Finanse publiczne w krajach UE. Nr 107. Jak posprzątać po kryzysie (cz. 1)

Transkrypt

1 Finanse publiczne w krajach UE Nr Jak posprzątać po kryzysie (cz. 1)

2 Publikacja jest kontynuacją serii wydawniczej Zeszyty PBR-CASE CASE-Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Fundacja Naukowa Warszawa, ul. Sienkiewicza 12 BRE Bank SA Warszawa, ul. Senatorska 18 Copyright by: CASE Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych Fundacja Naukowa i BRE Bank SA Redakcja naukowa Ewa Balcerowicz Sekretarz Zeszytów Krystyna Olechowska Autorzy Dal Bouzaraa Maciej Krzak Geerten M. M. Michielse Przemysław Woźniak Tłumaczenie artykułu Bodźce finansowe... Jarosław Neneman Projekt okładki Jacek Bieńkowski DTP SK Studio ISSN X Wydawca CASE Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych Fundacja Naukowa, Warszawa, ul. Sienkiewicza 12 Nakładca Fundacja BRE Banku, Warszawa, ul. Królewska seminarium BRE-CASE, Warszawa, 25 lutego 2010 r. Finanse publiczne w krajach UE. Jak posprzątać po kryzysie (cz. 1)

3 SPIS TREŚCI LISTA UCZESTNIKÓW SEMINARIUM WPROWADZENIE STAN FINANSÓW PUBLICZNYCH W KRAJACH UE SKALA PROBLEMU I PRZYCZYNY POGORSZENIA Maciej Krzak BODŹCE PODATKOWE PODATKOWE PODEJŚCIE DO OBECNEGO KRYZYSU FINANSOWEGO Geerten M. M. Michielse, Dal Bo uza raa CZY I W JAKIM STOPNIU REALNA JEST GROŹBA INFLACJI? Przemysław Woźniak Finanse publiczne w krajach UE. Jak posprzątać po kryzysie (cz. 1) 107 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 25 lutego 2010 r. 3

4 LISTA UCZESTNIKÓW SEMINARIUM Ewa Balcerowicz Hanna Bardadin Illya Bonobszenko Rafał Budzik Andrzej Czpil Anna Dobrzańska Mirosław Dusza Szymon Gaszewski Małgorzata Golik Stephen Heine Agnieszka Herbich Janusz Jabłonowski Karol Jagodziński Agata Jankowska Arkadiusz Kamiński Joanna Kielar Anton Komyza Maciej Krzak Agnieszka Krzemińska Paweł Łęcki Anastazja Makhorina Witold Michałek Geerten M. M. Michielse Szymon Nielak Marek Misiak Marcin Mucha Marcin Murawski Andrzej Muszyński Artem Nahoryansky Bogdan Nawrocki Krzysztof Nędzyński Ksenia Neikowa Jarosław Neneman Marek Niechciał Krystyna Olechowska Bogdan Orzechowski Dawid Pachuck Mirosław Pawliszyn Agnieszka Pierzak Maciej Reluga Dariusz Rosati Piotr Russel Alina Sarnacka Barbara Sokołowska Piotr Sperka Mateusz Tchórzewski Adam Waluch Przemysław Woźniak Urszula Wójcik Jakub Zajdel Tomasz Zając Beata Zdanowicz Tomasz Żylicz CASE IBFD WSzHiP im. R. Łazarskiego WSzHiP im. R. Łazarskiego MF NBP Uniwersytet Warszawski Parkiet NBP WSzHiP im. R. Łazarskiego NBP MSZ WSzHiP im. R. Łazarskiego Urząd m.st. Warszawy WSzHiP im. R. Łazarskiego WSzHiP im. R. Łazarskiego CASE, WSzHiP im. R. Łazarskiego WSB w Poznaniu SGH WSzHiP im. R. Łazarskiego Center for Taxation and Public Governance CASR NŻG MG BGK PTE WSzHiP im. R. Łazarskiego Urząd m.st. Warszawy Obserwator Finansowy WSzHiP im. R. Łazarskiego CASE, CDISP, UŁ, WSzHiP im. R. Łazarskiego NBP CASE SKG MF NBP MF BZ WBK SGH, WSzHiP im. R. Łazarskiego Sejm RP PwC MF MF WSzHiP im. R. Łazarskiego tłumacz CASE MF PAP tłumacz NBP UW seminarium BRE-CASE, Warszawa, 25 lutego 2010 r. Finanse publiczne w krajach UE. Jak posprzątać po kryzysie (cz. 1)

5 Wprowadzenie Wielkie dziury w finansach publicznych i wysokie góry długów publicznych. Tak wygląda europejski krajobraz po kryzysie. Co więcej, dla kolejnych dwóch lat 2010 i 2011 prognozuje się dalszy wzrost zadłużenia (w scenariuszu niezmienionej polityki makroekonomicznej). W rezultacie na koniec roku 2011 poziom długu publicznego w UE- -27 przewiduje się na prawie 84% PKB wobec 58,7% w 2007 r. Jesteśmy więc świadkami wybuchowego przyrostu zadłużenia gospodarek europejskich. O stanie unijnych finansów publicznych (skali problemu, jego źródłach, aspektach podatkowych zastosowanych pakietów stymulacyjnych, zagrożeniu inflacją) dyskutowali paneliści i go - ście 107 seminarium BRE-CASE. Seminarium zorganizowała Fundacja CASE we współpracy z BRE Bankiem SA w ramach stałego cyklu spotkań panelowych. Seminarium odbyło się w Warszawie, w lutym 2010 r. Organizatorzy do wygłoszenia referatów zaprosili: dra Macieja Krzaka (eksperta CASE; wykładowcę WSzHiP im. R. Łazarskiego); prof. Geertena M. M. Michielse a (profesora prawa podatkowego; dyrektora Center for Taxation and Public Governance, the Utrecht School of Law, University Utrecht) i dra Przemysława Woźniaka (eksperta CASE). Prognozowany przyrost długu publicznego w latach w UE-27 jest ogromny. W ramach Unii sytuacja jest oczywiście zróżnicowana. Problemy koncentrują się w kilku krajach: Grecji, Hiszpanii, Irlandii, Portugalii iwiel kiej Bry ta nii. W przy pad ku Ir lan dii cho dzi o skok o 70 pkt. proc. Ir lan dia ma ogrom ny dług, ale jed no cze śnie ma do bre doświadczenia w rozwiązywaniu tego typu problemów. Jakie mechanizmy i narzędzia wykorzystywała Irlandia w rozwiązywaniu problemów? Jakie nauki z irlandzkich doświadczeń może wyciągnąć Grecja lub Hiszpania? (A. Ko myza). Gospodarka Irlandii w latach 80. była mocno zabałaganiona i trzeba było coś w tej sprawie zrobić (M. Krzak). Zaczęto od umowy społecznej między rządem a związkami zawodowymi i pracodawcami. Związki zdecydowały, że nie będą się do ma gać du żych pod wy żek płac, a w za mian rząd obiecał wzrost gospodarczy, więcej miejsc pracy i mniejsze podatki w przyszłości. Oczywiście, nie była to jedna umowa, a cały pakiet. Rozpoczęto od wdrożenia programu oszczędnościowego. Były też inne elementy porządkowania gospodarki, takie jak niskie opodatkowanie, czy przyciąganie inwestorów amerykańskich do Irlandii. Działania te dały impuls gospodarce irlandzkiej. Poprawiono również windykację podatkową, mimo niskich stóp podatkowych. Partnerstwo społeczne sprawdziło się i stało się początkiem porządkowania gospodarki. Finanse publiczne w krajach UE. Jak posprzątać po kryzysie (cz. 1) 107 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 25 lutego 2010 r. 5

