Aktywizacja zawodowa i społeczna osób z niepełnosprawnością

Transkrypt

1 2 Aktywizacja zawodowa i społeczna osób z niepełnosprawnością Daniel Pietrzak Pojęcie pracy często kojarzy się nam z trudzeniem się z zajęciem, które ograniczylibyśmy do minimum ( ). W nowoczesnych społeczeństwach posiadanie pracy jest ważne dla zachowania poczucia własnej wartości Anthony Giddens 1 Wstęp Według R. Lamba poradnictwo zawodowe jest to proces, w którym doradca zawodowy i klient pracują wspólnie, aby ten ostatni mógł osiągnąć lepsze zrozumienie samego siebie i wiedzę o świecie pracy i mógł bardziej realistycznie wybrać, zmienić lub dostosować się do wymagań, jakie stawia praca 2. W Polsce jest ono dziedziną stosunkowo nową. Zanim jeszcze pojawiło się w naszym kraju zjawisko bezrobocia, był to obszar o dużo mniejszym aniżeli obecnie znaczeniu, wadze i potencjalnej sile oddziaływania. Każdy przecież, kto chciał pracować, podejmował zatrudnienie; zresztą, o czym niewielu już pamięta, istniał 1 A. Giddens, Socjologia, PWN, Warszawa 2007; Od samoakceptacji do aktywności? Postawy wobec własnej niepełnosprawności a aktywność zawodowa, (red.) Wierzbicka-Wiszejko D., Academica Wydawnictwo Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej, Warszawa 2008, s R. Lamb, Poradnictwo zawodowe w zarysie, Zeszyty informacyjno-metodyczne doradcy zawodowego 1998, nr 9, s. 13.

2 Aktywizacja zawodowa i społeczna osób z niepełnosprawnością 23 prawny obowiązek pracy. Nie można było więc mówić o marginalizacji zawodowej czy też o zagrożeniu tym zjawiskiem. Rolę doradców zawodowych spełniali zatem przede wszystkim pedagodzy szkolni oraz wychowawcy szkolni, prowadząc już na tym etapie z uczniami zajęcia zawodoznawcze, zapoznając ich z funkcjonującymi na rynku zawodami, organizując wycieczki do okolicznych zakładów pracy, doradzając najwłaściwszy w odniesieniu do indywidualnych predyspozycji danego ucznia wybór dalszej ścieżki kształcenia. Młody człowiek kończył taką czy inną szkołę, ewentualnie studia, podejmował lepiej lub gorzej dopasowane do jego indywidualnych możliwości i oczekiwań zatrudnienie taki był powszechny model obowiązujący w naszym kraju. Nieistniejące wówczas zjawisko bezrobocia nie rodziło tak obecnie powszechnej presji, nie stawiało ludzi przed koniecznością zmiany miejsca zatrudnienia, nie wymuszało także konieczności tak dzisiaj częstego przekwalifikowywania się. Nie stawiało również uczestników rynku pracy w sytuacji podbramkowej, jaką jest gwałtowne naruszenie poczucia bezpieczeństwa ekonomicznego, socjalnego, jakie niesie za sobą utrata zatrudnienia. Zwłaszcza, jeśli następuje to w sposób nagły, niedający się wcześniej przewidzieć, a tym samym utrudniający przygotowanie się do tej jakże stresującej sytuacji. Poradnictwo zawodowe zatem było przed restytucją w Polsce gospodarki rynkowej działaniem czy też zjawiskiem oczywiście bardzo istotnym i pożądanym, niemniej jego rola, biorąc pod uwagę całkowicie inne niż obecnie uwarunkowania gospodarcze, społeczne i polityczne, była zasadniczo odmienna niż dzisiaj. Z chwilą wejścia Polski do grupy państw o gospodarce rynkowej pojawiły się wszystkie zjawiska związane z nową, jakże różną od poprzedniej rzeczywistością. Najbardziej boleśnie odczuwanym zjawiskiem jest, rzecz jasna, bezrobocie integralny przecież element gospodarki rynkowej. Zjawisko to w odpowiedniej wielkości (2 3%) jest wręcz pożądane, zapewniając tak potrzebną przecież fluktuację kadr, skłaniając uczestników rynku pracy do doskonalenia się, pogłębiania swych wiadomości, podnoszenia kwalifikacji zawodowych, przekwalifikowywania się wreszcie. Utrzymujące się na niskim poziomie bezrobocie świadczy o tym, że rynek pracy jest zdrowy, oddziałuje ono stymulująco na jego uczestników. Staje się jednak kluczowym problemem społecznym z chwilą, kiedy jego poziom niebezpiecznie wzrasta znacznie powyżej owych dwóch czy trzech procent. Obecnie w Polsce, jak wiemy, po kilkuletnim okresie korzystnego spadku poziomu bezrobocia, znów mamy do czynienia z ponownym jego wzrostem, spowodowanym postępującym kryzysem gospodarczym. Pracobiorcy czy też potencjalni pracobiorcy stają się zagubieni, nierzadko nie wiedzą, w którym kierunku się zwrócić, jaką drogą pójść. Jednostki o wysokich kwalifikacjach, świadome, silne, odważne i przebojowe radzą sobie bardzo często same dzięki swej elastyczności i mobilności, pozostałe zaś, odczuwając wszystkie negatywne zmiany jako naruszenie ich poczucia bezpieczeństwa, potrzebują wsparcia, pomocy tak

3 24 Elementy poradnictwa dla osób z niepełnosprawnością ze strony doradców zawodowych, jak i częstokroć psychologów. Te dwa obszary doradztwo zawodowe oraz wsparcie psychologiczne zazębiają się z sobą i łączą nierozerwalnie. Przecież utrata zatrudnienia kwalifikowana jest jako jedna z najbardziej stresujących sytuacji w życiu człowieka. Zwłaszcza jeśli zatrudnienie to było dotąd stabilne, nierzadko wieloletnie, stanowiąc integralny, nierozerwalny element egzystencji danej jednostki. Kiedy ta oczywista potrzeba bezpieczeństwa jest naruszona, nie każda z osób dotkniętych tym zjawiskiem jest w stanie sama sobie efektywnie z nim poradzić. Osoba tracąca zatrudnienie odczuwa przecież nie tylko oczywisty stres wiążący się z zachowaniem jej bezpieczeństwa ekonomicznego. Istotny jest również problem społeczny, poczucie odrzucenia społecznego, odczuwanie wykluczenia społecznego, bycia kimś gorszym. I tu pojawia się pole do działania dla poradnictwa zawodowego wsparcie dla osób, których ryzyko wykluczenia jest zbyt wysokie, aby pozostawić je samymi sobie; aktywizacja zawodowa ludzi, którzy niezbyt dobrze radzą sobie w nowej rzeczywistości. Aktywizacja zawodowa i społeczna osób z niepełnosprawnością Osoby z grup szczególnego ryzyka zawsze w specjalny sposób pozostawały w polu widzenia doradców zawodowych. Doradztwo zawodowe kładzie wyjątkowy nacisk na wspieranie ludzi zagrożonych wykluczeniem, nierzadko pozostających na marginesie społeczeństwa. Grupą w sposób szczególny narażoną na negatywne skutki przemian gospodarczych są osoby z niepełnosprawnością. Zjawiska bowiem, jakie niesie ze sobą gospodarka rynkowa, w sposób wyjątkowo silny dotykają tę właśnie część populacji. W tak zwanym minionym okresie (do 1989 roku) wiele obserwowanych obecnie negatywnych zjawisk po prostu nie istniało w naszym kraju. O wiele większa wówczas niż obecnie sieć działających na rynku tak zwanych Spółdzielni Inwalidów, zatrudniających osoby z niepełnosprawnością, również brak tak charakterystycznych problemów finansowych, bytowych, jakie są codziennością obecnie to wszystko sprawiało, że zatrudnienie osób z niepełnosprawnością nie stanowiło większego problemu społecznego. Nie można też zapominać o tym, iż tak dzisiaj prężnie postępująca emancypacja przedstawicieli tego środowiska była kiedyś o wiele mniejsza, a zjawisko to przecież przekłada się i słusznie na chęć i potrzebę integrowania się osób z niepełnosprawnością z resztą społeczeństwa. Metodą tej integracji jest przecież także, o ile nie przede wszystkim, praca. Zatrudnienie nie tylko na chronionym rynku pracy (np. Zakłady Pracy Chronionej), ale również coraz częściej na rynku pracy otwartym.

