Zarys historii społeczności Żydów w Zawierciu podczas II wojny światowej

Transkrypt

1 Zarys historii społeczności Żydów w Zawierciu podczas II wojny światowej w Zarys historii społeczności Żydów w Zawierciu podczas II wojny światowej Zawiercie

2 O projekcie Projekt Mogiła zbiorowa na cmentarzu żydowskim w Zawierciu - miejsce zbrodni nazistowskich i miejsce Pamięci, realizowany przez Fundację Żyć na nowo, działającą przy Zakładzie Poprawczym i Schronisku dla Nieletnich w Zawierciu. Wychowanki Placówki zaangażowane były w realizację dofinansowanego przez Prezydenta Miasta Zawiercie Projektu Mogiła zbiorowa na cmentarzu żydowskim w Zawierciu miejsce zbrodni nazistowskich i miejsce Pamięci. Najważniejszym celem zaplanowanych działań było zwiększenie zainteresowania historią Żydów całej społeczności miasta Zawiercie, jak również przyczynienie się do propagowania dawno wypartej kultury ludzi, którzy zasłużyli na szacunek i wieczną pamięć. W ramach zadania wyczyszczono i zabezpieczono pomnik upamiętniający ofiary likwidacji getta w Zawierciu w 1943r. i płytę oraz wykonano wiele prac porządkowych na terenie cmentarza żydowskiego w Zawierciu. Realizacja tego Projektu na pewno przyczyni się do zakorzenienia w świadomości młodzieży oraz mieszkańców Zawiercia przekonania o konieczności pielęgnowania tożsamości kulturowej mniejszości narodowej, jaką są Żydzi. Zwróci również uwagę na potrzebę troszczenia się o dorobek kulturowy naszego miasta i zachowa w pamięci mieszkańców najważniejsze wydarzenia z historii Polski i regionu. Odnowiony i zabezpieczony pomnik pozwoli na przetrwanie obiektu poświęconego pamięci Żydów z terenu Zawiercia, który może być odwiedzany przez rzesze turystów, pasjonatów historii, co na pewno powiększy grono odbiorców tego zadania. Zachęci mieszkańców miasta do pogłębienia wiedzy historycznej dotyczącej własnego regionu i losu Żydów zamieszkujących ten obszar oraz przyczyni się do kształtowania właściwych postaw patriotycznych, społecznych wśród młodzieży i rozwijania szacunku dla osób poległych za wolność swojego narodu. Czesław Karolczyk Edyta Werner-Skreczko 2

3 Zarys historii społeczności Żydów w Zawierciu podczas II wojny światowej Przed II wojną światową społeczność żydowska Zawiercia liczyła około 5500 osób. Po wybuchu 1 września 1939 r. wojny rozpoczęły się szykany, a wkrótce represje władz niemieckich wobec ludności żydowskiej. Zamknięto konta bankowe, ściągano kontrybucje, przejęto sklepy i warsztaty żydowskie, ludność musiała nosić opaski z Gwiazdą Dawida, zmienione później na żółte gwiazdy z czarnym napisem JUDE. Zabroniono wydawać Żydom paczek przysłanych z zagranicy. Zarekwirowano futra i biżuterię. Zawiercie zostało włączone do III Rzeszy i stało się częścią rejencji opolskiej. Niemcy już we wrześniu wprowadzili tzw. Judenraty, czyli Żydowskie Rady Starszych, w Zawierciu rada liczyła 12 członków, a przewodniczącym został Ignacy Buchner działacz syjonistyczny, urzędnik i artysta rzeźbiarz, człowiek powszechnie szanowany. Zawierciański Judenrat podlegał Centrali Żydowskich Rad Starszych na Wschodnim Górnym Śląsku, której przewodniczącym był Mosze Merin. Utworzono też żydowską policję Służbę Porządkową. W 1941 roku powstaje dzielnica żydowska potocznie nazywana gettem. Getto obejmowało początkowo obręb ulic: Górnośląska, Apteczna, Stary Rynek, Nowy Rynek, Hoża i Marszałkowska, z tym że Marszałkowska była wyłączona z getta. To znaczy ulica była traktowana 3

4 Pomnik upamiętniający ofiary likwidacji getta w Zawiercie (1943 r.). Zdjęcie wykonane przed czyszczeniem i konserwacją. fot. Rafał Dziwiński Wygląd pomnika po zakonczonych pracach porządkowych i konserwacyjnych. fot. Marcin Bergier 4

5 jako aryjska, nie wolno było Żydom chodzić po ulicy, jedynie mogli przemieszczać się na tyłach zabudowań. Ludność żydowska Zawiercia (nazwa została zmieniona maju 1941 na Warthenau) pracowała w dawnych zakładach bawełnianych, które służyły podczas wojny niemieckiej Luftwaffe jako potężne magazyny i warsztaty krawieckie. Doskonale się do tego nadawały, ponieważ zakład posiada własną bocznicę kolejową i wiele hal. Pracowali tu przede wszystkim krawcy, przy reperacji odzieży lotników niemieckich, pracowali także szewcy, ślusarze, monterzy, elektrycy. Praca ta dawała względne bezpieczeństwo, bo posiadając Lichtbildausweis, dokument potwierdzający zatrudnienie, unikało się łapanek i wywózek do pracy w Rzeszy. Pracujący otrzymywali niemieckie karty na żywność i skromne pensje. Dlatego Zawiercie było długo uważane za bezpieczne dla Żydów. Na terenie Zawiercia działał polski ruch oporu, do którego także włączali się Żydzi. Getto zawierciańskie odwiedził Mordechaj Anielewicz i nawoływał do tworzenia oporu. Po upadku powstania w getcie warszawskim w maju 1943 r. władze niemieckie poszukiwały uciekinierów z Warszawy, którzy mogli ukrywać się na terenie miasta. Działała tu także grup szmuglująca ludność żydowską przez Słowację na Węgry, a potem dalej do Palestyny. Podopieczne Zakładu Poprawczego i Schroniska dla Nieletnich w Zawierciu w trakcie prac porządkowych. fot. Rafał Dziwiński 5

6 Podopieczne Zakładu Poprawczego i Schroniska dla Nieletnich w Zawierciu w trakcie prac porządkowych. fot. Rafał Dziwiński Likwidacja zagłębiowskich gett rozpoczyna się 1 sierpnia 1943 r. Zawierciańscy Żydzi żyli jednak nadzieją, że Warthenau ominie deportacja, ze względu na fabrykę Luftwaffe, byli przekonani, że są potrzebni dla III Rzeszy. To złudzenie trwało ponad 3 tygodnie. Pod koniec sierpnia górę wzięła ideologia i zapadła decyzja o likwidacji getta w Zawierciu. Dwa dni przed planowaną akcją likwidacji, władze niemieckie na czele z burmistrzem Wilhelmem Frickiem kłamliwie zapowiadały przesiedlenie ludności żydowskiej do Lublina, gdzie Pamiątowe zdjęcie wychowawców i podopiecznych Zakładu Poprawczego i Schroniska dla Nieletnich w Zawiercie. fot. Rafał Dziwiński 6

