszenia stanu zdrowia i stać się osoba niepełnosprawną. Wskazuje także na konieczność działań zapobiegających lub łagodzących niepełnosprawność. Powinny one umożliwić osobom niepełnosprawnym powrót do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym i zawodowym. 3) International Classification of Impariments Disabilities and Handicaps World Health Organisation, Geneva 1980 r. 9

10 Cz. I. Ni e p e ł n o s p r a w n o ś ć Według WHO niepełnosprawność to ograniczenie lub brak zdolności do wykonywania czynności w sposób lub w zakresie uważanym za normalny dla człowieka. Wynika ono z uszkodzenia lub upośledzenia funkcji organizmu. Niepełnosprawny to osoba, która nie może samodzielnie (częściowo lub całkowicie) zapewnić sobie możliwości normalnego życia osobistego i społeczno-zawodowego na skutek wrodzonego lub nabytego upośledzenia sprawności fizycznych i/lub psychicznych. 4) Europejskie Forum Niepełnosprawności Parlamentu Europejskiego w 1994 r. zdefiniowało osobę niepełnosprawną jako jednostkę w pełni swych praw, znajdującą się w sytuacji upośledzającej ją na skutek barier środowiskowych, ekonomicznych i społecznych, których z powodu występujących u niej uszkodzeń nie może przezwyciężyć w taki sposób, jak inni ludzie. 5) W Polsce niepełnosprawność definiują przede wszystkim dwa akty prawne: a) Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, która definiuje niepełnosprawność jako trwałą lub okresową niezdolność do wypełniania ról społecznych z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu, w szczególności powodującą niezdolność do pracy 6). b) Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej z dnia 1 sierpnia 1997 r. Karta Praw Osób Niepełnosprawnych, w której za osoby niepełnosprawne uznaje się osoby, których sprawność fizyczna, psychiczna lub umysłowa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych, zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi ( ) 7). Uchwała ta akcentuje 4) Gronowska Z., Wilmowska-Pietruszyńska A. Niepełnosprawność, a całkowita niezdolność do pracy ARCH. MED. SĄD. KRYM., 2007, LVII, ) Wilmowska-Pietruszyńska A. Zabezpieczenie społeczne ryzyka choroby i jej następstw niezdolności do pracy i niezdolności do samodzielnej egzystencji w Polsce. Stan aktualny i proponowane zmiany Postępy Nauk Medycznych 4/2009, s ) Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2008 r. Nr 14, poz. 92) 7) Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej z dnia 1 sierpnia 1997 r. Karta Praw Osób Niepełnosprawnych 10

11 Czym jest niepełnosprawność także prawo osób niepełnosprawnych do niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia. Podkreśla, że osoby te nie mogą podlegać dyskryminacji 8). Tak jak nie istnieje jedna definicja niepełnosprawności, tak również poszczególne kraje w różny sposób rozwiązują problem orzekania jej stopnia. W Polsce, zgodnie z ustawą, ustala się trzy stopnie niepełnosprawności: lekki stopień osoba o naruszonej sprawności organizmu, powodującej w sposób istotny obniżenie zdolności do wykonywania pracy, w porównaniu do zdolności, jaką wykazuje osoba o podobnych kwalifikacjach zawodowych z pełną sprawnością psychiczną i fizyczną, lub mająca ograniczenia w pełnieniu ról społecznych dające się kompensować przy pomocy wyposażenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze lub środki techniczne. umiarkowany stopień osoba z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolna do pracy albo zdolna do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej lub wymagająca czasowej albo częściowej