4 Aktywizacja zawodowa i społeczna osób z niepełnosprawnością 25 Zwłaszcza teraz, w dobie kryzysu gospodarczego, kwestia wsparcia tych osób staje się szczególnie paląca. Zmiany przepisów regulujących zasady wsparcia finansowego udzielanego pracodawcom zatrudniającym osoby z niepełnosprawnością, jakie weszły w życie z początkiem 2009 roku, również spowodowały znaczący spadek zatrudnienia wśród tej grupy pracobiorców. Osoby z niepełnosprawnością nie tylko mają coraz mniejsze możliwości znalezienia zatrudnienia, ale i jeszcze bardziej wzrasta liczba przedstawicieli tej grupy, którzy tracą już posiadane miejsca pracy. Jakkolwiek brutalnie by to nie zabrzmiało, na skutek zmian w przepisach oraz istniejącego kryzysu rosnącej liczbie pracodawców coraz mniej opłaca się zatrudniać osoby z niepełnosprawnością. Przepisy ograniczają wsparcie udzielane przez państwo za pośrednictwem Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON) pracodawcom do zwrotu w wysokości do 75% kwoty wynagrodzenia pracownika, określając przy tym górne limity owych kwot odniesione do aktualnej wysokości najniższego wynagrodzenia. Kwoty te są różne dla zakładów pracy rynku chronionego (zwroty wyższe) i dla zakładów pracy na rynku otwartym (zwroty niższe). Tak zwane schorzenia specjalne, jak choćby niepełnosprawności psychiczne, traktowane są bardziej ulgowo (górne limity kwot refundacji wynagrodzeń takich pracowników są wyższe). Stopień niepełnosprawności pracownika również ma wpływ na wysokość refundacji (największa dla stopnia znacznego, najmniejsza zaś dla lekkiego bez względu na przyczynę niepełnosprawności). Podkreślić jednak należy, iż obecnie pracodawcy, kierując się rachunkiem ekonomicznym oraz ogólną sytuacją gospodarczą, bardzo często w pierwszej kolejności rezygnują z pracy właśnie osób z niepełnosprawnością. Warto zajrzeć do danych statystycznych: według informacji GUS 3 na koniec III kwartału 2008 roku mieliśmy w Polsce osób posiadających orzeczenia o niepełnosprawności. Z tej liczby posiadało orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności, o umiarkowanym, wreszcie lekkim. W 2008 roku GUS odnotował ogółem spośród wszystkich osób z niepełnosprawnością pracujących, w tym mieściło się: posiadaczy znacznej niepełnosprawności, umiarkowanej oraz osób z niepełnosprawnością lekką. Współczynnik aktywności zawodowej osób z niepełnosprawnością (a wiec stosunek aktywnych zawodowo do ogółu tej populacji) wyniósł zaledwie 14,4% (dla osób sprawnych wskaźnik za analogiczny okres to 54,6% widzimy więc kolosalną różnicę). Wskaźniki te są niebagatelne. Powyższa liczba osób z niepełnosprawnością stanowi bowiem niemalże 1/10 ogółu ludności naszego kraju (wg danych GUS osób na koniec 2008 roku 4 ). Zatem aż co dziesiąty mieszkaniec Polski posiada orzeczenie o niepełnosprawności. 3 ( r.). 4 ( r.).

5 26 Elementy poradnictwa dla osób z niepełnosprawnością Na coraz bardziej trudną sytuację osób z niepełnosprawnością na rynku pracy składają się zatem obecnie dwa czynniki ogólny kryzys gospodarczy i wynikające z niego zwolnienia pracowników, brak przyjęć nowych oraz wewnętrzne polskie przepisy regulujące zatrudnianie tej kategorii pracobiorców. Grupa ta, od zawsze przecież mająca trudniejszą od osób sprawnych sytuację zawodową i ogólnie społeczną, trudniejszy start zawodowy oraz węższe możliwości podejmowania zatrudnienia, obecnie znajduje się w sytuacji wyjątkowo niekorzystnej. Należy domniemywać, iż to niełatwe położenie będzie się jeszcze pogłębiać. Osoby zajmujące się aktywizacją społeczną i zawodową osób z niepełnosprawnością odnotowują od dłuższego już czasu wzmożony ich napływ jako beneficjentów działań aktywizujących. Autor, jako doradca zawodowy na co dzień pracujący z tą grupą społeczną, również obserwuje to niepokojące zjawisko. Liczbowo kwestie te przedstawiają się następująco: Pracodawcy z małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) są w naszym kraju główną siłą tworzącą miejsca pracy z ponad 1,7 mln ogółu przedsiębiorstw 98% stanowią firmy małe (w tym również mikro) oraz średnie (zatrudniające do 250 osób). Dają one zatrudnienie 70% z ogółu 8,5 mln pracowników zatrudnionych w przedsiębiorstwach (dane sprzed kryzysu). W obecnych realiach wykluczenie i marginalizacja stają się coraz większym problemem osób posiadających orzeczenia o niepełnosprawności. Stanowi to jednocześnie coraz większe wyzwanie dla doradców zawodowych oraz pośredników pracy, a także współpracujących z nimi psychologów. Zwłaszcza, że sami potencjalni beneficjenci owych działań osoby z niepełnosprawnością nie zawsze wykazują właściwą aktywność na tym polu. Wynika to z braku wiary w siebie, nieznajomości zasad podejmowania zatrudnienia, stereotypów dotykających samych zainteresowanych ( nie mogę pracować ). Nierzadko doradca zawodowy obserwuje postawy roszczeniowe wiele osób dotkniętych niepełnosprawnością wychodzi z założenia, iż ich schorzenie czy dolegliwość predestynuje je do ulgowego traktowania na rynku pracy ( bo mi się należy ). Daje się również często odczuć syndrom wyuczonej bezradności wśród tej grupy społecznej. Niestety, stereotypy dotyczące możliwości podejmowania pracy przez osoby z niepełnosprawnością utrwala również sam system orzecznictwa. Oto bowiem według nomenklatury stosowanej w orzeczeniach ZUS-owskich osoba mająca znaczny stopień niepełnosprawności (dawna pierwsza grupa) posiada wpis w orzeczeniu klasyfikujący ją jako całkowicie niezdolną do pracy i samodzielnej egzystencji. Osoba ze stopniem umiarkowanym (dawna druga grupa) określana jest jako niezdolna do pracy. Stopień lekki (grupa trzecia) to cytując zapisy z orzeczeń osoby częściowo niezdolne do pracy. Należy tu podkreślić, iż tysiące osób posiadających różnego rodzaju i stopnia orzeczenia o niepełnosprawności świetnie funkcjonują tak na niwie społecznej, prywatnej, jak i w roli pełnoprawnych, wartościowych pracowników. I nie ma tu różnicy, czy dotyczy to posiadaczy orzeczeń o stopniu znacznym,