7 Marcin Bergier, obecny opiekun cmentarza, w trakcie czyszczenia i konserwacji pominika. fot. Marcin Bergier miało nastąpić osiedlenie. Akcja likwidacyjna rozpoczęła się w nocy z 25/26 sierpnia 1943 r. i trwała dwa do 27 sierpnia. Nadzorowało ja gestapo katowickie, opolskie, lublinieckie i zawierciańskie z szefem Gestapo w Zawierciu Roterem. Kilka tysięcy Żydów wyjechało transportami do KL Auschwitz Birkenau. Po akcji rozpoczęło się przeszukiwanie getta. Tych, którzy nie chcieli się podporządkować decyzjom władz nazistowskich, ukrywali się w utworzonych wcześniej kryjówkach, nawet dzieci, które samotnie błąkały się po mieście, rozstrzeliwano na miejscu lub na terenie cmentarza żydowskiego. Jednym z zastrzelonych wtedy był jedyny w powiecie żydowski lekarz Andrzej Lewkowicz, absolwent Sorbony, tylko dlatego, że odmówił wykonania polecenia Rotera, aby publicznie nakłonić Żydów do oddawania resztek kosztowności. Ostatni transport 400 osobowy transport z Zawiercia do Auschwitz wyjechał 18 października 1943 r. Po wojnie tylko jeden zbrodniarz związany z Zawierciem odpowiedział przed wymiarem sprawiedliwości : Ru- 7

8 dolf Emanuel Schneider. Został skazany na karę śmierci. W innym procesie, gestapowiec z Zawiercia wskazał miejsce pogrzebania ofiar akcji likwidacyjnej. Potwierdził to grabarz z cmentarza Ludwik Garus. W miejscu tym znajduje się dziś pomnik ofiar. Staraniem Komitetu Pamięci pod przewodnictwem Pana Ariela Yahalomi (Ariela Dimanta) urodzonego w 1923 r. w Zawierciu, w roku 1998 uporządkowano cmentarz i wybudowano pomnik z wapienia jurajskiego, a na nim umieszczono tablicę z napisem w trzech językach : hebrajskim, angielskim i polskim w brzmieniu: TUTAJ SPOCZYWAJĄ ZWŁOKI NASZYCH BRACI I SIÓSTR ZAMORDOWANYCH PRZEZ NAZISTOWSKIE BESTIE W CZASIE LIKWIDACJI GETTA W ZAWIERCIU W SIERPNIU 1943 R. CZEŚĆ ICH PAMIĘCI ZIOMKOSTWO ŻYDÓW ZAWIERCIA I OKOLIC 1998 ROK. CZŁONKAMI KOMITETU BYLI: HAMMER ABRAHAM, HABA ABRAHAM, YAHALOMI ARIEL, LIBERMENSH YAKOV, LANDAU BRONIA. Zbiorowa mogiła w dniu otwarcia cmentarza w Dniu Wszystkich Świętych. fot. Marcin Bergier 8

9 Dziś cmentarz jest odwiedzany przez rodziny żydowskie mające korzenie zawierciańskie od Australii, przez Izrael, Stany Zjednoczone i Kanadę. Są to już jednak pojedyncze wizyty. Znacznie więcej odwiedza cmentarz turystów z Polski, dla których dobrze zachowany cmentarz jest jedną z większych atrakcji Zawiercia. Tradycją jest otwierania dla zwiedzających bram cmentarz podczas Dnia Wszystkich Świętych. Można wtedy zwiedzić nekropolię i oddać hołd pomordowanym. Kilka nagrobków zostało przetłumaczonych na język polski i w formie banerów zaprezentowanych odwiedzającym. Od kilku lat w tym dniu organizowana jest też kwesta młodzieży wśród zwiedzających cmentarz. Dla młodzieży szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych prowadzone są zajęcia z historii lokalnej i kultury żydowskiej. Wieloletnim opiekunem cmentarz był p. Stanisław Janiec, a obecnie opiekuje się nim p. Marcin Bergier. Marcin Bergier Delegacja Organizacji Zaglembie z Izraela wraz z przedstawicielami byłych władz Zawiercia. fot. Marcin Bergier 9

10 Mini-przewodnik dla zwiedzających Cmentarz Żydowski w Zawierciu Zawierciański cmentarz żydowski powstał na początku XX w. pierwszy datowany nagrobek 1906 r. i funkcjonował przez 40 lat. Ostatni pochówek 1947 r. Jest obiektem kompletnym: zachowało się tu około 1060 nagrobków, w znakomitej większości pierwotnie usytuowanych oraz mogiła zbiorowa, gdzie pochowane są ofiary nazistów niemieckich zamordowane podczas akcji likwidacji getta zawierciańskiego w sierpniu 1943 r. Jest ogrodzony, posiada Dom Przedpogrzebowy (oczyszczeń Beit Tahara) i magazyn na karawany. Niestety, budynki te ulegają postępującej ruinie. Jest jednym z lepiej zachowanych cmentarzy żydowskich w Polsce. W 2012 r. dzięki wsparciu mieszkańców Zawiercia, udało się wymienić bramę wejściową na nową. Do dziś cmentarz odwiedzają rodziny i potomkowie spoczywających tu Żydów zawierciańskich. Obok zabytkowego cmentarza w Kromołowie i synagogi przy ul. Marszałkowskiej jest świadectwem kilkusetletniej obecności Żydów na Ziemi Zawierciańskiej i wielokulturowości tych terenów. Cmentarz żydowski jest jednym z najważniejszych zadań gminy żydowskiej. Nazwany jest BEIT CHAIM (Dom Życia); BEIT OLAM (Dom Światła). Najsłynniejszy jest na Górze Oliwnej w Jerozolimie tu przyjdzie Mesjasz i nastąpi Sąd Ostateczny. W religii żydowskiej cmentarz otaczany jest szczególną czcią. Cmentarze są miej- 10

