Rola proteomiki w prognozowaniu i leczeniu chorób układu sercowo-naczyniowego

Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download "Rola proteomiki w prognozowaniu i leczeniu chorób układu sercowo-naczyniowego"

Transkrypt

1 PRACE POGLĄDOWE Natalia ŻUK 1,2 Joanna DUBIS 1,2 Wojciech WITKIEWICZ 1,2,3 Rola proteomiki w prognozowaniu i leczeniu chorób układu sercowo-naczyniowego The role of proteomics in prognosis and treatment of cardiovascular diseases 1 Wrovasc - Zintegrowane Centrum Medycyny Sercowo-Naczyniowej Wojewódzki Szpital Specjalistyczny we Wrocławiu Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Kierownik: Prof. dr hab. Wojciech Witkiewicz 2 Wojewódzki Szpital Specjalistyczny, Ośrodek Badawczo-Rozwojowy we Wrocławiu Kierownik: Prof. dr hab. Wojciech Witkiewicz 3 Oddział Chirurgii Ogólnej i Naczyniowej Wojewódzki Szpital Specjalistyczny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy we Wrocławiu Kierownik: Prof. dr hab. Wojciech Witkiewicz Dodatkowe słowa kluczowe: proteom proteomika choroby sercowo-naczyniowe ekspresja białek Additional key words: proteom proteomics cardiovascular diseases protein expression Adres do korespondencji: Joanna Dubis Wojewódzki Szpital Specjalistyczny we Wrocławiu, Ośrodek Badawczo-Rozwojowy ul. Kamieńskiego 73a, Wrocław Tel.: dubis@wssk.wroc.pl Choroby sercowo-naczyniowe (ChSN), pomimo rozwoju nauk biologicznych i medycyny, nadal pozostają główną przyczyną zachorowalności i umieralności ludzi w społeczeństwach całego świata. Konieczne jest więc doskonalenie dotychczas stosowanych metod leczenia, poszukiwanie nowych celów terapeutycznych oraz specyficznych, przydatnych klinicznie biomarkerów. Klasyczne badania naukowe związane z układem krążenia dotyczą przede wszystkim histopatologicznych opisów patofizjologicznych procesów oraz mapowania struktury i ekspresji genów, uczestniczących w procesie rozwoju chorób chorób sercowo-naczyniowych. Informacje te nie opisują jednak w pełni molekularnych podstaw powstawania ChSN. Lukę pomiędzy tradycyjnymi badaniami z dziedziny patofizjologii a najnowszą wiedzą na poziomie DNA skutecznie wypełnia proteomika, nauka zajmująca się budową i funkcjonowaniem proteomu człowieka. Poniższy artykuł przedstawia główne kierunki rozwoju proteomiki w poznaniu patomechanizmów powstawania i diagnostyce chorób serca, naczyń i miażdżycy z uwzględnieniem najnowszych zintegrowanych metod badawczych obejmujących techniki frakcjonowania białek i peptydów, spektroskopię masową oraz macierze proteinowe. Despite advances in medicine and biological sciences the cardiovascular diseases (CVD) are still a major cause of morbidity and mortality in societies around the world. It is therefore necessary to improve the treatment methods used so far, to look for new therapeutic targets and specific, clinically useful biomarkers. Classic research related to the circulatory system are primarily concerned with histopathological descriptions of pathophysiological processes, and mapping the structure and expression of genes involved in the development of cardiovascular diseases. This information, however, does not fully explain the molecular basis of the CVD occurrence. That gap between traditional research in the pathophysiology field and the latest knowledge at the DNA level is effectively filled in by proteomics, the science dealing with the structure and function of the human proteome. This article presents main directions of the proteomics development in explaining pathomechanisms of formation and diagnosis of cardiovascular diseases and atherosclerosis accounting for the latest integrated research methods including techniques for protein and peptide fractionation, mass spectrometry and protein arrays. Wstęp Choroby układu sercowo-naczyniowego (ChSN) są główną przyczyną zgonów w intensywnie rozwijających się społeczeństwach świata i sytuacja ta stale się pogarsza. Miażdżyca, choroby serca, udar czy tętniak aorty brzusznej są następstwem działania zarówno czynników genetycznych, jak i czynników egzogennych związanych ze stylem życia pacjenta [45]. Postęp w badaniach nad molekularnymi podstawami tych chorób potwierdza, że dysfunkcje układu sercowo-naczyniowego nie są konsekwencją aberracji jednego genu ale powstają na skutek złożonych procesów wynikających z predyspozycji genetycznych uwarunkowanych wielogenowo [43]. I chociaż plan wszystkich funkcji biologicznych człowieka znajduje się w genomie, to ich ostateczny przejaw realizowany jest na poziomie białka, przy czym profil ekspresji białek danej komórki czy organu nie jest prostym odbiciem sekwencji kodujących DNA. Analogicznie do genomiki opisującej struktury genów, proteomika skupia kompleksowe badania nad białkami ekspresjonowanymi na podstawie informacji genetycznej w poszczególnych komórkach, tkankach i organach człowieka. Proteomika już dzisiaj rewolucjonizuje podstawowe badania w zakresie schorzeń układu sercowo-naczyniowego, a w przyszłości będzie wpływała na codzienną praktykę kliniczną, zapewniając lekarzom precyzyjne narzędzia diagnostyczne. Dzięki profilom ekspresyjnym białek różnych proteomów możliwa będzie ocena stanu chorego, monitorowanie przebiegu choroby i ocena ryzyka wystąpienia potencjalnych powikłań. Rozwój proteomiki w oparciu o osiągnięcia genomiki, umożliwi opracowanie indywidualnego ryzyka wystąpienia chorób o złożonej Przegląd Lekarski 2013 / 70 / 3 143

2 etiologii, w tym chorób sercowo-naczyniowych oraz stworzenie indywidualnych strategii terapeutycznych, co jest podstawą medycyny spersonalizowanej [8]. Lekarze, a szczególnie kardiochirurdzy i chirurdzy naczyniowi powinni być świadomi rosnącego znaczenia wpływu nowoczesnych osiągnięć naukowych oraz tego, w jaki sposób mogą być one wykorzystane w praktyce klinicznej. Chirurg w zespołach naukowych odgrywa istotną rolę w planowaniu zadania badawczego i eksperymentu, a także interpretacji wyników prowadzonych analiz. Chirurg pobiera próbki do badań podczas operacji i jest w centrum najbardziej istotnych problemów klinicznych. Dzisiaj nie ma już wątpliwości, że w najbliższych latach proteomika będzie miała ogromny wpływ na wszystkie dziedziny nauk przyrodniczych i medycznych. Aby w pełni zrozumieć procesy biologiczne komórki, musimy zrozumieć w jaki sposób działają jej podstawowe jednostki funkcjonalne, czyli białka w określonych komórkach. Proteomika Kluczem do zrozumienia podstawowych procesów molekularnych, odpowiedzialnych za powstawanie chorób człowieka, jest poznanie struktury i aktywności wszystkich białek. Analiza struktury samego genomu nie charakteryzuje w pełni różnorodności jego ekspresji, dlatego konsekwencją realizacji przedsięwzięcia jakim był projekt poznania genomu człowieka (Human Genome Projekt) jest podjęcie wysiłku zmierzającego do poznania ludzkiego proteomu. W ramach programu koordynowanego przez organizację HUPO (Human Proteom Organisation) prowadzone są badania, które mają na celu identyfikację i pełną charakterystykę białek ekspresjonowanych w poszczególnych tkankach, populacjach komórek i organach. Wynikiem podjętych badań będzie uzyskanie informacji o tym, jakie jest stężenie danego białka w określonej komórce, jaka jest jego funkcja i jakim modyfikacjom podlega [46]. Proteom (protein component of the genome) jest to kompletny zestaw białek, jaki powstaje z informacji zakodowanej w genomie w danej komórce, tkance lub narządzie. Proteomika jest to dziedzina nauki zajmująca się strukturą proteomu i jego zachowaniem w zmieniających się warunkach. W kontekście proteomiki opisywany jest więc genom pojedynczej komórki, genom tkanki, genom organu a nawet całego organizmu. Fenotyp komórki determinuje nie tylko zapis genetyczny ale przede wszystkim modyfikacje potranslacyjne białek (fosforylacje, glikozylacje, deaminacje, utlenianie) zachodzące w cytoplazmie podczas metabolizmu komórki. Dodatkowo, funkcje białek są zdeterminowane trzeciorzędową strukturą przestrzeną oraz zdolnością tworzenia kompleksów białko-białko. W przeciwieństwie do genomu, proteom jest dużo bardziej dynamicznym systemem, ponieważ na podstawie jednej sekwencji kodującej może powstać wiele produktów białkowych. Szacuje się, że genom człowieka zawiera informacje na temat budowy ok tys. białek. Zapis ten daje prawdopodobnie możliwość powstania ok. miliona białek [17,27,61]. Interakcje między zmodyfikowanymi białkami, w połączeniu z dynamiką ekspresji w określonych warunkach biologicznych, prowadzą do złożoności molekularnej komórek, która wymaga odpowiedniego podejścia. Rozwiązanie problemów może przynieść tylko proteomika. Sekwencje kodujące poszczególne białka w genomie pozostają niezmienne w ciągu życia osobniczego, natomiast proteom komórki i tkanki podlega dynamicznym zmianom w odpowiedzi na różne czynniki. Białka obecne w komórce zmieniają się nieustannie pod wpływem czynników środowiskowych oraz na skutek interakcji z innymi białkami. Ekspresja poszczególnych białek zależy od typu tkanki a nawet od fazy cyklu komórkowego. Tak więc, badając wzory ekspresji białek w określonych warunkach fizjologicznych i patologicznych uzyskuje się informacje na temat cząsteczek bezpośrednio zaangażowanych w dany proces chorobowy. Analiza proteomiczna dostarcza informacji, których nie można uzyskać innymi technikami badawczymi. Proteomika kliniczna Działania naukowców, zaangażowanych w projekt poznania proteomu człowieka, skupiają się nie tylko na badaniu struktury, modyfikacji i funkcji białek poszczególnych proteomów ale zmierzają także do opracowania określonych sposobów analizy danych i propagowania zgromadzonej wiedzy, co jest podstawą szybkiego zastosowanie proteomiki w praktyce [62]. Proteomika kliniczna zajmuje się poszukiwaniem szczegółowych różnic w strukturze i funkcji proteomów komórek i tkanek pomiędzy stanem fizjologicznym a patologicznym. Szczególnie interesujące z klinicznego punktu widzenia są proteomy surowicy i osocza, ponieważ odzwierciedlają fizjologiczny stan różnych tkanek organizmu [36]. Pojedyncze biomarkery różnych chorób nie oddają w pełni stanu chorobowego pacjenta, opisują zwykle patologie procesów, które towarzyszą schorzeniom [63]. Ponadto, płynne frakcje krwi są doskonałym materiałem biologicznym, ponieważ nie wymagają inwazyjnych metod pobierania. Na skutek intensywnego rozwoju proteomiki powstał projekt poznania proteomu surowicy i osocza (HPPP, Human Plasma Proteom Project), którego zadaniem jest analiza wzorów proteomicznych płynnych frakcji krwi w określonych jednostkach chorobowych [14]. Pozwoli to na stworzenie obrazu proteomicznego charakterystycznego dla danej jednostki chorobowej na określonym etapie jej rozwoju [19]. Wybrane metody badań proteomicznych Metody badawcze stosowane w proteomice stanowią nowoczesne, zaawansowane technologicznie i zintegrowane podejście do technik analitycznych tradycyjnie wykorzystywanych w biochemii i biologii molekularnej. Kompleksowe podejście do badania złożonych i wielopostaciowych struktur białkowych umożliwia szybką, wydajną i precyzyjną analizę proteomiczną ogromnej liczby białek występujących w organizmach żywych. Wieloetapowy proces definiowania proteomu rozpoczyna się od wyodrębnienia z badanego materiału biologicznego białka lub grupy białek, będących przedmiotem analizy. Wykorzystuje się w tym celu odmienne cechy fizykochemiczne makrocząsteczek, umożliwiające ich selektywną separację. Techniki separacji Analiza białek, występujących w poddawanym ocenie materiale biologicznym w niewielkim stężeniu, może wymagać selektywnego usunięcia innych protein ekspresjonowanych w znacznych ilościach. Dodatkowo niskocząsteczkowe białka często wykazują tendencję do tworzenia kompleksów z białkami transportującymi. Zjawiska te determinują stosowanie technik separacyjnych, pozwalających na ograniczenie zakresu badanego materiału do frakcji zawierającej interesujące badacza makrocząsteczki [3]. Opracowano szereg metod rozdziału białek wykorzystujących chromatografię powinowactwa bądź immunopowinowactwa czy techniki filtracji i ultrafiltracji membranowej [12,31]. Największą popularnością cieszą się jednak techniki elektroforetyczne, które zapewniają niedościgniony poziom rozdzielczości, a przy tym nie wymagają skomplikowanej aparatury i nie generują wysokich kosztów. Spośród nich najczęściej wykorzystywana jest dwuwymiarowa (dwukierunkowa) elektroforeza żelowa (2-DE, ang. two-dimensional electrophoresis), której zastosowanie umożliwia rozdział białek w zależności od ich dwóch właściwości fizykochemicznych: punktu izoelektrycznego (pi) oraz masy cząsteczkowej, a cały proces odbywa się w jednym żelu. W pierwszym wymiarze rozdział dokonywany jest metodą obrazowania izoelektrycznego (IEF, ang. isoelectric focusing) w żelu z immobilizowanym gradientem ph, w którym po przyłożeniu napięcia elektrycznego białka migrują do momentu osiągnięcia zrównoważenia ładunku dodatniego i ujemnego, pochodzącego od kwasowych i zasadowych reszt aminokwasowych. Drugi wymiar uzyskiwany jest techniką elektroforezy w żelu poliakryloamidowym w obecności dodecylosiarczanu sodu (SDS-PAGE, ang. sodium dodecyl sulfate polyacrylamide gel electrophoresis), prowadzoną w warunkach denaturujących i redukujących, gdzie białka o zbliżonym pi ulegają rozdziałowi w zależności od posiadanej masy cząsteczkowej. Wizualizacja wyników eksperymentu następuje pod wpływem wprowadzenia do żelu barwników takich jak Coomassie Brilant Blue czy barwniki fluorescencyjne [23,40,48]. Wyznakowanie badanych prób fluorescencyjnymi barwnikami cyjaninowymi Cy2, Cy3 i Cy5 jeszcze przed elektroforezą pozwala na ilościową analizę różnicową białek pochodzących z trzech próbek w jednym żelu. Technika ta nosi nazwę dwuwymiarowej fluorescencyjnej elektroforezy różnicowej (2D-DIGE, ang. two-dimensional fluorescence difference gel electrophoresis). Uwzględniając nanoszenie próbki standardowej, 2D-DIGE umożliwia ograniczenie ilości wykorzystanych żeli o połowę, jednocześnie oferując zwiększoną czułość detekcji białek (poniżej 1 ng) i wiarygodność wyników w porównaniu ze standardową elektroforezą dwukierunkową, w której białka wykrywane 144 J. Dubis i wsp.

