ZATRUDNIENIE TYMCZASOWE W POLSKIM PRAWIE PRACY

Transkrypt

1 ZATRUDNIENIE TYMCZASOWE W POLSKIM PRAWIE PRACY KONSTRUKCJA I CHARAKTER PRAWNY Magdalena Paluszkiewicz Warszawa 2011

2 Recenzent: Dr hab. Zbigniew Góral, prof. UŁ Wydawca: Małgorzata Sokołowska Redaktor prowadzący: Joanna Cybulska Opracowanie redakcyjne: Dagmara Wachna Łamanie: Wolters Kluwer Polska Układ typograficzny: Marta Baranowska Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2011 ISBN ISSN Wydane przez: Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. Redakcja Książek Warszawa, ul. Płocka 5a tel , fax ksiazki@wolterskluwer.pl Księgarnia internetowa

3 Spis treści Wykaz skrótów / 9 Wprowadzenie / 11 Rozdział I Regulacja prawna zatrudnienia tymczasowego / Zatrudnienie tymczasowe w prawie międzynarodowym / Zatrudnienie tymczasowe w prawie Unii Europejskiej i wybranych państw członkowskich / Dyrektywy dotyczące zatrudnienia tymczasowego / Konstrukcje zatrudnienia tymczasowego w wybranych państwach członkowskich / Relacja między agencją pracy tymczasowej a pracodawcą użytkownikiem / Relacja między agencją pracy tymczasowej a wykonawcą pracy / Relacja między wykonawcą pracy a użytkownikiem / Zatrudnienie tymczasowe w prawie polskim / Regulacja prawna zatrudnienia tymczasowego w prawie polskim / Ogólna charakterystyka konstrukcji zatrudnienia tymczasowego w polskim prawie pracy / Wnioski / 68 Rozdział II Stosunek prawny między agencją pracy tymczasowej a pracodawcą użytkownikiem / Uwagi wstępne / 76 5

4 Spis treści 6 2. Podmioty stosunku prawnego / Agencja pracy tymczasowej / Pracodawca użytkownik / Umowa między agencją pracy tymczasowej i pracodawcą użytkownikiem jako źródło stosunku prawnego / Przedmiot stosunku prawnego między agencją pracy tymczasowej a pracodawcą użytkownikiem / Treść stosunku prawnego między agencją pracy tymczasowej a pracodawcą użytkownikiem / Wnioski / 120 Rozdział III Stosunek prawny między agencją pracy tymczasowej a pracownikiem tymczasowym / Uwagi wstępne / Podmioty stosunku prawnego / Agencja pracy tymczasowej / Pracownik tymczasowy / Przedmiot stosunku prawnego / Umowa o pracę jako źródło stosunku prawnego / Treść stosunku prawnego / Ryzyko agencji pracy tymczasowej związane z zatrudnianiem pracownika tymczasowego / Wnioski / 189 Rozdział IV Stosunek prawny między pracodawcą użytkownikiem a pracownikiem tymczasowym / Uwagi wstępne / Podmioty, przedmiot i źródło stosunku prawnego / Treść stosunku prawnego / Ryzyko pracodawcy użytkownika związane z zatrudnianiem pracownika tymczasowego / Wnioski / 229 Rozdział V Charakter prawny zatrudnienia tymczasowego / Kwalifikacja prawna zatrudnienia tymczasowego / Uwagi wstępne / 231

5 Spis treści 1.2. Zatrudnienie tymczasowe a formy pośrednictwa / Zatrudnienie tymczasowe a stosunek pracy / Zatrudnienie tymczasowe jako konstrukcja prawna szczególnego rodzaju / Uwagi wstępne / Zatrudnienie tymczasowe a umowa o świadczenie przez osobę trzecią / Zatrudnienie tymczasowe a umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej / Zatrudnienie tymczasowe a zespół umów / Wpływ konstrukcji zatrudnienia tymczasowego na charakter prawny stosunku pracy tymczasowej / Uwagi wstępne / Wpływ konstrukcji zatrudnienia tymczasowego na podmiotowość pracodawczą w stosunku pracy tymczasowej / Wpływ konstrukcji zatrudnienia tymczasowego na sposób realizacji stosunku pracy tymczasowej / Wnioski / 296 Zakończenie / 301 Wykaz aktów prawnych / 307 Wykaz orzeczeń / 311 Literatura / 313 7