pomocy innych osób w celu pełnienia ról społecznych. znaczny stopień osoba z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolna do pracy albo zdolna do pracy jedynie w warunkach pracy chronione, która. wymaga, w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji 9). W 2008 roku liczba osób niepełnosprawnych (prawnie) w wieku produkcyjnym wynosiła około 2,2 mln i stanowiła 9,3% ludności w tym wieku (Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności prowadzone przez GUS). Najczęstszą przyczynę niepełnosprawności stanowią: schorzenia układu krążenia, narządów ruchu oraz schorzenia neurologiczne 10). 8) Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej z dnia 1 sierpnia 1997 r. Karta Praw Osób Niepełnosprawnych 9) Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2008 r. Nr 14, poz. 92) 10) 11

12 Cz. I. Ni e p e ł n o s p r a w n o ś ć 2. Niepełnosprawność w oczach społeczeństwa Ujęcie historyczne Niepełnosprawność jest pojęciem stosunkowo nowym, niemniej nie oznacza to, że jako fakt nie była wcześniej zauważana. Społeczności nie pozostawały obojętne wobec niej. Na przestrzeni wieków było wiele form niepełnosprawności, podobnie jak postaw ją określających. Wśród Inków osoby niepełnosprawne (jako poddane działaniu wrogich duchów) były izolowane od reszty społeczeństwa. Natomiast, w starożytnym Egipcie osoby niepełnosprawne nie były odrzucane, a wręcz uważane za ulubieńców bogów11. W Sparcie kalekie noworodki miały być porzucane na cmentarzysku w górach lub zrzucane ze skały Taigetos, podobnie traktowano osoby kalekie w Atenach. W starożytnym Rzymie osoby niepełnosprawne wyrzucane były na bruk lub zamykane w ciemnościach (w późniejszym etapie wyjątek stanowiła niepełnosprawność psychiczna cierpiący na zaburzenia psychiczne oddawani byli pod opiekę krewnych). Nawet wielki humanista czasów starożytnych (Seneka) uważał, że racjonalnym jest oddzielenie tego co przydatne (społeczeństwo) od tego co nieprzydatne (osób niepełnosprawnych) 11). W średniowieczu wszelkie choroby czy ułomności traktowane były na co najmniej trzy sposoby: jako kara za grzechy, doświadczenie dla wybrańców lub działanie sił nieczystych 12). Osoby chore psychicznie poddawane były egzorcyzmom, palone na stosach i zamykane w celach do końca życia 13). Takie praktyki stosowano do końca XVIII wieku. Na przestrzeni wieków nabyta niepełnosprawność osób z wyższych sfer najczęściej nie prowadziła do znacznej degradacji mogła opóźnić awans, czy spowodować przeniesienie na mniej eksponowane stanowisko. Gorzej przedstawiała się sytuacja ludzi zarabiających na życie pracą własnych rąk. Niepełnosprawnych członków rodziny zatrudniano, w miarę możli- 11) Mattner D., Behinderte Menschen In der Gesellschaft. Zwischen Ausgrenzung und Integration, Stuttgart; Berlin, Koln: W Kohlhammer W: Zeidler.W (red) Niepełnosprawność GWP. Gdańsk ) Historia medycyny, red. T. Brzeziński, Warszawa 1995, s., ) B. Seyda, Dzieje medycyny w zarysie, Warszawa 1977, s

13 Niepełnosprawność w oczach społeczeństwa wości, w przydomowych warsztatach lub byli oni na utrzymaniu bliskich. W najcięższej sytuacji byli biedni i samotni, u których trwała utrata zdrowia oznaczała żebractwo i skazanie na łaskę zamożnych. Niejednokrotnie inwalidztwo było wykorzystywane na różne sposoby. Dość szybko to co dla jednych było cierpieniem i koniecznością, dla innych stawało się sposobem na zarobek. Historia przytacza wiele przykładów pojedynczych czy zorganizowanych oszustów, którzy udając kalekich wyłudzali pieniądze lub wykorzystywali niepełnosprawnych