6 Aktywizacja zawodowa i społeczna osób z niepełnosprawnością 27 umiarkowanym czy lekkim. Jeśli tylko są chęci, kwalifikacje i doświadczenie każda z tych osób ma szansę na znalezienie zatrudnienia. Nie istnieje też, rzecz jasna, żaden przepis zabraniający im podejmowanie pracy. Artykuł 11(3) kodeksu pracy zabrania jakiejkolwiek dyskryminacji, wymieniając na jednym z pierwszych miejsc po zakazie dyskryminacji ze względu na wiek i płeć dyskryminację z powodu niepełnosprawności. Istnieje jednak wciąż wiele osób, które sugerując się zapisami w orzeczeniach, nawet nie stara się podjąć zatrudnienia, gdyż zbyt dosłownie traktuje owe dziwne i niemające nic wspólnego ani z prawdą, ani z przepisami sformułowania. Chciałoby się zaś powtórzyć za Szczepankowską i Majewskim, iż żadna praca nie wymaga od człowieka, który ma ją wykonywać, pełnej sprawności. Istnieją prace o różnej skali wymagań. Jedne wymagają wysokiej sprawności fizycznej lub manualnej, inne zaś wysokiej sprawności intelektualnej, a jeszcze inne specjalnych zdolności i umiejętności czy określonych cech osobowości 5. Niepełnosprawność zatem nie może być i nie jest par excellence czynnikiem uniemożliwiającym podjęcie zatrudnienia przez osobę nim dotkniętą. Niesie ona za sobą pewne indywidualne ograniczenia mniejsze lub większe, niemniej nie odbiera osobie z niepełnosprawnością zdolności do podejmowania i wykonywania pracy, a także umiejętności, wiedzy i kompetencji koniecznych do świadczenia stosunku pracy. Pozazdrowotne ograniczenia na tym polu wynikają z regulowanej przepisami możliwości dorabiania do rent bez ryzyka ich zawieszenia lub utraty. Przepisy owe, znacząco ograniczające osoby z niepełnosprawnością w podejmowaniu zatrudnienia (lęk przed utratą czy zawieszeniem renty), podtrzymało na początku 2009 roku weto prezydenta, choć istniała duża szansa na zniesienie tych ograniczeń. Obecny zatem stan rzeczy wpływa na wiele z tych osób demotywująco, hamująco wolą one pozostać biernymi zawodowo, aniżeli ryzykować zawieszenie bądź odebranie renty (nawet za cenę o wiele wyższego wynagrodzenia, jakie uzyskałyby one, podejmując zatrudnienie). Obecne zatem czasy są dla osób szczególnie zagrożonych zmarginalizowaniem wyjątkowo brutalne. Giermanowska 6 przytacza dane pokazujące zależności między stopniem niepełnosprawności a szansą na znalezienie zatrudnienia. Respondentami byli pracownicy Powiatowych Urzędów Pracy. Szanse na znalezienie pracy przez osoby z niepełnosprawnością w zależności od stopnia ich niepełnosprawności ocenili następująco: 5 T. Majewski, B. Szczepankowska, Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych, [w:] Problem niepełnosprawności w poradnictwie zawodowym, Zeszyty informacyjno-metodyczne doradcy zawodowego 1998, nr 10, s E. Giermanowska, Zatrudnienie młodych osób niepełnosprawnych w opiniach pracowników Powiatowych Urzędów Pracy, [w:] Młodzi niepełnosprawni aktywizacja zawodowa i nietypowe formy zatrudnienia, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007, s. 84.

7 28 Elementy poradnictwa dla osób z niepełnosprawnością Tabela 1. Zależność między stopniem niepełnosprawności a szansą znalezienia zatrudnienia (wg pracowników Powiatowych Urzędów Pracy) Stopień niepełnosprawności Duże Raczej duże Raczej małe Małe Znaczny 1,2% 3,9% 22,7% 71,0% Umiarkowany 7,8% 32,2% 43,3% 15,5% Lekki 11,0% 48,1% 32,2% 6,6% Źródło: E. Giermanowska, Zatrudnienie młodych osób niepełnosprawnych w opiniach pracowników Powiatowych Urzędów Pracy, [w:] Młodzi niepełnosprawni aktywizacja zawodowa i nietypowe formy zatrudnienia, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007, s. 84. Dane przedstawione w tabeli 1 dobitnie pokazują, iż w opinii pracowników PUP, a więc osób mających na co dzień kontakt z niepełnosprawnymi osobami poszukującymi pracy, najmniejsze szanse na znalezienie zatrudnienia mają dotknięci znacznym stopniem niepełnosprawności ogółem 93,7% wskazań. W Polsce zaś brak jest systemowych form wsparcia dla tej grupy społecznej, jaką są posiadacze orzeczeń, co skutkowałoby z pewnością o wiele większą niż obecnie efektywnością w dziedzinie reintegracji społecznej i zawodowej osób wykluczonych, w tym również tych z niepełnosprawnością. Niestety zaś, funkcjonująca od 1997 roku ustawa o rehabilitacji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych nie stanowi, bo stanowić nie może, cudownego antidotum na te problemy. Paradoksalnie, w Polsce, obok sieci urzędów pracy, funkcjonuje duża liczba prywatnych agencji pośrednictwa pracy, organizacji pozarządowych, stowarzyszeń działających na rzecz osób z niepełnosprawnością. Wyszukiwanie za pośrednictwem portalu daje imponującą liczbę ponad 1100 organizacji trzeciego sektora, których klientami z definicji są takie osoby. Wydawałoby się zatem, że sytuacja nie powinna rysować się aż tak ponuro. Niestety, wielkość, a zatem siła oddziaływania wielu z tych organizacji, jest czysto iluzoryczna, poza tym wyniki raportów pokazują niewesołą prawdę: tylko 36% Ośrodków Pomocy Społecznej, 53% Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie, 60% Powiatowych Urzędów Pracy współpracuje z niepublicznymi instytucjami wspomagającymi zatrudnienie. Z jednej strony może to świadczyć o słabości organizacji pozarządowych w dziedzinie rynku pracy, z drugiej o niedocenianiu przez instytucje samorządowe prozatrudnieniowej roli NGO (Non-Government Orgnizations organizacji pozarządowych DP). Niekomercyjne, niepubliczne agencje zatrudnienia, działające na rzecz osób niepełnosprawnych ze względu na specyfikę swojej działalności i ograniczoną liczbę beneficjentów, są w stanie lepiej poznać ich problemy i zdiagnozować potrzeby. Usługi przez nie świadczone są zróżnicowane, co wzbogaca ofertę nie tylko dla bezrobotnych i poszukujących pracy osób niepełnosprawnych, ale również dla tych, którzy nie są zarejestrowani w Powiatowym Urzędzie Pracy. Organizacje pozarządowe często zapewniają bardziej wyspecjalizowane i zindywidualizowane usługi niż instytu-