6 Jeśli porównamy sytuacje Irlandii i Grecji to widać wyraźnie, że rząd Irlandii jest odważny we wprowadzaniu niepopularnych rozwiązań w związku z deficytem fiskalnym. Natomiast grecki rząd ma poważny kłopot nie potrafi się zdecydować na radykalne rozwiązania, ociąga się, poza tym na Grekach ciąży też deficyt wiarygodności, ponieważ oszukiwali w przeszłości. Chcąc wejść do strefy euro, przedstawiali fałszywy obraz swojego deficytu i podko - niec 2009 r. oszukiwali Europę pokazując nieprawdziwe dane. Zatem trudno się dziwić, że instytucje unijne mają wiele wątpliwości i brak zaufania. A obywatele greccy nie rozumieją swojej sytuacji. Wiele lat żyli ponad stan, a te - raz mu szą cier pieć na sku tek co naj mniej o 20, a mo że na wet o 30% ob ni żo ne go stan dar du ży cia, je śli chcą być w stre - fie euro. Deficyt budżetowy prowadzi do deficytu na rachunku bieżącym, który też jest nieproporcjonalnie wysoki. Zatem, jeśli społeczeństwo greckie nie podejmie wyzwania, to albo będą musieli opuścić strefę euro, albo Grecja stanie się niewypłacalna. Przykład irlandzki pokazuje, jak rząd, w którymś momencie, może rozpocząć naprawianie sytuacji, zwiększać stopniowo wiarygodność, a dzięki temu, z czasem, sytuacja się normuje. W warunkach, w jakich funkcjonuje dzisiaj Grecja, wymagane są bardzo radykalne działania. Trzeba wykonać jeden ruch, jedno cięcie. Chyba że UE zdecyduje się na wysupłanie pieniędzy europejskich podatników. Jednak przeciw takiej decyzji przemawia niebezpieczeństwo moralne. Każdy kraj może przecież kiedyś popaść w sytuację podobną do greckiej i będzie wtedy liczył na pomoc unijną. A trudno obalić tezę, że tworzenie europejskiego funduszu walutowego jest śmiesz ne. Gre cy mu szą więc ob ciąć pła ce. Sek tor publiczny musi to zrobić. Jedynym sposobem na wysoki poziom życia jest uprzednie zarobienie pieniędzy. Strajkowanie Grekom nie pomoże. Kryzys jest faktem. Trzeba sobie z nim poradzić. Podstawowym problemem w dłuższej perspektywie jest zmniejsza nie dłu gu pu blicz ne go, co wy ma ga szyb kie go wzro stu go spo dar cze go przez wie le ko lej nych lat (E. Bal ce ro - wicz). W krótszej perspektywie trzeba rozwiązać problem płynności, czyli zasypać dziurę deficytów, konieczności finansowania długu publicznego i wysokiego kosztu obsługi długu. Wydaje się, że Grecja nie jest najlepszym przykładem radzenia sobie z kłopotami. Wyraźnie bowiem widać, że w UE toczą się podskórne rozmowy jak pomóc Grekom, niekoniecznie dociskając ich do muru i niekoniecznie wymagając, aby drastycznie zmniejszyli konsumpcję. Chociaż kraje powinny ponosić odpowiedzialność za swoją nieodpowiedzialną politykę fiskalną i makroekonomiczną, to jednak Grecja nie jest dobrym przykładem potwierdzającym tę tezę. Wydaje się, że Europę czekają bardzo ciekawe procesy polityczne i ekonomiczne, ale na pewno będzie to bardzo trudny okres. Czyżby scenariusz w dalszej perspektywie miał być bardziej dramatyczny niż przewidujemy? Przecież pogłębianie się deficytu budżetowego oznacza jeszcze bardziej dramatyczny rozwój sytuacji. Oczywiście, jest to odkła - danie problemu w czasie (E. Bal ce ro wicz). Krótkook res owe p at rz enie i o dsuwanie problemów, j a k się w yd aj e, j edynie gener uj e problemy. Być może p ozwolenie na drast yczne rea kc j e na t ak ie dług i przyniosłoby o czyszcz e- nie. Oczy wi ście, na tych miast po ja wia ją się py ta nia o zasadność ratowania banków itp. Czy rządy nie mogłyby próbować pozbyć się części długów przyspieszając dynamikę inflacji? Na pewno jest przestrzeń dla takiego zachowania (P. Woź niak). Inflację można bardzo mocno podbić wykorzystując jej obecne bardzo ni skie po zio my. Jed nak nie jest to do bry spo sób ra dze nia so bie z pro ble mem seminarium BRE-CASE, Warszawa, 25 lutego 2010 r. Finanse publiczne w krajach UE. Jak posprzątać po kryzysie (cz. 1)