11 scem nienaruszalnym, aż do czasu końca świata, Sądu Ostatecznego i zmartwychwstania ciał. Istnieje tradycja, która mówi, że dusza i ciało pozostają połączone nawet po śmierci, więc jeżeli tu, na ziemi, naruszy się kości, to naruszony zostaje także spokój duszy w niebie. Grób służy wyłącznie jednemu zmarłemu i nie wolno go zajmować dwa razy, przenosił, chyba, że na Górę Oliwną jedyny wyjątek. Pamiętać należy, że cmentarz w judaizmie jest także tam, gdzie już nie ma po nim śladów na zewnątrz. Śmierć Pogrzeb zmarłej osoby powinien się odbyć w ciągu doby po jej śmierci. Przygotowaniem zmarłego do pochówku zajmuje się bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza. Członkowstwo w bractwie pogrzebowym jest całkowicie dobrowolne, a osoby, które decydują się do niego należeć, cieszą się w gminie ogromnym szacunkiem. Pochówek: Obrzęd oczyszczenia TA- HARA: zwłoki wnoszono do domu oczyszczeń BEIT TAHARA. Układano je na kamiennym stole stopami do wyjścia i obmywano wodą, czyszczono i obcinano paznokcie, włosy, wycierano i owijano w całun. Potem przenoszono do grobu. Pogrzeb musiał być przeprowadzony w ciągu 24 godzin od śmierci, wyjątek stanowił szabat, kiedy nie chowano lub gdy ktoś bliski (np. syn) miał przyjechać z daleka na pogrzeb. Całością obrzędów zajmowało się CHEWRA KADISZA. Grób należy wykopać w dniu pogrzebu, głowa od strony zachodniej, nogi na wschód orientacja w kierunku Jerozolimy. Początkowo tylko pochówek w całunie, potem trumna (wymogi sanitarne) ľ często symboliczna z nieheblowanych desek, dziurawa, aby ciało miało kontakt z ziemią. Pod głowę kładziono garść ziemi z Ziemi Obiecanej symbol związku z Izraelem pomimo diaspory. Podczas pogrzebu najstarszy syn zmarłego odmawia modlitwę Kadisz. Ścisła żałoba po śmierci bliskich trwa siedem dni i nazywa się sziwa (z hebrajskiego siedem ). Nagrobek wystawiany jest w pierwszą rocznicę śmierci, a w Izraelu po 30 dniach od śmierci. Rytuał grzebania zmarłych w tradycji żydowskiej ulegał zmianom na przestrzeni dziejów. W czasach biblijnych zawinięte w całun ciała chowano na pustyni pod usypywanymi z kamieni kopcami. W średniowieczu na cmentarzach żydowskich pojawiły się charakterystyczne nagrobki macewy, które jednak przybierały jeszcze dość zróżnicowane formy, związane w dużej mierze z miejscowymi zwyczajami i sposobami dekoracji. Ostateczny układ i rodzaj tekstów, które umieszczane są na macewach, ukształtował się dopiero w XVIII wieku. Oprócz imienia osoby zmarłej i daty śmierci, na macewach znajdowały się cytaty z Tory lub Psalmów, formuły pochwalne dotyczące zmarłego, a czasem także informacje o rodzie, z którego pochodził. Oprócz napisów, w górnej części macew umieszczane były często przedstawienia o charakterze symbolicznym. Przekazują nam one wiele informacji dotyczących osoby zmarłej: czy była to kobieta, czy mężczyzna, jak miała na imię, jakim była człowiekiem. Nie wszystkie symbole są jednoznaczne, często jednak stanowią ważne dopełnienie inskrypcji. Pod koniec XIX i na początku XX wieku zaczęły się pojawiać macewy, na których oprócz hebrajskich 11

12 inskrypcji znajdują się także napisy w językach narodowych; najczęściej jest to imię i nazwisko osoby zmarłej oraz data jej śmierci. Symbolika macew Ręce złożone w geście błogosławieństwa symbol ten umieszczany jest na grobach Kohenów, zmarłych wywodzących się z biblijnego rodu arcykapłana Aarona. Dłonie w tym geście składają rabini w czasie niektórych modlitw. Powszechnie płaskorzeźbę błogosławiących dłoni spotykamy na grobach rabinów i cadyków. Przychylony dzban lub misa ten symbol zdobi groby zmarłych pochodzących z plemienia lewitów (ha-lewi), osób pełniących funkcje pomocników podczas modlitw. Do ich zadań należało między innymi czytanie w synagodze Tory oraz obmywanie rabinom rąk, do czego używano dzbana i misy. Skarbonka lub ręka wrzucająca monetę do skarbonki relief umieszczany na macewach osób znanych ze swej dobroczynności. Ponieważ płaskorzeźba dłoni wyciągniętej w stronę skarbony pojawia się z reguły na grobach kobiet, można przyjąć, że symbol ten stanowi także nawiązanie do hymnu Kobieta doskonała z Księgi Przysłów 31: Żonę doskonałą któż znajdzie? ( ) Otwiera dłoń dla ubogiego, ręce wyciąga dla biedaka. Świece lub świeczniki płaskorzeźby występujące na grobach kobiet. W żydowskiej rodzinie to właśnie kobieta zapala szabasowe świece. Złamana świeca stanowi odniesienie do przerwanego życia. Rabin Solomon Ben Josef Ganzfried napisał: Micwa zapalania świec szabatowych dotyczy tak mężczyzn jak i kobiet, ale kobiety mają większą powinność, ponieważ one znajdują się w domu, a także dlatego, że kobieta zgasiła świecę świata, gdy przywiodła do grzechu pierwszego człowieka i spowodowała ciemność jego duszy. Korona wyjaśnienie tego symbolu tkwi w cytacie z Pirke Awot z Talmudu: Są trzy korony: korona Prawa, korona kapłaństwa i korona władzy, ale korona dobrego imienia stoi wyżej od nich wszystkich. Płaskorzeźbę tą umieszcza się zatem między innymi na grobach rabinów czy osób darzonych dużym szacunkiem. Lew znak plemienia Judy, ludu Izraela, symbol potęgi, siły, wyzwolenia i odkupienia. Na nagrobkach nierzadko lewy podtrzymują koronę czy zwoje Tory. Przytoczymy tu biblijny cytat: Judo, młode lwie, na zdobyczy rość będziesz, mój synu: jak lew czai się, gotuje do skoku, do lwicy podobny. Księgi lub szafy z księgami oznaczenie grobu osoby uczonej w Torze i Talmudzie lub sofera, czyli osoby przepisującej święte księgi. Tablice przykazań umieszcza się je na grobach rabinów i nauczycieli. Zwoje Tory symbol umieszczany na grobach wybitnych rabinów i przywódców religijnych Gwiazda Dawida symbol ten nawiązuje do imienia Dawid, a XX wieku został rozpowszechniony także jako emblemat ruchu syjonistycznego. 12