3 są w zakresie ng [32,58]. Po wybarwieniu uzyskany obraz żelu jest skanowany i interpretowany za pomocą odpowiedniego oprogramowania komputerowego, a efektem końcowym jest informacja o ilościowej ekspresji poszczególnych białek w badanej próbce. Obrazy żeli są archiwizowane i mogą być wykorzystywane do bezpośrednich porównań z innymi zdjęciami w analizie różnicowej. Natomiast sam żel stanowi punkt wyjścia do selektywnej ekstrakcji badanego białka i dalszych analiz mających na celu pełniejszą identyfikację proteomu. Spektrometria mas Identyfikacja białek z rozdzielonej i częściowo zdegradowanej mieszaniny jest kolejnym etapem na drodze prowadzącej do scharakteryzowania proteomu. Podstawową techniką używaną w tym celu jest spektrometria mas (MS, ang. mass spectrometry), umożliwiająca określenie składu elementarnego próbki z rozdzielczością odpowiadającą jednemu elektronowi. Oprócz wysokiej czułości detekcji, niewątpliwą zaletą MS jest możliwość wydajnej identyfikacji składników złożonej mieszaniny białek na podstawie widm masowych z bardzo dobrą selektywnością i powtarzalnością [20]. Niezależnie od zastosowanych modyfikacji konstrukcyjnych, istotę działania spektrometru masowego można sprowadzić do trzech zasadniczych etapów: jonizacji badanej próbki, rozdziału jonów o różnej wartości stosunku masy do ładunku elektrycznego (m/z) w polu elektromagnetycznym oraz detekcji jonów i rejestracji uzyskanych danych. Do najczęściej stosowanych w proteomice metod jonizacji próbki należą: laserowa desorpcja i jonizacja wspomagana przez matrycę (MALDI, z ang. matrix-assisted laser desorption and ionisation), powierzchniowo wzmocniona laserowa desporpcja i jonizacja (SELDI, ang. surface enhanced laser desorption and ionisation) oraz jonizacja poprzez elektrorozpylanie (ESI, ang. electrospray). W technice MALDI w przekazywaniu energii cieplnej do badanej substancji pośredniczy matryca, która absorbując główną część energii pochodzącej z wiązki laserowej, chroni próbkę przed rozkładem. Udoskonalenie MALDI stanowi metoda SELDI, w której powierzchnia matrycy jest zaktywowana chemicznie tak, aby wiązać określony typ białek. Natomiast jonizacja techniką ESI polega na rozpylaniu badanej próbki za pomocą igły, do której przykładane jest napięcie rzędu kliku kv. Jonizacja metodą ESI może być przeprowadzana jedynie w próbkach o bardzo dobrej czystości [2,21,28,47]. W kolejnym etapie oznaczenia uzyskana wiązka jonów kierowana jest do analiztora, rozdzielającego jony ze względu na m/z. Powszechnie wykorzystywanym w badaniu proteomu analizatorem m/z jest analizator czasu przelotu jonów (TOF, ang. time of flight), rejestrujący czas przelotu zjonizowanej próbki do detektora. Równie wysoką rozdzielczość zapewnia analizator rezonansu cyklotronowego z transformacją Fouriera (FT ICR, ang. Fourier transform ion cyclotron resonance). W proteomice klinicznej stosowane są również analizatory kwadrupolowe (Q, ang. Quadrupole) działające na zasadzie filtru masy, przepuszczającego jony o określonym zakresie m/z oraz liniowe pułapki jonowe (LIT, LTQ ang. linear ion trap, linear trap quadrupole), które dodatkowo pozwalają na przechowywanie jonów. Analizatory Q i LTQ zapewniają bardzo wysoką czułość przy stosunkowo niskiej rozdzielczości [28,64]. Przeprowadzenie analizy jakościowej MS, poprzedzonej rozdziałem za pomocą 2-DE, wymaga ekstrakcji materiału badawczego z plamek białkowych (spots) uzyskanych z żelu oraz trawienia enzymatycznego z użyciem specyficznej proteazy. Niekiedy wykorzystywana bywa odmienna strategia badawcza, w której badana próbka najpierw poddawana jest trawieniu proteolitycznemu, a dopiero później przeprowadzany jest jej rozdział. Taki schemat postępowania określany bywa jako proteomika shotgun. Wspólną cechą tych dwóch strategii jest ocena białka na podstawie m/z jego fragmentów analizowanych w MS, co jest charakterystyczne dla analizy typu bottomup. Odmiennym podejściem, stosowanym obecnie w proteomice obok bottom-up, jest analiza typu top-down, którą rozpoczyna się od wyznaczenia m/z całego białka, a następnie jego fragmentów lub pojedynczych aminokwasów. Ponieważ analiza top-down nie jest poprzedzona trawieniem enzymatycznym białka, technika ta wymaga stosowania spektrometrów masowych umożliwiających jego fragmentację [6,26]. Możliwość identyfikacji struktury badanej próbki dają jony fragmentacyjne uzyskiwane w tandemowej spektroskopii masowej (MS/MS). Najczęściej w technice tej z widma masowego selekcjonowany jest jon macierzysty, który następnie poddawany jest zderzeniom z gazem obojętnym wprowadzanym do komory kolizyjnej, w efekcie czego dochodzi do jego fragmentacji na jony potomne. Otrzymywane w ten sposób fragmenty różnią się od siebie o masę kolejnych aminokwasów jonu macierzystego, co pozwala na przeanalizowanie pełnej sekwencji białka w tandemowym widmie mas. Inną metodą identyfikacji badanego białka jest technika masowego odcisku palca białka (PMF, ang. peptide mass fingerprinting), która w dużym uproszczeniu polega na porównaniu widma masowego peptydów otrzymanych na skutek trawienia białka specyficznym enzymem proteolitycznym z teoretycznymi widmami masowymi, jakie powstałyby po proteolizie tym samym enzymem wszystkich białek, których sekwencje dostępne są w wykorzystywanej do analizy bazie danych. W porównaniu do MS/MS jest to metoda znacznie tańsza oraz szybsza, jednak nie nadaje się do analizowania złożonych próbek i jest mniej dokładna [57,64]. Stosowanie technik MS sprzężonych z innymi metodami instrumentalnymi takimi jak wysokosprawna chromatografia cieczowa (HPLC, ang. high performance liquid chromatography), chromatografia gazowa (GC, ang. gas chromatography), czy elektroforeza kapilarna (CE, ang. capillary electrophoresis) stwarza jeszcze większe możliwości analityczne i otwiera nowe perspektywy badawcze. Badania struktury białek, ich izoform, modyfikacji potranslacyjnych, interakcji pomiędzy białkami czy stanu aktywacji to tylko niektóre z możliwości jakie oferuje nowoczesna MS [51,53,54]. Macierze białkowe Macierze białkowe, nazywane również chipami lub czujnikami białkowymi, to zminiaturyzowane układy służące do selektywnego wychwytywania białek ze złożonej mieszaniny. Podstawową zasadą działania tej techniki jest specyficzne wyłapywanie i kompleksowanie oznaczanego białka przez czynniki pułapkujące. Najczęściej są to przeciwciała, białka bądź ich fragmenty, które są w sposób uporządkowany immobilizowane na membranie lub szklanej powierzchni cienkiej płytki. Zastosowanie powierzchni stałej jako nośnika pozwala na jednoczesne wykrywanie tysięcy białek. Do detekcji, w zależności od konstrukcji testu, wykorzystywane są metody takie jak chemiluminescencja, fluorescencja czy MS. Czynniki pułapkujące mogą być także zadsorbowane na powierzchni ruchomego nośnika. Ogranicza to pulę analizowanych białek do ilości znaczników jednoznacznie przyporządkowanych nośnikom. Rozdział odbywa się za pomocą cytometrii przepływowej lub platformy Luminex. Analiza proteomiczna techniką macierzy białkowych przebiega szybko i wystarczy niewielka ilość materiału biologicznego do przeprowadzenia oznaczenia, jednak obecnie ograniczenie tej metody w praktyce klinicznej stanowi fakt, że rozpoznanych jest stosunkowo niewiele białek będących markerami stanów patologicznych ludzkiego organizmu [9,22,49,56]. Bioinformatyka w proteomice Badania proteomiczne, przeprowadzne chociażby techniką macierzy białkowych, generują równocześnie setki a nawet tysiące wyników. Analiza, interpretacja i usystematyzowanie tak ogromnej ilości danych nie byłyby możliwe, gdyby nie zastosowanie osiągnięć bioinformatyki. Zaawansowane narzędzia bioinformatyczne wykorzystywane są począwszy od etapu projektowania i przeprowadzania eksperymentów laboratoryjnych, przez przetwarzanie surowych wyników, aż po tworzenie baz danych. Do obszarów proteomiki wspieranych bioinformatyką należą: identyfikacja białek, ustalanie i analizowanie ich sekwencji, modelowanie homologiczne, modelowanie fizykochemiczne, przewidywanie modyfikacji potranslacyjnych, funkcji białek, oddziaływań z innymi białkami, a także przemieszczania się i lokalizacji komórkowej. Dokonujący się aktualnie rozwój proteomiki wymaga i będzie wymagał coraz doskonalszego warsztatu informatycznego [55]. Proteomika w chorobach sercowo-naczyniowych Miażdżyca Rozwój proteomiki umożliwił stworzenie zaplecza technologicznego do badań proteomów na dużą skalę. Obecnie dostępne są już różne proteomiczne strategie badawcze do badań molekularnego podłoża chorób o tak złożonej patofizjologii jak miażdżyca Przegląd Lekarski 2013 / 70 / 3 145

