STAN ŚRODOWISKA NATURALNEGO, ROLNICTWO EKOLOGICZNE I AGROTURYSTYKA WE WSIACH OBJĘTYCH ANKIETĄ IERiGŻ-PIB

Transkrypt

1 ADAM WASILEWSKI STAN ŚRODOWISKA NATURALNEGO, ROLNICTWO EKOLOGICZNE I AGROTURYSTYKA WE WSIACH OBJĘTYCH ANKIETĄ IERiGŻ-PIB PROJEKT BADAWCZY nr 0021/B/H03/2011/40 PROJEKT ZOSTAŁ SFINANSOWANY ZE ŚRODKÓW NARODOWEGO CENTRUM NAUKI WARSZAWA 2013

2 DR INŻ. ADAM WASILEWSKI STAN ŚRODOWISKA NATURALNEGO, ROLNICTWO EKOLOGICZNE I AGROTURYSTYKA WE WSIACH OBJĘTYCH ANKIETĄ IERiGŻ-PIB PROJEKT BADAWCZY nr 0021/B/H03/2011/40 PROJEKT ZOSTAŁ SFINANSOWANY ZE ŚRODKÓW NARODOWEGO CENTRUM NAUKI WARSZAWA 2013

3 Autor publikacji jest pracownikiem Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Państwowego Instytutu Badawczego Pracę zrealizowano pod kierownictwem prof. dr hab. M. Aliny Sikorskiej, w ramach projektu badawczego nr 0021/B/H03/2011/40 pt.: Procesy przekształceń strukturalnych w wiejskiej społeczności i chłopskim rolnictwie, sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki. Redakcja naukowa prof. dr hab. M. Alina Sikorska Opracowanie komputerowe mgr inż. Bogdan Buks Korekta Barbara Walkiewicz Redakcja techniczna Leszek Ślipski ISBN Nakład: 100 egz. Druk: Dział Wydawnictw IERiGŻ-PIB Warszawa, ul. Świętokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (22) faks: (22) dw@ierigz.waw.pl

4 tannaturanego,roctwoeznagroturystawew 4 AdamWasilewski Spistreci Wprowadzenie rodowiskonaturalne Sanitacjaodpadówkomunalnych Rolnictwoekologiczne Agroturystyka...32 Podsumowanieiwnioski...38 Literatura...41

5

6 Wprowadzenie 5 Wprowadzenie Przeciwdziaaniedegradacjirodowiskanaturalnegojestjednymzpriory tetów wspólnych dziaa Unii Europejskiej. Nawizanie do kwestii zwizanych zjegoochronmonabowiemodnalewpolitycespójnoci,wspólnejpolityce Rolnej,anawetwpolitycestrukturalnej.Ztegowzgldupodejmowaneodmo mentu wstpienia Polski w struktury tej organizacji dziaania na rzecz rozwoju gospodarczospoecznegoobszarówwiejskichmuszuwzgldniazasadyzacho waniawalorówrodowiskowych,anawetsprzyjaichpoprawie.jesttobowiem warunkiem uzyskania pomocy finansowej na realizacj rónych programów rozwoju sfery gospodarczej i spoecznej. Ochrona rodowiska naturalnego nie jestjednakwyczniedziaaniemtowarzyszcymrealizacjiprogramówgospodar czych i spoecznych wspófinansowanych przez Uni Europejsk. rodowisko naturalneorazcilezwizanazniminfrastrukturatechnicznastanowirównie przedmiotbezporedniegooddziaywania.wokresiebudetowymuniieuropej skiej , Polska realizuje bowiem program operacyjny Infrastruktura irodowisko,wramachktóregopowinnauzyskaponad28mldeuro.dokoca 2011 roku zrealizowano natomiast projekty, w których wydatki kwalifikowane osigny poziom 7,9 mld euro, z czego wkad Komisji Europejskiej wynosi 6,3 mldeuro.wartoprojektówbezporedniozorientowanychnaochronrodo wiska przyrodniczegowyniosanatomiast942 mln euro.tempowydatkowania rodków z programu Infrastruktura i rodowisko jest wic do wolne. Nie mniejfinansowanewtymzakresiedziaaniapowinnywznacznymstopniuprzy czynisidozachowaniawalorówrodowiska.stojednakprojektydue,oskali ogólnokrajowejlubregionalnej.politykauniieuropejskiejzakadarównieinne formyoddziaywanianapoprawrodowiskaprzyrodniczego,którewwikszym stopniuangaujlokalnespoecznoci,anawetposzczególneosoby.instrumenty suce realizacji takiego zaoenia dostpne s w Regionalnych Programach OperacyjnychorazwProgramieRozwojuObszarówwiejskichnalata , którymaszczególneznaczeniedlaobszarówwiejskich. Stan rodowiska naturalnego w Polsce, a zwaszcza na obszarach wiej skich,monaobecnieuznajakorelatywniedobry.niemniejrolnictwowdal szym cigu emituje do rodowiska znaczne iloci zwizków azotu, a wiejskie gospodarstwadomowestanowipowaneródoemisjiciekówkomunalnych, zawierajcychzwizkifosforu,orazodpadówstaych.ponadtorealizowanena obszarach wiejskich róne programy gospodarcze przyczyniaj si do wzrostu zarówno dochodów rolniczych, jak i dochodów gospodarstw domowych,

7 6 Stanrodowiskanaturalnego,rolnictwoekologiczneiagroturystykawewsiachobjtychankietIERiGPIB AdamWasilewski wnastpstwie którego moe równie pojawia si zwikszenie emisji zanie czyszcze. Zjawiska takie powinny mie jednak ograniczony zasig, poniewa wikszo programów pomocowych obliguje beneficjentów do przestrzegania normochronyrodowiska.takiepodejciejestm.in.stosowanewewspomnia nymprogramierozwojuobszarówwiejskichnalata skutkiempro rodowiskowej polityki Unii Europejskiej jest równie rozszerzenie w ramach PROWzakresudziaawspierajcychprzyjaznedlarodowiskaformygospoda rowania w rolnictwie, które obejmuj m.in. wiele rónych programów rolno rodowiskowych,wtymdopatydlagospodarstwekologicznych,atakepat nocidlaobszarównatura2000orazzwizanezwdraaniemramowejdyrek tywy Wodnej (2000/60/WE). Na realizacj tych programów wydatkowano ju znaczne kwoty. Przykadowo, beneficjenci programów rolnorodowiskowych otrzymaliblisko4,7mldz(dokocalutego2012roku).ponadto,zerodków dziaania PROW pt. Podstawowe usugi dla gospodarki i ludnoci wiejskiej finansowanajestrozbudowaurzdzepodstawowejinfrastrukturytechnicznej, jak np. kanalizacji czy oczyszczalni cieków, na realizacj czego wydatkowano ju kwot ponad 2 mld zotych. Istotne znaczenie ma równie wsparcie dla produkcjirolniczejnaobszarachoniekorzystnychwarunkachgospodarowania (ONW), które moe przyczyni si do wyranej poprawy stanu rodowiska na obszarachwiejskich zwaszczazuwaginaprzeciwdziaanieerozjigleb.rolnicy otrzymalibowiemwramachtegodziaaniablisko6,7mldzotych. Skutkiemrelatywniewysokichnakadównarozwójinfrastrukturytechnicz nej, szczególnie tej zwizanej z sanitacj wsi, oraz bezporednich nakadów na rozwój proekologicznych form gospodarowania w rolnictwie powinna wic by wyrana poprawa stanu rodowiska naturalnego. Sprzyja to powinno równie rozwojowitakichformdziaalnocigospodarczejnaobszarachwiejskich,jakrolnic twoekologiczneczyagroturystyka.wpierwszymprzypadkuzwizektenwynika zfaktu,iprodukcjarolniczawoparciuowykorzystaniemetodekologicznychjest zjednejstronybezporedniodotowana,zdrugiejnatomiastmoebyonaprowa dzonajedynienaterenachniepodlegajcychwpywowiczynnikówdegradujcych rodowisko.wprzypadkuagroturystykiwaloryrodowiskanaturalnegosnato miastjednymznajwaniejszychczynnikówdecydujcychokorzystaniuztegotypu usug przez ludno miejsk. Dziaalnoci tych nie mona co prawda traktowa jako panaceum na rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich, ale w przypadku wzrostuichskalimogonestasipowanym,dodatkowymródemdochodów ludnoci wiejskiej w wielu miejscowociach czy nawet gminach. Przykadowo, wchwiliobecnejudziapowierzchnigospodarstwekologicznych zcertyfikatem iwtrakcieprzestawianiaprodukcji wuytkachrolnychogóem15mlnhakszta

