Artyku y przeglàdowe: zagadnienia kliniczne

Transkrypt

1 NOWOTWORY 2000 / tom 50 Zeszyt 2 / Artyku y przeglàdowe: zagadnienia kliniczne Genetycznie uwarunkowane choroby nowotworowe jelita grubego kryteria rozpoznania i metody diagnostyczne 1 Micha Drews, 1 Jacek Paszkowski, 1 Tomasz Banasiewicz, 2 Andrzej P awski, 1 Piotr Krokowicz, 2 Ryszard S omski, 1 Krzysztof Tomkowiak, 3 Piotr Gronek, 4 Przemys aw Majewski, 1 Ryszard Marciniak, 5 Szymon Smoliƒski, 1 Pawe Stajgis, 6 Maciej Zieliƒski, 1 Jacek Szmeja, 1 Marcin Grochowalski Rak jelita grubego jest istotnym problemem epidemiologicznym w krajach wysoko rozwini tych. Bardzo du à rol w poprawie odleg ych wyników leczenia tego schorzenia odgrywa odpowiednia profilaktyka, zw aszcza wtórna, oraz badania skryningowe. Grupà, w której profilaktyka i regularnie przeprowadzane badania okresowe majà szczególne znaczenie, sà cz onkowie rodzin, w których stwierdzono wyst powanie nowotworów jelita grubego uwarunkowanych genetycznie. G ówne zespo y, w których przemiana rakowa w obr bie jelita grubego jest cechà dziedzicznà to niepolipowaty dziedziczny rak jelita grubego (ang. HNPCC) oraz polipowatoêç rodzinna (ang. FAP). HNPCC zwiàzany jest najcz Êciej z mutacjà w obr bie jednego z pi ciu genów: MSH 2, MLH 1, PMS 1, PMS 2, MSH 6, w przypadku FAP) mutacja zlokalizowana jest w genie APC na chromosomie 5q21. G ównà rol w rozpoznaniu któregoê z powy szych zespo ów odgrywa starannie zebrany wywiad rodzinny. Diagnostyka genetyczna w rodzinach ze zlokalizowanà mutacjà stanowi bardzo istotny element kwalifikacji cz onków badanych rodzin do skryningu. Regularnie przeprowadzane badania kontrolne majà na celu jak najwczeêniejsze wykrycie ewentualnego ogniska nowotworowego. Podstawowym badaniem jest badanie endoskopowe (kolonoskopia w przypadku HNPCC, rektosigmoidoskopia w przypadku FAP). Nale y zawsze pami taç o koniecznoêci badania w kierunku nowotworów o pozajelitowej lokalizacji, których koincydencja w przypadku raków jelita grubego uwarunkowanych genetycznie jest wysoka (macica, trzustka, jelito cienkie, o àdek, prostata w rodzinach z HNPCC, o àdek, jelito cienkie, sutek, jajnik, tarczyca w rodzinach z polipowatoêciami rodzinnymi). Hereditary colon cancer criteria of recognition and the diagnostic methods The colon cancer constitutes a substantial epidemiological problem in highly developed countries. Proper preventive treatment, especially the secondary one, together with screening examination, plays an important role in the improvement of the remote results of medical treatment of this illness. Members of those families, in which incidence of the colon cancer has been found, belong to a group in which the preventive treatment and regular, periodical examination are especially important. The hereditary non-polypous colon cancer (HNPCC) and familial adenomatous polyposis (FAP) constitute main syndromes, in which the cancer's development in the colon area is a heredity feature. HNPCC is most often connected with mutation in the area of one of these five genes: MSH 2, MLH 1, PMS 1, PMS 2, MSH 6, in case of FAP, the mutation is localised in APC gene on 5q21 chromosome. The detailed and carefully gathered family histories play a major role in the recognition of one of the syndromes listed above. The genetic diagnosis in families with localised mutation constitutes a very significant element as