13 Najczęściej pojawiające dowski sposób oddawania czci zmarłym. Najczęściej pojawiające się słowa na nagrobkach: się słowa na nagrobkach: Istnieje kilka wyjaśnień tej tradycji. Jedno M Najczęściej pojawiające się słowa nagrobkach: z nich odwołuje się do czasów biblijnych, ajczęściej Najczęściej pojawiające pojawiające się słowa ojciec się słowa na nagrobkach: nagrobkach: mężczyzna kobieta MINI-PRZEWODNIK D kiedy zwłoki (niezamężna) chroniono MINI-PRZEWODNIK przed profana- DLA ZWIEDZA jące się słowa na nagrobkach: CMENTARZ ŻYDOW ojciec mężczyzna kobieta pojawiające się słowa nagrobkach: MINI-PRZEWODNIK cją kopcami z kamieni. MINI-PRZEWODNIK DLA ZWIEDZAJĄCYCH CMENTARZ Inne ŻYDOWSKI nawiązuje W jciec mężczyzna kobieta Zawierc ZAWIE ojciec mężczyznamatka kobieta (niezamężna) kobieta (niezamężna) (niezamężna) do powiązania moja żona trzech słów DLA ZWIEDZAJĄCYCH hebrajskich: Najczęściej pojawiające CMENTARZ się słowa CMENTARZ ŻYDOWSKI na nagrobkach: ŻYDOWSKI W ZAWIERCIU powstał na po zyzna kobieta Zawierciański W ZAWIERCIU cmentarz mężczyzna matka Ojciec Meżczyzna kobieta Matka Zawierciański cmentarz żydowskimini wspa atka matka (niezamężna) kobieta kobieta kamień, ewen syn, Ben oraz ojciec, pierwszy dato syn (niezamężna) moja kobieta żona cia, u iające się słowa na nagrobkach: Zawierciański MINI-PRZEWODNIK cmentarz żydowski DLA powstał ZWIEDZAJĄCYCH na początku XX w. dowane podcz CM ojciec moja żona moja żona 1906 r. i fun mężczyzna (zamężna) aw. Słowa kobieta powstał rabin powstał oznaczające początku początku XX w. XX w. kamień wsparciu dowane dowane mieszkańców podczas zawiera podczas akcji akcji Zawierciadacji likwi- likwidacji Najczęściej pojawiające się słowa na pierwszy nagrobkach: wejśc datowany nagrobek Zawierciański cmentarz żydowski wsparciu dacji mieszkańców getta za ta Za kobieta syn kobieta (niezamężna) pierwszy pierwszy datowany datowany nagrobek nagrobek udało getta getta się wymienić zawierciańskiego zawierciańskiego 40 lat. Ostatni bramę cmen cmen moja żona CMENTARZ ŻYDOWSKI 1906 W r. ZAWIERCIU i funkcjonował cia, przez udało w się sierpniu wymienić 1943 ężczyzna n syn kobieta kobieta w sobie wszystkie litery, z których składają r. Jest obiekte kobieta powstał na początku XX w. moja żona (zamężna) córka 1906 r. i funkcjonował przez w sierpniu 1943 r. rabin dowane 1906 r. podczas i funkcjonował akcji likwidacji XX getta w. zawierciańskiego dowane 40 podczas lat. Ostatni akcji pochówek likwi- wejściową 1947 Zawierciań przez wejściową sierpniu na 1943 nową. r. i pot (zamężna) rabin Do dziś pierwszy datowany powstał nagrobek początku i poto (zamężna) Jest na ogrodzony (niezamężna) matka rabin się dwa pozostałe 40 lat. Ostatni wyrazy pochówek 1947 w Jest ten ogrodzony, sposób posiada zachowało Dom nową. tu się ojciec kobieta mężczyzna 40 lat. Ostatni kobieta pochówek 1947 cmentarz Jest ogrodzony, odwiedzają posiada rodziny Dom D ta Kobieta Moja żona pierwszy datowany nagrobek dacji getta r. Jest zawierciańskiego obiektem kompletnym: cmentarz Przedpogrzebow odwiedzają ro kobieta córka Kobieta r. Jest obiektem kompletnym: Przedpogrzebowy (oczyszczeń nagrobków tu Obok, córka 1906 r. i funkcjonował przez moja w sierpniu 1943 r. i potomkowie spoczywających ężna) nagrobkach: rabin MINI-PRZEWODNIK zamężna Zawierciański 1906 r. i funkcjonował przez w sierpniu 1943 r. i potomkowie spoczywa (zamężna) rabin 40 lat. Ostatni pochówek DLA 1947 ZWIEDZAJĄCYCH cmentarz r. Jest żona obiektem (niezamężna) żydowski kompletnym: Przedpogrzebowy wsparciu mieszkańców (oczyszczeń powstał Zawiercia, Beit na początk Obok bieta rka Na odwiedzanych cmentarzach żydowskich symbolicznie można zauważyć małe kamyki łączy położone pojęcie na niektórych ojca i syna. zachowało się tu zachowało około1060 się Beit tu około1060 Tahara) i magazyn większości Beit na Tahara) w pie Kr macewach. To żydowski sposób oddawania Kładąc czci zmarłym. Istnieje kamienie Jest zachowało ogrodzony, kilka nagrobków wyjaśnień się posiada tu, na w około1060 tej tradycji. Dom tu Żydów zawierciańskich. r. Jest obiektem 40 kompletnym: lat. Ostatni pochówek Przedpogrzebowy 1947 Jest (oczyszczeń ogrodzony, nagrobków znakomitej macewach, Jedno posiada, karawany. udało Tahara) się Obok zabytkowego Dom znakomitej Niestety, Żydzi i wymienić magazyn pierwszy tu cmentarza Żydów karawany. budynki owanych bramę na datowanyw ul. oraz zawierciań Nie Za Kro M Na odwiedzanych moja cmentarzach żona żydowskich syn można Na odwiedzanych cmentarzach żydowskich z nich zauważyć odwołuje matka małe można zauważyć się kamyki do czasów kobieta położone małe powstał biblijnych, na niektórych kamyki na położone kiedy kobieta początku zwłoki na XX niektórych chroniono w. nagrobków przed dowane CMENTARZ ŻYDOWSKI zachowało się tu r. Jest około1060 obiektem W kompletnym: ZAWIERCIU większości profanacją podczas, w pierwotnie kopcami znakomitej akcji z likwidacji getta moja zawierciańskiego żona wa, ruinie. gdzie ul. dectw poch M usytuowanych pierwotnie oraz syn, mogiła ben usytu- zbioro- oraz te cmentarz ulegają Jest jednym postępującej odwiedzają z lepiej 40 zachowa- lat. ruinie. rodziny Ostatni poch pow kamieni. karawany. wejściową te ulegają Niestety, postępującej na nową budynki Do r. i dziś funkcjono Beit Tahara) i Przedpogrzebowy większości magazyn na w (oczyszczeń pierwotnie usytuowanych i Kromołowie i synagogi Obok zabytkowego te ulegają post bieta (zamężna) przy cme macewach. To żydowski sposób oddawania czci zmarłym. Istnieje pierwszy kilka wyjaśnień datowany tej tradycji. nagrobek rabin Jedno odwiedzanych macewach. cmentarzach To żydowski żydowskich sposób można oddawania zauważyć czci Inne zmarłym. małe nawiązuje kamyki Istnieje do położone kilka powiązania wyjaśnień niektórych trzech tej tradycji. słów Jedno symbolicznie włączają siebie w ciąg kolejnych hebrajskich: kamień, większości ewen bieta nagrobków, w zachowało znakomitej się tu karawany. około1060 Niestety, Beit budynki Tahara) ul. magazyn oraz mogiła Marszałkowskiej na zbiorowa, w Kromołowie Jest nazistów dectw nośc jednym niem acewach. iezamężna) To żydowski z nich odwołuje sposób się oddawania do czasów biblijnych, czci zmarłym. kiedy Istnieje zwłoki jest świadectwem tu Żydów kilkusetletniej zawierciańskich. zachowało obec- się tu 190 i synagog z l z nich odwołuje się do czasów biblijnych, ojciec, chroniono kilka kiedy aw wyjaśnień zwłoki przed chroniono. Słowo profanacją tej tradycji. oznaczające przed 1906 kopcami Jedno profanacją r. z kamień i kamieni. funkcjonował kopcami zawiera z w kamieni. przez sobie pokoleń, owanych wszystkie w sierpniu wa, gdzie oraz litery, oddając 1943 pochowane mogiła z których r. zbiorowa, ojca gdzie nazistów pochowane i syna. niemieckich składają są ofiary hołd Jest się i nych potomkowie jednym Minionym. cmentarzy z lepiej spoczywających r. zachowanych na w Polsce. cmentarzy żydowskich Jest obiektem ności ciańs pie ko nich skich mężna) odwołuje można zauważyć Inne się do nawiązuje czasów małe biblijnych, do kamyki rabin powiązania położone kiedy trzech zwłoki na słów niektórych chroniono córka hebrajskich: przed kamień, profanacją synewen kopcami syn, większości z