8 Wprowadzenie 7 tujesinapoziomie4%ijesto3,5punktuprocentowego(pkt.proc.)wyszyni w roku Wkrajach UE15 rednia warto tego wskanika wynosi 4,9%, zatem Polska dogania kraje Europy Zachodniej pod wzgldem obszaru uytków rolnych wykorzystywanych do produkcji ekologicznej. Zmniejszenie skali dyspro porcji wtym zakresie pomidzy Polsk a dbajcymi o rodowisko pastwami zachodnimiwynikagówniezewsparciauniieuropejskiejpoprzezprogramroz woju Obszarów Wiejskich. Likwidacja wparcia uzaleni wic dalsz egzystencj gospodarstwekologicznychwycznieodpopytu,którymoeulegastagnacjilub zmniejszeniu w niesprzyjajcych warunkach makroekonomicznych. W takim przypadku,utrzymaniesektoraprodukcjiekologicznejbdziewymagaoskoordy nowanego wsparcia wielu organizacji rzdowych, pozarzdowych, samorzdo wych i prywatnych. Wprzeciwnym razie mog bowiem zosta zaprzepaszczone efektywsparciafinansowegowramachwspólnejpolitykirolnej. Wielezagroedlaekosystemudanegoterenuniesieniskawiadomo ekologiczna mieszkaców wsi. Ksztatowanie proekologicznych postaw ludno ci,atakeprzekonaniejej,eochronarodowiskamoeprzyniewymierne korzyci ekonomiczne mog w znacznym stopniu przyczyni si do poprawy sytuacjinawsiach.oilejednakwprzypadkurolnictwaorganicznegostanro dowiskanaturalnegojestjedynymczynnikiemwarunkujcymjegorozwój,który niejestzalenyodrolnika,towprzypadkuusugturystycznychdochodzijeszcze atrakcyjno lokalnegokrajobrazu.toz koleiznaczniezawakrgpotencjal nychusugodawców. Celemniniejszejpracybdzieocenazmianwstanierodowiskanatural nego,jakiezaszywlatach ,zuwzgldnieniemródejegozagroe nianapodstawieopiniisotysów76wsiobjtychankietierigpib.ponadto dokonanazostanieanalizasytuacjiwsferzerozwojuagroturystykiirolnictwa ekologicznegowbadanychwsiach.dodatkowozaprezentowanebdopinie lokalnejspoecznocinatematuwarunkowadynamizujcychpowyszyroz wójbdpowodujcychstagnacjlubregreswtejsferze.odniesieniewyni kówbadaz2011rokudolatpoprzednichpozwolioceninietylkozmiany, jakimpodlegaorodowiskonaturalne,rolnictwoekologiczneiagroturystyka, alerównieokreliprzemianypostawisposobupostrzeganiaprzezmiejsco wspoecznoznaczeniatychproblemów.tymsamympracabdzieswego rodzaju kontynuacj wczeniejszych bada dotyczcych stanu rodowiska, rolnictwa ekologicznego i agroturystyki, prowadzonych na bazie materiaów ankietowychierig[5,9,10].

9 8 Stanrodowiskanaturalnego,rolnictwoekologiczneiagroturystykawewsiachobjtychankietIERiGPIB AdamWasilewski 1.rodowiskonaturalne Polska charakteryzuje si bardzo rozbudowanym systemem przyrodni czym,zaktórypowszechnieuznajesia90%powierzchnikraju.czstorów niejestonutosamianyzobszaramiwiejskimi.ponadto, ponad30%ogólnej powierzchnikrajuzracjiwalorówprzyrodniczokrajobrazowychpodlegaochro nieprawnej.zestosowanychformochronyprzyrodydominujcpozycjmaj parki krajobrazowe (okoo 22% powierzchni) oraz rezerwaty przyrody (7% powierzchni).dodatkowoekosystemnaszegokrajucechujesiwysokbioró norodnociwstosunkudoeuropyzachodniejorazposiadawyjtkowocenne zespoyprzyrodnicze.jednoczenienieskaonerodowiskowystpujenatere nach wykorzystywanych do produkcji rolnej. Utrzymaniu takiego stanu rzeczy sprzyja równie szeroko rozbudowany i w duym stopniu dostosowany do wymaga Unii Europejskiej system norm prawnych zwizanych z ochron rodowiska naturalnego. Podstawowymi aktami prawnymi, które reguluj kwestie zwizane z ochron i korzystaniem ze rodowiska oprócz artykuu 5.Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku, który mówi, e rozwój spoecznogospodarczy kraju powinien by oparty o zasad zrównowaonego rozwoju s:ustawazdnia16kwietnia2004rokuoochronieprzyrody 1,usta wazdnia27kwietnia2001rokuprawoochronyrodowiska 2 orazustawazdnia 3lutego1995r.oochroniegruntówrolnychilenych 3. Powyszeuwarunkowaniamogznacznieprzyczynisidowzrostuzna czenia rodowiska naturalnego jako czynnika rozwoju obszarów wiejskich. Pojawiaj si bowiem moliwoci podejmowania na wsi takich dodatkowych dziaalnoci, jak: rolnictwo organiczne, uprawa zió, agroturystyka oraz przy rodniczaturystykakwalifikowana.warunkiemjestjednaknietylkoutrzymanie nieskaonegostanurodowiska,aletake intensyfikacja dziaa na rzecz jego poprawy. W tej kwestii spoeczno lokalna ma do odegrania bardzo istotn rol. Zjednej strony moe ona przyczynia si do wzrostu zanieczyszczenia, zdrugiejnatomiastmaonamoliwocigegomonitorowaniarodowiskaoraz inicjowaniarónegorodzajudziaana rzeczjegoochrony.naleyjednakpa mita,ewszystkiewymienionedziaaniaprowadzdowytworzeniaokrelo nych produktów lub usug. Nadrzdnym warunkiem dbaoci o rodowisko 1 Dz.U.2004Nr92,poz.880zpóniejszymizmianami. 2 Dz.U.2004Nr92,poz.880 znowelizowanazgodniezwymogamiue. 3 Dz.U.1995Nr16,poz.78zpóniejszymizmianami.

10 1.rodowiskonaturalne 9 bdzie wic wzrost popytu, na dobra wymagajce dobrostanu przyrody, co zkoleijestuzalenionewduymstopniuodsytuacjimakroekonomicznejkraju. Przeprowadzone w 2011 roku badania w 76 wsiach dotyczce stanu rodowiskanaturalnegowykazay,e75%mieszkajcejtampopulacjiokrelao stangleb,wody,powietrzailasujakodobry(tabela1).naleyzwróciuwag, ewskanikokrelajcypoziomczystocirodowiskabyo2pkt.proc.wyszy ni w2005 roku, w którym powróci na wysoki poziom z 1988 roku. Z ankiet przeprowadzonych w latach poprzednich wynika, e od 1988 do 1996 roku zdaniem mieszkaców miao miejsce pogarszanie si jakoci rodowiska. W1988 rokua73%sotysów okrelao miejscowprzyrodjakonieskaon, aw1996jedynie49%.od1996rokuobserwowanajestnatomiastsukcesywna poprawa stanu rodowiska. Tendencja spadkowa w pierwszej poowie lat 90. bya w duym stopniu wyrazem pojawienia si na rynku wielu produktów, wszczególnoci wykorzystywanych przez gospodarstwa domowe, których pozostaociznacznieprzyczyniaysidodegradacjirodowiskaprzyjednocze snym niedorozwoju infrastruktury technicznej w zakresie ich gromadzenia iutylizacji. Inwestycje samorzdów terytorialnych w rozwój infrastruktury komunalnej silniewspieranerodkamizfunduszyuniieuropejskiej,zarówno przed akcesj, jak i po wstpieniu Polski w jej struktury przyczyniy si do wzrostuodsetkapozytywnychopiniiwzakresieczystocilokalnegorodowiska. Wbadanymokresieprzykademwsparciadlatakichinwestycjibyom.in. dziaanie PROW Podstawowe usugi dla gospodarki i ludnoci wiejskiej. Innym czynnikiem oddziaujcym na popraw stanu rodowiska wlatach móg by równie zaznaczajcy si wzrost wiadomoci ekologicznej mieszkaców, przy czym takie tendencje zaobserwowano ju w2005 roku. wiadczy to o coraz powszechniejszym postrzeganiu korzyci, jakie niesie czyste rodowisko zarówno tych zwizanych z koniecznoci egzystencjiwokrelonychwarunkach,jakitychbardziejwymiernych,zwiza nych np. zuzyskaniem wsparcia do produkcji rolnej pod warunkiem dostoso wania gospodarstwa rolnego do wymogów ochrony rodowiska. Ponadto uznawanie rodowiska naturalnego za nieskaone i prezentowanie tej opinii przezsotysówmoebyformpromocjidanegoterenu. Stanrodowiskanaturalnego,jakrówniejegozmianycharakteryzujsi jednakdoznacznymprzestrzennymzrónicowaniem(tabela1).w2011roku zanajmniejzanieczyszczone uznaliswerodowiskomieszkacymakroregionu poudniowozachodniegoipónocnego.najwikszapoprawastanurodowiska wystpiaponadtowpierwszymzwymienionychmakroregionów.zprowadzo