8 Aktywizacja zawodowa i społeczna osób z niepełnosprawnością 29 cje publiczne 7. Mimo iż wiele z tych organizacji to jednostki niewielkie, to jednak część z nich jest organizacjami działającymi bardzo prężnie, dysponującymi dużym potencjałem kadrowym i możliwościami. Dodać do nich należy działające na rynku organizacje zrzeszające samych pracodawców. Lepsza współpraca na linii instytucje samorządowe oraz organizacje pozarządowe i zrzeszenia pracodawców przyniosłaby z pewnością bardzo szybko wymierne i odczuwalne wyniki. Niestety, obecna sytuacja w tej materii nie napawa optymizmem, mimo tkwiącego w istniejących instytucjach i organizacjach ogromnego potencjału. W efekcie, często człowiek poszukujący wsparcia czuje się zagubiony, traci poczucie własnej wartości, godności. Nie wiedząc zaś, dokąd jeszcze się udać, zniechęca się bardzo szybko. Szczególnie bolesne jest to zwłaszcza poza dużymi ośrodkami miejskimi, na prowincji, gdzie dostęp do instytucjonalnych form wsparcia jest znacząco ograniczony. Nie uzyskując oczekiwanego wsparcia w jednym miejscu, osoba poszukująca pomocy nie ma przedstawianych alternatywnych miejsc, organizacji, instytucji, gdzie takie wsparcie miałaby szansę otrzymać. Organizacji być może bardziej kompetentnych, wyspecjalizowanych we wspieraniu osób z danym problemem, daną niepełnosprawnością. Praktyka pokazuje, że współpraca między samymi organizacjami pozarządowymi wydaje się być dużo bardziej efektywna, aniżeli relacje na linii instytucje samorządowe (choćby publiczne służby zatrudnienia) organizacje pozarządowe. Aczkolwiek, rzecz oczywista, nie można generalizować. Wszystko przecież tak naprawdę zależy od konkretnych ludzi zajmujących się aktywizacją swoich beneficjentów, od ich kreatywności, a najczęściej zwyczajnie od chęci i dobrej woli. Dotyczy to tak sektora samorządowego, jak i pozarządowego. A przecież nie należy zapominać, że w kontekście poradnictwa, szkolnictwa zawodowego oraz zatrudnienia Europejska Karta Społeczna (a konkretnie jej art. 15 ust. 1 i 2) głosi zasadę promowania integracji osób z niepełnosprawnością na rynku pracy. Artykuł 15 opiera się na zasadach pełnego uczestnictwa i równych szans. Celem jest usunięcie przeszkód, które uniemożliwiają osobom niepełnosprawnym branie udziału w codziennym życiu społecznym. Artykuł 10 Europejskiej Karty Społecznej ma na celu zapewnić lub popierać w miarę potrzeby szkolenie techniczne i zawodowe wszystkich osób, w tym osób niepełnosprawnych, w porozumieniu z organizacjami pracodawców i pracowników ( ) 8. Karta ta głosi także ważną zasadę, że prawo do pracy stanowi jedno z głównych praw społecznych. Rozdziały 6 i 7 Zalecenia Rec (92)6 podkreślają niebagatelne znaczenie szkolenia zawodowego 7 Raport z badań: Efektywność aktywizacji zawodowej i pośrednictwa pracy na rzecz osób niepełnosprawnych na terenie województwa mazowieckiego diagnoza i rozwiązania, Fundacja na Rzecz Transportowych Usług Specjalistycznych dla Niepełnosprawnych TUS, Warszawa 2006, [w:] Młodzi Intelektualnie Sprawni ale Ruchowo Niepełnosprawni, Raporty z badań wybrane cytaty, Warszawa 2006, s Europejska Karta Społeczna, Rada Europy, Strasburg 1961.

9 30 Elementy poradnictwa dla osób z niepełnosprawnością w pomocy udzielanej w celu uzyskiwania lub utrzymywania zatrudnienia oraz rozwoju zawodowego. Wskazują ponadto środki, jakie muszą podejmować instytucje zajmujące się zatrudnieniem w celu promowania integracji zawodowej osób z niepełnosprawnością. Międzynarodowa Organizacja Pracy (MOP) głosi, że każdy kraj członkowski powinien stopniowo rozszerzać swoje systemy poradnictwa zawodowego, włączając w nie informacje o możliwościach zatrudnienia, tak aby zapewnić do nich dostęp wszystkim dzieciom, młodzieży i osobom dorosłym. Systemy te powinny uwzględniać specjalne programy dla osób niepełnosprawnych 9. MOP dodaje też, iż w planowaniu i świadczeniu usług z zakresu rehabilitacji zawodowej i zatrudniania osób niepełnosprawnych powinny być wykorzystane istniejące służby poradnictwa zawodowego, szkolenia zawodowego, pośrednictwa pracy, zatrudnienia i inne przeznaczone dla wszystkich pracowników, po niezbędnym ich przystosowaniu 10. Warto w tym miejscu wspomnieć, jak przedstawia się w Polsce rynek pracy dla osób z niepełnosprawnością. Ta kategoria uczestników rynku pracy, biorąc pod uwagę ich stopień oraz rodzaj niepełnosprawności, ma do wyboru kilka możliwości podejmowania zatrudnienia. Pierwszą z nich stanowi zatrudnienie w zakładach pracy rynku otwartego. Są to zwykłe zakłady pracy, można by rzec ogólnodostępne. Drugą opcję stanowi zatrudnienie w Zakładach Pracy Chronionej, przeznaczonych dla osób z umiarkowanym i znacznym stopniem niepełnosprawności. Zakłady te, po uwzględnieniu pewnych warunków formalnych, jak choćby ilość zatrudnionych w nich osób z niepełnosprawnością, uzyskują specjalny status, a co za tym idzie specjalne ulgi finansowe, subwencjonowanie przez PFRON, dofinansowanie na przystosowanie stanowisk pracy, opiekę medyczną dla pracowników itd. Trzecia możliwość to Zakłady Aktywności Zawodowej głównie dla osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności. Jest to stosunkowo nowa forma aktywności zawodowej. Tutaj również w grę wchodzą wyjątkowe ulgi finansowe. Czwarta wreszcie opcja to Warsztaty Terapii Zajęciowej tutaj uczestnikami (w tym kontekście nie funkcjonuje termin pracownik ) są najczęściej osoby mające nikłe szanse nie tylko na pracę na rynku otwartym, ale i na pełną rehabilitację. Tak Zakłady Aktywności Zawodowej jak Warsztaty Terapii Zajęciowej są przeznaczone głównie dla osób z niepełnosprawnością intelektualną, które najczęściej nie poradziłyby sobie na otwartym rynku pracy. Oczywiście, nie wolno zapominać o możliwości podejmowania przez każdego, a więc również niepełnosprawnych, własnej działalności gospodarczej. Wiele osób w ten właśnie sposób stało się aktywnymi podmiotami rynku pracy. Istnieją 9 Konwencja nr 142 dotycząca roli poradnictwa i szkolenia zawodowego w rozwoju zasobów ludzkich, Międzynarodowa Organizacja Pracy, Genewa Konwencja nr 159 dotycząca rehabilitacji zawodowej i zatrudniania osób niepełnosprawnych, Międzynarodowa Organizacja Pracy, Genewa 1983.

