SPIS TREŚCI. 3. Agata BUDZYŃSKA-BIERNAT Pracownik młody czy doświadczony? Sytuacja osób bezrobotnych w Wielkopolsce...33

Transkrypt

1 SPIS TREŚCI 1. Joanna ADAMSKA-MIERUSZEWSKA, Magdalena MOSIONEK-SCHWEDA Rozwój indywidualnych oszczędności emerytalnych w kontekście skłonności Polaków do oszczędzania Marta BORDA Sytuacja finansowa gospodarstw domowych w Polsce w kontekście rozwoju mechanizmów prywatnego finansowania opieki zdrowotnej Agata BUDZYŃSKA-BIERNAT Pracownik młody czy doświadczony? Sytuacja osób bezrobotnych w Wielkopolsce Marcin BUTLEWSKI, Edwin TYTYK Inżynieria ergonomiczna dla aktywizacji osób starszych Monika DOBSKA Jakość usług medycznych a medical malpractice, jako niepowodzenie we wdrażaniu jakości do podmiotów leczniczych Małgorzata GAJOWIAK Wyzwania rynku pracy w obliczu kryzysu demograficznego wybrane aspekty Roman GARBIEC Optymalizacja polskiego systemu ubezpieczeń społecznych Adam GÓRNY, Małgorzata REMBIASZ Determinanty oceny możliwości wykonywania pracy przez osoby w wieku Patrycja KOWALCZYK-RÓLCZŃSKA Rola odwróconego kredytu hipotecznego w zabezpieczeniu emerytalnym Andżelika LIBERTOWSKA Ludzie starsi we współczesnym społeczeństwie Michał A. MICHALSKI Culture behind the demographic decline. What happened to the Big Why of the Western Civilization? Agnieszka MORAWIAK Nowe wyzwania. Zarządzanie wiedzą i wiekiem we współczesnym przedsiębiorstwie Anna PRZEWOŹNA SKOWROŃSKA, Sylwia WNUK, Monika BRENK Skutki emigracji Polaków dla systemu emerytalnego...161

2 14. Paweł ROMANOW, Józef FRĄŚ Ubezpieczenia w transporcie w aspekcie efektów ekonomicznych przewoźników drogowych Joanna RUTECKA Świadczenia emerytalne a zaspokojenie zmieniających się potrzeb w okresie dezaktywizacji zawodowej Marek SZCZEPAŃSKI Systemy zabezpieczenia emerytalnego wobec ryzyka ubóstwa osób starszych Anna WIJKOWSKA Obniżenie kosztów prowadzenia Pracowniczego Programu Emerytalnego...211

3 Joanna ADAMSKA-MIERUSZEWSKA Magdalena MOSIONEK-SCHWEDA * ROZWÓJ INDYWIDUALNYCH OSZCZĘDNOŚCI EMERYTALNYCH W KONTEKŚCIE SKŁONNOŚCI POLAKÓW DO OSZCZĘDZANIA Streszczenie: Celem artykułu jest analiza i ocena rozwoju indywidualnych form zabezpieczenia dochodów emerytalnych w ramach trzeciego filara w kontekście skłonności Polaków do oszczędzania na podstawie analizy źródeł wtórnych oraz wyników własnego badania ankietowego. W konsekwencji wdrażanej od 1999 r. reformy systemu emerytalnego państwo przestało pełnić funkcję monopolisty w obszarze zapewniania emerytur, a jego ingerencja miała być stopniowo ograniczana na rzecz programów indywidualnego oszczędzania długoterminowego. Wdrażane w ramach trzeciego filara rozwiązania IKE czy IKZE miały być znaczącym źródłem przyszłych świadczeń emerytalnych. W praktyce jednak od ponad dziesięciu lat rozwiązania te nie cieszą się popularnością wśród ubezpieczonych, a liczba otwartych kont niewiele przekracza 1,2 mln, z czego zdecydowana większość nie jest aktywna. W społeczeństwie brakuje wiedzy o możliwościach inwestowania w ramach trzeciego filara, nie ma również kultury oszczędzania długoterminowego. Chociaż zdecydowana większość badanych jest świadoma wagi oszczędności dla zapewnienia świadczeń emerytalnych i nie ma zaufania do systemu publicznego, to nadal oszczędza z myślą o realizacji krótkookresowych potrzeb i odkłada w czasie inwestycje długoterminowe. Słowa kluczowe: oszczędności emerytalne, skłonność do oszczędzania, IKE, IKZE, III filar INDIVIDUAL PENSION SAVING PLANS IN THE CONTEXT OF SAVINGS TENDENCIES IN POLAND Summary: As a result of the Polish pension system s reform implemented in 1999 state and public institutions are no longer monopolists on the pension market. Capital market Uniwersytet Gdański, Wydział Ekonomiczny, Instytut Handlu zagranicznego, Zakład Międzynarodowych Rynków Finansowych. ** Uniwersytet Gdański, Wydział Ekonomiczny, Instytut Handlu zagranicznego, Zakład Międzynarodowych Rynków Finansowych.