dla własnych korzyści materialnych 14). Powstały nawet tak zwane Księgi włóczęgów zawierające rejestr różnych kategorii symulantów, z charakterystyką stosowanych przez nich wybiegów. Społeczeństwa broniły się przed naciągaczami między innymi wprowadzając w miastach rejestry ludzi uprawnionych do zbierania jałmużny. Innym sposobem wykorzystywania niepełnosprawności było, powszechne w czasach średniowiecznych, przekonanie o wkupieniu się w łaski Boga dzięki jałmużnie na rzecz kalekich włóczęgów. Z czasem przybrało to wręcz formę czegoś w rodzaju wymiany handlowej. Osoby ubogie i niepełnosprawne za udzieloną im pomoc miały wznosić modły do Boga w intencjach dobroczyńcy, niekiedy nawet owi dobroczyńcy dokładnie określali postać należnej im wdzięczności. 15) Niejednokrotnie kalectwo wykorzystywano jako osobliwy sposób na poprawę nastroju. Śmieszyła bez mała każda odmienność: brzydota, deformacja ciała, ślepota. Niepełnosprawność używana była dla urozmaicenia zabaw dworskich 16). Doskonale obrazuje to sytuacja karłów, traktowanych najczęściej jako podarunki dla koronowanych głów osobliwe zabawki, rozśmieszające swych znudzonych panów czy publikę. Nie zauważano, że byli oni po prostu ludźmi, posiadającymi i uczucia, i godność. 17) Dziś wydaje się, że takie traktowanie niepełnosprawności świat ma już za sobą. Celowo używam słowa wydaję się, gdyż mimo pozornej dbałości 14) Geremek B. Świat opery żebraczej. Obraz włóczęgów i nędzarzy w literaturach europejskich XV XVI wieku, Warszawa ) Geremek B. (red.) Kultura polski średniowiecznej XIV XV Warszawa, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, Wydawn. Nauk. Semper, ) Bystroń J.S., Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI XVIII, t. 2, Warszawa 1976, s ) Fabiani B. Niziołki, łokietki, karlikowie, Warszawa

14 Cz. I. Ni e p e ł n o s p r a w n o ś ć o poprawność ciągle obserwujemy zjawiska dyskryminacji i braku liczenia się z potrzebami, politykę sprzyjającą izolacji, postawę litości i pozornej pomocy, fałszywych potrzebujących, budowanie klimatu dramatu lub komedii wokół niepełnosprawnych. Czy rzeczywiście takie postawy należą do wyjątku? Czy osoby zdrowe, nawet przy założeniu dobrej woli, swoimi przekonaniami czy postawą odpowiadają na oczekiwania osób niepełnosprawnych? I wreszcie, czy nie jest tak, że osoby niepełnosprawne stanowią odrębną, mało znaną grupę odnoszą się do nich inne prawa, inne oczekiwania, inne zasady współżycia społecznego czy przy tym podziale nie ginie człowiek? Eksperyment przeprowadzony w latach sześćdziesiątych pokazał różne zachowania ludzi pełnosprawnych w sytuacji kontaktu z osobą niepełnosprawną (udający eksperymentator) i zdrową (ten sam eksperymentator). Okazało się, że dystans wobec osoby niepełnosprawnej jest znacznie większy niż wobec osoby zdrowej. 18) Jak wynika z innych badań przeprowadzonych także w latach 60. osoby niepełnosprawne nie były zupełnie odrzucane; nie mniej, o ile na pracę z osobami niepełnosprawnymi zgodziłby się spory odsetek badanych (zależnie od rodzaju niepełnosprawności), o tyle na zawarcie związku małżeńskiego zgodziliby się tylko nieliczni (Tnie i Jensen, 1969). 19) Wydaje się, że osoby niepełnosprawne zadomowiły się już w codziennym krajobrazie. Dotyczy to jednak głównie środków masowego przekazu. Ciągle bardzo mały odsetek osób niepełnosprawnych rzeczywiście funkcjonuje z osobami zdrowymi. Z badań CBOS przeprowadzonych w 2002 roku wynika, że aż 2/3 badanych Polaków nie ma kontaktu z osobami niepełnosprawnymi (w pracy, w domu, wśród znajomych). W sytuacji gdy nie posiadamy wiedzy na dany temat, czyli w sytuacji tzw. pustki poznawczej sięgamy najczęściej po stereotyp. Stereotyp Stereotyp to nic innego jak generalizacja odnosząca się do grupy, gdzie identyczna charakterystyka jest przypisywana wszystkim jej członkom bez względu na rzeczywiste różnice. Stereotypy tworzone są dla uproszczenia 18) Kleck R. (1969). Physical sigma and nonverbal cues emitted In face to face interaction. Human Relations 21, ) Kowalik S. Psychologia Rehabilitacji. Warszawa