4 [42]. Zastosowanie proteomiki w miażdżycy w przeważającej części skupia się na rozpoznaniu patomechanizmów powstawania choroby. Mimo, że pewne czynniki ryzyka powstania miażdżycy takie jak: dyslipidemia, cukrzyca, nadciśnienie i niektóre molekularne markery powstawania blaszki miażdżycowej (CRP, IL-6, IL-10, IL-18, CD40L) zostały zidentyfikowane, to nadal brakuje czynników predykcyjnych takich patologii jak niestabilność blaszki miażdżycowej czy pęknięcie naczynia [36]. Prace badawcze prowadzone w tej dziedzinie z wykorzystaniem proteomiki mają przede wszystkim na celu uzyskanie swoistego profilu białkowego naczyń i płytki miażdżycowej, który umożliwi pełną ocenę stabilności tętnic i ich podatności na czynniki uszkodzenia [4,50]. Proteomiczna analiza płytki miażdżycowej pobranej od pacjentów poddanych endarterektomii tętnicy szyjnej wykazała, że obecność skrzepów w naczyniu ma bezpośredni wpływ na ekspresję białek płytki. W trakcie prowadzonych badań udało się także ustalić, że w powstawaniu blaszki miażdżycowej uczestniczą różne izoformy α 1 -antytrypsyny. Białko to jest inhibitorem proteaz serynowych i może być odpowiedzialne za twardnienie naczyń podczas rozwoju miażdżycy [13]. W badaniach nad miażdżycą, do testowania skutków działania leków u pacjentów poddawanych farmakoterapii z powodu schorzeń układu naczyniowego o podłożu miażdżycowym, prowadzona jest szczegółowa analiza proteomiczna surowicy i osocza. Z użyciem technik proteomicznych, wykryte zostały modyfikacje w mapie ekspresji białek osocza u pacjentów z hipercholesterolemią leczonych statynami. Zmiany te są ważną informacją na temat nieprawidłowości metabolicznej związanej z podwyższonym stężeniem cholesterolu we krwi pacjentów. Podawana pacjentom statyna modyfikuje m.in. ekspresję izoformy 1 i izoformy 2 fibrynogenu (FGG) [1]. Natomiast ekspresja jednego izotypu łańcucha FGG i trzech izotypów haptoglobiny wzrasta w osoczu pacjentów aspirynoopornych [30]. Podobne techniki wykorzystywane są do analizy profilu ekspresji osoczowych białek powiązanych z metabolizmem lipoprotein wysokiej gęstości (HDL, high density lipoprotein). Białka te odgrywają także istotną rolę w procesie zapalenia oraz aktywacji układu immunologicznego. Zastosowanie proteomicznej strategii shotgun do badań nad heterogenną grupą kompleksów lipidowo-białkowych pozwoliło na ustalenie, iż HDL 3 pacjentów z rozpoznaną chorobą wieńcową zawiera więcej apolipoproteiny E w porównaniu z grupą osób zdrowych [60]. Choroby naczyń Istotnym czynnikiem w patofizjologii naczyń krwionośnych jest zmiana fenotypu komórek mięśni gładkich wewnętrznej warstwy naczynia (VSMC, vascular smooth muscule cells) pod wpływem czynników zewnętrznych. Dojrzałe komórki VSMC utrzymują fizjologiczną plastyczność ściany, konieczną do prawidłowego funkcjonowania naczynia. Zróżnicowany fenotyp VSMC jest przedmiotem intensywnych badań, ponieważ odgrywa istotną rolę w patogenezie nadciśnienia tętniczego, tętniaków i astmy. Analiza proteomiczna wykazała, że odwróceniu fenotypu komórek VSMC (ze spoczynkowego na fenotyp komórek proliferujących) towarzyszą zmiany w ekspresji m.in. białek cytoszkieletu oraz białek zaangażowanych w regulację procesów utleniania i redukcji [5]. W leczeniu chorób naczyniowych ważnym problemem medycznym są powikłania związane z procesami patologicznej przebudowy naczyń. Jak się okazuje komórki VSMC odpowiadają za liczne powikłania odległe, pojawiające się po zabiegach angioplastycznych jak np. przerost błony wewnętrznej ściany naczynia (intimal hyperplasia) [52]. Zmiana fenotypu komórek VSMC na skutek uszkodzenia naczynia w trakcie zabiegu powoduje redukcję ekspresji białek odpowiedzialnych za właściwości kurczliwe ściany. Hiperplazja włóknista błony środkowej naczynia jest przyczyną niedrożności przeszczepów pomostowania tętnic wieńcowych i powikłań z tym związanych w ciągu pierwszych 2 lat po implantacji [10]. Badania struktury łożyska rozrostowego wykazały, że składa się ono przede wszystkim z komórek mięśni gładkich ściany naczynia o bardzo zróżnicowanym fenotypie. Dalsze analizy proteomiczne oraz badania prowadzone na modelu zwierzęcym pozwoliły stwierdzić, że białka HSP (heat shock proteins) mogą chronić przeszczepiane naczynia przed hiperplazją włóknistą błony środkowej [7, 34]. Choroby serca Świadomość złożoności komórkowych procesów biologicznych na skutek oddziaływania czynników środowiska narzuca konieczność opracowywania badań kompleksowych, umożliwiających równoczesną analizę kliniczną genomu i proteomu. Zintegrowane badania z zakresu genomiki i proteomiki w dziedzinie chorób sercowonaczyniowych już dzisiaj dają wymierne efekty. Dzięki takim badaniom udało się szczegółowo scharakteryzować konwertazę angiotensyny 2 (ACE2, angiotensin converting enzyme 2), ważny regulator funkcji skurczowej serca, który równoważy aktywność enzymu ACE w układzie reninaangiotensyna. Dzięki przeprowadzonym analizom, enzym ACE2 uważany jest obecnie za jeden z głównych potencjalnych celów w opracowywaniu nowych farmakoterapii chorób układu sercowo-naczyniowego, nie tylko w zakresie kontroli ciśnienia krwi, ale także w procesach hamowania włóknienia narządów [15]. Większość badań nad chorobami serca, które prowadzone są w oparciu o techniki proteomiczne skupiona jest na procesie uszkodzenia mięśnia sercowego i powikłań z tym związanych jak np. przerost mięśnia lewej komory serca (LVH, left ventricular hypertrophy). W centrum badań znajdują się więc kardiomiopatie, choroby mięśnia serowego, u podłoża których leżą pierwotne zaburzenia funkcji kardiomiocytów. Z użyciem technik proteomicznych badany jest m. in. wpływ procesów zapalenia na obraz kliniczny choroby. Pionierskie prace w tej dziedzinie wykazały, że ponad 100 specyficznych białek tkanki serca w stanie kardiomiopatii rozstrzeniowej wykazuje zmiany ekspresji w porównaniu z tkanką zdrową [24,25,37]. Kardiomiopatia rozstrzeniowa charakteryzuje się ścieńczeniem i zwłóknieniem mięśnia sercowego oraz powiększeniem jąder kardiomiocytów. Czy i jak białka te wpływają na dysfunkcję skurczową lewej komory serca podczas jego uszkodzenia nie zostało jeszcze ocenione. Przy stosowanym właściwym leczeniu, przebudowa lewej komory serca może nadal postępować, w wyniku czego dochodzi do pogłębienia niewydolności serca. Parametry hemodynamiczne i echokardiografia często nie określają precyzyjnie procesów adaptacyjnych mięśnia sercowego a pojedyncze biomarkery krwi nie oddają w pełni stanu dysfuncji mięśnia sercowego, ze względu na niską specyficzność i wartość predykcjną [38]. Proteomiczne badania mogą pomóc w identyfikacji optymalnego czasu, jaki jest potrzebny do przeprowadzenia interwencji kardiochirurgicznej. Badania w tej dziedzinie są intensywnie rozwijane z wykorzystaniem modeli zwierzęcych oraz proteomicznych badań bioptatów mięśnia sercowego w stanie kardiomiopatii [37]. Tętniak aorty brzusznej Tętniak aorty brzusznej (AAA, abdominal aortic aneurysm) jest schorzeniem o nierozpoznanej etiologii, którego leczenie opiera się na interwencji chirurgicznej, ponieważ nie opracowano jeszcze żadnej skutecznej farmakoterapii. Operacje są zwykle dużym obciążeniem dla pacjentów ze względu na podeszły wiek i choroby współistniejące. Istotnym problemem medycznym tej choroby jest brak biomarkerów krwi, które umożliwiłyby precyzyjną ocenę szybkości wzrostu tętniaka oraz stratyfikację ryzyka pęknięcia patologicznie poszerzonej aorty [44]. Przewiduje się, że na podstawie profilu białkowego patologicznej tkanki AAA opracowana zostanie strategia przewidywania ryzyka pęknięcia tętniaka. Obecnie, w oparciu o proteomiczne metody, uzyskano już pierwsze wzory ekspresyjne białek tkanki tętniaka aorty brzusznej. Wykazano, że w porównaniu z naczyniem nie zmienionym, istnieją różnice w ekspresji cytokin prozapalnych (IL-1α IL-1β, TNF-α, TNF-β, oncostatyna M, LI-6), chemokin (ENA-78, GRO, IL-8, MCP-1, MCP-2, RANTES), cytokin przeciwzapalych (IL-10, IL-13) i czynników wzrostu (angiogenina, G-CSF, EGF, SCF, lektyna, IL-3, IL-7, trombopoetyna) [39]. Potencjał zidentyfikowanych białek jako biomarkerów AAA nie został jeszcze w pełni oceniony, jednak wyniki dają już dziś solidną podstawę do rozwijania analiz proteomicznych, porównujących zdrową tkankę naczynia z tkanką tętniaka aorty. Rozwojowi tętniaka aorty brzusznej bardzo często towarzyszy uformowany skrzep w wewnętrznej części naczynia (ILT, intraluminal thrombus). Objętość ILT powiązana jest z wielkością tętniaka, patogenezą i wystąpieniem incydentów sercowo-naczyniowych u pacjentów [16,18]. Okazuje się, że fragmenty skrzepu pobrane biopsją, mogą być klinicznie istotnym materiałem do badań diagnostycznych i prognostycznych. Analiza białek, które wydzielane są ze świeżego skrzepu podczas wielogodzinnej inkubacji w temperaturze 37 0 C w inkubatorze CO 2 wy- 146 J. Dubis i wsp.