11 10 Stanrodowiskanaturalnego,rolnictwoekologiczneiagroturystykawewsiachobjtychankietIERiGPIB AdamWasilewski nych bada wynika, e do poprawy opinii mieszkaców o stanie rodowiska makroregionupoudniowozachodniegoprzyczyniysitakieczynniki,jak:brak postpujcej industrializacji, racjonalne prowadzenie gospodarki rolnej wduym stopniu warunkowane wymaganiami Unii Europejskiej, oraz wzrost wiadomociekologicznejmieszkaców.nauwagzasugujerówniesytuacja wdrugimzwymienionychmakroregionów,którywzasadzieutrzymawysok pozycj pod wzgldem czystoci rodowiska. Naley jednak zaznaczy, e na terenie makroregionu pónocnego pooone s tzw. Zielone Puca Polski oraz strefanadbatycka,cowizaosizfunkcjonowaniemwbadanymokresiewielu programówzorientowanychnautrzymanieczystocirodowiska,wwieluprzy padkach wspófinansowanych przez Uni Europejsk. Pomimo jednak stosun kowonajczystszegorodowiskawtymmakroregionie,od2000rokujegojako ulega systematycznemu pogarszaniu. Ze wzgldu na szczególne walory przy rodnicze wymieniony makroregion obejmuje tereny relatywnie najbardziej atrakcyjnedlaturystów.pogarszaniesistanurodowiskaprzyrodniczegomoe wicbyzwizanezezbytwolnymtempemrozwojuinfrastrukturywstosunku dorozwojusektorausugturystycznych. Odmiennetendencjezaznaczyysiwmakroregionachrodkowowschod nimipoudniowowschodnim,wktórychodnotowanonajwikszezanieczyszcze nierodowiskaorazjegopogorszeniewporównaniudostanuz2005roku.wy ranapoprawastanurodowiskanastpianatomiastwmakroregionierodko wozachodnim, w którym byo najbardziej zdegradowane rodowisko w2005 roku. Makroregiontencharakteryzowasijednak bardzo dobrymwykorzysta niemfunduszyunijnychprzeznaczonychnainwestycjeinfrastrukturalne. Przedstawiona powyej ocena stanu rodowiska naturalnego jest miar okrelajc w sposób syntetyczny stan takich elementów, jak: gleba, woda, powietrze i las. Z przeprowadzonej w 2011 roku ankiety wynika jednak, e stopie zanieczyszczenia kadego z nich jest inny. Wystpuj w tym zakresie takeduerónicenapoziomiemakroregionów(tabela2).elementemrodo wiska naturalnego najbardziej naraonym na degradacj jest woda. Sotysi a 35%wsiokrelilizasobywodneswegoterenujakowznacznymstopniuzanie czyszczone.podobnasytuacjamiaamiejscerówniew2005roku,kiedyto39% respondentówuznaostanczystociwodyzaniezadowalajcy.powyszeoceny sygnalizuj, i poziom zanieczyszczenia wody ulega jednak pewnej poprawie. Wskali makroregionalnej stosunkowo najwiksze problemy z jakoci wody mieli mieszkacy makroregionu poudniowowschodniego i pónocnego, wktórych w ponad 50% ankietowanych wsi skarono si na z jako wody.

12 1.rodowiskonaturalne 11 Wpierwszym z wymienionych makroregionów, w porównaniu z wynikami badaprzeprowadzonychw2005roku,wystpioznacznepogorszenieczysto ciwód.wmakroregioniepónocnymnatomiastjakowódbyabardzoniska juw2005roku.wbadanymokresiejakowodynietylkoniepoprawiasi, awrcz pogorszya w kolejnych 10% wsi. W pozostaych makroregionach na stpia z kolei znaczna poprawa jakoci wód. Najlepiej sytuacja przedstawiaa si w makroregionie poudniowozachodnim, w którym mieszkacy jedynie 13%wsimieliproblemyzzanieczyszczonwod. Tabela1.Zmianystanurodowiskanaturalnegowankietowanychwsiach Makroregion* Udzia(%)wsizniezniszczonymrodowiskiemwlatach Ogóem rodkowozachodni rodkowowschodni Poudniowowschodni Poudniowozachodni Pónocny *Poszczególnemakroregionyobejmujnastpujcewojewództwa:rodkowozachodni(I) wielkopolskieikujawskopomorskie;rodkowowschodni(ii) ódzkie,mazowieckie,pod laskie i lubelskie; poudniowowschodni (III) lskie, maopolskie, witokrzyskie ipodkarpackie;poudniowozachodni(iv) opolskie,dolnolskieilubuskie;pónocny(v) zachodniopomorskie,pomorskieiwarmiskomazurskie. ródo:ankietaierigpib. Nanastpnejpozycjipodwzgldemzanieczyszczeniaplasowaysigleby, które w 28% badanych wsi byy silnie naraone na degradacj. Ponadto, jak wynikao z zebranych materiaów ankietowych, ten komponent rodowiska przyrodniczego uleg degradacji w najwikszym stopniu. W 2005 roku by on bowiemwskazywanyjakonajmniejzanieczyszczony.takaocenamoejednak wynikawpewnymstopniuzpoprawywiadomociekologicznejmieszkaców. Najwikszeproblemyzzanieczyszczeniemglebodnotowanoprzedewszystkim na terenie makroregionu rodkowowschodniego, w którym ich stan równie pogorszysinajbardziejwlatach znacznywzrostzanieczyszczenia glebnastpirówniewmakroregioniepónocnym.wpozostaychmakroregio nachstanglebalbosiniezmieni,alboulegpoprawie.

13 12 Stanrodowiskanaturalnego,rolnictwoekologiczneiagroturystykawewsiachobjtychankietIERiGPIB AdamWasilewski Lepiej ni stangleb mieszkacybadanychmiejscowociocenili stan po wietrza. Jedynie w 22% wsi uznano je za zanieczyszczone. Oznacza to jednak nieznaczne pogorszenie jego jakoci w porównaniu do stanu z 2005 roku, wktórym o 1 pkt. proc. mniej respondentów wskazywao na jego zanieczysz czenie.zdaniemsotysówankietowanychwsi,powietrzebyonajbardziejzanie czyszczonewmakroregionierodkowowschodnim,wktórymdodatkowoulego ono znacznemu zwikszeniu w latach Najwiksz skal poprawy czystoci powietrza zaobserwowano natomiast w makroregionie poudniowo zachodnim,któryw2005rokuplasowasinaostatniejpozycjipodwzgldem jakocipowietrza.w2011roku,adenzsotysówtegomakroregionuniewska zanaproblemyzwizanezestanemtegokomponenturodowiska. Tabela2.Przestrzennezrónicowaniezanieczyszczeniaposzczególnych komponentówrodowiskanaturalnegow2000i2005r. Udzia(%)wsioduymzanieczyszczeniu Makroregion gleb wody powietrza lasów Ogóem rodkowozachodni rodkowowschodni Poudniowowschodni Poudniowozachodni Pónocny ródo:ankietaierigpib. W2011rokustosunkowonajlepiejocenionostanlasów,przyczymbyto taki segment rodowiska, który uleg najwikszej poprawie od 2005 roku. Zbada wynika, e jedynie w 17% wsi zanieczyszczenie lasów stanowio po wanyproblem.wzrostzanieczyszczenialasówpojawisitylkowmakroregio nierodkowozachodnim.wpozostaychmakroregionach,zwyjtkiempónoc nego, zanieczyszczenie ulego znacznemu zmniejszeniu. W makroregionie pónocnymutrzymaosinatomiastnapoziomiezroku2005.jakoprzyczyn zanieczyszcze tego komponentu rodowiska naturalnego mieszkacy czsto podawali niezgodne z prawem odprowadzanie odpadów staych na terenach owysokiejgstocizaludnienia.