15 Niepełnosprawność w oczach społeczeństwa rozumienia świata. 20) Nie ma w nich nic złego, dopóki są w jakimś stopniu adekwatne. ale nawet wtedy istnieje zagrożenie, iż stosowanie widzenia stereotypowego, uniemożliwi dostrzeżenie indywidualnych różnic wśród członków danej grupy, lub zawęzi widzenie danej osoby do charakterystyki wynikającej jedynie ze stereotypu. Warto w tym momencie przyjrzeć się współczesnemu stereotypowi, pamiętając, że w związku z małą popularnością osób niepełnosprawnych to on najczęściej warunkuje konkretne zachowania wobec niepełnosprawnych. Już w 1948 roku Baker zauważył, że mając kontakt z osobą niepełnosprawną ludzie próbują uczynić tę sytuację jako możliwie jednoznaczną. Oczekują, albo że niepełnosprawny nie będzie różnił się od osoby zdrowej, albo będzie całkowicie niepełnosprawny. Ponieważ pierwszy warunek jest mało prawdopodobny do spełnienia, dla uproszczenia stosowany jest drugi. 21) Badania przeprowadzone przez Englisha wskazały, że osoby niepełnosprawne postrzegane były jako nieszczęśliwe, bezradne, skupione na rozpamiętywaniu faktu kalectwa czy pozbawione możliwości pokonywania trudności życiowych 22). Najbardziej niebezpieczne było jednak, zaobserwowane w powyższym badaniu postrzeganie osoby niepełnosprawnej, jako mało wartościowej, jakby fakt bycia osobą niepełnosprawną wykluczał posiadanie pozytywnych cech. K. Gawłowska, w ramach pracy magisterskiej, przeprowadziła badanie (nie publikowane dotychczas), którego celem było określenie stereotypu osób otyłych wśród dorosłych 23). Jednym z elementów pracy było porównanie stereotypu odnoszącego się do grupy podstawowej (otyłych) ze stereotypem odnoszącym się do osób niepełnosprawnych. Stereotyp osób niepełnosprawnych oceniano w zakresie trzech wymiarów cech: cechy negatywne, cechy pozytywne oraz niskie kompetencje społeczne. Zarówno kobiety, jak i mężczyźni w największym stopniu charakteryzują 20) Aronson E.,.Wilson T.D., Akert R.M. Psychologia Społecza. Poznań ) Barker R.C. (1948). The social psychology of physical disability. Journal of Social Issues, 4, ) English R.W. Correlatesof stigmatoward physical disabled persons. W: Marinelli R.P, Dello Orto A.E. The psychological and social impact of physical disability. New York, ) Gawłowska K. Stereotyp otyłości w percepcji dorosłych, niepublikowana praca magisterska pisana pod kierunkiem dr hab. S Tucholskiej, prof.kul. Lublin

16 Cz. I. Ni e p e ł n o s p r a w n o ś ć osoby niepełnosprawne w kategoriach cech pozytywnych. Kobiety najczęściej oceniały osoby niepełnosprawne jako dzielne, uczciwe, przyjacielskie, silne wewnętrznie, utalentowane i mające duże wyczucie moralne. W opisie znalazły się także określenia osób niepełnosprawnych jako łatwo peszących się i wstydliwych. Spośród najczęściej wybieranych nie pojawiły się negatywne określenia. Zatem stereotyp niepełnosprawnych u kobiet składa się głównie z cech pozytywnych. Mężczyźni charakteryzowali niepełnosprawnych podobnie, wybierając do ich opisu następujące cechy: wewnętrzną siłę, uczciwość, przyjacielskość, dzielność, duże wyczucie moralne, utalentowanie. Dość często natomiast pojawiały się cechy świadczące o trudnościach w sferze kompetencji społecznych (wstydliwość, łatwe peszenie się oraz samotność). Autorka wysunęła wniosek, iż można stwierdzić, że stereotyp osób niepełnosprawnych u mężczyzn jest bardziej złożony niż u kobiet, bowiem w swojej ocenie używali zarówno określeń pozytywnych, jak i świadczących o problemach związanych z kompetencjami społecznymi. 