5 kazała, że zmiany w strukturze proteomów skrzepów ILT izolowanych z naczyń objętych tętniakiem zależą od wielkości AAA [42,59]. Zastosowanie analizy tak uzyskanego proteomu ILT pozwoliło na zidentyfikowanie licznych białek bezpośrednio powiązanych z AAA, a wśród nich białka PRX-1 (peroxiredoxin-1) uczestniczącego w procesach utleniania i redukcji. Szczegółowe badania przeprowadzone w grupie osób z AAA, wykazały, że poziom PRX-1 w surowicy tych pacjentów jest podwyższony w porównaniu z grupą osób zdrowych i dodatnio koreluje z rozmiarem tętniaka aorty brzusznej [33]. Odpowiednio zaplanowane badania proteomiczne pozwoliły także na zidentyfikowanie w strukturze skrzepu ILT peptydu H7, który odzwierciedla proces proteolizy hemoglobiny wewnątrz aorty i stanowi swoisty marker patologicznej przebudowy naczynia [42]. Dzięki kompleksowej analizie proteomu wewnątrznaczyniowego skrzepu tętniaka aorty brzusznej oraz proteomu osocza pacjentów z AAA, udało się ustalić, że u chorych z AAA występuje obniżone stężenie trombospondyny-1 oraz apolipoproteiny J. Trombospondyna-1 (TSP-1, thrombospondin-1) bierze udział w procesach angiogenezy oraz adhezji, proliferacji i migracji komórek. Odpowiada również za przebudowę ściany naczynia i oddziałuje z czynnikiem XIIIa krzepnięcia krwi, który uczestniczy w formowaniu się wiązań między cząsteczkami fibryny [41]. Jakkolwiek udział trombospondyny można powiązać z rozwojem tętniaka aorty brzusznej, tak udział apolipoproteiny J w powstawaniu AAA nie jest oczywisty, ponieważ spadek stężenia tego białka obserwuje się w różnych chorobach układu naczyniowego [59]. Wyniki otrzymane analizą proteomiczną, w powiązaniu z danymi uzyskanymi na podstawie badań genetycznych, z pewnością przyspieszą rozpoznanie patogenezy tętniaka aorty brzusznej Podsumowanie Transfer wyników badań i analiz proteomicznych już dzisiaj daje wgląd w biologię układu sercowo-naczyniowego, jednak zgromadzona i sukcesywnie uzupełniana wiedza wymaga interdyscyplinarnego podejścia w rozwiązywaniu problemów dotyczących molekularnych patomechanizmów powstawania i opracowywania skutecznych strategii leczenia ChSN. Tylko zespoły składające się z naukowców i lekarzy różnych specjalizacji w dziedzinie chorób sercowo-naczyniowych mogą efektywnie wykorzystać potencjał kliniczny jaki niesie proteomika. O ile proteomika dostarcza szczegółowej wiedzy na temat funkcji poszczególnych białek, tak zastosowanie tej dziedziny nauki w diagnostyce i leczeniu ChSN wymaga jeszcze olbrzymiego nakładu pracy. Bez badań klinicznych przeprowadzonych na dużą skalę uzyskane wyniki badań naukowych w większości nie będą miały praktycznego zastosowania. Podziękowania This publication is part of Project Wro- Vasc Integrated Cardiovascular Centre, co-financed by the European Regional Development Fund, within Innovative Economy Operational Program, realized in Provincial Specialized Hospital, Research and Development Center in Wroclaw. European Funds for the development of innovative economy Publikacja jest częścią projektu Wrovasc Zintegrowane Centrum Medycyny Sercowo Naczyniowej, współfinansowanego przez Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka na lata realizowanego w Wojewódzkim Szpitalu Specjalistycznym we Wrocławiu, Ośrodku Badawczo-Rozwojowym. Piśmiennictwo 1. Alonso-Orgaz S., Moreno L., Macaya C. et al.: Proteomic study of plasma from mod-erate hypercholesterolemic patients. J. Proteome Res. 2006, 5, Ashcroft A.E.: Protein and peptide identification: the role of mass spectrometry in pro-teomics. Nat. Prod. Rep. 2003, 20, Balestrieri M.L., Giovane A., Mancini F.P. et al.: Proteomics and cardiovascular dis-ease: an update. Curr. Med. Chem. 2008, 15, Blanco-Colio L.M., Martín-Ventura J.L., Vivanco F. et al.: Biology of atherosclerotic plaques: what we are learning from proteomic analysis. Cardiovasc. Res. 2006, 72, Boccardi C., Cecchettini A., Caselli A. et al.: A proteomic approach to the investiga-tion of early events involved in the activation of vascular smooth muscle cells. Cell Tissue Res. 2007, 29, Chait B.T.: Chemistry. Mass spectrometry: bottom-up or top-down? Science 2006, 314, Connolly E.M., Kelly C.J., Chen G. et al.: Pharmacological induction of HSP27 atten-uates intimal hyperplasia in vivo. J. Vasc. Endovasc. Surg. 2003, 25, Cooney M.T., Dudina A., D Agostino R. et al.: Cardiovascular risk-estimation systems in primary prevention: do they differ? Do they make a difference? Can we see the fu-ture? Circulation 2010, 20, Cutler P.: Protein arrays: The current state-of-the-art. Proteomics 2003, 3, Davies A.H., Hawdon A.J., Sydes M.R. et al.: VGST Participants Is duplex surveil-lance of value after leg vein bypass grafting? Principal results of the Vein Graft Sur-veillance Randomised Trial (VGST). Circulation 2005, 112, Dejouvencel T., Féron D., Rossignol P. et al.: Hemorphin 7 reflects hemoglobin prote-olysis in abdominal aortic aneurysm. Arterioscler. Thromb. Vasc. Biol. 2010, 30, Donatoa P., Cacciolab F., Mondello L. et al.: Comprehensive chromatographic separa-tions in proteomics. J. Chromatogr. A 2011, 1218, Donners M.M., Verluyten M.J., Bouwman F.G. et al.: Proteomic analysis of differen-tial protein expression in human atherosclerotic plaque progression. J. Pathol. 2005, 206, Farrah T., Deutsch E.W., Omenn G.S. et al.: A highconfidence human plasma prote-ome reference set with estimated concentrations in PeptideAtlas. Mol. Cell. Prote-omics 2011, 10, Ferreira A.J., Raizada M.K.: Genomic and proteomic approaches for targeting of angi-otensin-converting enzyme2 for cardiovascular diseases. Curr. Opin. Cardiol. 2008, 23, Fontaine V., Jacob M.P., Houard X. et al.: Involvement of the mural thrombus as a site of protease release and activation in human aortic aneurysms. Am. J. Pathol. 2002, 161, Ginsburg G.S., Haga S.B.: Translating genomic biomarkers into clinically useful diag-nostics. Expert Rev. Mol. Diagn. 2006, 6, Golledge J., Wolanski P., Parr A. et al.: Measurement and determinants of infrarenal aortic thrombus volume. Eur. Radiol. 2008, 18, Good D.M., Thongboonkerd V., Novak J. et al.: Body fluid proteomics for biomarker discovery: lessons from the past hold the key to success in the future. J. Proteome Res. 2007, 6, Guerrera I.C., Kleiner O.: Application of mass spectrometry in proteomics. Biosci. Rep. 2005, 25, Gygi S.P., Aebersold R.: Mass spectrometry and proteomics. Curr. Opin. Chem. Biol. 2000, 4, Hu S., Loo J.A., Wong D.T.: Human body fluid proteome analysis. Proteomics 2006, 6, Jamesdaniel S., Salvi R., Coling D.: Auditory proteomics: Methods, accomplishments and challenges. Brain Res. 2009, 1277, Jungblut P., Otto A., Zeindl-Eberhart E. et al.: Protein composition of the human heart: the construction of a myocardial two-dimensional electrophoresis database. Electrophoresis 1994, 15, Knecht M., Regitz-Zagrosek V., Pleissner K.P. et al.: Characterization of myocardial protein composition in dilated cardiomyopathy by two-dimensional gel electrophoresis. Eur. Heart J. 1994, (Suppl D), Kubota K., Kosaka T., Ichikawa K.: Combination of two-dimensional electrophoresis and shotgun peptide sequencing in comparative proteomics. J Chromatogr B Analyt Technol. Biomed. Life Sci. 2005, 815, Lander, E.S., Linton, L.M., Birren et al.: Initial sequencing and analysis of the human genome. Nature 2001, 409, Lin D., Tabb D.L., Yates J.R.: Large-scale protein identification using mass spectrom-etry. Biochim. Biophys Acta. 2003, 1646, Little K.M., Smalley D.M., Harthun N.L. et al.: The plasma microparticle proteome. Semin. Thromb. Hemost. 2010, 36, López-Farré A.J., Mateos-Cáceres P.J., Sacristán D. et al.: Relationship between vita-min D binding protein and aspirin resistance in coronary ischemic patients: a proteomic study. J. Proteome Res , Luque-Garcia J.L., Neubert T.A.: Sample preparation for serum/plasma profiling and biomarker identification by mass spectrometry. J. Chromatogr. A. 2007, 15, Marouga R., David S., Hawkins E.: The development of the DIGE system: 2D fluo-rescence difference gel analysis technology. Anal. Bioanal. Chem. 2005, 382, Martinez-Pinna R., Ramos-Mozo P., Madrigal- Matute J. et al.: Identification of peroxiredoxin-1 as a novel biomarker of abdominal aortic aneurysm. Arterioscler. Thromb. Vasc. Biol. 2011, 31, Martin-Ventura J.L., Duran M.C., Blanco-Colio L.M. et al.: Identification by a differ-ential proteomic approach of heat shock protein 27 as a potential marker of atheroscle-rosis. Circulation 2004, 110, Mause S.F., Weber C.: Microparticles: protagonists of a novel communication network for intercellular information exchange. Circ. Res. 2010, 107, Mayr M., Zhang J., Greene A.S. et al.: Proteomicsbased development of biomarkers in cardiovascular disease: mechanistic, clinical, and therapeutic insights. Mol. Cell. Proteomics. 2006, 5, McGregor E., Dunn M.J.: Proteomics of heart disease. Hum. Mol. Genet. 2003, 12, McGregor E., Dunn M.J.: Proteomics of the heart: unraveling disease. Circ. Res. 2006, 98, Middleton R.K., Lloyd G.M., Bown M.J. et al.: The pro-inflammatory and chemotac-tic cytokine microenvironment of the abdominal aortic aneurysm wall: a protein array study. J. Vasc. Surg. 2007, 45, Miller I., Crawford J., Gianazza E.: Protein stains for proteomic applications: Which, when, why? Proteomics 2006, 6, Moxon J.V., Padula M.P., Clancy P. et al.: Proteomic analysis of intra-arterial throm-bus secretions reveals a negative association of clusterin and thrombospondin-1 with abdominal aortic aneurysm. Atherosclerosis 2011, 219, Moxon J.V., Padula M.P., Herbert B.R. et al.: Challenges, current status and future perspectives of proteomics in improving understanding, diagnosis and treatment of vascular disease. Eur. J. Vasc. Endovasc. Surg. 2009, 38, Ndiaye N.C., Azimi Nehzad M., El Shamieh S. et al.: Cardiovascular diseases and ge-nome-wide association studies. Clin. Chim. Acta. 2011, 412, Nordon I.M., Brar R., Hinchliffe R.J. et al.: Proteomics and pitfalls in the search for potential biomarkers of abdominal aortic aneurysms. Vascular. 2010, 18, O Donnell C.J., Nabel E.G.: Genomics of cardiovascular disease. N. Engl. J. Med. 2011, 365, Przegląd Lekarski 2013 / 70 / 3 147

6 46. Omenn G.S., States D.J., Adamski M. et al.: Overview of the HUPO Plasma Proteome Project: results from the pilot phase with 35 collaborating laboratories and multiple analytical groups, generating a core dataset of 3020 proteins and a publicly-available database. Proteomics 2005, 5, Palmblad M., Tiss A., Cramer R.: Mass spectrometry in clinical proteomics from the present to the future. Proteomics Clin. Appl. 2009, 3, Penque D.: Two-dimensional gel electrophoresis and mass spectrometry for biomarker discovery. Proteomics Clin. Appl. 2009, 3, Pollard H.B., Srivastava M., Eidelman O. et al.: Protein microarray platforms for clin-ical proteomics. Proteomics Clin. Appl. 2007, 1, Porcelli B., Ciari I., Felici C. et al.: Proteomic analysis of atherosclerotic plaque. Bio-med Pharmacother. 2010, 64, Roepstorff P.: Mass spectrometry in protein studies from genome to function. Curr. Opin. Biotechnol. 1997, 8, Rzucidlo E.M., Martin K.A., Powell R.J.: Regulation of vascular smooth muscle cell differentiation. J. Vasc. Surg. 2007, 5, A Simpson D.C., Smith R.D.: Combining capillary electrophoresis with mass spectrome-try for applications in proteomics. Electrophoresis 2005, 26, Siwya J., Vlahoub A., Zimmerlic L.U. et al.: Clinical proteomics: Current techniques and potential applications in the elderly. Maturitas 2011, 68, Strassberger V., Fugmann T., Neri D. et al.: Chemical proteomic and bioinformatic strategies for the identification and quantification of vascular antigens in cancer. J. Proteomics 2010, 73, Templin M.F., Dieter S., Schwenk J.M.: Protein microarrays: Promising tools for pro-teomic research. Proteomics 2003, 3, Thiedea B., Höhenwarterb W., Krah A. et al.: Peptide mass fingerprinting. Methods 2005, 35, Timms J.F., Cramer R.: Difference gel electrophoresis. Proteomics 2008, 8, Urbonavicius S., Lindholt J.S., Delbosc S. et al.: Proteins associated with the size and expansion rate of the abdominal aortic aneurysm wall as identified by proteomic anal-ysis. Interact. Cardiovasc. Thorac. Surg. 2010, 11, Vaisar T., Pennathur S., Green P.S., at al.: Shotgun proteomics implicates protease in-hibition and complement activation in the antiinflammatory properties of HDL. J. Clin. Invest. 2007, 117, Venter, J.C., Adams, M.D., Myers, E.W. et al.: The sequence of the human genome. Science 2001, 291, Vivanco F., Martín-Ventura J.L., Duran M.C. et al.: Quest for novel cardiovascular bi-omarkers by proteomic analysis. J. Proteome Res. 2005, 4, Wilson A.M., Kimura E., Harada R.K. et al.: Beta2- microglobulin as a biomarker in peripheral arterial disease: proteomic profiling and clinical studies. Circulation 2007, 16, Yates J.R.: Mass Spectrometry and the age of the proteome. J. Mass. spectrom. 1998, 33, J. Dubis i wsp.