6

7 Wykaz skrótów Akty prawne Konstytucja k.p. k.c. k.p.c. rozporządzenie w sprawie agencji zatrudnienia TFUE TWE ustawa o PIP u.p.z. ustawa z dnia 2 kwietnia 1997 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm. ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy, tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm. rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 26 stycznia 2009 r. w sprawie agencji zatrudnienia, Dz. U. Nr 17, poz. 91 Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej z dnia 1 grudnia 2007 r., wersja skonsolidowana Dz. Urz. UE C 83 z , s Traktat o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej z dnia 25 marca 1957 r., Dz. Urz. WE C 325 z , s ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy, Dz. U. Nr 89, poz. 589 z późn. zm. ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415 z późn. zm. 9

8 Wykaz skrótów u.s.d.g. u.z.p.b. u.z.p.t. ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 220, poz z późn. zm. ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 58, poz. 514 z późn. zm. ustawa z dnia 9 lipca 2003 r. o zatrudnianiu pracowników tymczasowych, Dz. U. Nr 166, poz z późn. zm. Publikatory i czasopisma OSA OSN OSNAP OSNAPiUS OSNC OSNP OSP OTK PiZS PiP RPEiS Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądu Najwyższego Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Praca i Zabezpieczenie Społeczne Państwo i Prawo Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Inne bhp EDG EWG KRS MOP SN TK UE WE bezpieczeństwo i higiena pracy Ewidencja Działalności Gospodarczej Europejska Wspólnota Gospodarcza Krajowy Rejestr Sądowy Międzynarodowa Organizacja Pracy Sąd Najwyższy Trybunał Konstytucyjny Unia Europejska Wspólnota Europejska

9 Wprowadzenie Prezentowana monografia została zainspirowana stosunkowo nowym zjawiskiem społecznym, które polega na zaangażowaniu w proces wykonywania pracy trzech podmiotów. Początkowo funkcjonowało ono w obrocie prawnym w oparciu o zasadę swobody kontraktowej. Następnie poświęcono mu kilka przepisów kodeksu pracy, których fragmentaryczność ujawniła potrzebę stworzenia bardziej kompleksowej regulacji prawnej. Stanowi ją obecnie ustawa z dnia 9 lipca 2003 r. o zatrudnianiu pracowników tymczasowych, a także w pewnym zakresie ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz rozporządzenia wykonawcze do tej ostatniej ustawy. Od wejścia w życie wspomnianych aktów prawnych pojawiło się wiele wypowiedzi dotyczących licznych praktycznych i teoretycznych problemów związanych z zatrudnieniem tymczasowym. Wydaje się jednak, iż nadal budzi wątpliwości kwestia natury prawnej tej formy wykonywania pracy, w szczególności zaś jej charakteru prawnego. Głównym zadaniem, jakie postawiła sobie autorka, przystępując do pisania niniejszej pracy, było dokonanie charakterystyki konstrukcji prawnej zatrudnienia tymczasowego, wnioski wynikające z tej analizy miały zaś posłużyć jako podstawa do próby sformułowania oceny charakteru prawnego zatrudnienia tymczasowego. W przypadku charakteru prawnego zatrudnienia tymczasowego w rachubę wchodziły trzy założenia: po pierwsze, iż jest to konstrukcja oparta na tradycyjnym stosunku pracy w rozumieniu art k.p., po drugie, iż jest to konstrukcja oparta na stosunku pracy zmodyfikowanym przez szczególną regulację zatrudnienia tymczasowego, po trzecie zaś, że jest to stosunek prawny zupełnie odrębny od stosunku pracy. Opowiedzenie się za jedną ze wskazanych możliwości musiało zostać poprzedzone analizą relacji zachodzących między uczestnikami zatrudnienia tym- 11