24) Obraz w mediach Nie od dziś wiadomo, że to media są jednym z najpopularniejszych kreatorów rzeczywistości. Spora część społeczeństwa, nie mając własnych doświadczeń w zakresie pewnych zjawisk przyjmuje (na zasadzie działania stereotypu) obraz serwowany przez telewizję, prasę, radio czy internet. Historie osób niepełnosprawnych są co raz częściej przedstawiane w mediach. Warto zatrzymać się przez moment na kreowanym w ten sposób wizerunku w środkach masowego przekazu. Wydaje się, że dominują dwojakiego rodzaju historie; dramatyczne, wyciskające łzy i łapiące za serce historie nieszczęśliwych, potrzebujących pomocy i cierpiących ludzi lub wręcz przeciwnie pełnych zaparcia, odważnych, bohatersko walczących o marzenia i dokonujących heroicznych wyczynów osób bez rąk, nóg, niewidzących, upośledzonych czy sparaliżowanych. Powstaje mnóstwo programów o niepełnosprawności właśnie o niepełnosprawności Na pierwszy plan wysuwa się niepełnosprawność nie zaś człowiek. To wszystko sprawia, że spojrzenie na niepełnosprawnych jest zawsze spojrzeniem przez 24) Gawłowska K. Stereotyp otyłości w percepcji dorosłych, niepublikowana praca magisterska pisana pod kierunkiem dr hab. S Tucholskiej, prof.kul. Lublin

17 Niepełnosprawność w oczach społeczeństwa pryzmat podkreślający odmienność. Przedstawianie niepełnosprawności w ten sposób pokazuje jedną jej stronę i kreuje zawężony obraz. Ukazanie osoby niepełnosprawnej jako cierpiącej, bezradnej i wymagającej pomocy wpływa na uwrażliwienie społeczeństwa oraz uzyskanie pomocy. Mając taki wizerunek niepełnosprawnych, osoby zdrowe doprowadzają niejako do tzw. samospełniającego się proroctwa. Jest to zjawisko polegające na tym, że niepełnosprawni spełniają oczekiwania społeczeństwa, wypełniając owy wizerunek i rezygnując z aktywności rozwojowej. Z drugiej strony, podkreślanie heroizmu i determinacji ma zaktywizować innych niepełnosprawnych i dodać im sił. Może to jednak wywołać reakcję odwrotną; poczucie beznadziejności i bezradności w sytuacji, gdy nie dokonuje się wielkich czynów. Warto także zwrócić uwagę, że niewielu stać finansowo na realizację odważnych zamierzeń. W mediach wciąż brakuje obrazu przedstawiającego osoby niepełnosprawne jako normalnie żyjących ludzi. Ani cierpiących ofiar, ani heroicznych bohaterów po prostu ludzi. Nie spotykamy lub bardzo rzadko, niepełnosprawnych prezenterów, dziennikarzy, polityków czy aktorów. Nawet role filmowe osób niepełnosprawnych najczęściej odgrywane są przez zdrowych aktorów. Trzeba jednak przyznać, że powolne zmiany są zauważalne i często podkreślane przez samych niepełnosprawnych. Wszelkie stereotypy dotyczące niepełnosprawności i osób niepełnosprawnych implikują konkretne wobec nich postawy. Postawa to trwała ocena odnosząca się do obiektów, ludzi, zjawisk czy pojęć. Określa relację danej osoby do rzeczywistości. Na postawę składają się trzy komponenty; emocjonalny (emocje i uczucia kojarzone z obiektem postawy), poznawczy (wiedza i przekonania na temat właściwości i charakterystyki obiektu) i behawioralny (działania wobec obiektu). Jednym ze źródeł wykształcenia się danej postawy może być stereotyp. Osobom niepełnosprawnym, zgodnie ze stereotypem nadaje się pewne cechy, przeżywanie, pragnienia. Jeśli osoba niepełnosprawna postrzegana jest jako cierpiąca, nieszczęśliwa, pokrzywdzona przez los to pojawia się emocja żalu, współczucia czy litości. Jeśli jako pokonująca przeciwności odpowiedzią jest podziw. Jeśli jako roszczeniowa i uciążliwa pojawia się złość itd. Czasem widok niepełnosprawności uaktywnia lęk 17