14 1.rodowiskonaturalne 13 Tabela3.Przyczynyzanieczyszczerodowiskanaturalnego wbadanychwsiach ródazanieczyszcze %ogóuwypowiedziwlatach Przemys Komunikacja Przetwórstworolnospoywcze Obiektyinfrastrukturyusugowej Odpadkizgospodarstwdomowychirolnych: pynne stae Technologiaprodukcjirolniczej ródo:ankietaierigpib. Rozpatrujcszerzej przyczyny degradacjirodowiskanaturalnego(tabe la3)naleyzauway,eodroku2005zmniejszeniuulegaemisjazanieczysz cze przemysowych oraz zwizanych z funkcjonowaniem infrastruktury usu gowej. Pojawi si natomiast wzrost emisji z takich róde, jak: komunikacja, gospodarstwa domowe oraz produkcja rolna. Taka sytuacja nie wystpowaa wtrakciepoprzednichbadaankietowych,wktórychgeneralnieodnotowywa nospadekemisjizewszystkichróde.wynikaztego,edostosowywaniesi do unijnych norm ochrony rodowiska wywaro wpyw na unowoczenianie technologii produkcji przez zakady przemysowe bd spowodowao ich upa dek. Zmiany legislacyjne w zakresie ochrony rodowiska nie przyczyniaj si natomiastdosukcesywnejwymianyrodkówtransportunabardziejprzyjazne dla rodowiska, a take maj ograniczony wpyw na funkcjonowanie gospo darstwdomowych.ponadto,corazwikszymzagroeniemdlarodowiskastaje siprodukcjarolna pomimotakichpozytywnychtendencji,jaknp.wprowa dzanienowychpreparatówdoochronyrolin,zmniejszaniepoziomustosowa niarodkówchemicznychprzezwieledrobnychgospodarstwoniskiejrentow noci produkcji czy upowszechnianie programów rolnorodowiskowych. Nie mniej uzyskiwanie przez rolników dodatkowych rodków z funduszy unijnych moe prowadzi do wzrostu intensywnoci produkcji, który przyczynia si do zwikszeniaemisjizanieczyszcze.

15 14 Stanrodowiskanaturalnego,rolnictwoekologiczneiagroturystykawewsiachobjtychankietIERiGPIB AdamWasilewski Szczególnuwagnaleyzwrócirównienarelatywniedueinadalro snce zagroenie z tytuu emisji odpadów staych i pynnych przez gospodar stwadomowe.dziejesitakpomimoznacznegonasileniadziaalnoinwesty cyjnejw sferze rozwoju podstawowejinfrastruktury technicznej naobszarach wiejskichwbadanymokresie.innymisowy,wzrostdostpnociusugzwiza nych z odprowadzaniem i utylizacj odpadów jest negatywnie skorelowany zkorzystaniemprzezmieszkacówztychusug.oznaczato,ezjednejstrony niejestegzekwowanyobowizekkorzystaniaztegotypuusug,zdrugiejnato miastwystpujbarierywpostaciopatzateusugi,któreprowadzdoniele galnego pozbywania si odpadów. Pojawia si wic konieczno weryfikacji przyjtychwpowyszymzakresierozwiza. Jednznajwaniejszychprzyczyndegradacjirodowiskanaturalnego,ale nie jedyn, jest dziaalno czowieka. Degradacja moe równie zachodzi wwyniku rónych procesów naturalnych. Jej tempo jest z kolei uzalenione wduymstopniuodwaciwocipodmiotu,którypodlegatymprocesom.przy kademkomponenturodowiskanaturalnego,któryjestszczególnienaraonyna tego rodzaju degradacj jest gleba. Jej waciwoci fizykochemiczne oraz uksztatowanieterenudecydujwduymstopniuopodatnocinaerozj,która zjednejstronyzmniejszajejprzydatnorolnicz,zdrugiejnatomiastprowadzi do równie negatywnych zmian w lokalnym rodowisku. Z tego wzgldu zacho wanieiochronaglebpoprzezodpowiedniesposobyzagospodarowaniastaysi równiepriorytetempolitykiuniieuropejskiej.wynikatozfaktu,ezobligowaa onakrajeczonkowskiedowyznaczeniaobszarówoniekorzystnychwarunkach gospodarowania,naktórychrolnicyotrzymujdodatkowedopatydoprodukcji. Celemtakiegopostpowaniajestutrzymanienatychterenachdziaalnocirolni czej, która bdzie zapobiega degradacji gleb. Innym sposobem oddziaywania Unii Europejskiej na zagospodarowanie gleb jest subwencjonowanie zalesiania gleb najsabszych, którego celem jest eliminacja ich z rolniczego uytkowania, przy jednoczesnym zwikszaniu areau terenów zadrzewionych, posiadajcych znaczniewikszwartoekologicznniuytkirolne. Zprzeprowadzonychw2011rokubadaankietowychwynika,eokoo 43% badanych wsi zostao zaliczonych do obszarów o niekorzystnych warun kach gospodarowania. Warunki prowadzenia produkcji rolnej s jednak do zrónicowane przestrzennie (tabela 4). Najkorzystniej przedstawiaj si one wmakroregionie poudniowowschodnim, w którym jedynie 18,8% badanych wsibyozaliczanedoobszarówoniekorzystnychwarunkachgospodarowania. Ponadto rolnicy z tego makroregionu dysponowali relatywnie najwikszym

16 1.rodowiskonaturalne 15 areaemgleb dobrych.nadrugim biegunieuplasowasinatomiast makrore gion rodkowowschodni, w którym rolnicy z ponad 60% wsi napotykali na utrudnieniawynikajcenp.zniekorzystnegouksztatowaniaterenu.dodatko wo makroregion ten charakteryzowa si najwyszym udziaem gleb najsab szych. Relatywnie najwiksza liczba wsi (22,6%) makroregionu rodkowow schodniego(tabela4)zaliczanajestrówniedoobszarównatura2000.wyst pujce w tym makroregionie uwarunkowania przyrodnicze ograniczaj wic wznacznymstopniumoliwocirolnictwaintensywnego.wielurolnikówmoe w zwizku z tym by zmuszonych do poszukiwania nowych alternatywnych ródedochodów. Tabela4.Jakorolniczejprzestrzeniprodukcyjnej wbadanychwsiachw2011r. Makroregion %wsizaliczanychdo Udzia(%)glebklas ONW Natura2000 IIIIb IVaIVb VVI Ogóem 43,4 13,2 30,4 42,2 27,4 rodkowozachodni 30,0 10,0 23,6 51,0 22,4 rodkowowschodni 61,3 22,6 23,4 45,9 31,1 Poudniowowschodni 18,8 0,0 42,3 32,4 27,2 Poudniowozachodni 44,4 0,0 37,2 36,9 24,8 Pónocny 40,0 20,0 33,7 42,3 24,0 ródo:ankietaierigpib. Ze wzgldu na relatywnie duy area gleb najsabszych (tabela 4), wbadanych wsiach zauwaalne s równie skutki polityki ukierunkowanej na ich zalesianie (tabela 5). W blisko 25% wsi rolnicy zamierzaj przystpi do programów zalesieniowych, do realizacji których przeznaczyli czn po wierzchni okoo 154 ha. Powierzchnia ta jest jednak o poow nisza ni w2005 roku. Zainteresowanie t form zagospodarowania gleb o najniszej przydatnocirolniczejniewystpowaowewszystkichmakroregionach.rolnicy makroregionu rodkowozachodniego nie byli bowiem zainteresowani zalesia niem gruntów. Z kolei najwiksz powierzchni przeznaczono pod zalesianie wmakroregionie rodkowowschodnim, który jednoczenie dysponuje wzgld nienajwikszymareaemglebnajsabszych.najwikszaliczbarolnikówzoya jednakwnioskiodofinansowaniezakadanialasówzerodkówprogramuroz