10 Wprowadzenie czasowego, która polegała na zbadaniu ich praw i obowiązków w trakcie realizacji tej formy wykonywania pracy. Analiza konstrukcji i charakteru prawnego zatrudnienia tymczasowego została poprowadzona w oparciu o przepisy polskiego prawa pracy. Niemniej jednak pewien fragment książki poświęcono przeglądowi ustawodawstwa międzynarodowego i wspólnotowego odnoszącego się do tej instytucji. Ponadto przedmiotem badań uczyniono konstrukcje prawne tej formy zatrudnienia przyjęte w wybranych krajach europejskich. Ustalenia w tym zakresie posłużyły ocenie, w jakim stopniu polska konstrukcja prawna zatrudnienia tymczasowego jest oryginalna, a w jakim wzoruje się na ustawodawstwach obcych. Jest to również podstawa do sformułowania uwag i postulatów de lege ferenda. Wyznaczenie obszaru badawczego łączyło się z koniecznością dokonania wyboru. Ustawa o zatrudnianiu pracowników tymczasowych wskazuje alternatywne podstawy prawne dla świadczenia pracy tymczasowej. Jej wykonywanie może bowiem przebiegać w ramach stosunku pracy na podstawie umowy o pracę albo też w ramach stosunku cywilnoprawnego. Bliższy zainteresowaniom naukowym autorki jest stosunek pracy. Ponadto podjęcie problematyki cywilnoprawnego zatrudnienia tymczasowego poszerzyłoby nadmiernie obszar badań. Z tych właśnie względów analizie poddane zostało zatrudnienie tymczasowe, w którym świadczenie pracy tymczasowej odbywa się w ramach stosunku pracy. Nadto z zakresu rozważań świadomie wyłączona została problematyka zbiorowych stosunków pracy w zatrudnieniu tymczasowym. Polska regulacja prawna dotycząca zatrudnienia tymczasowego nie normuje tego typu stosunków prawnych, co uzasadnia wniosek o konieczności korzystania w tym zakresie z ogólnych przepisów prawa pracy. W konsekwencji, zdaniem autorki, szczególna konstrukcja tej formy zatrudnienia wynikająca z ustawy o zatrudnianiu pracowników tymczasowych może mieć istotny wpływ na przebieg zbiorowych stosunków pracy w zatrudnieniu tymczasowym, jednak nie odwrotnie. Zatem problematyka zbiorowych stosunków pracy w zatrudnieniu tymczasowym ma charakter niejako wtórny do zagadnień związanych ze stosunkiem pracy. Niezależnie od tego, jej doniosłość i wieloaspektowość zasługuje na objęcie odrębnym opracowaniem naukowym, nie zaś na skrótową analizę w jednym z poniższych rozdziałów. Podjęte w niniejszym opracowaniu rozważania przeprowadzone zostały w oparciu o pewien schemat. W pierwszym rozdziale przedstawiono regulację prawną zatrudnienia tymczasowego, obowiązującą w ustawo- 12

11 Wprowadzenie dawstwie międzynarodowym, unijnym oraz polskim. Następnie, w kolejnych rozdziałach, opisano konstrukcję tej formy zatrudnienia wynikającą z regulacji prawnej. Na ową konstrukcję składają się relacje prawne łączące uczestników zatrudnienia tymczasowego. Każda z relacji jest konglomeratem uprawnień i obowiązków. Wskazanie uprawnień i obowiązków agencji, pracodawcy użytkownika i pracownika tymczasowego umożliwiło ocenę zajmowanej przez te podmioty pozycji prawnej, w konsekwencji zaś stanowiło podstawę oceny charakteru prawnego łączących ich relacji prawnych, co jest przedmiotem analiz w rozdziale ostatnim. Tak ogólnie zarysowany cel badawczy wymagał rozstrzygnięcia bardzo wielu problemów szczegółowych. Najważniejsze z pytań, na które autorka próbuje udzielić odpowiedzi, dotyczą tego, czy zatrudnienie tymczasowe kreuje stosunek prawny trójstronny, czy też jest to stosunek dwustronny, lecz trójpodmiotowy. Bardzo istotne jest też określenie zobowiązań stron tego stosunku prawnego, czyli wskazanie, na czym polega zobowiązanie pracodawcy wobec pracownika tymczasowego, skoro praca ma być wykonywania na rzecz i pod kierownictwem pracodawcy użytkownika. Jakie zachowanie pracownika będzie więc zaspokajało uzasadniony interes jego wierzyciela, czyli pracodawcy? W jaki sposób rozkłada się ryzyko związane z zatrudnianiem pracownika tymczasowego? I wreszcie jaka jest rola pracodawcy użytkownika w tym stosunku prawnym, ponieważ nie jest on tylko beneficjentem świadczenia pracowniczego, ale aktywnie uczestniczy w jego realizacji poprzez wykonywanie praw i obowiązków pracodawcy. To udział tego ostatniego podmiotu w wykonywaniu pracy rodzi najwięcej pytań i wątpliwości. Po pierwsze, wyjaśnienia wymagało, na jakiej podstawie prawnej podmiot ten uczestniczy w realizacji stosunku pracy, po drugie jakie w związku z tym ma uprawnienia i obowiązki, po trzecie zaś w jakim zakresie ponosi odpowiedzialność za ich nieprawidłowe wykonywanie. W konsekwencji poczynionych rozważań konieczne było ustalenie miejsca zatrudnienia tymczasowego w systemie polskiego prawa. Zostało ono porównane z nazwanymi konstrukcjami prawnymi, angażującymi uczestnictwo trzech podmiotów, takimi jak pośrednictwo pracy czy umowy z udziałem osób trzecich. Wnioski wynikające z tego porównania skłoniły autorkę do wysunięcia tezy, iż zatrudnienie tymczasowe to konstrukcja prawna sui generis, umożliwiająca wykonywanie usługi w zakresie pracy tymczasowej. Istotą owej usługi jest zaś realizacja stosunku pracy z udziałem trzech podmiotów. Cele, do których dążą te podmioty, oraz zachowania, jakie mają obowiązek podjąć, by je osiągnąć, uzasadniają, zdaniem autorki, 13