Proteomika. Złożoność proteomów

Proteomika. Złożoność proteomów Proteomika Złożoność proteomów Źródła złożoności Złożoność jakościowa pojedynczych białek geny alternatywnie złożone transkrypty, modyfikacje potranslacyjne przycinanie, itp. struktura Oddziaływania z

Bardziej szczegółowo

Wybrane techniki badania białek -proteomika funkcjonalna

Wybrane techniki badania białek -proteomika funkcjonalna Wybrane techniki badania białek -proteomika funkcjonalna Proteomika: umożliwia badanie zestawu wszystkich (lub prawie wszystkich) białek komórkowych Zalety analizy proteomu w porównaniu z analizą trankryptomu:

Bardziej szczegółowo

Wybrane techniki badania białek -proteomika funkcjonalna

Wybrane techniki badania białek -proteomika funkcjonalna Wybrane techniki badania białek -proteomika funkcjonalna Proteomika: umożliwia badanie zestawu wszystkich (lub prawie wszystkich) białek komórkowych Zalety analizy proteomu np. w porównaniu z analizą trankryptomu:

Bardziej szczegółowo

WIEDZA. wskazuje lokalizacje przebiegu procesów komórkowych

WIEDZA. wskazuje lokalizacje przebiegu procesów komórkowych Załącznik nr 7 do zarządzenia nr 12 Rektora UJ z 15 lutego 2012 r. Opis zakładanych efektów kształcenia na studiach podyplomowych Nazwa studiów: Medycyna Molekularna w Praktyce Klinicznej Typ studiów:

Bardziej szczegółowo

Proteomika. 1. Definicja proteomiki i techniki stosowane w proteomice

Proteomika. 1. Definicja proteomiki i techniki stosowane w proteomice Proteomika 1. Definicja proteomiki i techniki stosowane w proteomice Przepływ informacji, złożoność, *mika DNA RNA Białko Funkcja Genomika Transkryptomika Proteomika Metabolomika Liczba obiektów ~+ ++

Bardziej szczegółowo

Wytyczne ACCF/AHA 2010: Ocena ryzyka sercowo-naczyniowego u bezobjawowych dorosłych

Wytyczne ACCF/AHA 2010: Ocena ryzyka sercowo-naczyniowego u bezobjawowych dorosłych Wytyczne ACCF/AHA 2010: Ocena ryzyka sercowo-naczyniowego u bezobjawowych dorosłych Jednym z pierwszych i podstawowych zadań lekarza jest prawidłowa i rzetelna ocena ryzyka oraz rokowania pacjenta. Ma

Bardziej szczegółowo

Proteomika: umożliwia badanie zestawu wszystkich lub prawie wszystkich białek komórkowych

Proteomika: umożliwia badanie zestawu wszystkich lub prawie wszystkich białek komórkowych Proteomika: umożliwia badanie zestawu wszystkich lub prawie wszystkich białek komórkowych Zalety w porównaniu z analizą trankryptomu: analiza transkryptomu komórki identyfikacja mrna nie musi jeszcze oznaczać

Bardziej szczegółowo

Epidemia niewydolności serca Czy jesteśmy skazani na porażkę?

Epidemia niewydolności serca Czy jesteśmy skazani na porażkę? Epidemia niewydolności serca Czy jesteśmy skazani na porażkę? Piotr Ponikowski Klinika Chorób Serca Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu Ośrodek Chorób Serca Szpitala Wojskowego we Wrocławiu Niewydolność

Bardziej szczegółowo

UNIWERSYTET MEDYCZNY W LUBLINIE KATEDRA I KLINIKA REUMATOLOGII I UKŁADOWYCH CHORÓB TKANKI ŁĄCZNEJ PRACA DOKTORSKA.

UNIWERSYTET MEDYCZNY W LUBLINIE KATEDRA I KLINIKA REUMATOLOGII I UKŁADOWYCH CHORÓB TKANKI ŁĄCZNEJ PRACA DOKTORSKA. UNIWERSYTET MEDYCZNY W LUBLINIE KATEDRA I KLINIKA REUMATOLOGII I UKŁADOWYCH CHORÓB TKANKI ŁĄCZNEJ PRACA DOKTORSKA Małgorzata Biskup Czynniki ryzyka sercowo-naczyniowego u chorych na reumatoidalne zapalenie

Bardziej szczegółowo

Minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid

Minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid http://www.maggiedeblock.be/2005/11/18/resolutie-inzake-de-klinischebiologie/ Minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid Obecna Minister Zdrowia Maggy de Block wraz z Yolande Avontroodt, i Hilde Dierickx

Bardziej szczegółowo

Możliwości współczesnej inżynierii genetycznej w obszarze biotechnologii

Możliwości współczesnej inżynierii genetycznej w obszarze biotechnologii Możliwości współczesnej inżynierii genetycznej w obszarze biotechnologii 1. Technologia rekombinowanego DNA jest podstawą uzyskiwania genetycznie zmodyfikowanych organizmów 2. Medycyna i ochrona zdrowia

Bardziej szczegółowo

Materiały edukacyjne. Diagnostyka i leczenie nadciśnienia tętniczego

Materiały edukacyjne. Diagnostyka i leczenie nadciśnienia tętniczego Materiały edukacyjne Diagnostyka i leczenie nadciśnienia tętniczego Klasyfikacja ciśnienia tętniczego (mmhg) (wg. ESH/ESC )

Bardziej szczegółowo

Fetuina i osteopontyna u pacjentów z zespołem metabolicznym

Fetuina i osteopontyna u pacjentów z zespołem metabolicznym Fetuina i osteopontyna u pacjentów z zespołem metabolicznym Dr n med. Katarzyna Musialik Katedra Chorób Wewnętrznych, Zaburzeń Metabolicznych i Nadciśnienia Tętniczego Uniwersytet Medyczny w Poznaniu *W

Bardziej szczegółowo

Proteomika. Spektrometria mas. i jej zastosowanie do badań białek

Proteomika. Spektrometria mas. i jej zastosowanie do badań białek Proteomika Spektrometria mas i jej zastosowanie do badań białek Spektrometria mas (MS) Metoda pozwalająca na pomiar stosunku masy do ładunku jonów (m/z) m/z można przeliczyć na masę jednostką m/z jest

Bardziej szczegółowo

Techniki immunochemiczne. opierają się na specyficznych oddziaływaniach między antygenami a przeciwciałami

Techniki immunochemiczne. opierają się na specyficznych oddziaływaniach między antygenami a przeciwciałami Techniki immunochemiczne opierają się na specyficznych oddziaływaniach między antygenami a przeciwciałami Oznaczanie immunochemiczne RIA - ( ang. Radio Immuno Assay) techniki radioimmunologiczne EIA -

Bardziej szczegółowo

3. Analiza metabolomu zróżnicowanej chemicznie matrycy (Agnieszka Kraj)... 15

3. Analiza metabolomu zróżnicowanej chemicznie matrycy (Agnieszka Kraj)... 15 Części oznaczone ikonką dysku CD. znajdują się na dołączonym do książki. Autorzy...XVII. Słowo wstępne...xxi 1. Omika i biologia systemów (Jerzy Silberring, Anna Drabik)... 1 2. Wprowadzenie do proteomiki

Bardziej szczegółowo

Podstawy chromatografii i technik elektromigracyjnych / Zygfryd Witkiewicz, Joanna Kałużna-Czaplińska. wyd. 6-1 w PWN. Warszawa, cop.

Podstawy chromatografii i technik elektromigracyjnych / Zygfryd Witkiewicz, Joanna Kałużna-Czaplińska. wyd. 6-1 w PWN. Warszawa, cop. Podstawy chromatografii i technik elektromigracyjnych / Zygfryd Witkiewicz, Joanna Kałużna-Czaplińska. wyd. 6-1 w PWN. Warszawa, cop. 2017 Spis treści Przedmowa 11 1. Wprowadzenie 13 1.1. Krótka historia

Bardziej szczegółowo

Jonizacja plazmą wzbudzaną indukcyjnie (ICP)

Jonizacja plazmą wzbudzaną indukcyjnie (ICP) Jonizacja plazmą wzbudzaną indukcyjnie (ICP) Inductively Coupled Plasma Ionization Opracowane z wykorzystaniem materiałów dr Katarzyny Pawlak z Wydziału Chemicznego PW Schemat spektrometru ICP MS Rozpylacz

Bardziej szczegółowo

Proteomika. Spektrometria mas. i jej zastosowanie do badań białek

Proteomika. Spektrometria mas. i jej zastosowanie do badań białek Proteomika Spektrometria mas i jej zastosowanie do badań białek Spektrometria mas (MS) Metoda pozwalająca na pomiar stosunku masy do ładunku jonów (m/z) m/z można przeliczyć na masę jednostką m/z jest

Bardziej szczegółowo

Dr n. med. Tadeusz Osadnik

Dr n. med. Tadeusz Osadnik Dr n. med. Tadeusz Osadnik III Katedra i Oddział Kliniczny Kardiologii Śląskie Centrum Chorób Serca Laboratorium Genomiki, Śląski Park Technologii Medycznych KardioMED Silesia genomika@kmptm.pl Gdzie jesteśmy?

Bardziej szczegółowo

Dane mikromacierzowe. Mateusz Markowicz Marta Stańska

Dane mikromacierzowe. Mateusz Markowicz Marta Stańska Dane mikromacierzowe Mateusz Markowicz Marta Stańska Mikromacierz Mikromacierz DNA (ang. DNA microarray) to szklana lub plastikowa płytka (o maksymalnych wymiarach 2,5 cm x 7,5 cm) z naniesionymi w regularnych

Bardziej szczegółowo

Public gene expression data repositoris

Public gene expression data repositoris Public gene expression data repositoris GEO [Jan 2011]: 520 k samples 21 k experiments Homo, mus, rattus Bos, sus Arabidopsis, oryza, Salmonella, Mycobacterium et al. 17.01.11 14 17.01.11 15 17.01.11 16

Bardziej szczegółowo

dobry punkt wyjściowy do analizy nieznanego związku

dobry punkt wyjściowy do analizy nieznanego związku spektrometria mas dobry punkt wyjściowy do analizy nieznanego związku cele: wyznaczenie masy cząsteczkowej związku wyznaczenie wzoru empirycznego określenie fragmentów cząsteczki określenie niedoboru wodoru

Bardziej szczegółowo

Opis przedmiotu zamówienia

Opis przedmiotu zamówienia 1 Załącznik nr 1 do Specyfikacji Istotnych Warunków Zamówienia Opis przedmiotu zamówienia Przedstawione niżej szczegółowe parametry zamawianej aparatury są parametrami minimalnymi. Wykonawca może zaproponować

Bardziej szczegółowo

- oznaczenia naukowo-badawcze. - jedna z podstawowych technik. - oznaczenia laboratoryjnodiagnostyczne. Elektroforeza. badawczych.

- oznaczenia naukowo-badawcze. - jedna z podstawowych technik. - oznaczenia laboratoryjnodiagnostyczne. Elektroforeza. badawczych. Elektroforeza - jedna z podstawowych technik badawczych - oznaczenia naukowo-badawcze - oznaczenia laboratoryjnodiagnostyczne Annals of the New York Academy of Sciences 928:54-64 (2001) 2001 New York

Bardziej szczegółowo

Prof. dr hab. Czesław S. Cierniewski

Prof. dr hab. Czesław S. Cierniewski Prof. dr hab. Czesław S. Cierniewski PROFESOR EDWARD F. PLOW Dr Edward F. Plow otrzymał stopień doktora nauk przyrodniczych w zakresie biochemii w 1970 roku na Uniwersytecie Zachodniej Wirginii (West Virginia

Bardziej szczegółowo

Skale i wskaźniki jakości leczenia w OIT

Skale i wskaźniki jakości leczenia w OIT Skale i wskaźniki jakości leczenia w OIT Katarzyna Rutkowska Szpital Kliniczny Nr 1 w Zabrzu Wyniki leczenia (clinical outcome) śmiertelność (survival) sprawność funkcjonowania (functional outcome) jakość

Bardziej szczegółowo

Streszczenie wykładu: Proteomika wielkoskalowa w badaniach układu pokarmowego

Streszczenie wykładu: Proteomika wielkoskalowa w badaniach układu pokarmowego 1 Jacek R. Wiśniewski: Proteomika wielkoskalowa w badaniach układu pokarmowego Streszczenie wykładu: Proteomika wielkoskalowa w badaniach układu pokarmowego Podstawy proteomiki W latach dziewięćdziesiątych

Bardziej szczegółowo

Podstawy chromatografii i technik elektromigracyjnych / Zygfryd Witkiewicz, Joanna Kałużna-Czaplińska. wyd. 5, 4 dodr. Warszawa, 2015.