17 16 Stanrodowiskanaturalnego,rolnictwoekologiczneiagroturystykawewsiachobjtychankietIERiGPIB AdamWasilewski woju Obszarów wiejskich na lata w makroregionie poudniowo wschodnim. Niemniej obszary lene tworzone w tym makroregionie bd charakteryzoway si znacznym rozdrobnieniem. rednia powierzchnia prze znaczonaprzez1gospodarstwopodzalesieniewynosiabowiem0,9haibya nisza ni we wszystkich pozostaych makroregionach, w których rolnicy byli zainteresowanizmiansposobuzagospodarowaniagruntów. Tabela5.Zalesianieuytkówrolnychwbadanychwsiachw2011r. Makroregion %wsi,wktórych rolnicyzamierzaj dokonazalesie Powierzchniaprzeznaczo napodzalesienia(ha) ogóem redniona 1gospodarstwo Liczbazoo nychwniosków opomocfinan sowzerod kówprow Ogóem ,5 1,6 59 rodkowozachodni 0 0,0 0 rodkowowschodni 23 49,5 1,8 11 Poudniowowschodni 38 41,0 0,9 34 Poudniowozachodni 33 21,0 1,6 13 Pónocny 30 43,0 4,8 1 ródo:ankietaierigpib. Wtrakciebadaankietowychzaobserwowanorównieupowszechnianie siodnawialnychródeenergiinaobszarachwiejskich(tabela6).w2011ztej formyzaopatrzeniawenergi,amianowiciekolektorówsonecznych,korzysta ygospodarstwadomowewblisko19%badanychwsi.byytojednakpojedyn cze gospodarstwa i w skali caego kraju tylko 48 rodzin korzystao z energii odnawialnej. Naley jednak oczekiwa, e w kolejnych latach nastpowa b dzie wzrost skali zjawiska na zasadzie dyfuzji innowacji. Niemniej jego tempo moebyrónewposzczególnychmakroregionach.najszybszegoupowszech niania odnawialnych róde energii naley oczekiwa w makroregionie poudniowowschodnim, w którym najwicej rodzin korzystao z tej formy pozyskiwaniaciepa.

18 1.rodowiskonaturalne 17 Tabela6.Wykorzystanieodnawialnychródeenergii wbadanychwsiachw2011r. Makroregion %wsi,wktórychwykorzy stywanesodnawialne ródaenergii Liczbarodzinwykorzystuj cychodnawialneróda energii Ogóem 18,4 48 rodkowozachodni 10,0 1 rodkowowschodni 19,4 5 Poudniowowschodni 31,3 26 Poudniowozachodni 0,0 0 Pónocny 20,0 16 ródo:ankietaierigpib. Podsumowujc,naleyuzna,ewostatnimokresiezaznaczyasiten dencja nieznacznej poprawy stanu rodowiska naturalnego. Istotne zmiany wtym zakresie mog jednak nastpi jedynie przy wzrocie zaangaowania lokalnej spoecznoci w dziaania poprawiajce jako poszczególnych jego komponentównapoziomielokalnym.dotychczasowaktywnomieszkaców wsiwtymzakresieuznanaleyzaniewystarczajc.najczciejochronaro dowiskabyabowiemtraktowanajakopotrzebawyszegorzduipostrzegana przezpryzmatponoszeniadodatkowychwydatkóworazmoliwocipozyskania dodatkowychrodkówzfunduszyuniieuropejskiej.brakskonnocidoorgani zowaniasiwgrupyformalneiwspódziaanianarzeczcaejspoecznocitake ograniczajejwpywnarodowisko.wtejsytuacjiniezwyklewanywydajesi dostpdoinformacjiomoliwociachpodjciadziaazmniejszajcychemisj zanieczyszcze oraz pyncych z tego tytuu korzyci, a take propagowanie dziaawtymzakresie.istotnewydajesirówniewzmocnieniesystemuinsty tucjonalnego ochrony rodowiska. Jego zawodno prowadzi bowiem do de gradacjiposzczególnychjegokomponentówpomimoznacznychinwestycjipro rodowiskowych.ponadtopowodujeonaniepenewykorzystanieinfrastruktury powstaejwwynikutychinwestycji. Pozytywnym zjawiskiem w dziedzinie ochrony rodowiska naturalnego jest dziaalno rónego rodzaju organów sektora publicznego. Ich aktywno wyraasiprzedewszystkimdostosowywaniemnormprawnychdodorygo rystycznego w tym zakresie ustawodawstwa unijnego, a take bezporednim zaangaowaniu rodków finansowych. Jako przykad mona tu poda dziaal

19 18 Stanrodowiskanaturalnego,rolnictwoekologiczneiagroturystykawewsiachobjtychankietIERiGPIB AdamWasilewski nofunduszuochronyrodowiskaigospodarkiwodnej.w2010rokuprze znaczy on ponad 5,3 miliarda z na finansowanie dziaa z zakresu ochrony rodowiska(tabela7). Tabela7.WydatkiFunduszyOchronyrodowiskaiGospodarkiWodnej (narodowego,wojewódzkich,powiatowychigminnych) Wyszczególnienie: Wydatkiwlatach(wmlnz) Gospodarkaciekowaiochronawód 1640,3 2241,6 3227,0 2781,1 Ochronapowietrzaatmosferycznego iklimatu 834,3 974,1 794,5 781,6 Gospodarkaodpadami 312,2 305,2 377,1 501,4 Pozostaedziedziny 852,9 940,4 965,5 1242,8 ródo: Zbiorcza informacja o gospodarowaniu rodkami w narodowym, wojewódzkich, powiatowychigminnychfunduszachochronyrodowiskaigospodarkiwodnejwlatach orazw2002roku.Ministerstworodowiska. Z analizy poziomu wydatków na poszczególne komponenty rodowiska wynika, e najbardziej zagroone jest powietrze atmosferyczne i klimat, wprzypadkuktórychwydatkinaochronw2010rokubyyniszeniw2002 rokuao51mlnz.sytuacjatamoejednakbyodzwierciedleniemzmniejsze nia emisji zanieczyszcze przez przemys oraz finansowaniem tej sfery przez inne instytucje ze rodków unijnych. Z bada ankietowych wynika jednak, e jako powietrza ulega nieznacznemu pogorszeniu. W zwizku z powyszym koniecznamoebyweryfikacja,anastpniereorientacjadystrybucjirodków na ochron poszczególnych komponentów rodowiska zarówno w ukadzie rodzajowym,jakiprzestrzennym. 2.Sanitacjaodpadówkomunalnych Kanalizacjabya ijest nadalpraktycznie najsabiej rozwinitym elemen tem infrastruktury technicznej na obszarach wiejskich. Wynika to przede wszystkimzfaktu,ibudowazbiorczej siecikanalizacyjnej naterenachoroz proszonejzabudowiecharakteryzujesibardzowysokimikosztamijednostko wymi(kosztprzycza).ztegowzgldujejinstalacjarzadkotowarzyszyabudo