pierwotnie nagrobków usytuowanych oraz mogiła większości zbioro- pierwotnie Jest jednym usytu- rabin tego Kładąc są ofiary kamienie zamor-, w znakomitej ulegają postępującej karawany. ruinie. Niestety, gdzie pochowane budynki są ofiary ul. Marszałkowskiej nych cmentarz jest entarzach żydowskich Kobieta Inne można nawiązuje zauważyć do małe powiązania kamyki trzech położone Zawierciański słów na hebrajskich: niektórych kamień, cmentarz ewen 40 kamieni. lat. ben Ostatni kobieta oraz dwa pozostałe wyrazy ten sposób symbolicznie syn, pochówek żydowski ben 1947 oraz Jest wsparciu ogrodzony, mieszkańców posiada Zawiercia, udało się wymienić bramę ności Żydów na Ziemi Zawier- Dom ania czci zmarłym. Istnieje kilka wyjaśnień tej tradycji. Jedno (zamężna) Inna łączy interpretacja pojęcie z lepiej te ulegają nazistów zwyczaju zachowanych zbioro- cmentarzy Jest żydowskich jednym z lepiej zachowa- ności Żydów na Ziemi Z postępującej niemieckich ruinie. zamor- odnosi W 2012 żydowskich r. dzięki ciańs tych ne nawiązuje ojciec, powiązania aw trzech. Słowo słów oznaczające hebrajskich: kamień kamień, zawiera ewen w sobie wszystkie syn, litery, ben z których dectwem w kilkusetletniej Polsce. W ki sposób oddawania ojciec, czci zmarłym. aw Istnieje. Słowo kilka oznaczające wyjaśnień tej kamień tradycji. zawiera Jedno w sobie wszystkie litery, z których składają się, oja kiedy żona niezamężna r. Jest oraz składają się Rabin macewach, Córka Żydzi symbolicznie obiektem kompletnym: Przedpogrzebowy (oczyszczeń Obok zabytkowego nagrobków cmentarza, w 40 Synwłączają siebie w ciąg kolejnych nazistów pokoleń, oddając niemieckich hołd Minionym. zamor- Inna w Polsce. W 2012 r. dzięki tych jciec, aw zwłoki dwa chroniono. Słowo pozostałe oznaczające przed wyrazy profanacją kamień w ten kopcami sposób zawiera symbolicznie z kamieni. Na w sobie powstał odwiedzanych wszystkie łączy pojęcie na początku litery, cmentarzach ojca z XX których i syna. w. wa, żydowskich składają Kładąc kamienie gdzie dowane pochowane owanych podczas są ofiary akcji oraz mogiła likwidacji niemieckich getta wa, gdzie zawierciańskiego zamor- pochowane w Polsce. są ofiary W 2012 nych r. cmentarzy dzięki żydowskich ciańskiej i wielokulturo czasów biblijnych, kiedy dwa zwłoki pozostałe chroniono wyrazy przed w profanacją ten sposób kopcami symbolicznie z kamieni. łączy pojęcie ojca zachowało się można się na i syna. się zauważyć do zamierzchłej Kładąc tu około1060 małe kamyki kamienie na wejściową Beit położone Tahara) na na przeszłości, i magazyn nową. niektórych kiedy na Cmentarz żyd Do na ciańskiej dziś w Kromołowie i wielokulturowości i większości synagogi przy pierwot r. J łów a pozostałe hebrajskich: wyrazy macewach, kamień, w Żydzi ten ewen sposób symbolicznie symbolicznie włączają siebie syn, ben łączy w macewach. pierwszy pojęcie ciąg interpretacja kolejnych oraz ojca córka To datowany żydowski i syna. pokoleń, tego zwyczaju sposób nagrobek Kładąc oddając odnosi nazistów oddawania kamienie hołd Minionym. się zamierzchłej wiązania trzech słów hebrajskich: macewach, kamień, Żydzi symbolicznie ewen włączają syn, siebie ben w ciąg oraz kolejnych pokoleń, nagrobków Inna przeszłości, kiedy na pustyni zwłoki chowano CHAIM (Dom Ż bardzo płytko, przechodzący obok grobu czci zmarłym. oddając czuli pustyni, hołd w obowiązek Minionym. znakomitej Istnieje dołożenia zwłoki kilka Inna karawany. wyjaśnień kamienia cmentarz Cmentarz chowano na tej Niestety, odwiedzają grób żydowski tradycji. w celu budynki Jedno jest ochronienia zwłok dołożenia przed ingerencją rodziny jednym bardzo tych terenów. ul. z najważniejszych Marszałkowskiej płytko, owanych zadań jest gminy świadectwem kilkusetletniej zadań wa, gdzie gminy obec- pochowan żydows nag oraz żydow mog zac acewach, dowskich amień zawiera Żydzi interpretacja można symbolicznie tego w zauważyć sobie wszystkie małe włączają zwyczaju litery, kamyki siebie odnosi z których położone w się ciąg do składają kolejnych zamierzchłej na z nich niektórych 1906 się odwołuje pokoleń, przeszłości, r. i funkcjonował się oddając kiedy do czasów hołd na przez Minionym. pustyni zwłoki biblijnych, sierpniu nazistów 1943 r. niemieckich zamor- w Polsce. Cmentarz W 2012 żydowski r. dzięki jest tych jednym terenów. z najważniejszy symbolicznie wo oznaczające łączy kamień interpretacja pojęcie zawiera ojca w tego i syna. sobie zwyczaju wszystkie odnosi Kładąc kamienie litery, się z których do zamierzchłej składają się przeszłości, większości kiedy Inna chowano zwłoki kiedy na pustyni pierwotnie chroniono zwłoki usytuowanych przed profanacją chowano Cmentarz te i ulegają CHAIM potomkowie (Dom żydowski kopcami postępującej Życia) spoczywających z jest kamieni. ; BEIT jednym ruinie. OLAM (Dom Światła). Najsłynniejszy przyjdzie jest Górze Mesja z najważniejszych bin bardzo płytko, przechodzący obok grobu czuli obowiązek dawania czci zmarłym. Istnieje kilka wyjaśnień tej tradycji. Inne 40 nawiązuje lat. Jedno Ostatni do Na pochówek powiązania odwiedzanych kamienia na zwierząt. grób terpretacja tego zwyczaju odnosi się do zamierzchłej przeszłości, kiedy na pustyni zwłoki 1947 trzech Jest ogrodzony, posiada Dom CHAIM (Dom Życia) ; BEIT OLAM (Dom Światła). Naj siebie w ten w ciąg sposób kolejnych symbolicznie bardzo płytko, pokoleń, łączy przechodzący oddając pojęcie hołd ojca Minionym. i obok syna. grobu Inna Kładąc czuli kamienie obowiązek na dołożenia cmentarzach w celu Było ochronienia zwłok przed ingerencją zwierząt. Było to jednocześnie znakowani miejsca pochówku. ności Światła). Żydów Najsłynniejszy na nazistów Ziemi Zawier- jest niemiecki na Górze wię to przechodzący jednocześnie znakowani miejsca pochówku. chowano słów hebrajskich: kamienia na oraz żydowskich grób mogiła kamień, w celu zbiorowa, ochronie- Przedpogrzebowy kamień można ewen zauważyć przyjdzie obok ochronienia CHAIM Jest tu (Dom jednym Żydów syn, małe Mesjasz grobu Życia) z ben lepiej kamyki ; zawierciańskich. BEIT i nastąpi zachowanych Obok litery, OLAM położone oraz Sąd Ostateczny. czuli obowiązek oddawania (Dom na niektórych W religii żydow ijnych, rdzo płytko, kiedy przechodzący zwłoki chroniono obok przed grobu profanacją czuli obowiązek kopcami ojciec, dołożenia r. z kamieni. Jest aw obiektem kamienia macewach.. Słowo kompletnym: na grób oznaczające w To żydowski przyjdzie Mesjasz i nastąpi Sąd Ostateczny. olicznie włączają Na siebie odwiedzanych w zwłok ciąg kolejnych przed ingerencją pokoleń, zwierząt. oddając cmentarzach hołd Było Minionym. to jednocześnie Inna znakowani Cmentarz celu miejsca gdzie sposób żydowski pochowane zawiera pochówku. jest w dołożenia sobie (oczyszczeń jednym są ofiary czci wszystkie zmarłym. z przyjdzie najważniejszych W Istnieje religii kamienia Mesjasz cmentarzy zabytkowego z których żydowskiej kilka wyjaśnień zadań i nastąpi składają cmentarz żydowskich gminy cmentarza Sąd się na Ostateczny. tej otaczany tradycji. grób jest Jedno szczególną w celu czcią. aż Cmentarze do czasu są koń m żydowskiej. ciańskiej Nazywany i wielokulturowości jest BEIT ow ech a o zwłok zamierzchłej słów przed hebrajskich: ingerencją przeszłości, kamień, zwierząt. kiedy