7 Jak sfinansować ogromne deficyty? M. Krzak optuje za stra tegią spokojnego ograniczania deficytów poprzez wzrost gosp od arczy i p oprz e z zaciskanie p as a, ale p owolne i stopniowe. Sytuac j a w UE j est zróżnic owana. Mamy g r u- pę kra jów, któ re rze czy wi ście są na ra da rze, ta kie jak Gre cja. Oczywiście można rozpatrywać ry zy ko za ra że nia innych krajów grecką chorobą, w pierwszej kolejności Portugalii i Hiszpanii, również Irlandii, ale ona zdoby - ła zaufanie rynków finansowych wdrażając odpowiednie reformy, czyli zaciskając pasa, wprowadzając odpowiednio surowy i wiarygodny budżet. Wielki deficyt ma także Wielka Brytania, ale jej dług nie zatrważa w porównaniu z innymi europejskimi krajami. Sytuacja stałaby się groźna, gdyby któryś z wielkich krajów rzeczywiście popadł w kłopoty z finansowaniem długu i nagle zobaczylibyśmy, że wycena zadłużenia, marża, którą muszą zadłużone kraje płacić od długu publicznego jest coraz wyższa. Szczęśliwie taka sytuacja nie ma miejsca, ale bez wątpienia stąpamy po cienkiej linie. Z jednej strony nie możemy zaciskać polityki makroekonomicznej, żeby nie zdławić raczkującego ożywienia w krajach wysoko rozwiniętych, zwłaszcza że napływające dane statystyczne wskazują na tendencje pauzowania gospodarek. Nie są to tylko dane twarde, np. pokazujące, że w Niemczech w zasadzie PKB przestał rosnąć w IV kwartale, ale są to również informacje dotyczące indeksów koniunktury, czy opisujące sentymenty na różnych rynkach, co zauważalne w Niemczech, kluczowej gospodarce strefy euro. Tym bardziej politycy nie będą chętni, by zbytnio zaciskać politykę fiskalną, zresztą wszystkie organizacje między narodowe sugerują, by zaciskanie rozpoczęło się dopiero od 2011 r. Wydaje się więc, że mamy przed sobą rok luźnej polityki fiskalnej. Być może nie będzie ona prowadziła do zwiększania deficytów, ale nie będziemy też mieli pro - cesu odwrotnego. Na zaciskanie polityki fiskalnej może się zdecydować Grecja, bo to jest kraj, który raptem ma PKB wielkości 2,5% wartości strefy euro (a może nawet ca łej UE), czy li jej go spo dar ka nie ma zna cze nia dla po - pytu światowego. Grecja jest maleńką gospodarką, zapewne bardzo otwartą i dlatego musi wskaźniki, np. stopy procen to we, przyj mo wać ze świa ta, bo nie ma na nie wpły wu. Jak się źle za cho wu je, wów czas ryn ki to za uwa ża ją i w spo - sób bardzo gwałtowny podwyższają premię za ryzyko. Chociaż, czy naprawdę gwałtowny? Polska płaci niewiele mniej, a podobno jest krajem, który wspaniale zniósł kryzys gospodarczy. W najostrzejszej fazie kryzysu cena ubez - pieczenia długu publicznego (spread) Gre cji się ga ła 400 pkt. ba zo wych, po szczy cie UE, gdzie buń czucz nie zapo - w iedzi ano pi lnowanie i p omaganie spread zmniejszył się natychmiast. Czy Grecja restrykcyjnie może być wyrzucona ze strefy euro? Zdaniem G. Michielse a jest to przedsięwzięcie prawnie chyba niemożliwe. Ale, co ważniejsze, byłoby to katastrofalne posunięcie dla euro, gdyby Grecja musia - ła zapukać do drzwi MFW. Sytuację tę określa się diabelskim dylematem. Finanse publiczne w krajach UE. Jak posprzątać po kryzysie (cz. 1) 107 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 25 lutego 2010 r. 7

8 8 107 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 25 lutego 2010 r. Finanse publiczne w krajach UE. Jak posprzątać po kryzysie (cz. 1)

9 Maciej Krzak ekspert CASE, adiunkt Wyższej Szkoły Handlu i Prawa im. R. Łazarskiego Stan finansów publicznych w krajach UE Skala problemu i przyczyny pogorszenia Wielkie dziury w finansach publicznych i wysokie gó ry dłu gów pu blicz nych tak wy glą da europejski krajobraz po kryzysie. Wzrost relacji długu do PKB w UE-27 w 2009 r. o 11,5 punk tów pro cen - towych jest największym przyrostem jednorocznym w cza sach po ko ju. Co wię cej, dla ko lej nych dwóch lat 2010 i 2011 prognozuje się dalszy wzrost zadłużenia (w scenariuszu niezmienionej polityki makroekonomicznej). W rezultacie na koniec roku 2011 poziom długu publicznego w UE-27 przewiduje się na pra wie 84% PKB wo bec 58,7% w 2007 r. Je ste śmy więc świad ka mi wy bu cho we go przy ro stu za dłu że - nia gospodarek europejskich. stanu finansów publicznych odpowiada recesja. Natomiast w ¼ winę ponosi dyskrecjonalna polityka (fiskalna, monetarna) poszczególnych rządów. Zejście poniżej wymaganego przez Pakt Stabilizacji i Wzrostu 60% progu zadłużenia będzie wymagało wielu lat ciężkiej pracy. Czy skala koniecznego dostosowania jest bez precedensu? Otóż, nie. Doświadczenia m.in. Irlandii i Belgii pokazują, że zasadnicze obniżenie dramatycznie wysokiego długu publicznego jest możliwe, jednak dostosowanie zajmuje długie lata. Wy kres 1. De fi cy ty fi nan sów pu blicz nych, % PKB Stan ob e c ny d e f i c y ty i dł ug i Skąd dziury w finansach publicznych? Z analiz Komisji Europejskiej wynika, że pierwszym winowajcą jest kryzys gospodarczy. Za ponad połowę pogorszenia Źródło: European Economic Forecast, Autumn 2009, Table 37. Finanse publiczne w krajach UE. Jak posprzątać po kryzysie (cz. 1) 107 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 25 lutego 2010 r. 9

10 Wy kres 2. Głów ni spraw cy Źródło: obliczenia własne na podstawie danych KE i Eurostatu. Wy kres 3. Ska la po gor sze nia sal da w fi nan sach pu blicz nych Źródło: obliczenia własne na podstawie danych KE i Eurostatu. Jak wiemy, deficyty fiskalne kumulują się w dług publiczny, stąd prognozowany przyrost długu publiczne go w la tach w UE -27 jest ogrom ny. Określa się go mianem wybuchowy, ponieważ niby niska realna długookresowa stopa procentowa mimo wszystko jest wyższa niż stopy zwijania się gospodarek, tzn. sto pa spad ku PKB w cza sie kry zy su i sto pa umiarkowanego wzrostu PKB, przewidywane na lata post kry zy so we. Sy tu acja jest za tem groź na, po ja wia się bo wiem efekt ku li śnie go wej. Je śli nie do ko na się odpowiednich zmian, dług będzie przyrastał nadal z konieczności samej obsługi już zaciągniętego długu. W ramach Unii sytuacja jest oczywiście zróżnicowana. Problemy koncentrują się w kilku krajach: Grecji, Hi s zp an i i, Irl a nd i i, Po rtug al i i i Wi e lk i e j Br yt an i i. W przy pad ku Ir lan dii cho dzi o skok o 70 pkt. proc. Je - dy nym kra jem UE, w któ rym dług pu blicz ny nie wzro śnie jest Buł ga ria (wykres 5). Czy to z ko rzy ścią dla tego kraju? Trudno o jednoznaczną odpowiedź, bo nie jest to ulubieniec rynków finansowych ani inwestorów zagranicznych. W 2011 r. w trzech krajach Belgii, Włoszech i Grecji dług publiczny będzie powyżej 100% PKB (wykres 6). Bel gia i Wło chy wcho dzi ły w kryzys z dużym długiem publicznym. Grecja również. Natomiast Irlandia nie, stąd najbardziej wyraźny wzrost długu publicznego. Z kolei Łotwa, nie będzie miała w ys okiego długu publicznego, mimo jego dużego przyrostu, bo zaczynała z niskiego pułapu. Wielka Ta be la 1. Skąd te dziury w finansach publicznych, w % PKB Zmiana deficytu r/r Źródło: European Economic Forecast, Autumn 2009, Table I.3.2, p.58 Efekt cyklu Dyskrecjonalne posunięcia Pozostała zmiana salda pierwotnego Wzrost kosztu odsetek 2009 Strefa euro -4,4-2,4-1,1-0,9 0,0 UE-27-4,6-2,4-1,3-1,0 0, Strefa euro -0,5 0,0 0,1-0,3-0,2 UE-27-0,6 0,0 0,2-0,4-0, Strefa euro 0,4 0,2 0,4 0,0-0,2 UE-27 0,6 0,2 0,4 0,2-0, seminarium BRE-CASE, Warszawa, 25 lutego 2010 r. Finanse publiczne w krajach UE. Jak posprzątać po kryzysie (cz. 1)