20 2.Sanitacjaodpadówkomunalnych 19 wie sieci wodocigowej. Rozbudowa sieci wodocigowej nie bya równie powizanazbudowoczyszczalnicieków.wkonsekwencjidoprowadziotodo budowy ogromnej liczby nieszczelnych szamb. Takim rozwizaniom sprzyjao take funkcjonujcedo niedawnaustawodawstwo, któreani niedawaogmi nominstrumentówskutecznegoegzekwowaniabudowyszczelnychszamb,ani nawet nie obligowao ich do takiego postpowania. Ponadto ludno wiejska nieponosiapraktycznieadnychkonsekwencjiztytuuodprowadzaniawytwa rzanychciekówkomunalnychnapolalubdorowówirzek.prowadziotodo zanieczyszczeniarodowiskaprzyrodniczego(zwaszczawódgruntowychzwiz kamifosforu)orazpogorszeniaestetykiwsi. Wostatnichlatachsytuacjataulegaznacznymzmianom,którewduej mierzebyyuwarunkowanewstpieniempolskidouniieuropejskiej.dyrektywa RadyEuropyzdnia21maja1991roku,nr91/271/EEC 4,zobligowaapastwa czonkowskie do budowy kanalizacji we wszystkich miejscowociach, których liczbamieszkacówprzekracza2tysice.zgodnieztdyrektywmiejscowoci powinny byy zosta wyposaone w sie zbiorcz do 31 grudnia 2005 roku. Ocena wykonania tej dyrektywy w Polsce jest trudna do zrealizowania ze wzgldu na ograniczon dostpno danych. Biorc jednak pod uwag liczb realizowanych inwestycji kanalizacyjnych, zarówno w okresie budetowym ,jaki ,monazakada,ewikszomiejscowociotak duym zaludnieniu posiada kanalizacj. Jednak w maym stopniu ten wymóg dotyczywsi,bowiemredniopolskwiezamieszkujeokoo500osób. EfektemdostosowaniaprawapolskiegodowymogówUniiEuropejskiej, któryrówniewywierasilnywpywnastansanitacjiwsi,spoprawkiwustawie z dnia 13 wrzenia 1996 roku o utrzymaniu czystoci i porzdku w gminach. Zgodnie z obecnie obowizujcymi przepisami, które wynikaj z powyszej ustawy, mieszkacy mieli obowizek podpisania umów na wywóz cieków komunalnych z firmami uprawnionymi do ich odbioru. Przepis ten jest coraz bardziej rygorystycznie egzekwowany przez wadze lokalne. Ponadto, w 2013 rokugminyprzejmujodpowiedzialnozagromadzenieiutylizacjodpadów staych,corówniepowinnoprzyczynisidopoprawystanurodowiskanatu ralnego. Rozwizanie to niesie jednak pewne ryzyko dla gospodarki lokalnej. Umoliwia ono bowiem gminom wykorzystanie w powyszym celu wycznie przedsibiorstw komunalnych, co w duszym okresie moe spowodowa wzrostkosztówtychusugdlamieszkacówwwynikuzanikukonkurencji. 4 OJL135, ,p.40.

21 20 Stanrodowiskanaturalnego,rolnictwoekologiczneiagroturystykawewsiachobjtychankietIERiGPIB AdamWasilewski Proces budowy kanalizacji ioczyszczalni cieków jest obecnie do zaa wansowany.przyczyniysidotegom.in.takieprogramy,jak:sapard,regio nalnepogramyoperacyjneczyprow ,wramachktórychrelatywnie duorodkówprzeznaczonowanienarozwójtychelementówinfrastruktury. Warto podkreli, e do dnia 31 maja 2006 r. w ramach programu SAPARD wydatkowanokwotokoo947,7mlnznawsparcieinwestycjikanalizacyjnych, ana dziaanie PROW pt. Podstawowe usugi dla gospodarki i ludnoci wiej skiej, w którym wikszo inwestycji zwizana bya z budow kanalizacji ioczyszczalnicieków,przeznaczonokwotponad2mldzotych. Tabela8.Kanalizacjawbadanychwsiachw2005i2011r. %badanychwsi Makroregion bezkanalizacji budowawtoku Ogóem 78,9 69,7 13,2 rodkowozachodni 90,0 90,0 0,0 rodkowowschodni 83,9 80,6 3,2 Poudniowowschodni 75,0 56,3 31,3 Poudniowozachodni 77,8 77,8 11,1 Pónocny 60,0 30,0 30,0 ródo:ankietaierigpib. Rozbudowkanalizacjizbiorczejnaobszarachwiejskichpotwierdzajba dania ankietowe IERiGPIB. W 2011 roku sie kanalizacyjn posiadao ponad 30%badanychwsi(tabela8),aokoo13%byowtrakcjejejbudowy.Oznacza to,ewlatach odsetekwsiwyposaonychwsiezbiorczzwikszy siookoo9pkt.proc.wbadanymokresierozbudowakanalizacjinienastpia jednak w makroregionie rodkowozachodnim i poudniowozachodnim. Wmakroregionie rodkowozachodnim sie kanalizacyjna bya zainstalowana jedynie w10% wsi. Gminy tego makroregionu nie miay planów rozbudowy sieci kanalizacyjnej przede wszystkim z uwagi na brak uzasadnienia ekono micznego dla tych inwestycji. Natomiast w makroregionie poudniowo zachodnim kanalizacja bya budowana w kolejnych 11% wsi. Po ukoczeniu tychinwestycjirelatywniedualiczbawsibdziewicwniwyposaona.we wszystkichpozostaychmakroregionachzaobserwowanonatomiastwyranyjej

22 2.Sanitacjaodpadówkomunalnych 21 rozwój. Proces rozbudowy sieci kanalizacyjnej najlepiej obrazuje sytuacja wmakroregioniepónocnym,wktórymmieszkacy30%wsiuzyskalimoliwo korzystania z niej wlatach , a kolejnych 30% w latach Ponadto, w nastpnych 30% wsi bya ona w trakcie budowy. Równie szybko rozwijasisystemkanalizacjizbiorczejnatereniemakroregionupoudniowo wschodniego, którym objto w latach ,3% wsi, a kolejne 18,7% wokresie ponadtow31,3%wsitegomakroregionukanalizacjabya wtrakciebudowy. Korzystanie z oczyszczalni cieków przez mieszkaców badanych wsi ksztatowaosiw2011roku(wskalicaegokraju)napoziomiezblionymdo wyposaenia w sie kanalizacyjn. Moliwo odprowadzania cieków do oczyszczalnimiao34,2%wsi(tabela9),tj.oponad13pkt.proc.wicejni w2005 roku. W latach wzrost tego wskanika wyniós jedynie 3pkt.proc. Tabela9.Oczyszczalnieciekówwbadanychwsiachw2005i2011r. %badanychwsi Makroregion korzystajcychzoczyszczalni pooonych wgminie budujcej oczyszczalni wktórych wystpuj oczyszczalnie zagrodowe Ogóem 21,1 34,2 1,3 28,9 rodkowozachodni 40,0 50,0 0,0 40,0 rodkowowschodni 12,9 19,4 3,2 22,6 Poudniowowschodni 33,3 37,5 0,0 25,0 Poudniowozachodni 44,4 55,6 0,0 55,6 Pónocny 10,0 40,0 0,0 20,0 ródo:ankietaierigpib. Wostatnichlatachnastpiowicwyraneprzyspieszeniebudowyoczysz czalni cieków. Przestrzenny rozkad korzystania z oczyszczalni nie by jednak równomierny. Wzgldnie najwicej wsi korzystao z oczyszczalni wmakroregionie poudniowozachodnim (55,6%), w którym równie najwicej wsi (44,4%) miao tak moliwo w 2005 roku. Jak wynika z prowadzonych

23 22 Stanrodowiskanaturalnego,rolnictwoekologiczneiagroturystykawewsiachobjtychankietIERiGPIB AdamWasilewski wlatachpoprzednichbadaankietowych,juwroku2000obszarywiejskietego regionucharakteryzowaysidodobrzerozwinitsiecikanalizacjizbiorczej. Inwestycje w budow oczyszczalni w tym regionie byy wic spowodowane przedewszystkimkoniecznocizagospodarowaniaciekówgromadzonychtym sposobem. O wyranej poprawie sanitacji wsi w makroregionie poudniowo zachodnimwiadczyrówniepojawieniesiw55,6%wsialternatywnegosposo buoczyszczaniacieków,amianowicieoczyszczalnizagrodowych. Wbadanymokresierelatywnienajwicejwsiuzyskaomoliwokorzy staniazoczyszczalniwmakroregioniepónocnym.natymtereniew2011roku zoczyszczalnikorzystalimieszkacy40%wsi,podczasgdyw2005rokutakich wsibyojedynie10%.naprzeciwlegymbieguniepodwzgldemwyposaenia woczyszczalnie uplasowa si makroregion rodkowowschodni, w którym mieszkacy niespena 20% wsi odprowadzali cieki do oczyszczalni, a okoo 3%wsibyopooonychnatereniegminbudujcychkanalizacj. Tabela10.Odprowadzanieciekówwbadanejgrupiewsiw2005i2011r. Makroregion %wsi,wktórychciekiswywooneprzezodpowiedniesuby Ogóem 71,0 81,6 rodkowozachodni 71,0 100,0 rodkowowschodni 81,3 67,7 Poudniowowschodni 88,9 81,3 Poudniowozachodni 80,0 100,0 Pónocny 76,3 90,0 ródo:ankietaierigpib. Braksiecikanalizacyjnejorazutrudnionyikosztownydostpdooczysz czalniciekówprzyczyniajsidoutrwalaniazychnawykówmieszkacówwsi, conierzadkoskutkujeodprowadzeniemciekówkomunalnychdorzekirowów orazrozlewaniemichnapola.dodatkowosprzyjatemudoniskawiadomo zagroe wynikajcych z nieodpowiedniego zagospodarowania odpadów. Wzwizkuzpowyszymwywoenienapolaczywylewanieciekówdorónego rodzaju rowów byy w wiejskim rodowisku akceptowanymi sposobami ich usuwania.wbadanymokresietymimetodamipozbywanosiciekówwnie spena 19% ankietowanych wsi. W tej kwestii mona zaobserwowa jednak