12 Wprowadzenie tezę o wyodrębnieniu nowej postaci stosunku pracy stosunku pracy tymczasowej. Niniejsze opracowanie jest zmienioną wersją rozprawy doktorskiej obronionej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego w październiku 2010 r. Pragnę serdecznie podziękować wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tej pracy. Szczególne wyrazy wdzięczności kieruję do mojego Promotora, dr. hab. Mirosława Włodarczyka, prof. nadzw. Uniwersytetu Łódzkiego, który służył nieocenioną pomocą naukową w procesie powstawania rozprawy. Za cenne uwagi krytyczne dziękuję Recenzentom rozprawy doktorskiej: prof. zw. dr. hab. Bogusławowi Cudowskiemu oraz dr. hab. Zbigniewowi Góralowi, prof. nadzw. Uniwersytetu Łódzkiego, który recenzował niniejszą pracę również dla celów wydawniczych. Magdalena Paluszkiewicz

13 Rozdział I Regulacja prawna zatrudnienia tymczasowego 1. Zatrudnienie tymczasowe w prawie międzynarodowym Zainteresowanie zatrudnieniem tymczasowym na poziomie ustawodawstwa międzynarodowego zaczęto przejawiać w latach 60. XX w. Rząd Szwecji wystąpił wówczas z prośbą do Międzynarodowej Organizacji Pracy o ustalenie statusu prawnego działających w tym kraju agencji pracy tymczasowej 1. Miało to niebagatelne znaczenie, ponieważ Szwecja ratyfikowała konwencję nr 96 MOP o płatnych biurach pośrednictwa pracy 2. Wątpliwości dotyczyły kwestii, czy agencje pracy tymczasowej są prywatnymi pośrednikami pracy świadczącymi swe usługi dla zysku. Działalność tego typu była przez MOP od dłuższego już czasu zabroniona, przede wszystkim ze względu na wyrażoną w konstytucji MOP Deklaracji Filadelfijskiej zasadę, że praca nie jest towarem 3. Niezależnie od tego, w przypadku prywatnego pośrednictwa pracy dochodziło do licznych nadużyć, np. pobierano nadmierne opłaty zarówno od poszukujących pracy, jak i pracodawców, namawiano pracowników do zrywania umów z pracodawcami. Ostatni wspomniany proceder polegał na tym, że pośrednik namawiał poszukujących pracy, 1 D. Makowski, Zatrudnianie pracowników poprzez agencje pracy tymczasowej w świetle prawa międzynarodowego, Studia Prawno-Ekonomiczne 2003, t. 68, s Tekst konwencji dostępny na stronie k096.html. 3 M. Włodarczyk, Pośrednictwo pracy. Studium prawno-społeczne, Łódź 2002, s. 15. Tekst Deklaracji dostępny na stronie w zakładce Międzynarodowe standardy pracy. 15