11 Brytania odnotowała bardzo silny przyrost długu, ale przed kryzysem miała umiarkowany dług publiczny (ok. 40% PKB) w od róż nie niu od Ło twy, więc po ziom jej długu osiąga wysokie proporcje do PKB. Generali- Wykres 4. Dług publiczny w UE rośnie w wyniku kryzysu zując, można stwierdzić, że wysokie deficyty towarzyszą dużym długom publicznym, chociaż przypadek Litwy i Ło twy nie po twier dza re gu ły: kra je te bę dą mia - ły dość umiarkowany dług publiczny mimo dużego przyrostu sp owodowanego kr yzys em. O dynamice długu w relacji do PKB w UE w latach (analizę przeprowadziła KE jesienią 2009 r.) za de cy du ją głów nie trzy czyn ni ki: saldo pierwotne, czyli dochody minus wydatki, bez uwzględnienia odsetek obsługi długu (9,2 p. p.); Źródło: obliczenia własne na podstawie danych KE i Eurostatu. Wy kres 5. Wiel ki skok w gó rę efekt kuli śniegowej, a więc: przyrost odsetek za zaciąganie nowego długu, aby spłacać odsetki od stare go dłu gu (11,7 p. p.); wpływ tem pa wzro stu PKB (0,4 p. p.) i wpływ in fla cji (-4,5 p. p.); Źródło: obliczenia własne na podstawie danych KE i Eurostatu. dostosowanie zasobów do strumieni (4,3 p. p.), czyli uwzględnienie niezgodności między zmianą relacji dług/pkb a saldem finansów publicznych z uwagi na aku mu la cję ak ty wów fi nan so wych, róż ni ce między ujęciem kasowym a memoriałowym, a także zmiana wartości długu zagranicznego (denominowanego w obcych walutach) z powodu wahań kursu walutowego. Wy kres 6. Po wiel kim sko ku przed na stęp nym? Wy kres 7. Ewo lu cja dłu gu pu blicz ne go w UE wg Ko mi sji Eu ro pej skiej w re la cji do PKB Źródło: obliczenia własne na podstawie danych KE i Eurostatu. Źródło: Komisja Europejska, prognozy jesienne 2009, s. 55. Finanse publiczne w krajach UE. Jak posprzątać po kryzysie (cz. 1) 107 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 25 lutego 2010 r. 11

12 % PKD Źró dło: CA Eclairages, nr 138, 15/12/2009. Ta be la 2. Dlaczego dług publiczny do PKB przyrasta? Nadwyżka pierwotna Prognoza 2010 (a) Stabilizująca dług do PKD (b) Wysiłek budżetowy (b -a) Strefa euro -3,7 0,4 4,1 Niemcy -2,2 0, 4 2,5 Francja -5,4 0, 4 5,8 Włochy -0,6 0,6 1,2 Hisz pa nia -7,6 0,3 7,9 Niderlandy -3,7 0,3 4,0 Bel gia -1,8 0,5 2,3 Irlandia -11,3 0,4 11,7 Grecja -6,6 0,6 7,2 Z analizy ewolucji długu publicznego w UE przeprowa dzo nej je sie nią 2009 r. przez KE wy ni ka, że w kra - jach UE realna stopa procentowa znajduje się powyżej tem pa wzro stu PKB, co ozna cza, że eu ro pej skie kraje nie mają odpowiednich nadwyżek. Pierwotne saldo w deficytach sektora publicznego jest wysoce ujemne. Wy kres 8. Jak to z dłu giem daw niej by ło? Perspektywa historyczna Czy obec na ewo lu cja dłu gu pu blicz ne go hi sto rycz - nie jest wy jąt ko wa? 11,5 pkt. proc. wzro stu re la cji dłu gu do PKB w 2009 r. w UE jest naj więk szym przyrostem jednorocznym w czasach pokoju. Przyrost w la tach bę dzie bez pre ce den so wy, bo wy nie sie 25 pkt proc. PKB. W do tych cza so wej hi - sto rii UE ta ki pro ces nie miał miej sca. Dzi siej szy przy rost jest du żo wyż szy niż pod czas re ce sji i po re - ce sjach lat i W la tach przy rost re la cji w UE był niż szy mi mo re ce sji, cią gle od czu wal nych skut ków kry zy su fi nan - so we go w kra jach skan dy naw skich (kry zys ban ko wy w Szwe cji, Nor we gii i Fin lan dii) oraz zjed no cze nia Nie miec. Źródło: Masson, P.R. and M. Mussa (1995), Long-term tendencies in budget deficits and debt Proceedings, Federal Reserve Bank of Kansas City, chart 2, p. 10. Z ob ow i ą zku histor yc znego w a rto o dnotow a ć, ż e w XIX wieku przeważnie deficyty fiskalne są bliskie ze ru. Ow szem, dłu gi cza sa mi przy ra sta ły bar dzo sil - nie, ale potem spadały. Kiedy szybko przyrastały? Głów nie w wy ni ku wo jen (woj na se ce syj na w USA, woj na fran cu sko -pru ska w latach , I i II woj na światowa), a także w czasach Wielkiego Kryzysu (zob. wykres 9). Ku pokrzepieniu serc odnotujmy, że relacja spada wyraźnie po każdym epizodzie, ale spa dek trwa na wet de ka dy lat. Nie mniej jest to dobra wiadomość, bo oznacza, że raczej poradzimy sobie z obecnym galimatiasem seminarium BRE-CASE, Warszawa, 25 lutego 2010 r. Finanse publiczne w krajach UE. Jak posprzątać po kryzysie (cz. 1)