24 2.Sanitacjaodpadówkomunalnych 23 pewnepozytywnezmiany(tabela10),poniewawlatach aw29% badanychmiejscowociciekibyyrozlewanenapolachbdtrafiaydorowów, rzeklubzbiornikówwodnych.nauwagzasugujerówniefakt,ewmakrore gionach poudniowozachodnim i rodkowozachodnim we wszystkich wsiach cieki byy odprowadzane przez wyspecjalizowane suby. Rozwój systemu gromadzenia i utylizacji odpadów pynnych, jaki dokona si w tych makrore gionach,niepozostajebezwpywunapoprawrodowiskaprzyrodniczegona tychterenach. Najgorsza sytuacja pod wzgldem usuwania cieków wystpuje nato miastwmakroregionierodkowowschodnim,wktórymblisko33%wsipozby wa si cieków poza zorganizowanym systemem. Oznacza to, e w powyszy sposóbpostpujeobecnieznaczniewicejmieszkacówwsiniw2005roku, kiedytowniespena19%wsitegomakroregionuodprowadzanociekinapola lub do rowów. Zwikszenie zagroenia rodowiska w wyniku odprowadzania wtej formie odpadów pynnych odnotowano równie w makroregionie pou dniowowschodnim.odsetekwsi,wktórychciekiwywoonebyyprzezodpo wiedniesubyzmniejszysibowiemnatymterenieo7,6pkt.proc. Tabela11.Formalizacjasystemugromadzeniaiusuwaniamieci wewsiachobjtychbadaniemierigpibw2011r. Makroregion %wsi,wktórychwszystkie gospodarstwadomowepodpisay umowyowywózmieci %gospodarstwdomowych,które niepodpisayumowyowywóz mieciwpozostaychwsiach Ogóem 55,3 10,7 rodkowozachodni 30,0 20,9 rodkowowschodni 64,5 10,6 Poudniowowschodni 62,5 5,3 Poudniowozachodni 55,6 2,6 Pónocny 40,0 16,5 ródo:ankietaierigpib. Elementemktórymaistotneznaczeniewutrzymaniuipoprawiewalorów krajobrazu wiejskiego jest skadowanie i utylizacja rónego rodzaju odpadów staych.wewsiachmonabowiembardzoczstozaobserwowadzikiewysypi skamieci,którenaskutekbrakuodpowiednichzabezpieczemogstanowi

25 24 Stanrodowiskanaturalnego,rolnictwoekologiczneiagroturystykawewsiachobjtychankietIERiGPIB AdamWasilewski zagroeniedlarodowiskanaturalnego.zprzeprowadzonychprzezierigpib bada ankietowych wynikaojednak,e w 2011 wszystkie badane wsie miay dostp do zorganizowanego wywozu mieci. Niemniej proceder nielegalnego pozbywania si odpadów staych nadal istnia. W pewnym stopniu wynika to zwywizywania si przez mieszkaców z ustawowego obowizku podpisania umów o wywóz mieci z wyspecjalizowanymi firmami (tabela 11) oraz egze kwowania tego obowizku przez samorzdy gminne. Z przeprowadzonych bada wynika jednak, e w najbliszych latach lokalna gospodarka odpadami stayminaobszarachwiejskichpowinnazostaunormowana.w2011rokuju w 55% badanych wsi wszystkie rodziny miay bowiem podpisane umowy owywóz mieci. W pozostaych wsiach jedynie 10,7% rodzin wiejskich nie wywizaosiztegoobowizku.oznaczatowzgldniewysokipoziomzaawan sowania w zakresie eliminacji nielegalnej gospodarki odpadami na obszarach wiejskich.procestenmoejednakprzebiegawrónymtempiewposzczegól nych makroregionach. Ju obecnie uzna mona, e sytuacja w tym zakresie przedstawiasidodobrzewmakroregionierodkowowschodnim,wktórym wszystkie rodziny z ponad 64% wsi podpisay umowy o wywóz mieci, awpozostaychwsiachtylko10,6%rodzinnieuregulowaotejkwestii.równie zaawansowany stan odnotowano w makroregionie poudniowowschodnim ipoudniowozachodnim.relatywnienajmniejgospodarstwdomowychpodpi sao natomiast umowy w makroregionie rodkowozachodnim, gdzie 100% takichumówzawarygospodarstwadomowew30%badanychwsi,natomiast wpozostaychwsiachponad20%rodzintegoniedokonao.efektemjestoma wianewczeniejznacznepogorszenieczystocilasówwtymmakroregionie. Przyjterozwizanialegislacyjneniesjedynymczynnikiemdecydujcym o prawidowym funkcjonowaniu systemu gromadzenia i usuwania odpadów staych.istotneznaczeniemajrównieprzyjterozwizaniaorganizacyjneprzez instytucjeodpowiedzialnezawdraanietegosystemu,którymiwtymprzypadku ssamorzdygminne.trzebaprzyjrzesiwictymrozwizaniom(tabela12), aby lepiej oceni dziaania samorzdów oraz zachowania mieszkaców. Jak ju wczeniejzaznaczono,dostpdozorganizowanegowywozumiecimieliwszyscy mieszkacybadanychwsi.wponad72%wsiusugtakoferowaysamorzdo weprzedsibiorstwakomunalne.nadaljednakczmieszkacówniemapodpi sanychumówowywózmieci.brakegzekwowaniategoobowizkuprzezsamo rzdy oznacza wic nie tylko nisk skuteczno we wdraaniu obowizujcego prawa,alerówniekonkretnestratyfinansoweztytuuniepenegowykorzysta nia potencjau przedsibiorstw komunalnych nie mówic ju ostratach pa stwawwynikuzanieczyszczenialasów.niektóremakroregionyrozwizayjednak

26 2.Sanitacjaodpadówkomunalnych 25 dodobrzekwestigromadzeniaiutylizacjiodpadówstaych.dobrymprzyka demjestmakroregionpoudniowozachodni,wktórymprzedsibiorstwakomu nalneoferujsweusugiprawie89%wsi,a100%wsijestobjtychabonamen towym systemem opat za usug, co przy jednoczenie skutecznym egzekwo waniu obowizku podpisania umów zaowocowao bardzo du popraw stanu rodowiskaprzyrodniczego.pewneobawybudzijedynieswegorodzajumonopo lizacja tych usug przez samorzdy gminne. Wydaje si bowiem, e lepszym rozwizaniemdlamieszkacówwsiorazefektywnociwiadczonychusugbyo by ewoluowanie systemu w kierunku koncesjonowania usug. Konkurencja wymusiabybowiemracjonalizacjkosztów. Tabela12.Charakterystykasystemugromadzeniaiusuwaniamieci wewsiachobjtychbadaniemierigpibw2011r. %wsi,wktórych Makroregion usugusuwania miecioferujsamo rzdoweprzedsibior stwakomunalne opatazawywóz miecimaform abonamentu znajdujsiogólno dostpnepojemniki naodpadysegrego wane Ogóem 72,4 86,8 50,0 rodkowozachodni 70,0 80,0 70,0 rodkowowschodni 67,7 83,9 38,7 Poudniowowschodni 81,3 93,8 37,5 Poudniowozachodni 88,9 100,0 55,6 Pónocny 60,0 80,0 80,0 ródo:ankietaierigpib. Zdecydowaniepozytywnywpywnastanrodowiskaprzyrodniczegopo winno mie objcie znacznej liczby wsi abonamentowym systemem opat za wywózmieci.wprowadzeniesystemuopatuzalenionychwycznieodiloci dostarczanych mieci prowadzioby bowiem do wzrostu skali nielegalnego pozbywaniasiich.podtymwzgldemsytuacj naleyocenijako dobrwe wszystkich makroregionach, poniewa w kadym z nich ponad 80% wsi jest objtych systemem abonamentowym. Pozwala to sdzi, e w nastpnych latachzanieczyszczenierodowiskaodpadamistaymibdzieulegaosystema tycznemuzmniejszaniu.wtejkwestiiistotnrolmoeodegrarówniemo liwo bezpatnego pozbywania si odpadów segregowanych (tabela 12).