10 Aktywizacja zawodowa i społeczna osób z niepełnosprawnością 31 specjalne fundusze ułatwiające tej kategorii beneficjentów podejmowanie samozatrudnienia. Należy podkreślić, iż również pracodawcy z rynku pracy otwartego, nie tylko chronionego, otrzymują dofinansowanie do zatrudnienia osób legitymujących się orzeczeniem o niepełnosprawności. Jak zatem widać, ta kategoria pracobiorców (czy też potencjalnych pracobiorców) ma szerokie możliwości podejmowania zatrudnienia. Niestety, praktyka pokazuje, iż możliwości te nie są należycie wykorzystywane. Doradca zawodowy, wspierając tę grupę osób zagrożonych wykluczeniem i marginalizacją, jaką są niepełnosprawni, stoi zatem przed niełatwym i ambitnym zadaniem. Poradnictwo zawodowe bowiem stanowi pierwszy etap rehabilitacji zawodowej. Poradnictwo to, cytując Majewskiego, proces polegający na udzielaniu pomocy osobom z ograniczoną zdolnością do pracy w podjęciu decyzji zawodowej, czyli wyborze odpowiedniej kariery zawodowej 11. Majewski wyróżnia tutaj dwie kategorie odbiorców poradnictwa zawodowego. Pierwszą stanowi młodzież z niepełnosprawnością, stająca przed wyborem dalszej ścieżki kształcenia i wymagająca wsparcia w wyborze odpowiedniego zawodu. Drugą kategorią są niepełnosprawne osoby dorosłe, które wymagają rehabilitacji zawodowej, niemające przygotowania do pracy i dotychczas niewykazujące aktywności zawodowej, ewentualnie te, które w czasie tej aktywności stały się niepełnosprawne i wymagają przekwalifikowania. Autor niniejszego artykułu może tu dodać osoby z niepełnosprawnością mające przygotowanie zawodowe, niepełnosprawne od urodzenia (niekoniecznie), które wciąż pracują, ale z różnych przyczyn chcą lub muszą zmienić miejsce pracy. Biorąc pod uwagę wszystkie uwarunkowania, polskie realia, doradca zawodowy, pracujący z osobami z niepełnosprawnością, brać musi pod uwagę kilka czynników. Przede wszystkim musi mieć na uwadze stan zdrowia beneficjenta, rodzaj i stopień jego niepełnosprawności, oraz wynikające stąd ograniczenia wiążące się z podejmowaniem danego rodzaju pracy. Podkreślmy tutaj raz jeszcze, iż każda taka osoba może pracować, niepełnosprawność rodzić może jedynie pewne ograniczenia psychofizyczne, wiążące się z rodzajem i charakterem podejmowanej pracy lub jej szczególnymi uwarunkowaniami. W skrajnych przypadkach skutkiem owych ograniczeń może być chociażby przynamniej uczestnictwo w Warsztatach Terapii Zajęciowej, niemniej każdy posiadacz orzeczenia może (i z naszego punktu widzenia powinien) pracować. Doradca zawodowy diagnozuje zatem możliwości zdrowotne klienta, wiążące się z tym bezpośrednio możliwości zawodowe, edukacyjne, wypracowując wspólnie 11 T. Majewski, B. Szczepankowska, op. cit., s. 30.

11 32 Elementy poradnictwa dla osób z niepełnosprawnością z nim najlepszą dla niego ścieżkę dalszego rozwoju, również zawodowego. Następny krok należeć już będzie do lekarza medycyny pracy. Istotnym problemem, na jaki napotykają doradcy zawodowi pracujący z osobami z niepełnosprawnością, jest wciąż pokutujący w szerokich kręgach społeczeństwa (a zatem również wśród wielu pracodawców) stereotypowy wizerunek takich osób. Obraz ten, w ogromnej liczbie przypadków wypaczony i błędny, przedstawia każdą taką osobę jako jednostkę niesamodzielną, wymagającą dostosowania stanowiska pracy, obecności asystenta i szeregu innych absorbujących działań wiążących się z adaptacją. Zatem potencjalny pracodawca, bazując na tym jakże krzywdzącym wizerunku osoby niepełnosprawnej, czuje się zniechęcony i zdemotywowany do jej zatrudnienia. Do tego dochodzi jeszcze nieznajomość istnienia ulg finansowych przysługujących (mimo zmian przecież) z tytułu zatrudnienia takiej osoby. To wszystko sprawia, iż wielu pracodawców, mając skrajnie błędne pojęcie o omawianej kwestii, nie bierze w ogóle pod uwagę zatrudniania osób z niepełnosprawnością i często nawet świadomie woli płacić tak zwane kary na rzecz Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych z powodu niezatrudniania tej kategorii pracobiorców, aniżeli ich zatrudniać. Organizowane są zatem, choćby przez Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji, kampanie społeczne mające na celu uświadomienie społeczeństwa, w tym głównie pracodawców, w kontekście prawdziwego wizerunku osób z niepełnosprawnością jako świetnych i kompetentnych pracowników, niczym nieróżniących się od osób nieposiadających orzeczeń o niepełnosprawności. Tym solidniejszych, że bardziej aniżeli osoby sprawne ceniących już zdobyte miejsce pracy, tym samym bardziej lojalnych, stabilnych, szanujących miejsce pracy. Abstrahując już od faktu, iż nie każdy taki człowiek wymaga przystosowania stanowiska pracy (podkreślmy refundowanego przez państwo) czy obecności asystenta itd. Większość ludzi z niepełnosprawnością, wbrew obiegowej opinii, absolutnie nie wymaga takich udogodnień. Problem właściwego postrzegania owej kwestii przez pracodawców jest zatem niesłychanie istotny w pracy doradcy zawodowego, pracującego z tą właśnie kategorią klientów. Jeśli zachodzi taka potrzeba, doradca zawodowy musi wyposażać takie osoby przede wszystkim w niezbędne informacje dotyczące możliwości i zasad podejmowania przez nie pracy. Taką istotną ulgą, jaka przysługuje posiadaczom orzeczeń o umiarkowanym czy znacznym stopniu niepełnosprawności, jest chociażby siedmiogodzinny dzień pracy, dodatkowa, piętnastominutowa przerwa czy też dodatkowy, dziesięciodniowy urlop, jaki po przepracowaniu roku przysługuje np. na turnusy rehabilitacyjne. Te istotne uprawnienia niepełnosprawnych pracowników równoważy ich chlebodawcom system wspomnianych powyżej dofinansowań do ich stanowisk pracy. Osoba z orzeczeniem, która podejmuje zatrudnienie, musi mieć świadomość tych kwestii i choćby podstawową wiedzę na ten temat. Konieczność uświadomienia tego pracodawcy również, rzecz jasna,