Podstawy chromatografii i technik elektromigracyjnych / Zygfryd Witkiewicz, Joanna Kałużna-Czaplińska. wyd. 5, 4 dodr. Warszawa, 2015. Podstawy chromatografii i technik elektromigracyjnych / Zygfryd Witkiewicz, Joanna Kałużna-Czaplińska. wyd. 5, 4 dodr. Warszawa, 2015 Spis treści Przedmowa 11 1. Wprowadzenie 13 1.1. Krótka historia chromatografii

Bardziej szczegółowo

Jest to dziedzina biologiczna wywodząca się z biotechnologii. Bioinformatyka

Jest to dziedzina biologiczna wywodząca się z biotechnologii. Bioinformatyka Wstęp do obsługi biologicznych baz danych i analizy porównawczej białek i genów Katedra Fizjologii i Biotechnologii Roślin Pok. 113 CB jan.jastrzebski@uwm.edu.pl bioinformatyka@gmail.com www.ebiology.net

Bardziej szczegółowo

GENOMIKA PROTEOMIKA METABOLOMIKA

GENOMIKA PROTEOMIKA METABOLOMIKA GENOMIKA PROTEOMIKA METABOLOMIKA TRANSKRYPTOMIKA Metody sztucznej rekombinacji DNA nie tylko umożliwiły powstanie nowych niezwykle użytecznych narzędzi do badania podstawowych mechanizmów funkcjonowania

Bardziej szczegółowo

Załącznik nr 1 do zarządzenia Nr 53/2006 Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia. Program profilaktyki chorób układu krążenia

Załącznik nr 1 do zarządzenia Nr 53/2006 Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia. Program profilaktyki chorób układu krążenia Program profilaktyki chorób układu krążenia 1 I. UZASADNIENIE CELOWOŚCI WDROŻENIA PROGRAMU PROFILAKTYKI CHORÓB UKŁADU KRĄŻENIA, zwanego dalej Programem. 1. Opis problemu zdrowotnego. Choroby układu krążenia

Bardziej szczegółowo

USG Power Doppler jest użytecznym narzędziem pozwalającym na uwidocznienie wzmożonego przepływu naczyniowego w synovium będącego skutkiem zapalenia.

USG Power Doppler jest użytecznym narzędziem pozwalającym na uwidocznienie wzmożonego przepływu naczyniowego w synovium będącego skutkiem zapalenia. STRESZCZENIE Serologiczne markery angiogenezy u dzieci chorych na młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów - korelacja z obrazem klinicznym i ultrasonograficznym MIZS to najczęstsza przewlekła artropatia

Bardziej szczegółowo

Aktywność sportowa po zawale serca

Aktywność sportowa po zawale serca Aktywność sportowa po zawale serca Czy i jaki wysiłek fizyczny jest zalecany? O prozdrowotnych aspektach wysiłku fizycznego wiadomo już od dawna. Wysiłek fizyczny o charakterze aerobowym (dynamiczne ćwiczenia

Bardziej szczegółowo

Co to jest spektrometria mas?

Co to jest spektrometria mas? Co to jest spektrometria mas? Jest to nowoczesna technika analityczna pozwalająca na dokładne wyznaczenie masy analizowanej substancji Dokładność pomiaru może się wahać od jednego miejsca dziesiętnego

Bardziej szczegółowo

HIPERCHOLESTEROLEMIA RODZINNA Jak z nią żyć i skutecznie walczyć?

HIPERCHOLESTEROLEMIA RODZINNA Jak z nią żyć i skutecznie walczyć? HIPERCHOLESTEROLEMIA RODZINNA Jak z nią żyć i skutecznie walczyć? KIM JESTEŚMY JESTEŚMY GRUPĄ, KTÓRA ZRZESZA PACJENTÓW Z ZABURZENIAMI GOSPODARKI LIPIDOWEJ Z CAŁEJ POLSKI HIPERCHOLESTEROLEMIA RODZINNA FAKTY:

Bardziej szczegółowo

ZASTOSOWANIA SPEKTROMETRII MAS W CHEMII ORGANICZNEJ I BIOCHEMII WYKŁAD I PODSTAWY SPEKTROMETRII MAS

ZASTOSOWANIA SPEKTROMETRII MAS W CHEMII ORGANICZNEJ I BIOCHEMII WYKŁAD I PODSTAWY SPEKTROMETRII MAS ZASTOSOWANIA SPEKTROMETRII MAS W CHEMII ORGANICZNEJ I BIOCHEMII WYKŁAD I PODSTAWY SPEKTROMETRII MAS ZAKRESY PROMIENIOWANIA ELEKTROMAGNETYCZNEGO, WYKORZYSTYWANEGO WNAJWAŻNIEJSZYCH METODACH SPEKTRALNYCH

Bardziej szczegółowo

Laboratorium Pomorskiego Parku Naukowo-Technologicznego Gdynia.

Laboratorium Pomorskiego Parku Naukowo-Technologicznego Gdynia. Laboratorium Pomorskiego Parku Naukowo-Technologicznego Gdynia www.ppnt.pl/laboratorium Laboratorium jest częścią modułu biotechnologicznego Pomorskiego Parku Naukowo Technologicznego Gdynia. poprzez:

Bardziej szczegółowo

S YLABUS MODUŁU (PRZEDMIOTU) I nformacje ogólne. Biochemia kliniczna

S YLABUS MODUŁU (PRZEDMIOTU) I nformacje ogólne. Biochemia kliniczna Załącznik Nr 3 do Uchwały Senatu PUM 14/2012 S YLABUS MODUŁU (PRZDMIOTU) Kod modułu Rodzaj modułu Wydział PUM Kierunek studiów Specjalność Poziom studiów Forma studiów Rok studiów Nazwa modułu Biochemia

Bardziej szczegółowo

WYPOSAŻENIE LABORATORIÓW CENTRUM NOWYCH TECHNOLOGII UW W APARATURĘ NIEZBĘDNĄ DO PROWADZENIA BADAŃ NA RZECZ PRZEMYSŁU I MEDYCYNY

WYPOSAŻENIE LABORATORIÓW CENTRUM NOWYCH TECHNOLOGII UW W APARATURĘ NIEZBĘDNĄ DO PROWADZENIA BADAŃ NA RZECZ PRZEMYSŁU I MEDYCYNY WYPOSAŻENIE LABORATORIÓW CENTRUM NOWYCH TECHNOLOGII UW W APARATURĘ NIEZBĘDNĄ DO PROWADZENIA BADAŃ NA RZECZ PRZEMYSŁU I MEDYCYNY PROJEKT REALIZOWANY W RAMACH REGIONALNEGO PROGRAMU OPERACYJNEGO WOJEWÓDZTWA

Bardziej szczegółowo

Długotrwały niedobór witaminy C (hipoascorbemia) powoduje miażdżycę oraz osadzanie się lipoproteiny(a) w naczyniach krwionośnych transgenicznych myszy

Długotrwały niedobór witaminy C (hipoascorbemia) powoduje miażdżycę oraz osadzanie się lipoproteiny(a) w naczyniach krwionośnych transgenicznych myszy Długotrwały niedobór witaminy C (hipoascorbemia) powoduje miażdżycę oraz osadzanie się lipoproteiny(a) w naczyniach krwionośnych transgenicznych myszy Nowa publikacja Instytutu Medycyny Komórkowej dr Ratha

Bardziej szczegółowo

Lek. Ewelina Anna Dziedzic. Wpływ niedoboru witaminy D3 na stopień zaawansowania miażdżycy tętnic wieńcowych.

Lek. Ewelina Anna Dziedzic. Wpływ niedoboru witaminy D3 na stopień zaawansowania miażdżycy tętnic wieńcowych. Lek. Ewelina Anna Dziedzic Wpływ niedoboru witaminy D3 na stopień zaawansowania miażdżycy tętnic wieńcowych. Rozprawa na stopień naukowy doktora nauk medycznych Promotor: Prof. dr hab. n. med. Marek Dąbrowski

Bardziej szczegółowo

LEKI CHEMICZNE A LEKI BIOLOGICZNE

LEKI CHEMICZNE A LEKI BIOLOGICZNE LEKI CHEMICZNE A LEKI BIOLOGICZNE PRODUKT LECZNICZY - DEFINICJA Art. 2 pkt.32 Ustawy - Prawo farmaceutyczne Substancja lub mieszanina substancji, przedstawiana jako posiadająca właściwości: zapobiegania

Bardziej szczegółowo

LP Panel tarczycowy 1. TSH 2. Ft3 3. Ft4 4. Anty TPo 5. Anty Tg. W przypadku występowania alergii pokarmowych lub wziewnych

LP Panel tarczycowy 1. TSH 2. Ft3 3. Ft4 4. Anty TPo 5. Anty Tg. W przypadku występowania alergii pokarmowych lub wziewnych Proszę o wykonanie następujących badań laboratoryjnych (z krwi), na część z nich można uzyskać skierowanie od lekarza*: Dodatkowo: Badania podstawowe: W przypadku podejrzenia nieprawidłowej pracy tarczycy

Bardziej szczegółowo

IDENTYFIKACJA SUBSTANCJI W CHROMATOGRAFII CIECZOWEJ

IDENTYFIKACJA SUBSTANCJI W CHROMATOGRAFII CIECZOWEJ IDENTYFIKACJA SUBSTANCJI W CHROMATOGRAFII CIECZOWEJ Prof. dr hab. inż. Agata Kot-Wasik, prof. zw. PG agawasik@pg.gda.pl 11 Rozdzielenie + detekcja 22 Anality ZNANE Co oznaczamy? Anality NOWE NIEZNANE WWA

Bardziej szczegółowo

II Wydział Lekarski z Oddziałem Anglojęzycznym Kierunek: BIOMEDYCYNA 2015-2018 Poziom studiów: pierwszy stopień Profil: Praktyczny SEMESTR I

II Wydział Lekarski z Oddziałem Anglojęzycznym Kierunek: BIOMEDYCYNA 2015-2018 Poziom studiów: pierwszy stopień Profil: Praktyczny SEMESTR I II Wydział Lekarski z Oddziałem Anglojęzycznym Kierunek: BIOMEDYCYNA 2015-2018 Poziom studiów: pierwszy stopień Profil: Praktyczny SEMESTR I PRZEDMIOT Chemia ogólna EFEKTY KSZTAŁCENIA 1. posiada wiedzę

Bardziej szczegółowo

Opis efektów kształcenia na kierunku BIOTECHNOLOGIA

Opis efektów kształcenia na kierunku BIOTECHNOLOGIA Opis na kierunku BIOTECHNOLOGIA z odniesieniem do, nauk oraz prowadzących specjalność: biotechnologia żywności profil ogólnoakademicki studia II stopnia WIEDZA NB2_W01 Ma zaawansowaną wiedzę z zakresu

Bardziej szczegółowo

KURS PATOFIZJOLOGII WYDZIAŁ LEKARSKI

KURS PATOFIZJOLOGII WYDZIAŁ LEKARSKI KURS PATOFIZJOLOGII WYDZIAŁ LEKARSKI CELE KSZTAŁCENIA Patologia ogólna łączy wiedzę z zakresu podstawowych nauk lekarskich. Stanowi pomost pomiędzy kształceniem przed klinicznym i klinicznym. Ułatwia zrozumienie

Bardziej szczegółowo

Nowoczesne metody analizy pierwiastków

Nowoczesne metody analizy pierwiastków Nowoczesne metody analizy pierwiastków Techniki analityczne Chromatograficzne Spektroskopowe Chromatografia jonowa Emisyjne Absorpcyjne Fluoroscencyjne Spektroskopia mas FAES ICP-AES AAS EDAX ICP-MS Prezentowane

Bardziej szczegółowo

Spektrometria mas (1)

Spektrometria mas (1) pracował: Wojciech Augustyniak Spektrometria mas (1) Spektrometr masowy ma źródło jonów, które jonizuje próbkę Jony wędrują w polu elektromagnetycznym do detektora Metody jonizacji: - elektronowa (EI)

Bardziej szczegółowo

KURS PATOFIZJOLOGII WYDZIAŁ LEKARSKI

KURS PATOFIZJOLOGII WYDZIAŁ LEKARSKI KURS PATOFIZJOLOGII WYDZIAŁ LEKARSKI CELE KSZTAŁCENIA Patologia ogólna łączy wiedzę z zakresu podstawowych nauk lekarskich. Stanowi pomost pomiędzy kształceniem przed klinicznym i klinicznym. Ułatwia zrozumienie