far as the classification of the examined family members for screening is considered. The main aim of the regular check-ups is to detect the conceivable cancer's focus as soon as possible. The endoscope examination is the primary one (colonoscopy in case of HNPCC, rectosigmoidoscopy in case of FAP). It is substantial to remember about the necessity of examining the area outside the colon, in which the coincidence of cancer occurrences, in case of the colon cancer genetically conditioned, is high. These are: uterus, pancreas, small intestine, stomach, prostate in HNPCC families, stomach, small intestine, breast, ovary, thyroid gland in families with familial polyposis. S owa kluczowe: rak jelita grubego uwarunkowany dziedzicznie FAP HNPCC gen APC Key words: hereditary colon cancer FAP HNPCC APC gene 1 III Katedra i Klinika Chirurgii AM w Poznaniu 2 Zak ad Genetyki Cz owieka PAN w Poznaniu 3 Akademia Rolnicza w Poznaniu 4 Katedra Patomorfologii Klinicznej AM w Poznaniu 5 Oddzia Chirurgii, Szpital Miejski im Fr. Raszei w Poznaniu 6 Katedra i Klinika Chirurgii Naczyniowej AM w Poznaniu

2 160 Wst p Rak jelita grubego jest istotnym problemem epidemiologicznym w krajach wysoko rozwini tych. Cz stoêç wyst powania tego schorzenia w Polsce systematycznie wzrasta; w roku 1994 rak jelita grubego (okr nica, odbytnica i odbyt) wystàpi u 22 na m czyzn i 17,6 na kobiet, zajmujàc u obu p ci drugie miejsce pod wzgl dem cz stoêci wyst powania wêród wszystkich nowotworów z oêliwych [1]. Uwag zwraca coraz cz stsze pojawianie si tego nowotworu u kobiet i obni anie si wieku zachorowania. Bardzo du à rol w poprawie odleg ych wyników leczenia raka jelita grubego odgrywa odpowiednia profilaktyka, zw aszcza wtórna, oraz badania przesiewowe. Wczesne wykrycie tego schorzenia pozwala, w wi kszoêci przypadków, na wykonanie zabiegu radykalnego i ca kowite wyleczenie chorego. Grupà, w której profilaktyka i regularnie przeprowadzane badania okresowe majà szczególne znaczenie, sà cz onkowie rodzin, w których stwierdzono nowotwory jelita grubego uwarunkowane genetycznie. Wed ug doniesieƒ literaturowych 6-12 % nowotworów jelita grubego uwarunkowanych jest genetycznie [2]. WÊród nich na pierwszym miejscu plasuje si dziedziczny niepolipowaty rak jelita grubego (HNPCC ang. hereditary non-polyposis colon cancer) stanowiàcy 5-10% nowotworów tego narzàdu [3], kilkukrotnie rzadsza jest przemiana rakowa na pod o u polipowatoêci rodzinnych, g ównie polipowatoêci rodzinnej gruczolakowatej (FAP ang. familial adenomatous polyposis) [4]. HNPCC dziedziczony jest autosomalnie dominujàco. Rak wyst puje najcz Êciej w m odym wieku, charakterystyczna jest lokalizacja prawostronna oraz obecnoêç, u oko o 30% pacjentów [5], synchronicznych i metachronicznych nowotworów w przewodzie pokarmowym i innych lokalizacjach: endometrium (43% kobiet), uk ad moczowy, drogi ó ciowe, jajnik, jelito cienkie, o àdek (oko o 9-19%) [6]. Do tej pory zidentyfikowano 5 genów, których mutacja doprowadziç mo e do rozwoju nowotworu: MSH 2, MLH 1, PMS 1, PMS 2, MSH 6 (okreêlany równie jako GTBP) [7]. Mutacje w obr bie tych genów stwierdza si u 10% chorych ze sporadycznym rakiem jelita grubego i u 25-26% z rozpoznanym na podstawie kryteriów amsterdamskich HNPCC [5]. Ryzyko rozwoju nowotworu jelita grubego u nosiciela zmutowanego genu wynosi 80% w wieku lat 80 [5], niektórzy autorzy podajà nawet 