12 Aktywizacja zawodowa i społeczna osób z niepełnosprawnością 33 jest poza dyskusją. Zwłaszcza, że korzystają tutaj tak naprawdę dwie strony. Osoba niepełnosprawna może pracować, przysługują jej określone przepisami uprawnienia, pracodawcy zaś wiążące się z tym wymierne ulgi i korzyści finansowe świadczone za pośrednictwem PFRON-u. System jest przejrzysty, ale nie każdy potencjalnie zainteresowany uczestnik rynku pracy (tak pracobiorca, jak i pracodawca) ma tak naprawdę świadomość jego istnienia. W tym kontekście istotne jest też to, w jaki sposób postrzegają same siebie osoby z niepełnosprawnością. Teoria osiągnięć Atkinsona i Feathera rozróżnia motywację osiągnięć i motywację unikania. Osoby o silnej motywacji osiągnięć zazwyczaj odznaczają się umiarkowanymi aspiracjami. Podejmują się one zadań o średnim poziomie trudności, ponieważ istnieje duże prawdopodobieństwo osiągnięcia sukcesu. Osoby zaś mające słabą motywację podejmują się z kolei albo zadań bardzo łatwych, albo bardzo trudnych, mogąc w prosty sposób uzasadnić swoją ewentualną porażkę. Wysokie aspiracje stawiają sobie przede wszystkim osoby akceptujące się. Za aspiracjami zatem kryje się akceptacja swojej osoby. Osoby bierne zawodowo, nieakceptujące się, mają największy problem w tym aspekcie życia, również zawodowego 12. Nierzadko w procesie doradczym niezbędna staje się na tym etapie konieczność wsparcia działań doradcy zawodowego przez psychologa. W grę wchodzić mogą bądź psychologiczne konsultacje indywidualne, bądź też udział beneficjenta w grupach wsparcia czy grupach rozwoju prowadzonych przez psychologa. Element ten stanowi integralną część procesu doradczego, nie wyklucza bowiem absolutnie równoległej współpracy z doradcą zawodowym. Cytowana już Giermanowska 13 podaje wyniki swego badania ankietowego przeprowadzonego wśród pracowników PUP, a dotyczącego najczęstszych braków umiejętności potrzebnych do zdobycia pracy wśród młodych (podkreślenie moje DP) osób niepełnosprawnych. W tabeli 2 zostały przedstawione odpowiedzi na pytanie: Brak jakich umiejętności najbardziej przeszkadza młodym osobom niepełnosprawnym w zdobyciu pracy?. Tabela 2. Najczęstsze braki umiejętności potrzebnych do zdobycia pracy wśród młodych osób z niepełnosprawnością Umiejętności i kwalifikacje brakujące młodym niepełnosprawnym W % Kwalifikacje zawodowe 32,2 Umiejętności poszukiwania pracy 10,1 Poziom wykształcenia 9,6 Nabycie potrzebnej pewności siebie w kontaktach z pracodawcą 9,0 12 T. Lewowicki, Aspiracje dzieci i młodzieży; Wierzbicka-Wiszejko D., op. cit., PWN, Warszawa 1987, s E. Giermanowska, op. cit., s. 123.

13 34 Elementy poradnictwa dla osób z niepełnosprawnością Umiejętności i kwalifikacje brakujące młodym niepełnosprawnym W % Zmotywowanie do podjęcia pracy 7,8 Znajomość rynku pracy na terenie powiatu i jego najbliższych okolicach 6,0 Wiedza o potencjalnych korzyściach i rekompensatach dla pracodawcy 6,0 Umiejętność rozmowy z potencjalnym pracodawcą 5,4 Znajomość uprawnień przysługujących niepełnosprawnym 3,6 Umiejętności wdrożenia się w obowiązki zawodowe 2,4 Wiedza o działalności organizacji pozarządowych 1,8 Znajomość prawa pracy związanego z zatrudnieniem 0,9 Wiedza o ofercie PUP dla niepełnosprawnych 0,6 Brak odpowiedzi na pytanie 4,8 Źródło: E. Giermanowska, op. cit., s Powyższe wyniki dobitnie pokazują zakres pracy stojącej przed specjalistami, również przed doradcami zawodowymi, na tym polu przede wszystkim jeśli chodzi o nabycie całkiem nowych bądź zmianę już posiadanych kwalifikacji zawodowych oraz nabycie umiejętności efektywnego poszukiwania pracy. Nie należy jednak marginalizować znaczenia problemów wiążących się choćby ze znajomością potencjalnych korzyści i rekompensat dla potencjalnego pracodawcy, uprawnień przysługujących osobom z niepełnosprawnością czy też umiejętności prowadzenia rozmowy z potencjalnym pracodawcą. Znajomość tych i innych kwestii znacząco ułatwia znalezienie i utrzymanie zatrudnienia, stąd choćby kładziony w codziennej pracy doradczej nacisk na wyposażenie klienta w umiejętność przygotowania do rozmowy kwalifikacyjnej i jej odbycia. Kolejne wyzwanie stojące przed poradnictwem zawodowym w tym obszarze to dostęp osób z niepełnosprawnością do Internetu. Truizmem byłoby powtarzanie w tym miejscu oczywistej prawdy, iż dostęp do sieci stanowi okno na świat, jest jedną z metod aktywnego poszukiwania pracy oraz jej wykonywania na zasadzie pracy zdalnej. Dla wielu osób jest to jedyna możliwość stania się aktywnym członkiem społeczeństwa. W przypadku opisywanej grupy ludzi te zastosowania Internetu nabierają szczególnej wagi, stanowią bowiem potencjalnie potężne narzędzie w ich rękach. Narzędzie nie tylko poszukiwania zatrudnienia, ale i świadczenia stosunku pracy. Zwłaszcza, gdy rzecz dotyczy osób z niepełnosprawnością narządu ruchu, mających trudności w poruszaniu się, sparaliżowanych wręcz, czy po prostu mieszkających w małych miejscowościach, gdzie rynek pracy nie ma im nic do zaoferowania. W takiej sytuacji świadczenie pracy zdalnej jest nierzadko jedyną alternatywą dla bierności zawodowej. Sytuacja, jeśli chodzi o dostęp osób z niepełnosprawnością do technologii komputerowych oraz do sieci, nie przedstawia się dobrze. Jak wynika z badań GUS Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w gospodarstwach do-

14 Aktywizacja zawodowa i społeczna osób z niepełnosprawnością 35 mowych i przez osoby prywatne w 2007 roku 14 dostęp do Internetu ma w naszym kraju zaledwie 41% gospodarstw domowych, przy czym wskaźnik ten na szczęście wzrasta. W 2006 roku wynosił on 36%, w % itd. Niestety, Polska nadal plasuje się na szarym końcu Europy, jeśli chodzi o dostęp społeczeństwa do Internetu. Tutaj znów osoby mieszkające na prowincji mają o wiele trudniejszą sytuację niż mieszkańcy miast. W tych liczbach mieszczą się też osoby z niepełnosprawnością, przy czym z racji na generalnie niższe ich dochody, często mniejszą mobilność (a co za tym idzie, możliwość odbycia szkoleń z posługiwania się nowoczesnymi technologiami) można przyjąć, iż wskaźniki ich dotyczące są o wiele niższe. W sytuacji poszukiwania pracy (nie tylko przecież dla osób z niepełnosprawnością) znajomość obsługi komputera oraz dostęp do Internetu są kluczowe. Jeśli predyspozycje i oczekiwania beneficjenta na to pozwalają, rolą doradcy jest tutaj wyposażenie go w informacje, gdzie i na jakich zasadach może on zakupić czy też otrzymać komputer, o ile go jeszcze nie posiada (np. istniejące programy PFRON-u, program Pierwszy Krok dla osób ze znaczną niepełnosprawnością narządu ruchu). Kolejny krok stanowić może zaproponowanie, jeśli istnieje taka możliwość, kursów dotyczących znajomości obsługi komputera. Nierzadko konieczny staje się też zakup specjalistycznego oprogramowania czy osprzętu, które umożliwiłyby osobom choćby niewidomym czy sparaliżowanym korzystanie z technologii informatycznej. Bardzo często zdobycie już choćby tylko podstawowej znajomości obsługi komputera (pakiet MS Office, obsługa Internetu) rozszerza wydatnie osobie z niepełnosprawnością możliwości znalezienia zatrudnienia. Praktyka pokazuje, że ta ścieżka umożliwiła już wielu osobom na podjęcie satysfakcjonującej pracy. Następnym problemem, przed jakim staje doradca zawodowy pracujący z osobami z niepełnosprawnością, jest ich wiek. Nierzadko są to osoby po 50 roku życia, a więc z tej chociażby racji zagrożone niejako w dwójnasób wykluczeniem i marginalizacją. Trzeba podkreślić, ze osobom w tym wieku jako znacznie mniej mobilnym od choćby dwudziestolatków trudniej jest pogodzić się z sytuacją utraty pracy, zwłaszcza jeśli była to praca wieloletnia, na podobnym czy wręcz tym samym stanowisku przez ten cały okres, u tego samego pracodawcy. Osoby takie nie posiadają CV czy listów motywacyjnych, nie potrafią ich stworzyć, nie wiedzą, czym są dokumenty aplikacyjne, jakie jest ich zastosowanie. Ludzi tych charakteryzuje najczęściej zagubienie i nieprzystosowanie do realiów dzisiejszego rynku pracy. W takiej sytuacji odnalezienie się na nim, poczynienie jakichś konkretnych kroków zaradczych, przekwalifikowanie się, znalezienie nowego zatrudnienia wręcz staje się bez specjalistycznego wsparcia bardzo trudne. W grę bowiem wchodzą wieloletnie nawyki, przyzwyczajenia, wyrobione postawy. Notabene obawa przed tymi ewentualnymi przyzwyczaje ( r.).