13 Wy kres 9. Hi sto ria ostat nich 120 lat pu blicz ne go II wojna światowa kryzys kredytów hipotecznych kryzys oszczędności ipożyczek kryzys Iwojnaświatowa Reaganomics deficyt(prawaskala) zadłużenie Źródło: CA Eclairages nr 138, 15/12/2009. dłu gu w USA Jak to w USA z dłu giem by ło? Przed woj ną se ce syj ną dług był zni ko my. Po woj nie oce nio no go na ok. 40% PKB. Potem systematycznie spadał aż do 1914 r. i był zni ko my w przeded niu I woj ny świa to wej. Wy ni - kiem I wojny światowej jest wzrost długu do prawie 40% PKB. W latach powojennych dług ponownie się obniżał. W przeddzień Wielkiej Depresji (Wielkiego Kryzysu) w latach wynosił 20% PKB. Po Wiel kiej De pre sji i II woj nie świa to wej w 1945 r., prze kra cza 120% PKB. Od te go cza su spa - dał aż do lat 80. wieku XX. Przed ob ję ciem rzą dów przez pre zy den ta Re aga na, na ko niec 1980 r., dług pu - bliczny wynosił 38% PKB. W latach 80. XX w. pierwszy raz w historii USA odnotowują epizod skokowego przyrostu długu publicznego w okresie pokoju, któ ry nie jest efek tem, co by ło by zro zu mia łe, kry zy su. Na to miast jest efek tem fa scy na cji pre zy den ta Re aga - na i je go ad mi ni stra cji tzw. eko no mią po da ży. Re agan gwałtownie obniżał podatki licząc na to, że skłoni Kongres do dostosowania dochodów do tych wydatków. Kon gres jed nak nie współ dzia łał z pre zy den tem stąd ogrom ny, jak na tam ten okres, de fi cyt USA i, oczy wi ście, aku mu la cja dłu gu. W okre sie pre zy den tu - ry Clintona, czasów dobrej koniunktury, dług stale się obniżał. Przed obecnym kryzysem finansowym nastąpił spadek relacji poniżej 40% PKB. Jak widać w histo rii USA prze pla ta ją się krót ko tr wa łe epi zo dy wy - sokiego zadłużenia publicznego z powodu wojen czy wiel kich kry zy sów z dłu go let ni mi okre sa mi re du ko - wania długu publicznego. Historia wskazuje, że udaje się zbić proporcję tego długu do PKB do akceptowalnego, niskiego poziomu. Jest to kolejny dowód, że żaden kraj nie jest ska za ny na wy so ki po ziom dłu gu pu - blicz ne go do PKB po tym jak go już raz osią gnie. Co wynika z analizy historii kryzysów finansowych? Po pierw sze, są krót ko trwa łe. Naj więk sze przy ro sty długu publicznego odnotowujemy w dwóch pierwszych la tach kry zy su, kie dy jest on naj sil niej szy, po czym nastaje czas uspokojenia. Co czeka wobec tego Unię po obecnym kryzysie? Poszukując odpowiedzi na pytanie koniecznie trzeba uwzględnić dodatkowe aspekty obecnego kryzysu, czyli spadek potencjalnego tempa PKB oraz starzenie się społeczeństw eu ro pej skich, co ozna cza do dat ko we wy dat ki z bu - dże tu pań stwa. We dług KE do 2020 r. dług pu blicz ny w UE wzro śnie do 120% PKB (Su sta ina bi li ty Re port 2009). Spadek długu przewidywany jest jedynie w Bułgarii, Danii i Szwecji. Wy kres 10. Kra je G -20, dług pu blicz ny w la tach Źródło: The State of Public Finances Cross-Country Fiscal Monitor, IMF, November 2009, chart 3, p. 15. Finanse publiczne w krajach UE. Jak posprzątać po kryzysie (cz. 1) 107 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 25 lutego 2010 r. 13

14 Ta be la 3. Kra je G -20, dług pu blicz ny w la tach , wg MFW Państwo (przed kryzysem) Argentyna 67,9 60,6 68,1 46,4 Austra lia 9,8 16,9 22,7 27,8 Brazylia 66,8 68,6 66,9 68,6 Kanada 64,2 78,2 79,3 68,9 Chiny 20,2 20,2 22,2 20,0 Francja 63,8 78,0 85,4 96,3 Niemcy 63,4 78,7 84,5 89,3 Indie $0,6 84,7 $6,9 78,6 Indonezja 3&1 31,6 31,2 27,1 Włochy 103, ,1 128,5 Japonia 187,7 218,6 227,0 245,6 Korea 29,6 34,9 39,4 36,4 Meksyk 38,2 47,8 47,9 44,3 Rosja 7,4 7,2 7,7 7,2 Arabia Saudyjska 18,5 14,6 12,5 9,3 Południowa Afryka 28,6 30,8 33,5 34,8 Turcja 41 39,4 48,1 49,6 52,8 Zjednoczone Królestwo 44,1 68,7 81,7 96,3 USA 61,9 84, ,2 kraje grupy G-20 (PKB PPP) 62,0 76,1 80,2 86,9 kraje grupy G-20 o gospodarkach rozwiniętych 78,2 98,9 106,7 118,4 kraje grupy G-20 o gospodarkach wschodzących 37,4 38,9 39,6 36,2 Źródło: The State of Public Finances, Cross-Country Fiscal Monitor, MFW, listopad We dług pro jek cji MFW, któ rego ba dania dotyczyły krajów G-20, dług publiczny w krajach o gospodarkach wschodzących (emerging countries) jest bar dzo stabilny, co może oznaczać, że inwestorzy finansowi przeniosą swoje inwestycje właśnie do tych krajów. Wy kres 11. Kraje G-20, struktura bodźców fiskalnych Co wy ni ka z pro jek cji KE do 2020 r.? Jak się po zbyć tych długów? Po pierwsze, wycofanie bodźców i cykliczne ożywienie nie wystarczy, aby powstrzymać proces narastania długu. Kiedy bowiem bodźce zostały wdrożone, to okazało się, że bardzo duże znaczenie miało obniżanie podatków w czasie kryzysu (zob. wykres 11). Po drugie, konieczna jest symulacja efektów ograniczania strukturalnych deficytów o minimalne 0,5% PKB rocz nie aż kra je osią gną swo je ce le śred - nioterminowe dla def ic ytów str ukturalnych (MTO seminarium BRE-CASE, Warszawa, 25 lutego 2010 r. Finanse publiczne w krajach UE. Jak posprzątać po kryzysie (cz. 1)

15 me dium -term objecti ve)zgod nie zli te rą Pak tusta bil - ności i Wzrostu. Okazuje się, że przy takim scenariuszu dług publiczny ustabilizowałby się na poziomie około 100% PKB, a zatem historycznie bardzo wysokim. Wynika stąd wniosek, że taka skala dostosowania fiskalnego nie wystarczy, aby wrócić do dozwolonego pułapu 60% PKB. Gdy by jed nak za ło żyć śmia łą kon so li da cję o 1 pkt proc. rocz nie, to w 2020 r. nad wyż ka pier wot na osią - ga 3% PKB i relacja długu zaczyna spadać. A jaką nadwyż kę pier wot ną trze ba wy pra co wać, aby dług pu - blicz ny w 2020 r. spadł do wy ma ga nych przez PSiW 60% PKB? Oka zu je się, że nad wyż ka pier wot na średnio w UE i strefie euro musiałaby wynosić 4,5% i 5,5% PKB. Osiągnięcie tej nadwyżki pierwotnej wymaga konsolidacji średnio o prawie 9 pkt proc. PKB w latach Podobną skalę dostosowania prze wi du je rów nież pro jek cja MFW z li sto pa - da 2009 r. dla G20 8 p. p. PKB struk tu ral ne go de fi - cy tu pier wot ne go w sto sun ku do ro ku 2010 (10½ p. p. def ic ytu pierwotnego). Ta be la 4. Historia niedawnych dostosowań fiskalnych w dużej skali Koniec okresu Ska la re duk cji Licz ba lat Struk tu ral na nad wyż ka pier wot na dostosowawczego Ko niec okre su Śred nio Irlandia (1989) 20,0 11 4,4 3,6 Szwecja (2000) 13,3 7 3,8 1,1 Fin landia (2000) 13,3 7 7,1 3,7 Szwecja (1987) 12,5 7 4,8 0,2 Dania (1986) 12,3 4 6,6 4,3 Grecja (1995) 12,1 6 4,8 4,1 Izrael (1983) 11,1 3 2,6 7,9 Bel gia (1998) 11,1 15 6,7 6,1 Kanada (1999) 10,4 14 5,6 3,2 Cypr (2007) 8,5 4 6,1 Zjednoczone Królestwo (2000) 8,3 7 2,9-0,6 Japonia (1990) 8,1 12 2,7-0,5 Włochy (1993) 7,9 8 3,0 4,0 Portugalia (1985) 7,5 4 2,6 0,3 Luksemburg (1985) 6,9 4 5,1 3,2 Luksemburg (2001) 6,7 10 6,1 1,0 Islandia (2006) 6,3 4 5,9 Niderlandy (2000) 6,3 10 4,1 1,0 Dania (2005) 5,9 11 6,4 Au stra lia (1988) 5,8 4 3,7 0,3 Hongkong SAR (2005) 5,8 4 1,0 Nowa Ze alandia (1995) 5,8 4 7,1 3,9 Au stria (2001) 5,8 6 2,2 0,7 Islandia (2000) 5,7 6 3,1 1,6 USA (2000) 5,7 8 3,7-1,0 Niemcy (2000) 5,3 9 3,5-0,7 Niemcy (1989) 5,3 10 2,7-0,4 Szwajcaria (2000) 5,2 7 3,6 1,3 Cypr (1994) 5,2 3 4,0 0,6 Hiszpania (2006) 5,2 11 3,0 Źródło: The State of Public Finances, Cross-Country Fiscal Monitor, MFW, listopad 2009, Table 9. Finanse publiczne w krajach UE. Jak posprzątać po kryzysie (cz. 1) 107 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 25 lutego 2010 r. 15