90% [8]. Jednà z cech charakterystycznych dla HNPCC jest cz ste wyst powanie b dów replikacji DNA, tak w guzach agodnych jak i z oêliwych, wyra one obecnoêcià zaburzeƒ mikrosatelitów DNA komórek guza (zaburzeƒ tych nie obserwuje si w komórkach pobranych ze zdrowych tkanek) [9]. NiestabilnoÊç mikrosatelitów obecna jest tak e w 10-15% sporadycznych raków jelita grubego [10]. Mimo sta ego post pu biologii molekularnej i coraz szerszego spektrum mo liwych badaƒ genetycznych lokalizacja mutacji mo liwa jest u procent cz onków rodzin spe niajàcych klasyczne kryteria rozpoznania HNPCC, stàd te szczególnà rol przy rozpoznaniu tej jednostki odgrywajà kryteria kliniczne, zw aszcza starannie zebrany wywiad rodzinny chorego [11]. FAP jest chorobà warunkowanà wyst powaniem mutacji w genie APC, po o onym na chromosomie 5 w regionie q21, dziedziczonà autosomalnie dominujàco [12]. Mutacje germinalne w genie APC wykrywane sà w badaniach rodzinnych w prawie 70% przypadków [13]. Choroba ta charakteryzuje si obecnoêcià licznych polipów, którymi usiana jest b ona Êluzowa ca ego jelita grubego, a zw aszcza odbytnicy. Polipy wyst powaç mogà równie w innych odcinkach przewodu pokarmowego. Dla postawienia rozpoznania polipowatoêci niezb dne jest stwierdzenie co najmniej stu polipów; u chorych ich liczba waha si najcz Êciej pomi dzy 500 a Histologicznie polipy majà budow gruczolaków cewkowych, sporadycznie kosmkowych. Cechà charakterystycznà dla FAP jest bardzo silna tendencja do rakowacenia. Okres trwania choroby przed rozwojem raka wynosi oko o 10 lat, powstajàcy nowotwór ma w 50% charakter wieloogniskowy. Przyjmuje si, i nieleczona polipowatoêç rodzinna gruczolakowa prowadzi w 100% do rozwoju raka. Post powaniem z wyboru jest wykonanie jak najwczeêniej odtwórczej proktokolektomii z zespoleniem jelitowo-odbytowym (cz sto równie ze zbiornikiem jelitowym). ObecnoÊç innych, pozajelitowych, nowotworów u cz Êci chorych z polipowatoêcià sta a si przyczynà wyodr bnienia kilku, poza FAP, postaci klinicznych polipowatoêci: zespó Peutz-Jeghersa (guzy trzustki, sutka, p uc, jajnika, macicy), zespó Gardnera (gruczolaki dwunastnicy i o àdka, torbiele gruczo ów ojowych w skórze, kostniaki i guzy tkanki àcznej), zespó Turcota (dziedziczony autosomalnie recesywnie, nowotwory oêrodkowego uk adu nerwowego). Kryteria rozpoznawcze HNPCC Pewnà metodà potwierdzenia HNPCC, niezale nie od przebiegu klinicznego, jest wykrycie jednej z mutacji charakterystycznych dla tego schorzenia, zlokalizowanych najcz Êciej w genach MSH 2 na chromosomie 2p [14] i MLH 1 na chromosomie 3p [15], oraz rzadziej PMS 1 na chromosomie 2q, PMS 2 na chromosomie 7q i MSH 6 [16]. Wykrycie jednej z tych mutacji mo liwe jest jednak tylko w niewielkiej liczbie przypadków, stàd te bardzo istotne dla rozpoznania HNPCC sà kryteria kliniczne. Za obowiàzujàce przyj to nast pujàce kryteria rozpoznania, zwane równie kryteriami amsterdamskimi, ustalone przez mi dzynarodowà grup ekspertów (International Collaborative Group on HNPCC ICG HNPCC) [17]: co najmniej trzy osoby w rodzinie zachorowa y na raka jelita grubego, a jedna z nich jest krewnym pierwszego stopnia dla pozosta ych dwóch (wykluczono FAP, rozpoznania raka jelita grubego potwierdzone histologicznie), rak jelita grubego wyst puje w co najmniej dwóch kolejnych pokoleniach, co najmniej jeden rak jelita grubego zosta zdiagnozowany przed 50 rokiem ycia.