18 Cz. I. Ni e p e ł n o s p r a w n o ś ć lub strach podyktowany uświadomieniem sobie, że taka sytuacja może spotkać każdego. Zdarza się tez odczuwanie zakłopotania wobec własnej niewiedzy dotyczącej zachowania się wobec osoby niepełnosprawnej. Za poznawczym i emocjonalnym idzie kolejny komponent postawy, jest nim zachowanie wobec obiektu postawy. Jak już wspomniano, wiele osób ma problem ze znalezieniem właściwego zachowania wobec osoby niepełnosprawnej; pomagać czy nie pomagać, traktować w sposób szczególny czy normalny. W związku z tym, że sytuacja spotkania z osobą niepełnosprawną jest dla wielu ludzi sytuacją nieznaną, stereotyp pomaga znaleźć sposób postępowania. Wszystkie te niejasności wynikają z faktu, iż osoby niepełnosprawne traktowane są wielokrotnie jako szczególna, mało znana i odmienna od reszty świata grupa. Odpowiedź na pytanie, skąd bierze się potrzeba izolowania i podkreślania odmienności grupy niepełnosprawnych przez osoby zdrowe, jest bardzo trudna. Poszukiwana była przez psychologów różnych orientacji i teorii od psychoanalitycznych (lęk przed utratą całości ciała) poprzez społeczne (teoria kozła ofiarnego ), poznawcze (osoby nie podobne do nas są nielubiane) czy koncepcje obrony ja (znalezienie ludzi gorszych od siebie podnosi poczucie własnej wartości) 25). Niezależnie od źródeł jest wiele form praktykowania postaw dyskryminacyjnych, jak chociażby tworzenie dystansu emocjonalnego i fizycznego, wymuszanie postępowania zgodnego ze stereotypem, obniżanie wartościowości (całościowe), uniemożliwianie pełnienia określonych ról społecznych czy utrudnienia w dostępie do pomocy medycznej i socjalnej. 3. Niepełnosprawność w oczach niepełnosprawnych Przeżywanie siebie a więc także swojej niepełnosprawności, jest bardzo indywidualne i zależy od wielu czynników. Już w pierwszych zdaniach tego rozdziału, łatwo zauważyć, jak bardzo mylące i niesprawiedliwe jest spostrzeganie osób niepełnosprawnych przez pryzmat stereotypów jako jednolitą, odmienną od reszty świata grupę. Przeżywanie niepełnosprawności i zmiany w psychice jakie ona wywołuje, 25) Kowalik S. Psychologia Rehabilitacji. Warszawa

19 Niepełnosprawność w oczach niepełnosprawnycha zależą nie tylko od zakresu w jakim niepełnosprawność zaburza normalne funkcjonowanie (na ile niepełnosprawny jest niepełnosprawny), ile trwa, jaki ma przebieg itp. Zależy także od zasobów, jakie człowiek posiada w świecie zewnętrznym i wewnętrznym. Może przede wszystkim wewnętrznym. Próby charakterystyki osób niepełnosprawnych W literaturze przedmiotu nietrudno znaleźć próby znalezienia i przypisania osobom niepełnosprawnym konkretnych cech osobowości i umiejętności. W polskich badaniach przeprowadzonych w grupie 40 osób po amputacji kończyny górnej lub dolnej, zaobserwowano różnice pomiędzy grupami badanych o długim (10 20 lat po amputacji) i krótkim (do 4 lat po amputacji) okresie niepełnosprawności. Wyniki pokazały, że osoby o długim okresie niepełnosprawności przejawiały większe zahamowanie, zamknięcie w sobie, obojętność, niższą zdolność do przewodzenia i