15 36 Elementy poradnictwa dla osób z niepełnosprawnością niami, nawykami jest czymś, co powstrzymuje pracodawców przed masowym zatrudnianiem osób w wieku średnim czy przedemerytalnym. Jeśli zaś osoba w wieku dojrzałym nigdy dotąd nie pracowała bądź okres jej braku aktywności zawodowej jest już długi, wykazuje ona symptomy bezradności wyuczonej tutaj także pomoc specjalisty staje się niezbędna. Ten akurat (niejedyny zresztą) aspekt dotyczy w takim samym stopniu osób z niepełnosprawnością, jak i ludzi sprawnych. W każdej sytuacji zaawansowanie wiekowe będzie działało na niekorzyść osoby najczęściej nie jest czynnikiem zwiększającym szanse na zatrudnienie. Należy mieć nadzieję, że mnogość realizowanych w poprzednim i obecnym okresie programowania projektów współfinansowanych ze środków UE, a dotyczących aktywizacji osób powyżej 50 roku życia oraz jednocześnie uświadamiania pracodawców co do korzyści wynikających z ich zatrudniania choć w pewnym stopniu, zmniejszy ryzyko marginalizacji tej grupy społecznej. Pozytywnym aspektem wiążącym się z wiekiem jest niezaprzeczalny fakt, iż osoby dojrzałe cechuje dużo większe aniżeli osoby młodsze doświadczenie nie tylko życiowe, ale i zawodowe. Są to także osoby stabilne, wyjątkowo silnie szanujące uzyskane miejsce pracy, niezainteresowane częstą jej zmianą. Średni (aby nie użyć słowa zaawansowany) wiek cechuje się siłą rzeczy mniejszą mobilnością, co z perspektywy pracodawcy stanowić powinno atut argument na rzecz zatrudniania osoby niebędącej zainteresowaną rychłą zmianą już zdobytego miejsca pracy. Oczywiste jest, iż osoba, której znalezienie zatrudnienia nie przyszło łatwo, bardziej ceni swoje miejsce pracy. Ludzie, o których mowa, najczęściej mogą też bardziej poświęcić się pracy zawodowej z racji chociażby na odchowane już dzieci oraz brak ewentualności skorzystania z urlopu macierzyńskiego czy wychowawczego. Należy zatem uwrażliwiać pracodawców na tę cechę osób dojrzałych, która przecież z ich subiektywnego punktu widzenia jest ze wszech miar pożądana. Istotny czynnik warunkujący poruszanie się po rynku pracy osób z niepełnosprawnością stanowi również płeć nadal bowiem kobietom z grup ryzyka, a więc i niepełnosprawnym, trudniej jest zdobyć satysfakcjonujące miejsce pracy, nawet mimo posiadania adekwatnych do danego stanowiska kwalifikacji i doświadczenia. Jeśli zaś już podejmą pracę, oferowane wynagrodzenie bywa niższe, aniżeli w przypadku wynagrodzenia oferowanego zatrudnionemu na danym stanowisku mężczyźnie o analogicznych kwalifikacjach. Tu z kolei nadzieją mogą być różnorodne działania w ramach projektów genderowych wyrównujących szanse kobiet na rynku pracy. Szerokie pole do działania stoi także przed instytucją pełnomocnika rządu do spraw równego traktowania, nie wspominając już o pełnomocniku rządu do spraw osób niepełnosprawnych. Jedynie bowiem działania systemowe, ewentualnie dalsze kampanie społeczne, mogą zmienić nastawienie pracodawców do tej właśnie kategorii osób poszukujących pracy.

16 Aktywizacja zawodowa i społeczna osób z niepełnosprawnością 37 Kolejnym istotnym elementem wiążącym się ze specyfiką pracy doradczej z osobami z niepełnosprawnością (i nie tylko) jest ich poziom wykształcenia i/lub kwalifikacje zawodowe. Wykształcenie i kwalifikacje bywają niskie lub zdezaktualizowane. Bardzo często nieaktualne, a tym samym nieprzydatne na rynku pracy kwalifikacje wiążą się z poprzednio omawianym problemem z wiekiem danej jednostki. Z pewnością problem nieaktualnych kwalifikacji bardziej dotyka osoby wykształcone w tak zwanym minionym okresie. Ponadto wiele zawodów stało się profesjami niszowymi, na które brak jest zapotrzebowania na rynku pracy bądź owo zapotrzebowanie jest niskie. Problemem są także osoby legitymujące się jedynie podstawowym wykształceniem. Osobom zaś z niepełnosprawnością często trudniej było i jest zdobyć konkretne kwalifikacje zawodowe. Jeśli zaś dochodzi do tego brak doświadczenia zawodowego, względnie długi okres braku jakiejkolwiek aktywności zawodowej, wówczas osoba taka wymaga dłuższego procesu doradczego. Jeśli realia na to pozwalają, należy także przemyśleć zdobycie kwalifikacji zawodowych, które ułatwiłyby wejście czy też powrót na rynek pracy. Doradca musi brać tutaj pod uwagę ograniczenia zdrowotne swego klienta. Prawidłowa zatem porada zawodowa musi uwzględniać zdiagnozowanie możliwości zawodowych klienta z niepełnoprawnością, poznanie wymagań różnych zawodów, stanowisk pracy i odpowiedni ich dobór do możliwości i ograniczeń takiego człowieka. Jednocześnie z powodu braku środków do życia osoby te często nie są w stanie samodzielnie ponieść kosztów podwyższenia swoich kwalifikacji. Na szczęście rynek oferuje wiele możliwości skorzystania z bezpłatnego podnoszenia kwalifikacji zawodowych dla beneficjenta. Szeroka gama dostępnych szkoleń, kursów finansowanych z funduszy zewnętrznych (choćby za pośrednictwem Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki) daje możliwość skorzystania z nich osobom, których sytuacja ekonomiczna nie pozwalałaby na sfinansowanie ich z własnych zasobów. Rolą doradcy zawodowego jest zatem w takim wypadku wyposażenie zainteresowanego w stosowne informacje dotyczące takiej formy doskonalenia. Należy jednak podkreślić, iż w lepszej sytuacji są osoby mieszkające w miastach z racji na o wiele szerszą aniżeli na terenach wiejskich ofertę szkoleniową. Niejednokrotnie jednak doradca musi z różnych powodów poszukiwać takiej ścieżki zawodowej, która nie wymagałaby od jednostki podnoszenia przez nią kwalifikacji zawodowych. Największym wskaźnikiem tak zatrudnienia, jak i aktywności zawodowej wykazują się osoby z niepełnosprawnością, posiadające wykształcenie wyższe, średnie zawodowe oraz zasadnicze zawodowe. Dowodzi to, że posiadanie konkretnych kompetencji wiedzy i umiejętności zawodowych, przygotowania do wykonywania określonego zawodu jest decydującym czynnikiem warunkującym powodzenie na rynku pracy, istotniejsze nawet od ogólnego poziomu wykształcenia. Uzasadnia to konkretny wybór ze strony doradcy zawodowego do-