3 161 Od pewnego czasu sygnalizowana jest potrzeba z agodzenia kryteriów amsterdamskich. Istnieje du a liczba chorych z wyraênie widocznym obcià eniem genetycznym, nie spe niajàcych jednak ÊciÊle tych kryteriów i, co z tym zwiàzane, nie spe niajàcych warunków wdro enia badaƒ profilaktyczno-diagnostycznych i testów DNA. Grupa ta, okreêlana jako podejrzana o HNPCC, definiowana jest przez ró nych autorów inaczej. Wed ug Ponz de Leona i wsp. [18] rodzina musi charakteryzowaç si : pionowà transmisjà, obecnoêcià dwóch z wymienionych czterech cech: rodzinnà agregacjà nowotworów (u wi cej ni po owy rodzeƒstwa probanta z rakiem jelita grubego lub wi cej ni po owy rodziny pierwszego stopnia pokrewieƒstwa wystàpi rak jakiegokolwiek narzàdu) lub/i wyst powaniem mnogich nowotworów pierwotnych lub/i zachorowaniem na raka jelita grubego przed 50 rokiem ycia lub/i prawostronnà lokalizacjà raka jelita grubego. Zakwalifikowanie rodziny badanej do grupy podejrzanej o HNPCC wydaje si uzasadniaç wdro enie odpowiednich badaƒ kontrolnych. PodkreÊliç nale y cz ste wyst powanie innych, pozajelitowych nowotworów okreêlanych jako Êródbrzuszne (macica, trzustka, jelito cienkie, o àdek, prostata), wêród których na pierwsze miejsce wysuwa si rak endometrium [8]. W momencie rozpoznania nowotworu spe niajàcego kryteria HNPCC lub podejrzanego o HNPCC niezb dne jest wdro enie diagnostyki celem wykluczenia syn- bàdê metachronicznych nowotworów. Nale y spodziewaç si, i kryteria rozpoznania dziedzicznego niepolipowatego raka jelita grubego ulegaç b dà pewnym modyfikacjom, post p w dziedzinie diagnostyki molekularnej i zwi kszajàca si liczba zdiagnozowanych rodzin z tym schorzeniem powinny pozwoliç na coraz precyzyjniejsze ustalenie rozpoznania tej jednostki chorobowej. PolipowatoÊci rodzinne G ównym kryterium rozpoznawczym zespo ów polipowatoêci rodzinnej jest stwierdzenie licznych (co najmniej stu) polipów b ony Êluzowej jelita grubego. Ze wzgl du na dystalnà lokalizacj polipów postawienie diagnozy mo liwe jest zazwyczaj w trakcie sigmoidoskopii. Weryfikacja diagnozy odbywa si poprzez okreêlenie liczby polipów w usuni tym jelicie grubym. Równie znalezienie mutacji w chromosomie 5q21 (gen APC) umo liwia jednoznaczne rozpoznanie. Analiza genetyczna mo e byç bardzo pomocna przy ustalaniu wskazaƒ do badaƒ profilaktycznych rodzin chorych z zespo ami polipowatoêci. Polipy w jelicie grubym nie pojawiajà si zazwyczaj przed dziesiàtym rokiem ycia, wykluczenie wi c mutacji u dziecka nie nara- a go na poddawanie si sta ym badaniom kontrolnym. Istnieje zwiàzek mi dzy skróceniem bia ka APC w wyniku mutacji a przebiegiem choroby. JeÊli mutacja terminujàca wyst puje przed kodonem 157 obserwuje si mniej liczne polipy (AFAP); klasyczny przebieg choroby wyst puje, jeêli mutacja terminujàca po o ona jest mi dzy kodonami 196 a 1600 [19, 20]. Przebarwienie barwnikowe siatkówki oka CHPRE wyst puje, jeêli kodon Stop wystàpi mi dzy kodonami 463 a 1378 [21]. Mutacje po o- one mi dzy kodonami 1403 i 1578 sà zwiàzane z wystàpieniem zespo u Gardnera [22]. Najcz Êciej spotykanym zespo em polipowatoêci jelita grubego jest rodzinna polipowatoêç gruczolakowata (ang. FAP). Charakteryzuje si ona obecnoêcià bardzo licznych polipów o histologicznej budowie gruczolaków. Cechami klinicznymi wyst pujàcymi bardzo cz sto u chorych z FAP sà przebarwienia siatkówki oraz zniekszta cenia paznokci. Zmiany barwnikowe na dnie oka powiàzane sà z nowotworami jelita grubego na zasadzie asocjacji [23]. Jednà z opisywanych postaci FAP jest odmiana charakteryzujàca si niewielkà iloêcià polipów (AFAP ang. attenuated familial adenomatous polyposis), rozpoznawanà, gdy iloêç polipów zlokalizowanych w wi kszoêci przypadków w bli szej cz Êci okr nicy nie przekracza 100. Stosunkowo cz sto obecne sà równie polipy w górnym odcinku przewodu pokarmowego. Do przemiany z oêliwej