16 Czy skala koniecznego dostosowania jest bez precedensu? Otóż, nie. Przykładowo, Irlandia w ciągu 20 lat (od 1980 r. do 2007 r.) ob ni ży ła dług pu blicz ny o 90 p. p. Bel gia ob ni ży ła dług z 130 p. p. na po cząt ku lat 90. XX w. do 50 p. p. We dług da nych MFW po nad 20 wy so ko roz - winiętych krajów zdołało zredukować deficyt struktural ny o po nad 5 p. p. PKB co naj mniej raz w la tach , a dzie sięć z nich na wet o po nad 10 p. p. PKB (tabela 4). Dro gi wyj ścia z sy tu acji Wniosek z analizy dotychczasowych przypadków może być tylko jeden: chociaż dostosowanie zajmie długie lata, to w końcu obniży się dług publiczny do bezpiecznych proporcji, cokolwiek przez to orozumiemy. Jak to osiągnąć? Teoria ekonomii daje nam trzy możliwości: wzrost gospodarczy, ogłoszenie plajty (repudiacja), wysoką inflację. Jednak, na podstawie badań, uważa się, że wzrost gospodarczy nie wystarczy, bo w najbliższej dekadzie spadnie potencjalne tempo PKB, a dodatkowo kraje zostaną obciążone efektami starzenia się społeczeństw. Ogłoszenie plajty? Od II wojny światowej nie zbankrutował żaden wysoko rozwinięty kraj. Ogłoszenie bankructwa np. USA miałoby dramatyczne skutki dla wiarygodności, czyli przede wszystkim dla rynków finansowych automatycznie i samoistnie zniknąłby światowy punkt odniesienia w postaci zupełnie bezpiecznego instrumentu finansowego za jaki uznawane są weksle amerykańskiego rządu. Wysoka inflacja? MFW twierdzi, że to nie jest panaceum. Z przeprowadzonej symulacji wynika, że gdy by sto pa in fla cji wzro sła do 6% na okres 5 lat, to do - prowadziłoby to redukcji prognozowanego przyrostu długu o zaledwie ¼. Wniosek? Sprowadzając rzecz do absurdu pozostaje już tylko hiperinflacja. A ta oznacza destabilizację makroekonomiczną, czyli wysokie stopy procentowe itp. Dżentelmenom pozostaje więc tylko zaci ska nie pa sa. Ale kto to mo że wie dzieć ile skró cić pas (ile wywiercić nowych dziurek po lewej stronie paska)? Nie jeden z dżentelmenów zastanowi się też pewnie, czy nie udałoby się oszukać? Czy dostosowanie jest koniecznością? Raczej, tak. Ustabilizowanie bowiem długu publicznego na poziomie postkryzysowym oznaczałoby wiele negatywnych kon se kwen cji dla wzro stu go spo dar cze go, zwłaszcza w postaci wzrostu realnych stóp procentowych, mo że na wet o 2 p. p. w po rów na niu z cza sa mi przed kry zy so wy mi. W do dat ku, jak po ka zu ją sy mu la - cje, efek ty te są nie li nio we, czy li im dług wyż szy, tym większy będzie przyrost stóp procentowych. Po d su m o wa ni e Jakie wnioski płyną z analiz i projekcji? Po pierwsze, samo wycofanie się ze stymulowania oraz cykliczne oży wie nie nie są wy star cza ją ce, aby po wstrzy mać proces narastania długu. Po drugie, skala wyzwania jest ogrom na; aby dług pu blicz ny spadł w 2020 r. do 60% PKB trzeba wypracować nadwyżkę pierwotną 4,5% śred nio w UE i 5,5% PKB w stre fie eu ro! Osiągnięcie tej nadwyżki pierwotnej wymaga konsoli da cji śred nio o pra wie 9 pkt proc. PKB w la - tach Konieczne są cięcia w wydatkach, i nie unik nie się pod wy żek po dat ków, nie ma co ule gać złu dze niom pod tym wzglę dem. Zasadne jest też pytanie o groźbę wysokiej inflacji jak w latach 70. minionego wieku, gdyby jakiś kraj uległ pokusie łatwego pozbycia się obciążeń długiem publicznym seminarium BRE-CASE, Warszawa, 25 lutego 2010 r. Finanse publiczne w krajach UE. Jak posprzątać po kryzysie (cz. 1)