ewen na Było pustyni to jednocześnie syn, zwłoki ben chowano dwa znakowani zachowało pozostałe Częste oraz stereotypy miejsca wyrazy się z nich tu pochówku. odwołuje około1060 związane w żydowskich czuli obowiązek można dołożenia zauważyć ten Cmentarz żydowski jest jednym z najważniejszych W religii żydowskiej zadań gminy cmentarz żydowskiej. otaczany Nazywany jest szczegól jest czaju odnosi się do zamierzchłej przeszłości, kiedy na pustyni zwłoki chowano CHAIM sposób się z żydowskimi nazistów (Dom symbolicznie czasów Beit Życia) Tahara) niemieckich biblijnych, cmentarzami: ; BEIT łączy i OLAM magazyn kiedy pojęcie zamor- zwłoki (Dom ojca na W Światła). religii w chroniono aż do czasu i w syna. Polsce. Kromołowie żydowskiej Najsłynniejszy Kładąc przed końca W 2012 profanacją świata, Sądu cmentarz kamienie i synagogi jest r. dzięki otaczany kopcami Ostatecznego Górze przy z kamieni. i zmartwychwstania że dusza ciał. i ciało Istn ochronienia zwłok przed ingerencją Oliwnej tych jest terenów. szczególną w Jerozolimie- zwierząt. stwierdzenie, czcią. Cmentarze tu są wa m jące czuli kamień obowiązek zawiera Częste dołożenia stereotypy w sobie kamienia wszystkie związane na litery, grób z żydowskimi w z których celu ochronieło e sób kamyki to jednocześnie symbolicznie położone znakowani łączy Częste niektórych pojęcie stereotypy miejsca ojca pochówku. i syna. związane Kładąc z interpretacja żydowskimi kamienie macewach, cmentarzami: składają CHAIM (Dom Życia) ; BEIT OLAM (Dom Światła). aż do Najsłynniejszy czasu końca jest świata, Górze Sądu Oliwnej Ostatecznego w Jerozolimi i zma dzący obok grobu nagrobków się Żydzi kamienia na grób małe, Inne symbolicznie w celu ochroniencją zwierząt. łożone Było to jednocześnie niektórych znakowani miejsca pochówku. kamyki w nawiązuje znakomitej przyjdzie włączają do powiązania po- karawany. siebie Mesjasz w i ciąg trzech nastąpi Niestety, kolejnych słów hebrajskich: Sąd Ostateczny. budynki pokoleń, aż do oddając kamień, że dusza i ul. czasu Marszałkowskiej końca hołd ewen ciało pozostają Minionym. świata, Sądu jest syn, połączone Inna świadectwem Ostatecznego ben nawet oraz po śmierci, więc naruszony jeżeli tu, na zost zi i zmartwychwstania Cmentarz żydows ciał. Istni naz Żydzi większości na chowani tego cmentarzami: pierwotnie ojciec, byli na zwyczaju aw siedząco odnosi usytu- przyjdzie Mesjasz i nastąpi Sąd Ostateczny. że dusza i ciało pozostają połączone nawet po śmi W religii się. całkowicie Słowo te do żydowskiej ulegają zamierzchłej oznaczające mylne postępującej cmentarz przeszłości, kamień Było otaczany ruinie. zawiera wynikające to naruszony kiedy że w jest dusza na sobie prawdopodobnie jednocześnie zostaje także szczególną pustyni i ciało wszystkie pozostają kilkusetletniej zwłoki litery, z obserwacji spokój duszy w niebie. Grób służy czcią. Cmentarze chowano połączone z których obec- składają znakowanie się wolno wyłącznie go zajm jed ęste stereotypy Żydzi związane chowani byli z żydowskimi na siedząco cmentarzami: całkowicie mylne stwierdzenie, są miejscem nawet po nienaruszalnym, śmierci, CHAIM więc jeżeli (Dom tu, Życia) na zie ; kilka wyjaśnień tej tradycji. Jedno macewach. konduktu pogrzebowego, wynikające prawdopodobnie dwa pozostałe To gdzie wyrazy ciało ży- było z obserwacji w okryte ten sposób i niesione symbolicznie na marach, mogło wolno łączy pojęcie to wyglądać go zajmować ojca jak i syna. ustawione dwa razy, przenosić, chyba, że na Górę Oliwną naruszony Kładąc zostaje kamienie także na spokój duszy że w cmentarz jedyny miejsca pochówku. niebie. Gró w czają siebie w konduktu ciąg kolejnych pogrzebowego, pokoleń, gdzie oddając ciało było hołd okryte Minionym. bardzo i niesione owanych płytko, Inna oraz przechodzący mogiła zbiorowa, zwłok chowano gdzie mylne przed pochowane stwierdzenie, ingerencją macewach, są zwierząt. wynikające ofiary Żydzi symbolicznie zajmować dwa obok aż do grobu Cmentarz czasu Jest czuli końca jednym obowiązek żydowski W świata, religii z lepiej dołożenia żydowskiej Sądu jest zachowanych prawdopodobnie to (Dom jednocześnie cmentarzy włączają Ostatecznego jednym kamienia cmentarz z najważniejszych ności i zmartwychwstania otaczany grób Żydów w celu jest zadań Ziemi ochronienia szczególną czcią. Cmentarze są miejscem nienaruszal w pozycji na marach, siedzącej. mogło Przekonywano to wyglądać jak także, ustawione że ma to związek z nadejściem naruszony Mesjasza że cmentarz zostaje z siedzącej w także judaizmie spokój ciał. Istnieje tradycja, która mówi, aż czasu końca świata, Sądu Ostatecznego wolno pozycji gminy Zawierciańskiej Światła). pochówku. pokoleń, jest duszy i zmartwychwstania go łatwiej także żydowskiej. w tam, niebie. gdzie Grób Nazywany już nie służy przyjdzie ma po jest wyłącznie nim BEIT Mesjasz śladów jed na i n i zed się profanacją do zamierzchłej kopcami przeszłości, Żydzi z kamieni. chowani kiedy byli na pustyni siedząco zwłoki całkowicie że dusza i ciało pozostają połączone nawet po śmierci, więc jeżeli tu, ziemi, naruszy ciał. razy, się Istnieje przenosić, kości, tradycja, chyba, to która że m imi cmentarzami: CHAIM Było Życia) ; z BEIT obserwacji siebie znakowani żydowskich OLAM w ciąg (Dom miejsca kolejnych Najsłynniejszy i wielokulturowości oddając hołd jest na Minionym. Górze Oliwnej Inna dzi chowani byli w na pozycji siedząco siedzącej. całkowicie Przekonywano mylne także, stwierdzenie, że ma to związek wynikające będzie z nadejściem wstać prawdopodobnie i stanąć Mesjasza przed nim. z obserwacji siedzącej pozycji łatwiej wolno go zajmować dwa razy, przenosić, chyba, że na w Górę Jerozolimie- W religii Oliwną żydowskiej tu jedyny Cmw c iązane wen konduktu pogrzebowego, gdzie ciało było okryte i niesione na marach, mogło to wyglądać z żydowskimi cmentarzami: naruszony zostaje że także dusza jak ustawione duktu robu czuli pogrzebowego, obowiązek syn, będzie ben wstać gdzie dołożenia i stanąć ciało oraz było przed kamienia okryte nim. na i niesione grób w na celu marach, nazistów ochroniet. Było siedzącej. litery, to jednocześnie z których Przekonywano składają znakowani także, się miejsca że ma to pochówku. związek z nadejściem Mesjasza bardzo z siedzącej płytko, przechodzący pozycji przenosić, także chyba, spokój duszy na Górę w niebie. Oliwną Grób jedyny służy wyjątek. wyłącznie Pamiętać jednemu należy, zmarłemu mogło niemieckich to interpretacja wyglądać jak zamor- ustawione tego zwyczaju spokój i ciało duszy pozostają w niebie. połączone Grób służy nawet wyłącznie po że cmentarz śmierci, jednemu więc w judaizmie jeżeli zmarłemu tu, jest na także ziemi, tam, i nie naruszy gdzie się już koś ni przyjdzie w Polsce. Mesjasz odnosi W się i 2012 nastąpi do zamierzchłej r. Sąd dzięki Ostateczny. że cmentarz przeszłości, tych terenów. w judaizmie kiedy na jest pustyni także zwłoki tam, gdzie chowano już nie aż po do nim czasu śladów końca CHA na śwz w pozycji siedzącej. Przekonywano także, że ma to związek nadejściem Mesjasza z siedzącej e mylne stwierdzenie, wynikające prawdopodobnie z obserwacji wolno go zajmować naruszony pozycji dwa razy, zostaje łatwiej pozycji ystkie będzie wstać i