dochodzi równie cz sto, jak w typowym zespole FAP, z tym, e nowotwór wyst puje zazwyczaj oko o 50 roku ycia [24]. Zespó Peutz-Jeghersa charakteryzuje si wyst powaniem licznych hamartomatycznych polipów b ony Êluzowej przewodu pokarmowego oraz obecnoêcià melanozy b ony Êluzowej i skóry wokó warg, w jamie ustnej, na twarzy, w okolicy narzàdów p ciowych oraz na d oniach. Polipy charakteryzujà si wyst powaniem obfitego zr bu àcznotkankowego oraz obecnoêcià dobrze zró nicowanych komórek mi Êniowych g adkich wokó prawid owych cew gruczo owych wyêcielonych niezmienionym nab onkiem. Polipy obecne sà najcz Êciej w jelicie cienkim (100%), jelicie grubym (30%) i o àdku (25%). Odsetek wyst powania raka jelita u chorych z polipowatoêcià Peutz-Jeghersa jest zbli ony do odsetka zachorowaƒ w populacji normalnej, przemiana ta wyst puje jednak ju w drugiej i trzeciej dekadzie ycia [25]. Pami taç równie nale y, i polipy hamartomatyczne, zw aszcza mnogie, mogà byç przyczynà szeregu dolegliwoêci ze strony przewodu pokarmowego i stanowiç przyczyn niedro noêci. Bardzo istotne jest znacznie podwy szone ryzyko wystàpienia nowotworu trzustki, sutka, p uc, jajnika i macicy u chorych z zespo em Peutz-Jeghersa [26]. Rozpoznanie zespo u Gardnera postawiç mo na, gdy prócz licznych polipów jelita grubego stwierdzi si równie gruczolaki w innych odcinkach przewodu pokarmowego, torbiele gruczolaków ojowych w skórze, kostniaki (najcz - Êciej uchwy, opatki i koêci d ugich), guzy tkanki àcznej. Rzadziej obserwuje si zaburzenia budowy z bów i wspó wyst powanie raków dwunastnicy i tarczycy. Ryzyko rozwoju nowotworu jelita grubego jest analogiczne jak w przypadku chorych z FAP. Szersze spektrum objawów obserwowane w zespole Gardnera zwiàzane jest z najprawdopodobniej z wi kszà penetracjà wspólnej mutacji genetycznej. Cz Êç badaczy uwa a, i FAP i zespó Gardnera sà dwoma formami tego samego schorzenia, ze wzgl du jednak na obecnoêç zmian patologicznych poza jelitem grubym zespó Gardnera klasyfikowany jest zazwyczaj jako osobny zespó polipowatoêci [27].

4 162 ObecnoÊç guzów centralnego uk adu nerwowego w koincydencji z rakiem jelita grubego powsta ym na pod- o u polipowatoêci (najcz Êciej medulloblastoma cereberallis) bàdê HNPCC (najcz Êciej glioblastoma multiforme) pozwala na rozpoznanie zespo u Turcota [28]. Diagnostyka molekularna dziedzicznych chorób nowotworowych jelita grubego W przypadku dziedzicznie warunkowanych nowotworów istnieje mo liwoêç przedobjawowego rozpoznania nosicieli zmutowanego genu na podstawie badaƒ DNA. W przypadku genów, w których wyst pujà hot-spots, mo na prowadziç analiz bezpoêrednià, a w przypadku du ych genów, gdzie mutacje majà charakter heterogenny, wykonuje si wst pne badanie przesiewowe. W badaniach przesiewowych najcz Êciej stosowane sà metody badania zamplifikowanego przez PCR fragmentu genu z zastosowaniem analizy polimorfizmu konformacji jednoniciowego DNA (SSCP ang. Single strand conformational polymorphism) oraz analizy heterodupleksów (HD ang. Heteroduplex analysis) [28]. Stosowany jest równie test przedwczesnej terminacji translacji PTT (ang. protein truncation test) polegajàcy na traskrypcji i traslacji in vitro genu lub jego fragmentu [29]. Zastosowanie tych metod pozwala okreêliç region wystàpienia mutacji z bardzo du- à dok adnoêcià i ten region poddawany jest analizie sekwencji. W przypadku gdy nie wykryto mutacji lub w przypadku bardzo du ych genów stosuje si analiz typu po- Êredniego, badajàc wspó dziedziczenie markerów sprz onych. Markerami dla takich analiz sà wysoce polimorficzne loci zawierajàce krótkie sekwencje powtórzone np. (CA) n [30]. W rodzinach obcià onych dziedzicznym niepolipowatym rakiem jelita grubego w pierwszej kolejnoêci przeprowadza si analiz rodowodu i na tej podstawie rodzina kwalifikowana jest do badaƒ DNA. Diagnostyka molekularna obejmuje rodziny