14 Rozdział I. Regulacja prawna zatrudnienia tymczasowego kusząc ich zyskiem, do rozwiązywania umów o pracę kilka dni po jej zawarciu 4. Pośrednik otrzymywał wynagrodzenie za zawarcie umowy między pracodawcą i poszukującym pracy, natomiast ten ostatni po zerwaniu umowy miał swój udział w prowizji pośrednika. Wspomniane praktyki wpływały na niską efektywność pośrednictwa prywatnego. Mając to na uwadze, jak również kierując się potrzebą ochrony odbiorców usług prywatnych pośredników, zadecydowano o utworzeniu sieci publicznych biur pośrednictwa pracy. Jednocześnie zainicjowano politykę reglamentowania prywatnego pośrednictwa pracy, głównie przez koncesjonowanie tego typu działalności. Polityka stopniowej likwidacji prywatnych biur pośrednictwa pracy została zapoczątkowana przez MOP w przyjętej w 1933 r. konwencji nr 34 o płatnych biurach pośrednictwa pracy 5 oraz w uzupełniającym ją zaleceniu nr 42 6, a następnie kontynuowana w konwencji nr 96. Według w art. 1 konwencji nr 96 płatne biuro pośrednictwa pracy oznaczało: 1) biuro pośrednictwa pracy prowadzone w celach zysku, czyli wszelką osobę, towarzystwo, instytucję, agencję lub inną organizację, które służą za pośrednika przy dostarczaniu zatrudnienia pracownikowi lub pracownika pracodawcy, w celu uzyskania od jednego lub drugiego jakiegoś zysku materialnego bezpośredniego lub pośredniego; definicja ta nie miała zastosowania do dzienników lub innych wydawnictw, z wyjątkiem tych, których wyłączny lub główny przedmiot stanowiło służenie za pośrednika między pracodawcami a pracownikami; 2) biura pośrednictwa pracy niemające na celu zysku, to znaczy biura pośrednictwa towarzystw, instytucji, agencji lub innych organizacji, które jakkolwiek nie dążą do korzyści materialnych, pobierają jednak od pracodawcy lub pracownika za świadczone usługi opłatę wstępną, składkę lub jakiekolwiek wynagrodzenie. Konwencja ta stwarzała ratyfikującym ją państwom alternatywę w zakresie regulacji prawnej płatnych biur pośrednictwa pracy. Pierwszy sposób normowania bardziej radykalny polegał na ustanowieniu obowiązku stopniowego znoszenia płatnych biur pośrednictwa pracy pro- 4 Pośrednictwo pracy w Polsce, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 1921, s Tekst konwencji dostępny na stronie k034.html. 6 Tekst zalecenia dostępny na stronie 16

15 1. Zatrudnienie tymczasowe w prawie międzynarodowym wadzonych w celach zarobkowych i reglamentacji innych biur pośrednictwa pracy. Z art. 5 konwencji wynikał jednak wyjątek od tej zasady, przewidujący możliwość działania pośrednika prywatnego, gdy publiczne biuro nie jest w stanie w sposób prawidłowy zrealizować swojej usługi. Konwencja zastrzegała też, że biura płatne nie będą zniesione, dopóki nie zostanie utworzona publiczna służba zatrudnienia. Drugie z rozwiązań proponowanych przez konwencję polegało na reglamentacji płatnych biur pośrednictwa pracy (część III, art. 10 i n.), wyrażającej się w kontroli właściwej władzy, w konieczności posiadania uznaniowo odnawianej licencji oraz w możliwości pobierania tylko ściśle określonych opłat, a także w dopuszczalności prowadzenia pośrednictwa do pracy za granicą w enumeratywnie wskazanych przypadkach. Ponadto, zgodnie z art. 2 ust. 2 konwencji, członek, który przyjął rozwiązanie określone w części III, mógł, po notyfikacji dokonanej Dyrektorowi Generalnemu MOP, zacząć stosować postanowienia bardziej restryktywne z części II. Szwecja ratyfikowała konwencję nr 96 MOP w wersji restrykcyjnej, zatem uznanie agencji za prywatnego pośrednika pracy działającego w celach zysku oznaczałoby konieczność stopniowej likwidacji tego typu podmiotów. Dodatkowo, zgodnie z przyjętą przez szwedzkie sądy linią orzeczniczą, agencje kwalifikowano jako prywatne biura pośrednictwa prowadzone w celach zysku 7. W 1966 r. MOP udzieliła odpowiedzi w formie memorandum Międzynarodowego Biura Pracy, określającego zakres podmiotowy konwencji nr 96. Uznano w nim, że postanowienia konwencji odnoszą się do wszelkich biur, które po zawarciu umowy z pracownikiem kierują go do wykonywania pracy u innego podmiotu. Nie wykluczono przy tym, że takie biuro jest pośrednikiem, ponieważ rezultat pracy jest zawłaszczany bezpośrednio nie przez biuro, ale przez podmiot korzystający z pracy pracownika kierowanego. W efekcie doprowadziło to do stwierdzenia, iż agencja jest pośrednikiem między pracownikiem a użytkownikiem i że należy ją uznać za płatne biuro pośrednictwa pracy, prowadzone w celach zysku w rozumieniu konwencji nr 96. Powyższa interpretacja MOP-u wywołała polemikę między zwolennikami i przeciwnikami traktowania agencji jako płatnych biur pośrednictwa pracy. Zwolennicy podnosili argument, że decydujące 7 D. Makowski, Zatrudnianie pracowników poprzez agencje pracy tymczasowej w świetle prawa międzynarodowego..., s