17 38 Elementy poradnictwa dla osób z niepełnosprawnością tyczący formy wsparcia w postaci chociażby doboru szkoleń zawodowych dla beneficjentów zadania. Tabela 3. Poziom wykształcenia osób z niepełnosprawnością, ich wskaźnik zatrudnienia oraz bierność zawodowa BAEL GUS IV kwartał 2007 r. Poziom wykształcenia w % Wskaźnik zatrudnienia w % Poziom biernych zawodowo w % Wyższe 5,9 26,1 71,2 Średnie zawodowe (łącznie z wykształceniem policealnym) 19,0 22,1 77,9 Średnie ogólnokształcące 7,4 12,0 84,9 Zasadnicze zawodowe 28,7 15,9 80,8 Gimnazjalne, podstawowe i niepełne podstawowe 38,8 8,0 91,0 Źródło: Warto też przyjrzeć się kwestii samozatrudnienia osób z niepełnosprawnością. Otóż według danych GUS za 2008 r. (BAEL, Struktura pracujących osób niepełnosprawnych prawnie w wieku produkcyjnym według statusu zatrudnienia w 2007 r.) 17,5% osób z niepełnosprawnością pracuje na własny rachunek w rolnictwie, a 6,4% poza rolnictwem, co świadczy o potencjale przedsiębiorczości. W tym aspekcie zatem także tkwi duży potencjał do wykorzystania, jeśli chodzi o możliwości aktywizacji społecznej i zawodowej osób z niepełnosprawnością. Doradca zawodowy, biorąc pod uwagę indywidualne predyspozycje oraz oczekiwania danego człowieka, może doradzić osobie z niepełnosprawnością taką ścieżkę rozwoju zawodowego samozatrudnienie, poprzedzone, jeśli zaszłaby taka potrzeba, szkoleniem, warsztatami z tego właśnie zakresu, informacją o możliwościach uzyskania konkretnego wsparcia (jak wsparcie finansowe czy merytoryczne przy zakładaniu i prowadzeniu własnej działalności gospodarczej dofinansowanie, stworzenie biznesplanu itd.). Reasumując, z pewnością aktywizacja i reintegracja społeczna oraz zawodowa tej kategorii osób zagrożonych wykluczeniem, jaką są osoby z niepełnosprawnością, stanowi duże i ambitne zadanie dla osób ją prowadzących. Muszą się one zmierzyć z wieloma problemami wynikającymi ze specyfiki tej grupy klientów. Część zresztą z tych problemów jest symptomatyczna dla ogółu osób wymagających aktywizacji i reintegracji, nie tylko dla posiadaczy orzeczeń o niepełnosprawności. Niektóre jednak dotyczą jedynie tej właśnie kategorii beneficjentów lub są w jej przypadku szczególnie widoczne. Ogromną, jeśli nie kluczową przeszkodą, w szerszym niż obecnie dostępie osób z niepełnosprawnością do rynku pracy jest stereotypowy ich obraz wśród

18 Aktywizacja zawodowa i społeczna osób z niepełnosprawnością 39 reszty społeczeństwa, w tym pracodawców. Zjawisko, dodajmy, nierzadkie również wśród samych zainteresowanych, czyli osób z niepełnosprawnością. Obraz nie zawsze odpowiadający rzeczywistości, oparty na mylących przesłankach generalizujący wszystkie takie osoby jako ludzi z obniżoną samodzielnością, wymagających wyjątkowo intensywnego wsparcia, opieki, przystosowywania miejsc pracy. Jest, rzecz jasna, grupa niepełnosprawnych, która wymaga takiego właśnie szczególnego wsparcia, przystosowania stanowiska pracy nie jest to jednak grupa najliczniejsza i z pewnością nie można generalizować tego na całą populację ludzi z orzeczeniami. Niewątpliwie człowiek poruszający się na wózku wymaga tak dostosowania stanowiska pracy, jak i umożliwienia mu dostępu do niego. Z pewnością osoba niewidoma wymaga choćby specjalistycznego oprogramowania umożliwiającego jej korzystanie z komputera. Ułatwień wymaga również człowiek niesłyszący. Przykładów można tu podać więcej. Należy jednak wiedzieć, że dostosowanie stanowiska pracy dla potrzeb osoby z niepełnosprawnością jest refundowane, o czym wielu (jeśli nie większość) pracodawców nie wie. Same zaś osoby dotknięte taką czy inną niepełnosprawnością mogą starać się, niezależnie od ich statusu na rynku pracy, o dofinansowanie czy sfinansowanie zakupu technologicznych udogodnień. Co zresztą istotne, nie każda niepełnosprawność takiego dostosowania stanowiska pracy wymaga. Niepełnosprawność narządu ruchu sprawiająca, że osoba nią dotknięta musi poruszać się na wózku, czyni koniecznym dostosowanie stanowiska pracy poprzez likwidację barier architektonicznych. Osoba zaś na przykład z problemami kardiologicznymi (a to też jest częsta przyczyna posiadania orzeczonej niepełnosprawności) specjalnego z racji na problemy zdrowotne przystosowania miejsca pracy już nie wymaga. Człowiek mający schorzenie choćby układu trawiennego analogicznie a z powodu takich właśnie dolegliwości posiada orzeczenie wiele osób. Dostosowanie polegało będzie na doborze samego rodzaju pracy, nie zaś na przykład na zakupie specjalistycznego sprzętu, czy tym bardziej likwidacji barier architektonicznych. I tutaj również przykłady można by mnożyć. Byłoby ich o wiele więcej aniżeli przykładów, kiedy te wszystkie zabiegi dostosowawcze są konieczne. Niestety, ogólna świadomość tych spraw jest w społeczeństwie bardzo niska. Również wśród samych najbardziej zainteresowanych. Stan ten zaś wprost przekłada się na problemy, jakie ze znalezieniem czy też zmianą zatrudnienia mają osoby z niepełnosprawnością. Dodając do tego kryzys gospodarczy, którego ofiarą obok innych krajów stała się także Polska, otrzymujemy niewesoły obraz sytuacji dużej części społeczeństwa, jaką stanowi populacja osób posiadających orzeczenia.