Bardziej szczegółowo

OFERTA TEMATÓW PROJEKTÓW DYPLOMOWYCH (MAGISTERSKICH) do zrealizowania w Katedrze INŻYNIERII CHEMICZNEJ I PROCESOWEJ

OFERTA TEMATÓW PROJEKTÓW DYPLOMOWYCH (MAGISTERSKICH) do zrealizowania w Katedrze INŻYNIERII CHEMICZNEJ I PROCESOWEJ OFERTA TEMATÓW PROJEKTÓW DYPLOMOWYCH (MAGISTERSKICH) do zrealizowania w Katedrze INŻYNIERII CHEMICZNEJ I PROCESOWEJ Badania kinetyki utleniania wybranych grup związków organicznych podczas procesów oczyszczania

Bardziej szczegółowo

Metody analizy jakościowej i ilościowej lipidów powierzchniowych i wewnętrznych owadów

Metody analizy jakościowej i ilościowej lipidów powierzchniowych i wewnętrznych owadów Metody analizy jakościowej i ilościowej lipidów powierzchniowych i wewnętrznych owadów Dr Marek Gołębiowski INSTYTUT OCHRONY ŚRODOWISKA I ZDROWIA CZŁOWIEKA ZAKŁAD ANALIZY ŚRODOWISKA WYDZIAŁ CHEMII, UNIWERSYTET

Bardziej szczegółowo

PROGRAM PROFILAKTYKI I WCZESNEGO WYKRYWANIA CHORÓB UKŁADU KRĄŻENIA

PROGRAM PROFILAKTYKI I WCZESNEGO WYKRYWANIA CHORÓB UKŁADU KRĄŻENIA PROGRAM PROFILAKTYKI I WCZESNEGO WYKRYWANIA CHORÓB UKŁADU KRĄŻENIA - 2006 1. UZASADNIENIE POTRZEBY PROGRAMU Choroby układu krążenia są główną przyczyną zgonów w Polsce i na świecie. Umieralność z tego

Bardziej szczegółowo

Wnioski i rekomendacje na przykładzie niewydolności serca

Wnioski i rekomendacje na przykładzie niewydolności serca Priorytety zdrowotne w kontekście demograficznego i gospodarczego rozwoju Polski Wnioski i rekomendacje na przykładzie niewydolności serca Streszczenie raportu Długość życia w dobrym zdrowiu obywateli

Bardziej szczegółowo

WYSOKOSPRAWNA ELEKTROFOREZA KAPILARNA (HPCE) + +

WYSOKOSPRAWNA ELEKTROFOREZA KAPILARNA (HPCE) + + WYSOKOSPRAWNA ELEKTROFOREZA KAPILARNA (HPCE) WSTĘP Zjawisko elektroforezy polega na poruszaniu się lub migracji cząstek naładowanych w polu elektrycznym w wyniku przyciągania względnie odpychania. Najprostszy

Bardziej szczegółowo

SYLABUS DOTYCZY CYKLU KSZTAŁCENIA

SYLABUS DOTYCZY CYKLU KSZTAŁCENIA SYLABUS DOTYCZY CYKLU KSZTAŁCENIA 2015-2021 1.1. PODSTAWOWE INFORMACJE O PRZEDMIOCIE/MODULE Nazwa przedmiotu/ modułu Techniki biologii molekularnej Kod przedmiotu/ modułu* Wydział (nazwa jednostki prowadzącej

Bardziej szczegółowo

Wykład 9: HUMAN GENOME PROJECT HUMAN GENOME PROJECT

Wykład 9: HUMAN GENOME PROJECT HUMAN GENOME PROJECT Wykład 9: Polimorfizm pojedynczego nukleotydu (SNP) odrębność genetyczna, która czyni każdego z nas jednostką unikatową Prof. dr hab. n. med. Małgorzata Milkiewicz Zakład Biologii Medycznej HUMAN GENOME

Bardziej szczegółowo

ZASTOSOWANIA SPEKTROMETRII MAS W CHEMII ORGANICZNEJ I BIOCHEMII

ZASTOSOWANIA SPEKTROMETRII MAS W CHEMII ORGANICZNEJ I BIOCHEMII ZASTOSOWANIA SPEKTROMETRII MAS W CHEMII ORGANICZNEJ I BIOCHEMII WYKŁAD I PODSTAWY SPEKTROMETRII MAS Prof. dr hab. Witold Danikiewicz Instytut Chemii Organicznej PAN Warszawa ZAKRESY PROMIENIOWANIA ELEKTROMAGNETYCZNEGO,

Bardziej szczegółowo

Bartosz Horosz. Klinika Anestezjologii i Intensywnej Terapii Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego Warszawa. Sopot, 17 kwietnia 2015r.

Bartosz Horosz. Klinika Anestezjologii i Intensywnej Terapii Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego Warszawa. Sopot, 17 kwietnia 2015r. Bartosz Horosz Klinika Anestezjologii i Intensywnej Terapii Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego Warszawa Sopot, 17 kwietnia 2015r. Zjawisko Śródoperacyjną hipotermię definiuje się jako obniżenie

Bardziej szczegółowo

biologia w gimnazjum UKŁAD KRWIONOŚNY CZŁOWIEKA

biologia w gimnazjum UKŁAD KRWIONOŚNY CZŁOWIEKA biologia w gimnazjum 2 UKŁAD KRWIONOŚNY CZŁOWIEKA SKŁAD KRWI OSOCZE Jest płynną częścią krwi i stanowi 55% jej objętości. Jest podstawowym środowiskiem dla elementów morfotycznych. Zawiera 91% wody, 8%

Bardziej szczegółowo

Bioinformatyka wykład I.2009

Bioinformatyka wykład I.2009 Bioinformatyka wykład 13 20.I.2009 biologia systemów biologiczne dane wielowymiarowe Krzysztof Pawłowski Krzysztof_Pawlowski@sggw.pl 2009-01-22 1 Plan wykładu Biologia systemów Bazy danych ekspresji genów

Bardziej szczegółowo

Hipercholesterolemia rodzinna - co warto wiedzieć

Hipercholesterolemia rodzinna - co warto wiedzieć I Katedra i Klinika Kardiologii Gdański Uniwersytet Medyczny Hipercholesterolemia rodzinna - co warto wiedzieć Dlaczego to takie ważne? Marcin Gruchała Czynniki ryzyka zawału serca 15 152 osób z pierwszym

Bardziej szczegółowo

BIOMARKERY USZKODZENIA NEREK W DIAGNOSTYCE I LECZENIU WRODZONEGO WODONERCZA

BIOMARKERY USZKODZENIA NEREK W DIAGNOSTYCE I LECZENIU WRODZONEGO WODONERCZA BIOMARKERY USZKODZENIA NEREK W DIAGNOSTYCE I LECZENIU WRODZONEGO WODONERCZA P R O F. D R H A B. A N N A W A S I L E W S K A WODONERCZE WRODZONE Najczęstsza wada układu moczowego stwierdzana w prenatalnym

Bardziej szczegółowo

Ocena ryzyka sercowo naczyniowego w praktyce Katedra i Zakład Lekarza Rodzinnego Collegium Medicum w Bydgoszczy UMK w Toruniu

Ocena ryzyka sercowo naczyniowego w praktyce Katedra i Zakład Lekarza Rodzinnego Collegium Medicum w Bydgoszczy UMK w Toruniu Ocena ryzyka sercowo naczyniowego w praktyce Katedra i Zakład Lekarza Rodzinnego Collegium Medicum w Bydgoszczy UMK w Toruniu 2018-03-15 Czym jest ryzyko sercowo naczyniowe? Ryzyko sercowo-naczyniowe to

Bardziej szczegółowo

DHPLC. Denaturing high performance liquid chromatography. Wiktoria Stańczyk Zofia Kołeczko

DHPLC. Denaturing high performance liquid chromatography. Wiktoria Stańczyk Zofia Kołeczko DHPLC Denaturing high performance liquid chromatography Wiktoria Stańczyk Zofia Kołeczko Mini-słowniczek SNP (Single Nucleotide Polymorphism) - zmienność sekwencji DNA; HET - analiza heterodupleksów; HPLC

Bardziej szczegółowo

Ocena immunologiczna i genetyczna białaczkowych komórek macierzystych

Ocena immunologiczna i genetyczna białaczkowych komórek macierzystych Karolina Klara Radomska Ocena immunologiczna i genetyczna białaczkowych komórek macierzystych Streszczenie Wstęp Ostre białaczki szpikowe (Acute Myeloid Leukemia, AML) to grupa nowotworów mieloidalnych,

Bardziej szczegółowo

Centrum Geriatrii, Medycyny Medycyny Regeneracyjnej i Profilaktycznej

Centrum Geriatrii, Medycyny Medycyny Regeneracyjnej i Profilaktycznej Nie można być mistrzem we wszystkich dyscyplinach. Czas na biogospodarkę Jerzy Samochowiec Centrum Geriatrii, Medycyny Medycyny Regeneracyjnej i Profilaktycznej Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie

Bardziej szczegółowo

Wzorcowe efekty kształcenia dla kierunku studiów biotechnologia studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki

Wzorcowe efekty kształcenia dla kierunku studiów biotechnologia studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki Załącznik nr 2 do Uchwały Rady Wydziału Biochemii, Biofizyki i Biotechnologii UJ z dnia 19 czerwca 2018 r. w sprawie programu i planu studiów na kierunku BIOTECHNOLOGIA na poziomie studiów pierwszego stopnia

Bardziej szczegółowo

Analizy wielkoskalowe w badaniach chromatyny

Analizy wielkoskalowe w badaniach chromatyny Analizy wielkoskalowe w badaniach chromatyny Analizy wielkoskalowe wykorzystujące mikromacierze DNA Genotypowanie: zróżnicowane wewnątrz genów RNA Komórka eukariotyczna Ekspresja genów: Które geny? Poziom

Bardziej szczegółowo

NOWATORSKIE ROZWIĄZANIA W LECZENIU

NOWATORSKIE ROZWIĄZANIA W LECZENIU WROVASC Zintegrowane Centrum Medycyny Sercowo-Naczyniowej jest jednym z największych projektów badawczych w Polsce, wprowadzającym nowe technologie oraz rozwiązania we współczesnej medycynie. NOWATORSKIE

Bardziej szczegółowo

Konsorcjum Biofarma i Centrum Biotechnologii Politechniki Śląskiej. Konferencja Nauka.Infrastruktura.Biznes

Konsorcjum Biofarma i Centrum Biotechnologii Politechniki Śląskiej. Konferencja Nauka.Infrastruktura.Biznes Konsorcjum Biofarma i Centrum Biotechnologii Politechniki Śląskiej Konferencja Nauka.Infrastruktura.Biznes Konsorcjum Śląska Biofarma Głównym celem zawiązania konsorcjum Śląska BIO FARMA, było nawiązanie

Bardziej szczegółowo

Klub Młodego Wynalazcy - Laboratoria i wyposażenie. Pracownia genetyki

Klub Młodego Wynalazcy - Laboratoria i wyposażenie. Pracownia genetyki Klub Młodego Wynalazcy - Laboratoria i wyposażenie Zadbaliśmy o to, żeby wyposażenie w Klubie Młodego Wynalazcy było w pełni profesjonalne. Ważne jest, aby dzieci i młodzież, wykonując doświadczenia korzystały

Bardziej szczegółowo

Nowoczesne systemy ekspresji genów

Nowoczesne systemy ekspresji genów Nowoczesne systemy ekspresji genów Ekspresja genów w organizmach żywych GEN - pojęcia podstawowe promotor sekwencja kodująca RNA terminator gen Gen - odcinek DNA zawierający zakodowaną informację wystarczającą

Bardziej szczegółowo

Efekty kształcenia. dla kierunku Biotechnologia medyczna. studia drugiego stopnia. Załącznik nr 3 do uchwały nr 265/2017. I.