wytrwałości oraz inicjatywy w sytuacjach społecznych. Posiadały znacznie mniej zdolności przystosowawczych, pewności siebie, fantazji; nie dążyły do kontaktów interpersonalnych, były bardziej nieuporządkowane i konfliktowe, częściej ulegały autorytetom i podporządkowywały się innym. Były nadmiernie ostrożne, podejrzliwe i krytyczne w stosunku do otoczenia. Częściej przeżywały poczucie winy i wstydu oraz charakteryzowały się brakiem samodyscypliny i umiejętności kierowania sobą a także skłonnością do wyolbrzymiania zmartwień i kłopotów. Osoby o krótkim okresie niepełnosprawności przejawiały natomiast większą niedojrzałość, inercję, nieporadność, brak ambicji, skłonność do postaw rezygnacyjnych i częstsze uleganie osobistym uprzedzeniom. Miały zawężone horyzonty myślowe, zachowywały się niezręcznie w sytuacjach społecznych i ze znacznym dystansem do ludzi. Były bardziej agresywne, zaczepne i wymagające. Skarżyły się na ogólne złe samopoczucie psychiczne. 26) Badania, przy użyciu MMPI (test osobowości), przeprowadzone na różnych grupach osób niepełnosprawnych, wskazują na podwyższenie w tzw. triadzie neurotycznej (skale depresji, histerii, hipochondrii) 27). 26) Jakubik A., Szwarc K.: Homilopatia. Problemy Rehabilitacji Zawodowej, 1989, 3, ) Kowalik S. Psychologia Rehabilitacji. Warszawa

20 Cz. I. Ni e p e ł n o s p r a w n o ś ć Podwyższony wynik w skali depresji może być wynikiem usprawiedliwionego, przeżywanego smutku. Objawy histeryczne mogą być wyrazem przeżywanej niezgody czy gniewu na zaistniałe ograniczenia, natomiast podwyższona skala hipochondrii może być odzwierciedleniem rzeczywiście przeżywanego bólu czy innych dolegliwości. Taki wynik sugeruje istnienie objawów neurotycznych w badanej grupie. W literaturze psychiatrycznej znajduje się nawet czasem swoisty typ zaburzeń osobowości, określany mianem homilopatii jako nieprawidłowego rozwoju osobowości na skutek kalectwa lub przewlekłej choroby somatycznej 28), spowodowany czynnikami utrudniającymi prawidłowe obcowanie ze środowiskiem lub zakłócającymi relacje między jednostką a otoczeniem społecznym. Osoby homilopatyczne mają charakteryzować się niepewnością, obniżoną samooceną, niewiarą we własne możliwości, niskim poziomem samoakceptacji, nadwrażliwością, poczuciem zagrożenia, ostrożnością, zaburzonym obrazem własnej osoby, poczuciem kontroli zewnętrznej, zmiennością nastroju, słabością ego i nadmierną koncentracja na ja. W kontakcie nieufne, z tendencją do przypisywania otoczeniu wrogich zamiarów (czasem wręcz nastawienie urojeniowe). Przyjmują postawę cierpiętniczą (męczeńskiego godzenia się z losem), a w stosunku do środowiska przejawiają zachowania złośliwe, agresywne lub nawet antyspołeczne. Wright, badaczka szeroko zajmująca się problemem niepełnosprawności, wyodrębniła, na podstawie zebranej literatury, kilka cech przypisywanych osobom niepełnosprawnym jako konsekwencje bycia osobą niepełnosprawną. Mowa tutaj o neurotyczności, niedojrzałości psychicznej, podejrzliwości, niepopularności społecznej, niezadowoleniu z życia i wycofaniu z aktywności. 29) Wymienione przykłady systematyzacji cech osób niepełnosprawnych z jednej strony wskazują na pewne podobieństwa a z drugiej na ich różnorodność i trudność w klarownym i prostym znalezieniu wspólnego mianownika. Tego typu badania są z pewnością niezwykle przydatne, szczególnie przy tworzeniu programów pomocy osobom niepełnosprawnym ale warto 28) Jakubik A.: Zaburzenia osobowości. WL PZWL, Warszawa ) Wright B.A. Pchysical disability. A psychosocial approach. Washington,