stanąć przed nim. W religii łatwiej żydowskiej obok grobu cmentarz czuli obowiązek otaczany dołożenia jest szczególną kamienia czcią. na Cmentarze grób w celu są ochronienia związane zwłok wyłącznie przed ciała ingerencją owinięte w kryte dząco ojca i i niesione syna. Częste całkowicie Kładąc na marach, mylne kamienie mogło stwierdzenie, na Częste Żydzi stereotypy byli chowani z kosztownościami z żydowskimi nieprawda, cmentarzami: w grobach składano wyłącznie ciała owinięte w całun. miejscem nienaruszalnym, że dusza i ciało pozo prz Żydzi byli chowani z kosztownościami stereotypy nieprawda, w grobach składano to wyglądać wynikające jak ustawione prawdopodobnie z obserwacji że cmentarz aż do czasu zwierząt. całun. dzie wstać i stanąć przed nim. Stereotypy te wynikały z faktu, że nie-żydzi w nie judaizmie końca wolno nywano mieli wstępu Było świata, go jest zajmować to także jednocześnie Sądu mur także, tam, cmentarza, Ostatecznego dwa gdzie razy, znakowani że już przenosić, stąd nie i domysły zmartwychwstania ma miejsca po chyba, nim i to fantazje. pochówku. śladów że związek na Górę ciał. na zewnątrz. Oliwną Istnieje z tradycja, jedyny nadejściem owinięte pozostają zadań w wynikające Mesjasza całun. połączone gminy prawdopodobnie żydowskiej. nawet po z śmierci, Nazywany siedzącej z obserwacji więc jest jeżeli BEIT tu, pozycji na ziemi, naruszy łatwiej wolno się kości, go zajmować to aż d wyjątek. która mówi, Pamiętać na Stereotypy te wynikały z faktu, że nie-żydzi nie mieli wstępu mur cmentarza, stąd domysły i fantazje. naruszony zostaje W tak r, ma leń, gdzie to oddając związek ciało było hołd nadejściem okryte Minionym. i niesione Mesjasza Inna na marach, z siedzącej mogło pozycji to wyglądać łatwiej jak ustawione że cmentarz w judaizmie jest także tam, gdzie już nie ma nim śladów zewnątrz. owskimi cmentarzami: z żydowskimi Żydzi byli chowani z kosztownościami cmentarzami: Żydzi Cmentarz chowani nieprawda, byli żydowski na w grobach siedząco jest składano jednym całkowicie że wyłącznie dusza z najważniejszych mylne i ciała ciało stwierdzenie, kiedy dzi onywano byli na chowani pustyni także, z że kosztownościami zwłoki ma związek chowano z nadejściem nieprawda, Mesjasza w grobach z siedzącej pozycji łatwiej Stereotypy te wynikały z faktu, że nie-żydzi CHAIM składano nie (Dom wyłącznie mieli Życia) ciała wstępu ; BEIT owinięte za mur OLAM w cmentarza, (Dom całun. konduktu pogrzebowego, Częste gdzie stereotypy ciało było naruszony związane okryte Światła). stąd i niesione domysły zostaje z żydowskimi Najsłynniejszy na także i fantazje. marach, spokój cmentarzami: mogło jest duszy na to Górze wyglądać w niebie. Oliwnej jak Grób ustawione w Jerozolimie- służy wyłącznie tu jednemu zmarłemu że cmentarz i nie w judaiz że d ed reotypy amienia nim. te na wynikały grób w z celu faktu, ochroniei miejsca że nie-żydzi nie mieli wstępu za mur cmentarza, stąd domysły i fantazje. będzie wstać i stanąć przed nim. owicie mylne stwierdzenie, wynikające prawdopodobnie z w obserwacji pozycji przyjdzie siedzącej. Mesjasz Przekonywano i nastąpi Sąd także, Ostateczny. wolno że ma go to zajmować związek z nadejściem dwa razy, Mesjasza przenosić, chyba, z siedzącej że na pozycji Górę łatwiej Oliwną jedyny wyjątek. Pamiętać należy, nar eprawda, yło okryte w i pochówku. W tekście wykorzystano częściowo materiały z Programu Przywróćmy Pamięć niesione grobach Żydzi składano na marach, wyłącznie W chowani tekście wykorzystano mogło to ciała wyglądać owinięte byli częściowo jak w ustawione będzie całun. na materiały W religii wstać siedząco z Programu Przywróćmy żydowskiej i stanąć Żydzi przed chowani cmentarz nim. Pamięć byli otaczany na całkowicie nie mieli wstępu mylne za mur W cmentarza, stwierdzenie, że siedząco cmentarz jest szczególną całkowicie w judaizmie Żydzi czcią. mylne jest Cmentarze stwierdzenie, także byli tam, są gdzie wynikające miejscem chowani już nie nienaruszalnym, prawdopodobnie ma po nim z kosztownościami nieprawda, w grobach składano śladów z obserwacji na zewnątrz. wol nie townościami mieli wstępu nieprawda, za mur cmentarza, w grobach stąd składano Fundacji domysły wyłącznie Ochrony Dziedzictwa i fantazje. ciała owinięte Żydowskiego w całun. w Polsce Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Polsce że, że ma to związek z nadejściem Mesjasza z siedzącej pozycji aż do łatwiej czasu końca konduktu świata, pogrzebowego, Sądu Ostatecznego gdzie ciało i zmartwychwstania było okryte i niesione ciał. na marach, Istnieje mogło tradycja, to wyglądać która mówi, jak ustawione że c faktu, że nie-żydzi tekście wykorzystano stąd Żydzi domysły częściowo i fantazje. wynikające że byli dusza chowani i ciało materiały w z kosztownościami pozycji pozostają z siedzącej. Programu połączone Przekonywano Przywróćmy nieprawda, nawet po w Pamięć W tekście wykorzystano częściowo materiały z Programu Przywróćmy Pamięć także, grobach śmierci, że ma składano więc to związek jeżeli wyłącznie tu, z nadejściem ciała ziemi, owinięte Mesjasza naruszy w się całun. z siedzącej kości, to pozycji łatwiej prawdopodobnie z Fundacji Stereotypy obserwacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Polsce Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego naruszony te w wynikały Polsce zostaje będzie z także faktu, wstać konduktu spokój że i stanąć nie-żydzi duszy przed nie w nim. mieli niebie. wstępu wyłącznie Grób za służy mur cmentarza, ciała wyłącznie stąd jednemu domysły owinięte i fantazje. w całun. Stereotypy że na Górę te Oliwną wynikały jedyny wyjątek. z faktu, Pamiętać należy, że nie-żydzi nie zmarłemu i nie ęściowo ące nieprawda, prawdopodobnie w grobach materiały z Programu pogrzebowego, z obserwacji składano wyłącznie ciała owinięte w Przywróćmy Pamięć gdzie wolno całun. ciało go zajmować było dwa razy, okryte przenosić, chyba, Żydzi ony ie gło wykorzystano to nie Dziedzictwa wyglądać mieli wstępu Żydowskiego jak częściowo ustawione za mur materiały cmentarza, w Polsce z Programu stąd domysły Przywróćmy i fantazje. że Pamięć Żydzi byli chowani z kosztownościami nieprawda, w grobach składano wyłącznie ciała owinięte w całun. i niesione na marach, mogło cmentarz w judaizmie jest także tam, gdzie już nie ma po nim śladów na zewnątrz. esjasza Fundacji z siedzącej Ochrony pozycji Dziedzictwa łatwiej Żydowskiego w Polsce Stereotypy to wyglądać te wynikały z faktu, że nie-żydzi mieli nie wstępu mieli wstępu za mur za cmentarza, mur stąd cmentarza, domysły i fantazje. stąd domysły i fantazje. W tekście wykorzystano częściowo materiały z Programu Przywróćmy Pamięć jak ustawione w pozycji siedzącej. Przeko- Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Polsce no częściowo materiały z Programu Przywróćmy Pamięć i wyłącznie Ochrony Dziedzictwa ciała owinięte Żydowskiego w całun. w Polsce W tekście wykorzystano częściowo materiały z Programu Przywróćmy Pamięć tarza, stąd domysły i fantazje. Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Polsce Przywróćmy Pamięć w Polsce W tekście wykorzystano częściowo materiały z programu Przywróćmy Pamięć Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Polsce 13