Efekty kształcenia. dla kierunku Biotechnologia medyczna. studia drugiego stopnia. Załącznik nr 3 do uchwały nr 265/2017. I. Efekty kształcenia Załącznik nr 3 do uchwały nr 265/2017 dla kierunku Biotechnologia medyczna studia drugiego stopnia I. Informacja ogólne 1. Jednostka prowadząca kierunek: Wydział Lekarski II, Uniwersytet

Bardziej szczegółowo

Badanie oddziaływania polihistydynowych cyklopeptydów z jonami Cu 2+ i Zn 2+ w aspekcie projektowania mimetyków SOD

Badanie oddziaływania polihistydynowych cyklopeptydów z jonami Cu 2+ i Zn 2+ w aspekcie projektowania mimetyków SOD Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Analityki Medycznej Badanie oddziaływania polihistydynowych cyklopeptydów z jonami Cu 2+ i Zn 2+ w aspekcie projektowania mimetyków SOD Aleksandra Kotynia PRACA DOKTORSKA

Bardziej szczegółowo

Spis treści. Przedmowa... XI. Wprowadzenie i biologiczne bazy danych. 1 Wprowadzenie... 3. 2 Wprowadzenie do biologicznych baz danych...

Spis treści. Przedmowa... XI. Wprowadzenie i biologiczne bazy danych. 1 Wprowadzenie... 3. 2 Wprowadzenie do biologicznych baz danych... Przedmowa... XI Część pierwsza Wprowadzenie i biologiczne bazy danych 1 Wprowadzenie... 3 Czym jest bioinformatyka?... 5 Cele... 5 Zakres zainteresowań... 6 Zastosowania... 7 Ograniczenia... 8 Przyszłe

Bardziej szczegółowo

Noworodek z wrodzoną wadą metabolizmu - analiza przypadku klinicznego

Noworodek z wrodzoną wadą metabolizmu - analiza przypadku klinicznego Noworodek z wrodzoną wadą metabolizmu - analiza przypadku klinicznego Marcin Kalisiak Klinika Neonatologii i Intensywnej Terapii Noworodka Kierownik Kliniki: prof. Ewa Helwich 1 Plan prezentacji co to

Bardziej szczegółowo

Efekty kształcenia dla kierunku studiów biotechnologia i ich odniesienie do efektów obszarowych

Efekty kształcenia dla kierunku studiów biotechnologia i ich odniesienie do efektów obszarowych Załącznik do uchwały nr 374/2012 Senatu UP Efekty kształcenia dla kierunku studiów biotechnologia i ich odniesienie do efektów obszarowych Wydział prowadzący kierunek: Wydział Rolnictwa i Bioinżynierii

Bardziej szczegółowo

AKADEMIA MEDYCZNA W GDAŃSKU. Tomasz Bączek USPRAWNIENIE IDENTYFIKACJI PEPTYDÓW W PROTEOMICE Z WYKORZYSTANIEM CHEMOMETRYCZNEJ ANALIZY DANYCH

AKADEMIA MEDYCZNA W GDAŃSKU. Tomasz Bączek USPRAWNIENIE IDENTYFIKACJI PEPTYDÓW W PROTEOMICE Z WYKORZYSTANIEM CHEMOMETRYCZNEJ ANALIZY DANYCH AKADEMIA MEDYCZNA W GDAŃSKU Wydział Farmaceutyczny Tomasz Bączek USPRAWNIENIE IDENTYFIKACJI PEPTYDÓW W PROTEOMICE Z WYKORZYSTANIEM CHEMOMETRYCZNEJ ANALIZY DANYCH Rozprawa habilitacyjna GDAŃSK 2006 Wydano

Bardziej szczegółowo

Marcin Leszczyk SKN przy Klinice Chorób Wewnętrznych i Kardiologii WUM

Marcin Leszczyk SKN przy Klinice Chorób Wewnętrznych i Kardiologii WUM Marcin Leszczyk SKN przy Klinice Chorób Wewnętrznych i Kardiologii WUM Definicja NS to zespół kliniczny, w którym wskutek dysfunkcji serca jego pojemność minutowa jest zmniejszona w stosunku do zapotrzebowania

Bardziej szczegółowo

Cystatin C as potential marker of Acute Kidney Injury in patients after Abdominal Aortic Aneurysms Surgery preliminary study

Cystatin C as potential marker of Acute Kidney Injury in patients after Abdominal Aortic Aneurysms Surgery preliminary study Cystatin C as potential marker of Acute Kidney Injury in patients after Abdominal Aortic Aneurysms Surgery preliminary study Anna Bekier-Żelawska 1, Michał Kokot 1, Grzegorz Biolik 2, Damian Ziaja 2, Krzysztof

Bardziej szczegółowo

Chemia kryminalistyczna

Chemia kryminalistyczna Chemia kryminalistyczna Wykład 2 Metody fizykochemiczne 21.10.2014 Pytania i pomiary wykrycie obecności substancji wykazanie braku substancji identyfikacja substancji określenie stężenia substancji określenie

Bardziej szczegółowo

Sylabus modułu zajęć na studiach wyższych Biomarkery w chorobach układu krążenia. Wydział Lekarski UJ CM

Sylabus modułu zajęć na studiach wyższych Biomarkery w chorobach układu krążenia. Wydział Lekarski UJ CM Załącznik nr 4 do zarządzenia nr 118 Rektora UJ z 19 grudnia 2016 r. Sylabus modułu zajęć na studiach wyższych Biomarkery w chorobach układu krążenia Nazwa Wydziału Nazwa jednostki prowadzącej moduł Nazwa

Bardziej szczegółowo

Ostre Zespoły Wieńcowe znaczenie leczenia przeciwpłytkowego, możliwości realizacji w polskich warunkach

Ostre Zespoły Wieńcowe znaczenie leczenia przeciwpłytkowego, możliwości realizacji w polskich warunkach Ostre Zespoły Wieńcowe znaczenie leczenia przeciwpłytkowego, możliwości realizacji w polskich warunkach Andrzej Budaj Przewodniczący komisji Wytycznych i Szkolenia PTK Kierownik Kliniki Kardiologii CMKP,

Bardziej szczegółowo

PROKALCYTONINA infekcje bakteryjne i sepsa. wprowadzenie

PROKALCYTONINA infekcje bakteryjne i sepsa. wprowadzenie PROKALCYTONINA infekcje bakteryjne i sepsa wprowadzenie CZĘŚĆ PIERWSZA: Czym jest prokalcytonina? PCT w diagnostyce i monitowaniu sepsy PCT w diagnostyce zapalenia dolnych dróg oddechowych Interpretacje

Bardziej szczegółowo

Aneks III Zmiany w charakterystyce produktu leczniczego oraz w ulotce dla pacjenta

Aneks III Zmiany w charakterystyce produktu leczniczego oraz w ulotce dla pacjenta Aneks III Zmiany w charakterystyce produktu leczniczego oraz w ulotce dla pacjenta Uwaga: Niniejsze zmiany do streszczenia charakterystyki produktu leczniczego i ulotki dla pacjenta są wersją obowiązującą

Bardziej szczegółowo

Znaczenie wczesnego wykrywania cukrzycy oraz właściwej kontroli jej przebiegu. Krzysztof Strojek Śląskie Centrum Chorób Serca Zabrze

Znaczenie wczesnego wykrywania cukrzycy oraz właściwej kontroli jej przebiegu. Krzysztof Strojek Śląskie Centrum Chorób Serca Zabrze Znaczenie wczesnego wykrywania cukrzycy oraz właściwej kontroli jej przebiegu Krzysztof Strojek Śląskie Centrum Chorób Serca Zabrze Czynniki ryzyka rozwoju i powikłania cukrzycy Nadwaga i otyłość Retinopatia

Bardziej szczegółowo

Proteomika z wykorzystaniem spektrometrii mas. Pedro Domingues Rosário Domingues Rita Ferreira Tânia Melo Eliana Alves

Proteomika z wykorzystaniem spektrometrii mas. Pedro Domingues Rosário Domingues Rita Ferreira Tânia Melo Eliana Alves Proteomika z wykorzystaniem spektrometrii mas Pedro Domingues Rosário Domingues Rita Ferreira Tânia Melo Eliana Alves Proteom S. Serevisiae Ilość białek (proteom): 5858 Całkowita ilość białek/komórkę:

Bardziej szczegółowo

Specjalność (studia II stopnia) Oczyszczanie i analiza produktów biotechnologicznych

Specjalność (studia II stopnia) Oczyszczanie i analiza produktów biotechnologicznych Specjalność (studia II stopnia) Oczyszczanie i analiza produktów biotechnologicznych Studia magisterskie przedmioty specjalizacyjne Bioinformatyka w analizie genomu Diagnostyka molekularna Elementy biosyntezy

Bardziej szczegółowo

Lek od pomysłu do wdrożenia

Lek od pomysłu do wdrożenia Lek od pomysłu do wdrożenia Lek od pomysłu do wdrożenia KRÓTKA HISTORIA LEKU KRÓTKA HISTORIA LEKU KRÓTKA HISTORIA LEKU KRÓTKA HISTORIA LEKU KRÓTKA HISTORIA LEKU KRÓTKA HISTORIA LEKU KRÓTKA HISTORIA LEKU

Bardziej szczegółowo

Próżnia w badaniach materiałów

Próżnia w badaniach materiałów Próżnia w badaniach materiałów Pomiary ciśnień parcjalnych Konstanty Marszałek Kraków 2011 Analiza składu masowego gazów znajduje coraz większe zastosowanie ze względu na liczne zastosowania zarówno w

Bardziej szczegółowo

KARTA KURSU. Metody biologii molekularnej w ochronie środowiska. Molecular biological methods in environmental protection. Kod Punktacja ECTS* 2

KARTA KURSU. Metody biologii molekularnej w ochronie środowiska. Molecular biological methods in environmental protection. Kod Punktacja ECTS* 2 KARTA KURSU Nazwa Nazwa w j. ang. Metody biologii molekularnej w ochronie środowiska Molecular biological methods in environmental protection Kod Punktacja ECTS* 2 Koordynator Dr Gabriela Gołębiowska-Pikania

Bardziej szczegółowo

PODSTAWY BIOINFORMATYKI 12 MIKROMACIERZE

PODSTAWY BIOINFORMATYKI 12 MIKROMACIERZE PODSTAWY BIOINFORMATYKI 12 MIKROMACIERZE WSTĘP 1. Mikromacierze ekspresyjne tworzenie macierzy przykłady zastosowań 2. Mikromacierze SNP tworzenie macierzy przykłady zastosowań MIKROMACIERZE EKSPRESYJNE

Bardziej szczegółowo

Co może zniszczyć nerki? Jak żyć, aby je chronić?

Co może zniszczyć nerki? Jak żyć, aby je chronić? Co może zniszczyć nerki? Jak żyć, aby je chronić? Co zawdzięczamy nerkom? Działanie nerki można sprowadzić do działania jej podstawowego elementu funkcjonalnego, czyli nefronu. Pod wpływem ciśnienia hydrostatycznego

Bardziej szczegółowo

Organizacje pozarządowe w diabetologii: realne problemy pacjentów. problem z postrzeganiem cukrzycy typu 2 POLSKIE STOWARZYSZENIE DIABETYKÓW

Organizacje pozarządowe w diabetologii: realne problemy pacjentów. problem z postrzeganiem cukrzycy typu 2 POLSKIE STOWARZYSZENIE DIABETYKÓW POLSKIE STOWARZYSZENIE DIABETYKÓW Organizacje pozarządowe w diabetologii: realne problemy pacjentów problem z postrzeganiem cukrzycy typu 2 Małgorzata Marszałek POSTRZEGANIE CUKRZYCY TYPU 2 Łagodniejszy,

Bardziej szczegółowo

Załącznik nr 1. www.polkard.org 2 http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/wroc/assets_08_03_16.pdf

Załącznik nr 1. www.polkard.org 2 http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/wroc/assets_08_03_16.pdf Załącznik nr 1 Opis programu zdrowotnego pn. Rozszerzenie dostępu do rehabilitacji kardiologicznej w ramach wtórnej prewencji chorób sercowo-naczyniowych 1. Opis problemu zdrowotnego Pomimo zaznaczającego

Bardziej szczegółowo

Metody analizy białek - opis przedmiotu

Metody analizy białek - opis przedmiotu Metody analizy białek - opis przedmiotu Informacje ogólne Nazwa przedmiotu Metody analizy białek Kod przedmiotu 13.9-WB-BMD-MAB-L-S14_pNadGenPEBES Wydział Kierunek Wydział Nauk Biologicznych Biologia /

Bardziej szczegółowo

Nowe leki w terapii niewydolności serca.

Nowe leki w terapii niewydolności serca. Nowe leki w terapii niewydolności serca. Michał Ciurzyński Klinika Chorób Wewnętrznych i Kardiologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego z Centrum Diagnostyki i Leczenia Żylnej Choroby Zakrzepowo Zatorowej

Bardziej szczegółowo