spe niajàce kryteria Amsterdamskie bàdê chorych z wczesnym wiekiem zachorowania (poni ej 40 roku ycia), ale mo e byç równie zastosowana do rodzin zakwalifikowanych jako podejrzane o HNPCC. Badania obejmujà poszukiwanie mutacji w pierwszej kolejnoêci w genach MSH2 i MLH1, poniewa mutacje w tych dwóch powodujà wystàpienie wi kszo- Êci HNPCC. Pozosta e geny majà procentowo niski udzia w warunkowaniu wyst powania choroby. W poszukiwaniu mutacji stosuje si wst pne przeszukiwanie genów metodami poêrednimi SSCP (Single strand conformation polymorphism), HD (heteroduplex analysis), w przypadku zaobserwowania zmian w badanych fragmentach poddaje si je sekwencjonowaniu dla okreêlenia zmiany w sekwencji DNA. Kolejnà metodà stosowanà w badania rodzinnych jest analiza wspó dziedziczenia alleli w polimorficznych locii sprz onych z genami warunkujàcymi chorob. Diagnostyka kliniczna dziedzicznych chorób nowotworowych jelita grubego Istotà badaƒ klinicznych w grupie chorych z podwy szonym ryzykiem wystàpienia choroby nowotworowej jelita grubego (FAP bàdê HNPCC) jest wychwycenie wczesnego stadium ewentualnego nowotworu z oêliwego i przeprowadzenie operacji radykalnej. Badaniem o najwi kszej czu oêci i swoistoêci jest badanie endoskopowe. Jego niewàtpliwà zaletà jest mo liwoêç pobrania wycinka do badaƒ histopatologicznych oraz usuni cia drobnych polipów. W przypadku rodzin HNPCC zalecane jest wykonywanie badania kolonoskopowego w odst pach co rok lub dwa lata. Wiek chorego, w którym powinno rozpoczàç si badania, to 25 rok ycia, chyba e u któregoê z cz onków rodziny stwierdzono nowotwór w m odszym wieku. Istotne jest, aby kolonoskopia by a wykonana do zastawki Bauhina, poniewa dziedzicznie uwarunkowane nowotwory jelita grubego cz Êciej umiejscowione sà w prawej cz Êci okr nicy. Wed ug doniesieƒ lokalizacja ta wyst puje w oko o 70% przypadków [3]. W rodzinach obcià onych polipowatoêcià rodzinnà zalecanym badaniem jest rektosigmoidoskopia, którà powinno si wykonywaç raz w roku, rozpoczynajàc badania w wieku lat. W przypadku niestwierdzenia polipów w badaniach endoskopowych do roku ycia sugeruje si odstàpienie od sigmoidoskopii kontrolnych, chocia granica wieku nie zosta a jednoznacznie ustalona. Przydatnym i relatywnie tanim badaniem jest wlew kontrastowy, szczególnie istotny, kiedy niemo liwe jest wykonanie pe nej kolonoskopii. Najprostsze w przeprowadzeniu i jednoczeênie najszerzej dost pne jest badanie na krew utajonà w stolcu. Randomizowane badania populacyjne z ostatnich lat wykazujà spadek ÊmiertelnoÊci z powodu raka jelita grubego w grupach, w których przeprowadzane by y systematyczne badania z u yciem testów na krew utajonà. Meta-analiza danych z badaƒ randomizowanych przeprowadzonych w Nottingham (Wielka Brytania) i Funen (Dania) wykazuje zmniejszenie ÊmiertelnoÊci z powodu raka jelita grubego u ok. 16% u chorych poddanych badaniom pozwalajàcym wykryç krew utajonà w stolcu [31, 32]. Nale y jednak pami taç, i stosowany w badaniach Haemoccult charakteryzuje si stosunkowo ma à czu oêcià i swoisto- Êcià. Przy pomocy tego testu mo na stwierdziç utrat krwi w iloêci powy ej 10 ml na dob u 67% badanych [33]. Testy immunologiczne, wykrywajàce w sposób specyficzny ludzkà hemoglobin (co wyklucza wp yw diety na wyniki fa szywie dodatnie), sà bardziej czu e od Haemoccultu [34], lecz niestety zdecydowanie, jak na razie dro sze. PrzydatnoÊç stosowania testów na krew utajonà wymaga z pewnoêcià dalszych, d ugofalowych badaƒ. Metoda ta mo e stanowiç uzupe nienie skriningu, zw aszcza u zdyscyplinowanych, wspó pracujàcych pacjentów. Badanie to mog oby byç wykonywane mi dzy kolejnymi badaniami endoskopowymi (lecz nigdy zamiast nich!). Nale y podkreêliç potrzeb przeprowadzania systematycznych badaƒ kontrolnych, majàcych na celu wykry-