14 Fundacja Żyć na nowo działająca przy Zakładzie Poprawczym i Schronisku dla Nieletnich w Zawierciu W dniu 6 marca 2009 roku trzech fundatorów podpisało akt notarialny ustanawiający fundację Żyć na nowo, a osobowość prawną uzyskała 15 maja 2009 r. Wpisana została do Krajowego Rejestru Sądowego. KRS: NIP: REGON: Nr konta: Nadrzędnym celem naszej Fundacji wynikającym ze Statutu jest prowadzenie działalności społecznie użytecznej w sferze zadań publicznych wskazanych w ustawie o działalności pożytku publicznego na rzecz ogółu społeczności, a w szczególności na rzecz dziewcząt przebywających i opuszczających zakłady poprawcze i schroniska dla nieletnich. 14

15 Centrum Rozwoju Lokalnego Centrum Rozwoju Lokalnego (CRL) to stowarzyszenie, którego celem jest wspieranie i inicjowanie pozytywnych zmian w lokalnych społecznościach, a także ochrona historii i edukacja w jej zakresie. Nasze działania opieramy na współpracy z samorządami, instytucjami publicznymi, parafiami, organizacjami pozarządowymi i grupami nieformalnymi. Efektem naszych prac, jest wydany z okazji 100-lecia miasta Zawiercia, album fotograficzny Dawne Zawiercie. Publikacja zawiera setki unikatowych fotografii, ilustrujących historię miasta od roku 1898, aż do schyłku XX wieku. Zdjęcia opatrzone są podpisami pozwalającymi zidetyfikować uwiecznone na nich wydarzenia, oraz zrozumieć ich kontektst historyczny KRS: Centrum Rozwoju Lokalnego ul. Zaparkowa Zawiercie tel: Szczegółowe informacje na temat albumu Dawne Zawiercie dostępne są pod adresem: 15

16 Zakład Poprawczy i Schronisko dla Nieletnich w Zawierciu Zakład Poprawczy i Schronisko dla Nieletnich w Zawierciu został powołany przez Ministra Sprawiedliwości w lipcu 1975r. Jako instytucja resocjalizująca skupia młodzież, która weszła konflikt z prawem. Przeznaczony jest dla nieletnich w wieku od trzynastu do dwudziestu jeden lat. Trzy działy placówki: internat, szkoła i warsztaty zapewniają wychowankom odpowiednie przygotowanie do życia w środowisku otwartym, wykształcenie i szkolenie zawodowe. Dziewczęta mają możliwość rozwijania swoich zainteresowań w różnych kołach, np. muzycznym, plastycznym, sportowym, teatralnym, dziennikarskim czy literackim. Wszystkie działania składające się na proces resocjalizacji przynoszą wymierne i pożądane efekty. 16 Publikacja współfinansowana ze środków Gminy Zawiercie