17 Geerten M. M. Michielse profes or prawa podatkowego, dyrektor Center for Taxation and Public Governance, the Utrecht School of Law, Uniwersytet w Utrechcie Dal Bouzaraa dyrektor techniczny IBFD w Amsterdamie Bodź ce po dat ko we po dat ko we podejście do obecnego kryzysu f i n an s o we go Wprowadzenie Obec ny kry zys fi nan so wy ma swo je ko rze nie w glo - ba li za cji i li be ra li za cji ostat nich trzech de kad. Bań kę kre dy to wą pierw szej de ka dy XXI wie ku moż na przy - pi sać trzem tren dom: prze su nię ciem trans ak cji fi nan - s ow ych n a r y nk i n i ereg ul ow an e 1 ; cią głe mu po głę bia - niu się pro ble mu agen cji 2 i wy obra że niu, że wszyst ko we fi nan sach da się wy tłu ma czyć ma te ma tycz nie. W cią gu ostat niej de ka dy sto py pro cen to we spa dły do hi sto rycz nie naj niż szych po zio mów w USA w la tach efek tyw ne sto py pro cen to we by - ły na wet ujem ne. Ozna cza ło to, że pie niądz był (pra- wie) za dar mo. In we sto rzy w po szu ki wa niu ak cep to - wanych stóp zwrotu musieli albo silnie lewarować swoje in we sty cje lub/i ucie kać się do ce chu ją cych się wy - sokim ryzykiem instrumentów pochodnych. W rezulta cie sys tem fi nan so wy był w du żym stop niu opar ty o dźwi gnię fi nan so wą i stał się przez to bar dzo po dat - ny na całkowite załamanie spowodowane przez nawet ma ło istot ną nie wy pła cal ność któ re goś z drob nych uczestników rynku finansowego. W czerw cu 2007 r. Be ar Ste arns był pierw szą in sty tu - cją finansową, która upadła na skutek załamania się rynku kredytów hipotecznych subprime. Kryzys pogłębił się, gdy we wrze śniu 2008 r. Leh man Bro ther, je den z naj - większych banków inwestycyjnych na świecie, skorzystał z ochrony przed wierzycielami na mocy Rozdziału 11, a Me rill Lynch, ko lej ny bank z wiel kiej piąt ki ame - ry kań skich ban ków in we sty cyj nych, zo stał prze ję ty przez komercyjny Bank of America, co wynikało z nadzoru regulacyjnego (i jednocześnie ochrony) ze strony FED. Wkrótce potem, towarzystwo ubezpieczeniowe Tekst ten był pierwotnie przygotowany do opublikowania w: Il Sole 24 Ore, Si fer ma la cor sa al ta glio del le ali qu ote, 31 August Szczególne podziękowania dla International Bureau of Fiscal Documentation (IBFD) za umożliwienie druku artykułu. Finanse publiczne w krajach UE. Jak posprzątać po kryzysie (cz. 1) 107 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 25 lutego 2010 r. 17

18 AIG musiało skorzystać z pomocy rządu amerykańskiego, któ ry za si lił ban kru ta do dat ko wym ka pi ta łem w w ys okości 85 mld dolarów 3. Zamieszanie w sektorze bankowym spowodowało wysokie stopy procentowe na rynku międzybankowym i niechęć banków do udziela nia ta kich po ży czek. Bar dzo trud ne sta ło się dla ban ków ko mer cyj nych fi nan so wa nie bie żą cej dzia łal - ności (czy to za pomocą długu, czy kapitału) i w konsekwencji ograniczyło to akcję kredytową dla sektora niefinansowego gospodarki. Banki centralne starały się na dużą skalę dostarczyć płynność, by zwiększyć możli wo ści fi nan so wa nia sek to ra pry wat ne go. Rzą dy stwo - rzyły pakiety stymulacyjne, by ograniczyć ekonomiczne skut ki kry zy su. W tym opracowaniu omawiamy rolę, którą pośrednio lub bezpośrednio, mógł pełnić system podatkowy w powstaniu kryzysu. Następnie koncentrujemy się na aspektach podatkowych pakietów stymulacyjnych i ich wpływie na otoczenie ekonomiczne. Porównując różne pakiety stymulacyjne w Unii Europejskiej i kilku innych głównych gospodarkach świata, wyodrębniliśmy ich wspólne cechy, które omawiamy dalej osobno. Rola podatków w powstaniu kryzysu System podatkowy nie był bezpośrednią przyczyną obecnego kryzysu finansowego. Jednak zakłócenia z niego pły ną ce (tax di stor tions), spo tę go wa ły je go kon se - kwen cje i wpły nę ły w kil ku przy pad kach na je go kształt. Obecny system opodatkowania dochodu osób prawnych cechuje silne zniekształcenie (bias) na rzecz fi nan so wa nia dłu giem, a nie ka pi ta łem. W isto cie w większości współcześnie funkcjonujących systemów opo dat ko wa nia firm, od set ki od dłu gu są kosz tem po - dat ko wym (zmniej sza ją pod sta wę opo dat ko wa nia), a koszty finansowania kapitałem nie są takim kosztem. To spowodowało wysoki poziom zadłużenia firm i mogło stymulować przejęcia firm finansowane za pomocą dźwigni finansowej oraz działania prywatnych funduszy kapitałowych. Choć wpływ opodatkowania zysku na zachowanie banków i instytucji finansowych jest bardziej złożony z uwagi na regulacyjne restrykcje dotyczące bazy kapitałowej, nadal istnieje r yzyko niedostatecznej kapitalizacji. Są dowody na to, że finanse spółek kształtowane są z uwzględnieniem aspektów podatkowych, choć wpływ tych ostat nich jest ogra ni cza ny przez obawy wynikające między innymi z problemu agencji 4. Ciągła redukcja stawek podatku dochodowego od osób praw nych, któ ra do ko na ła się w cią gu ostat - nich dwóch de kad, mo gła jed nak ogra ni czyć ten wpływ. Stało się tak, ponieważ niższa stawka podatku oznacza niższą wartość netto odliczenia kosztu odsetek. Wstęp ny ra port IM F 5 suger uj e k i lk a dod a tkow ych elementów podatkowych, które mogły wpłynąć na obecny kryzys finansowy. Dla przykładu, tworzenie nowych instrumentów finansowych było do pewnego stopnia wynikiem poszukiwania możliwości unikania podatków. Dodatkowo rachunkowość oparta na wycenianiu aktywów wedle ich bieżącej wartości rynkowej, mogła także przyczynić się do nadmiernej ekspozycji na ryzyko, choć ten efekt do pew ne go stop nia był ogra ni cza ny asy - metrycznym podatkowych traktowaniem zysków i strat. Eko no mia bodź ców po dat ko wych W obliczu nadciągającego kryzysu, wiele państw wykorzystało politykę fiskalną jako narzędzie stymulowania g os p od a rk i. C el e m t e j p ol it yk i był o s t ymul ow an i e agregatowego popytu, a przez to wzrostu gospodarczego. Instrumentami tej polityki są z jednej strony wydat seminarium BRE-CASE, Warszawa, 25 lutego 2010 r. Finanse publiczne w krajach UE. Jak posprzątać po kryzysie (cz. 1)