5 163 cie innych pozajelitowych nowotworów we wczesnym stadium zaawansowania klinicznego. W rodzinach z HNPCC nale y zwróciç szczególnà uwag na mo liwoêç wystàpienia raka endometrium, jajnika, o àdka, prostaty, trzustki i uk adu moczowego. W przypadku FAP wyst puje koincydencja z nowotworami górnego odcinka przewodu pokarmowego. Koincydencje w pozosta ych zespo ach zwiàzanymi z polipowatoêcià podano powy ej. Podsumowanie Pomimo znacznego post pu w dziedzinie badaƒ genetycznych podstawà wyselekcjonowania grupy podwy szonego ryzyka wystàpienia nowotworu jelita grubego jest starannie zebrany wywiad rodzinny. Czu oêç metod genetycznych, umo liwiajàcych wykrycie mutacji, si gajàca 60-80% i wysokie, jak na razie, koszty tych badaƒ sprawiajà, e wykorzystuje si je tylko w ÊciÊle okreêlonej grupie pacjentów. Najistotniejsza jest okresowa kontrola pacjentów z grupy podwy szonego ryzyka, majàca na celu stwierdzenie ewentualnego nowotworu w jak najwczeêniejszym stadium zaawansowania. Sta e badania okresowe rodzin z HNPCC pozwalajà na zmniejszenie wystàpienia pe noobjawowych raków jelita grubego o 62% [35]. Równie wczesne rozpoznanie polipowatoêci rodzinnej i wykonanie zabiegu chirurgicznego chroni chorego przed przemianà z oêliwà polipów gruczolakowatych jelita grubego. Nale y podkreêliç potrzeb prowadzenia systematycznych badaƒ kontrolnych w celu wykrycia nowotworów o lokalizacji pozajelitowej. W opisanych powy ej zespo ach ich koincydencja jest cz sta. Wyst powaç mogà one niezale nie od stwierdzanych patologii w obr bie jelita grubego. W III Katedrze i Klinice Chirurgii (kierownik Prof. dr hab. Micha Drews) prowadzony jest rejestr polipowatoêci rodzinnej i niepolipowatego dziedzicznego raka jelita grubego. U chorych tych, oraz u cz onków ich rodzin, prowadzone sà okresowe badania kontrolne. W rodzinach obcià onych wyst powaniem polipowatoêci gruczolakowatej rodzinnej wykonywana jest analiza genotypu w Zak adzie Genetyki Cz owieka PAN (kierownik Prof. dr hab. Ryszard S omski). Badania genetyczne i kliniczne u chorych z HNPCC i ich rodzin przeprowadza Zak ad Genetyki i Patomorfologii PAM w Szczecinie (Prof. dr hab. Jan Lubiƒski). Poradnia Motoryki Przewodu Pokarmowego III Katedry i Kliniki Chirurgii, w której prowadzony jest rejestr nowotworów jelita grubego uwarunkowanych genetycznie, oferuje pomoc w przypadkach trudnoêci diagnostycznych bàdê potrzeby wykonania badaƒ genetycznych. Prof. dr hab. med. Micha Drews III Katedra i Klinika Chirurgii AM ul. Przybyszewskiego Poznaƒ PiÊmiennictwo 1. Nowacki MP. Komentarz do: Badanie przesiewowe oraz badania kontrolne u osób obcià onych przeci tnym i zwi kszonym ryzykiem zachorowania na raka jelita grubego. Zalecenia American Gastroenterology Association. Med Praktyczna 1998; 4: Burt RW. Familial risk and colorectal cancer. Gastroenterol Clin North Am 1996; 25: Fitzgibbons RJ Jr, Lynch HT, Stanislav GV i wsp. Recognition and treatment of patients with hereditary nonpolyposis colon cancer (Lynch syndromes I and II). Ann Surg 1987; 206: Shackert HK. Molekularbiologie des kolorektalen Karzinoms: Konsequenz fur molekulare Diagnostik und Gentherapie. W: Buchler MW, Heald RJ, Maurer CA i wsp (red.) Rektumkarzinom: Das Konzept der Totalen Mesorektalen Exzision. Basel: Karger; 1998, Wijnen JT, Vasen HFA, Khan PM i wsp. Clinical findings with implications for genetic testing in families with clustering of colorectal cancer. N Eng J Med 1998; 339: Pawlak AL. Drews M. Genetycznie uwarunkowana podatnoêç na raka jelita grubego 1. Silne dziedziczne predyspozycje do rozwoju raka jelita grubego. Pol Przegl Chir 1997; 69: Aaltonen LA, Salovaara R, Kristo P i wsp. Incidence of Hereditary Nonpolyposis Colorectal Cancer and the feasibility of molecular screening for the disease. New Engl J Med 1998; 338: Vasen HFA, Wijnen JT, Menko FH. Cancer risk in families with hereditary nonpolyposis colorectal cancer diagnosed by mutation analysis. Gastroenterology 