27 26 Stanrodowiskanaturalnego,rolnictwoekologiczneiagroturystykawewsiachobjtychankietIERiGPIB AdamWasilewski W2011rokutakmoliwomielimieszkacya50%badanychwsi,awma kroregioniepónocnyma80%.naszczególnuwagzasugujejednakmakro regionrodkowozachodni,wktórym80%wsibyoobjtychabonamentowym systememopatzawywózmieci,aw70%wsiznajdowaysiogólnodostpne pojemnikinaodpadysegregowane.pomimotegoznacznaczmieszkaców pozbywaa si odpadów staych w sposób nielegalny, co doprowadzio do wzgldnie duego zanieczyszczenia lasów. wiadczy to z jednej strony o do strzeganiu przez wadze lokalne zagroe dla rodowiska, z drugiej natomiast odosabymegzekwowaniuobowizujcegoprawa.nietylkowadzelokalne s jednak winne zaistniaej sytuacji. Moliwo bezpatnego pozbywania si odpadów segregowanych prowadzi bowiem do znacznej obniki kosztów go spodarstw domowych, zwizanych z usuwaniem mieci. Obnika kosztów po winnawicstymulowamieszkacówdobardziejpowszechnegokorzystaniaze zorganizowanego systemu wywozu odpadów. Tak si jednak nie dzieje, co moe wiadczy o niskiej wiadomoci ekologicznej mieszkaców. W takich przypadkachkoniecznestajesirównoczesnepodejmowaniedziaanarzecz jejpoprawy.wprzeciwnymraziesamorzdombdziebardzotrudnowyegze kwowaobowizujceprawo. 3.Rolnictwoekologiczne Rolnictwo ekologiczne czsto definiowane jest jako system gospodaro wania,któryjestzrównowaonypodwzgldemekologicznym,ekonomicznym ispoecznym, aktywizujcy przyrodnicze mechanizmy produkcji rolniczej po przezstosowanienaturalnychrodkówprodukcji,zapewniajcytrwayzno glebyorazzdrowotnorolinizwierzt.prowadzenieprodukcjirolnejwopar ciu o powysze zasady jest wysoce korzystne dla rodowiska naturalnego. Systemtenzapobiegabowiemdegradacjiglebiwódgruntowych,nieprzyczy nia si do zanieczyszczenia powietrza, sprzyja zachowaniu biorónorodnoci, atakeograniczawznacznymstopniuzuycieenergii.zdrugiejstronykonsu menciotrzymujproduktywysokiejjakoci zarównowaspekciezdrowotnym, jakipodwzgldemwasnociorganoleptycznych,takichjak:wygld,smakczy zapach.wyszecenyproduktówekologicznychmogbyjednakbarierdost pu do tej ywnoci dla ludnoci o niszych dochodach. W przypadku braku wsparciafinansowegodlatejprodukcjizestronypastwa,ograniczonypopyt moespowolni,anawetzahamowajejdalszyrozwój.

28 3.Rolnictwoekologiczne 27 Wymierne wykorzystanie naturalnych sposobów w produkcji rolniczej moeprzynietakepewnekorzyciekonomiczne.wymienitunaleymidzy innymi lepsze wykorzystanie siy roboczej w gospodarstwach, a przy okazji utrzymaniegospodarstwrolnychjakowarsztatówpracy.ponadtowytwarzanie produktówekologicznychwiesizmoliwociamiuzyskiwaniawyszychcen na rynku, a obecnie równie dopat z funduszy Unii Europejskiej. Pro rodowiskowycharaktertegotypuprodukcjiorazwytwarzaniezdrowejywno cimogrównieprzyczynisidointensyfikacjirozwojupozarolniczychfunkcji gospodarstwrolnych,jaknp.agroturystykaczyochronaprzyrodyikrajobrazu. Wwysokorozwinitychkrajachobserwowanyjeststalerosncypopytna ywnoekologiczn.nawieciejesttodowanysektorrolnictwa,poniewa w2010rokurynekproduktówekologicznychosignwarto44,5mldeuro 5, awporównaniudoroku2009rynektychproduktówzwikszysiookoo9% wstanach Zjednoczonych i Europie. W 2010 roku, w Stanach Zjednoczonych konsumenci wydali na zakup produktów ekologicznych kwot 20,2 mld euro, aweuropieokoo19,6mldeuro.takznacznywzrostpopytunaproduktyeko logiczne doprowadzi do wzrostu ich powierzchni upraw. W 2010 roku po wierzchniatazajmowaaweuropie10mlnhaibyawikszao9%niw2009 roku.przykademkraju,wktórym znaczniezwikszysiobszaruprawekolo gicznych,jestaustria.w2010roku20%uytkówrolnychbyotamprzeznaczo ne do wytwarzania produktów ekologicznych. Dla porównania, w 2003 roku szacowano, e w Austrii udzia gruntów wykorzystywanych pod produkcj ekologicznwstosunkudouprawogóemksztatowasinapoziomie12,8%. WPolscerolnictwoekologicznejestjednakznaczniesabiejrozwinite.W2011 roku udzia powierzchni przeznaczonej pod produkcj ekologiczn, zarówno wgospodarstwachposiadajcychcertyfikat,jakiwgospodarstwachbdcych w trakcie przestawiania produkcji, w ogólnej powierzchni uytków rolnych wynosi jedynie okoo 4%. Niemniej oznacza to do znaczy wzrost tej po wierzchni,poniewaw2005rokujejudziawynositylko0,3%ogóuur. Rosncezapotrzebowanieprzyczyniosijednakdopowstanianarynku produktów ekologicznych nieuczciwej konkurencji, oferujcej jako zdrow ywnoproduktywytwarzanewsposóbniezgodnyzjejzasadami.wzwizku zpowyszym, na pocztku lat 90. Stany Zjednoczone i Wspólnota Europejska podjy si uregulowa prawnych w zakresie standardów i certyfikacji gospo darstworganicznychnapodstawiezaoemidzynarodowejfederacjirolnic 5 DaneFiBL,WelshInstituteofRuralSciencez2003roku.

29 28 Stanrodowiskanaturalnego,rolnictwoekologiczneiagroturystykawewsiachobjtychankietIERiGPIB AdamWasilewski twaekologicznego(ifoam).wpolscerównieodpocztkulatdziewidziesi tychprodukcjaekologicznaodbywasiwoparciuoatest.w2011rokudojego wydawaniauprawnionychbyoa11jednostekcertyfikujcych,amianowicie: 1. EKOGWARANCJAPTRESp.zo.o., 2. PNGSp.zo.o., 3. COBICOSp.zo.o., 4. BIOEKSPERTSp.zo.o., 5. BIOCERTMAOPOLSKASp.zo.o., 6. POLSKIECENTRUMBADAICERTYFIKACJIS.A., 7. AGROBIOTESTSp.zo.o., 8. TÜVRHEINLANDPOLSKASp.zo.o., 9. CENTRUMJAKOCIAGROEKOSp.zo.o., 10. SGSPOLSKASp.z o.o., 11. CONTROLUNIONPOLANDSp.zo.o. W roku 2011 atest uprawniajcy do sprzeday swych produktów jako zdrowejywnociposiadaoponad15tys.gospodarstw(tabela13). Tabela13.Gospodarstwaekologicznezcertyfikatemzgodnociibdce wokresieprzestawianiaw2005i2011r. Makroregion 2005 Liczbagospodarstwekologicznychwlatach 2011 wskanikwzrostu 2005=100 Ogóem rodkowozachodni rodkowowschodni Poudniowowschodni Poudniowozachodni Pónocny ródo:inspekcjajakocihandlowejartykuówrolnospoywczych. Wtymokresiekolejne9tys.gospodarstwznajdowaosiwtrakcieprze stawiania na produkcj ekologiczn. cznie liczba gospodarstw prowadzcych produkcj metodami ekologicznymi oraz bdcych w trakcie przestawiania na