19 ki rzą do we, któ re, jak się po wszech nie uwa ża, ma ją sil - niejszy efekt mnożnikowy oraz z drugiej strony, polityka podatkowa. Lista bodźców podatkowych wykorzysty wa nych przez po szcze gól ne kra je do wal ki z kry zy - sem jest długa. Można je zakwalifikować albo jako środki zasadnicze (substantive) (czy li ta kie, któ re w istot ny sposób wpływają na istotę opodatkowania), albo jako środki proceduralne (czyli wpływające tylko na kwestie techniczne związane z podatkami, np. zagadnienie doty czą ce po bo ru czy zwro tu). Nie za leż nie od kla sy fi ka - cji oba ro dza je dzia łań mia ły ten sam cel. W istocie, ze względu na potrzebę chwili, wiele bodźców podatkowych zostało wprowadzone na określony cza s za zwy czaj do 31 grud nia 2010 r. Ma to du że zna - czenie dla istotnej kwestii politycznej, a mianowicie wycofania się z bodźców. To wycofanie jest niezbędne dla późniejszego uzdrowienia finansów publicznych. Ma ono również duże znaczenie, by nie zaśmiecać nadmiernie systemu podatkowego specyficznymi rozwiązaniami, które adresowane były do łagodzenia określonych problemów, które mogą już nie występować w dłuższej perspektywie. Opracowując pakiety bodźców podatkowych wiele krajów sta ra ło się skie ro wać je w ta ki spo sób, by mak sy - ma li zo wać ich efek tyw ność. Klu czo wą kwe stią jest tu - taj kie ro wa nie tych bodź ców do osób i firm z naj wyż - szą skłon no ścią do kon sump cji. Naj więk szą ko rzy ścią z kie ro wa nia bodź ców do tej wła śnie gru py po dat ni - ków, jest naj wyż szy w ca łej go spo dar ce efekt mnoż ni - ko wy. Osią ga no to czę sto za po mo cą środ ków za sad - niczych, takich jak na przykład obniżki podatków. Największym ograniczeniem tego podejścia jest to, że z defi ni cji nie obej mie ono osób po zo sta ją cych po za sys - te mem po dat ko wym. Kryzys w gospodarce realnej zapoczątkowany i pogłębiony przez kryzys finansowy, wymagał podjęcia działań związanych z kwestią płynności podmiotów gospodar czych, w szcze gól no ści tych o ogra ni czo nych moż - li wo ściach kre dy to wych. W tym przy pad ku, naj po pu - larniejsze były podatkowe środki proceduralne, takie jak opóź nio ny po bór po dat ku lub przy spie szo ne je go zwro ty. Dwie inne kwestie związane z bodźcami podatkowymi, które wymagają rozważenia przez rządy, to horyzont czasowy i odwracalność (możliwość wycofania się z nich). Stra te gia dzia ła nia Strategia działania poszczególnych krajów składała się najczęściej z dwóch etapów: działań doraźnych skierowanych na obszary wymagające najszybszej interwencji, a następnie innych działań o charakterze długofalowym, których celem była przebudowa systemu, tam gdzie funkcjonował on najgorzej. Dzia ła nia do raź ne Środki ogólne Więk szość bodź ców po dat ko wych mia ła cha rak ter działań doraźnych mających na celu stymulowanie popytu i w ten sposób rozkręcenie gospodarki. Niektóre kraje zdecydowały się na obniżenie nominalnych staw e k p od a tku d oc h od ow eg o o d o s ó b pr a wny c h 6.In- ne ob ni ży ły lub znio sły opła ty skar bo we i po dat ki o d k apit ał u 7. Wiel ka Bry ta nia przej ścio wo (do 2010) ob ni ży ła pod sta wo wą staw kę VAT o 2,5 punk tu pro - cen to we go do 15%. Hisz pa nia znio sła po da tek od bo - gac twa. W Ja po nii i USA, by sty mu lo wać wy dat ki, wprowadzono gotówkowe wypłaty dla podatników. Finanse publiczne w krajach UE. Jak posprzątać po kryzysie (cz. 1) 107 seminarium BRE-CASE, Warszawa, 25 lutego 2010 r. 19

20 W Wiel kiej Bry ta nii ta ki go tów ko wy zwrot po dat ku do ty czył przed się biorstw przy no szą cych stra ty, a sta - ło się to moż li we dzię ki moż li wo ści roz li cza nia stra - ty w okre sie 3 lat do wy so ko ści funtów. Z dru - giej stro ny, in ne kra je 8 w obliczu zwiększonych wydatków pu blicz nych zwięk szy ły staw ki VAT. Zachęty podatkowe dla wybranych sektorów gospodarki Kilka krajów 9 wprowadziło przyspieszoną amortyzację, by stymulować inwestycje kapitałowe. W Kanadzie wydatki na komputery i oprogramowanie amortyzowane są natychmiastowo. Irlandia, Portugalia, Rumunia i Hiszpania zwiększyły odpisy podatkowe na działalność badawczo- -rozwojową. Austria i Łotwa wprowadziły bardzo liberalną ulgę na reinwestowane zyski kapitałowe. W Irlandii zyski kapitałowe zrealizowane przy zakładaniu przedsiębiorstwa są całkowicie zwolnione z podatku. W USA zwolniono z podatku od dochodów kapitałowych dochody zrealizowane ze zbycia pewnych typów akcji. Bułgaria rozważa 5-letnie wakacje podatkowe dla inwestycji w regionach przeżywających największe trudności. Ta inicjatywa oczekuje na akceptację Komisji Europejskiej, gdyż musi ona być zgodna z zasadami pomocy publicznej obowiązującymi w UE. W Belgii stawka VAT na budowę nowych domów prywatnych została obniżona z 21% do 6%, a na budownictwo społeczne z 12% do 6%. W USA dochód z tytułu anulowania długu może zostać odroczony i zrealizowany w pię ciu rocz nych tran szach po 20% każ da. Obniżki podatków dla biednych i podwyżki dla bogatych Niektóre kraje starały się polepszyć sytuację na rynku kredytów hipotecznych za pomocą dodatkowych ulg podatkowanych dla kupujących dom po raz pierwszy (Irlan dia i USA) lub dla mło dych mał żeństw (Buł ga ria). W innych krajach ulga miała szeroki charakter i polega ła na pod wyż sze niu pro gu wol ne go od po dat ku (Finlandia i Niemcy), zaniechaniu poboru części szac ow an eg o p od a tku d l a p od a tn ik ów w n a jn i żs z y m prze dzia le po dat ko wym (Fran cja) lub po sze rze niu przedziałów podatkowych. W Niemczech najniższy przedział podatkowy został obniżony o 1 punkt procentowy. W Finlandii obniżona VAT na żywość o 5 punktów procentowych do 12%. W USA zwiększono kwotę wol ną od po dat ku dla za sił ków dla bez ro bot nych. Z drugiej strony, w niektórych krajach wyższemu opodat ko wa niu pod da no naj wyż sze do cho dy. W USA w prowad z ono sp ec j a lny p od atek na nieb ot yc znych bonusów wypłacanych w sektorze finansowym. Podobne roz wią za nia przy ję to tak że w Ho lan dii. Au stria zniosła specjalne regulacje podatkowe dotyczące opcji. W Rosji zlikwidowano odliczenia od dochodu wynagro dzeń wy pła ca nych człon kom rad nad zor czych. Odroczenie płatności podatku W licznych krajach UE zdecydowano się na odroczenie terminu płatności należności podatkowych. W Belgii takie odroczenie dotyczy VAT i może trwać 3 miesiące jeśli przedsiębiorca przeżywa trudności finansowe. W Danii w okre sie od lu te go do lip ca 2009 r. moż na by ło o mie - siąc odroczyć płatność VAT. W Czechach przejściowo zrezygnowano z pobierania zaliczek na podatek w odniesieniu do firm zatrudniających poniżej 5 osób, a Wielka Brytania zezwoliła na odroczenie płatności każdego z podatków w przypadku problemów finansowych firmy. W Rosji Ministerstwo Finansów może odroczyć płatność po dat ku, lub roz ło żyć ją na ra ty na okres 5 lat w przy - padku gdy zobowiązanie podatkowe przekracza 10 mld rubli, a jednorazowa płatność podatku zagroziła egzystencji przedsiębiorstwa. Większość krajów zdecydowała się seminarium BRE-CASE, Warszawa, 25 lutego 2010 r. Finanse publiczne w krajach UE. Jak posprzątać po kryzysie (cz. 1)