1996; 110: Aaltonen LA, Peltomaki P, Mecklin JP. Replication errors in benign and malignant tumors from hereditary nonpolyposis colorectal cancer patients. Cancer Res 1994; 54: Gryfe R., Swallow C, Bapat R i wsp. Molecular biology of colorectal cancer. Curr Probl Cancer 1997; 21: Lynch HT, Smyrk TC. Identyfying Hereditary Nonpolyposis Colorectal Cancer. New Engl J Med 1998; 338: Groden J, Thliveris A, Samovitz W i wsp. Identidication and characterization of the familial adenomatous polyposis coli gene. Cell 1991; 66: Miyoshi Y, Nagase H, Ando H i wsp. Somatic mutations of the APC gene in colorectal tumors: mutation cluster region in the APC gene. Hum Molec Genet 1992; 1: Fishel R, Lescoe MK, Rao MRS i wsp. The human mutator gene homolog MSH2 and its association with hereditary nonpolyposis colon cancer. Cell 1993; 75: Bronner CE, Baker SM, Morrison PT i wsp. Mutation in the DNA mismatch repair gene homoloque hmlh1 is associated with hereditary non- -polyposis colon cancer. Nature 1994; 368: Nicolaides NC, Papadopoulos N, Liu B i wsp. Mutations of two PMS homologues in hereditary nonpolyposis colon cancer. Nature 1994; 371: Vasen HFA, Mecklin JP, Meera Khan P i wsp. The International Collaborative Group on Hereditary Non-Polyposis Colorectal Cancer (ICG- -HNPCC). Dis Colon Rectum 1991; 34: Ponz de Leon M, Sassatelli R, Benati P i wsp. Identyfication of Hereditary Nonpolyposis Colorectal Cancer in the general population. Cancer 1993; 71: Nagase H, Nakamura Y. Mutations of the APC (adenomatous polyposis coli) gene. Hum Mutat 1993; 2: Spirio L, Olschwang S, Groden J i wsp. Alleles of the APC gene: an attenuated form of familial polyposis. Cell 1993; 75: Olschwang S, Tiret A, Laurent-Puig P i wsp. Restriction of ocular fundus lesions to a specific subgroup of APC mutations in adenomatous polyposis coli patients. Cell 1993; 75: Davies DR, Armstrong JG, Thakker N i wsp. Severe Gardner syndrome in families with mutations restricted to a specific region of the APC gene. Am J Hum Genet 1995; 57: Blaire NP, Trempe CL. Hypertrophy of the retinal epithelium associated with Gardner's syndrome. Am J Ophtalmology 1980; 90: Lynch HT, Lynch JF. Genetics of colonic cancer. Digestion 1998; 59: Salwa- urawska W. Aspekty kliniczno-morfologiczne polipów jelita grubego. Gastroenterol Pol 1997; 4: Spigelman AD. Cancer and the Peutz-Jeghers syndrome. Gut 1989; 30: Sternberg SS. Adenomatous polyposis Syndromes. W: Diagnostic Surgical Pathology. Third Edition New York. Lippincott Williams & Wilkins; Friedl W, Mandl M, Sengteller M. Single-step screening method for the most common mutations in familial adenomatous polyposis. Hum Mol Genet 1993; 9:

6 Roest P, Roberts RG, Sugino S i wsp. Protein truncation test (PTT) for rapid detection of translation-terminating mutations. Mol Genet 1993; 2: Eckert W, Jung C, Wolff G. Presymptomatic diagnosis in families in families with adenomatous polyposis using highly polymorphic dinucleotide CA repeat markers flanking the APC gene. J Med Genet 1994; 31: Hardcastle JD, Chamberlain JO, Robinson MhE. Randomised controlled trial of faecal occult blood screening for colorectal cancer. Lancet 1996; 348: Kronborg O, Fenger C, Olsen J. Randomised study of screening for colorectal cancer with faecal ocult blood test. Lancet 1996; 348: Stroehlein JR, Fairbanks VF, McGill BD i wsp. Haemoccult detection of faecal occult blood quantitated by radioassay. Am J Dig Dis 1976; 21: Robinson MHE, Marks CG, Farrands PA. Population screening for colorectal cancer: comparison between a guaiac and immunological faecal occult blood test. Br J Surg 1994; 81: Jarvinen HJ, Mecklin JP, Sistonen P. Screening reduces colorectal cancer rate in families with hereditary nonpolyposis colorectal cancer. Gastroenterology 1995; 108: Otrzymano: 12 lipca 1999 r. Przyj to do druku: 20 stycznia 2000 r.