4 solutions, such as individual retirement accounts (IRA), were supposed to become a significant source of future pension income. In practice, however ten years after first IRA were established, there are only 1.2 million accounts and most of them are not active (no inflows in the previous year). There are two groups of reasons influencing such a weak interest in pension savings products lack of knowledge and no long-term saving culture in Poland. The vast majority of our society seems to be aware of the importance of individual retirements savings and plans in order to secure future income, their confidence in the public system is very low, but they still prefer short-term savings or they spend almost entire disposable income. The paper deals with the problem of individual pension savings plans, especially products offered within so called third pillar, in the context of saving tendencies and possibilities in Poland. The article is based on the literature review, statistic data published by the Financial Supervision Commission, and the results of survey conducted among over 350 people from Pomerania voivodeship. Key words: retirement savings, propensity to save, IKE, IKZE, pillar III WPROWADZENIE Wraz z wprowadzeniem trójfilarowego modelu systemu emerytalnego w 1999 r. powstały nowe instytucje zapewniające świadczenia emerytalne o charakterze prywatnym, w efekcie czego zmieniła się również rola państwa. Ponadto, zgodnie z założeniami reformatorów, ingerencja państwa w zapewnianie dochodów emerytalnych ma być ograniczona na rzecz inicjatywy własnej przyszłych emerytów, poprzez decyzje o dobrowolnym uczestnictwie w dodatkowych, preferowanych przez państwo, przedsięwzięciach emerytalnych, oferowanych w ramach trzeciego filara. Początkowo, uzupełnieniem systemu powszechnego były jedynie pracownicze programy emerytalne (PPE), do których dostęp mieli tylko ubezpieczeni zatrudnieni w zakładzie pracy oferującym taką formę dobrowolnego oszczędzania. Dopiero w 2004 r. trzeci filar stał się bardziej dostępny dzięki wprowadzeniu tzw. indywidualnych kont emerytalnych (IKE), a w 2012 r. dodatkowo indywidualnych kont zabezpieczenia emerytalnego (IKZE). Mimo iż wszystkie dostępne w trzecim filarze formy oszczędzania charakteryzują się dobrowolnością, należy traktować je jako istotny i niezbędny element obecnego systemu emerytalnego ze względu na fakt znacznego obniżenia stopy zastąpienia 1 prognozowanej dla systemu repartycyjno-kapitałowego. Kalkulacje dotyczące 1 Stopa zastąpienia netto to relacja między wysokością pierwszego otrzymanego indywidualnego świadczenia emerytalnego netto do wysokości wynagrodzenia netto w okresie bezpośrednio poprzedzającym moment przejścia na emeryturę. Pod tym pojęcie rozumie się też niekiedy relację pierwszego świadczenia emerytalnego netto do przeciętnego wynagrodzenia z okresu aktywności zawodowej netto [Urząd Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych 2003, s. 35].

5 przyszłej stopy zastąpienia były jednym z kluczowych elementów prac nad założeniami reformy systemu emerytalnego szacunki przygotowane w Biurze Pełnomocnika Rządu ds. Reformy Zabezpieczenia Społecznego 2 stały się argumentem mocno wspierającym wprowadzenie proponowanych rozwiązań, bowiem już wówczas sygnalizowały one, iż średnia stopa zastąpienia w nowym systemie ulegnie obniżeniu. Liczne symulacje publikowane przez naukowców, ekspertów oraz instytucje finansowe, mimo występujących różnic w prezentowanych wynikach, jednoznacznie wskazują na istotne obniżenie relacji pomiędzy wysokością świadczenia emerytalnego i wysokością wynagrodzenia otrzymywanego w okresie aktywności zawodowej. Konieczna zatem staje się indywidualna troska o poziom dochodów uzyskiwanych po zakończeniu kariery zawodowej i skorzystanie z dodatkowego źródła oszczędności emerytalnych w celu uzupełnienia świadczenia z bazowej części systemu. Taką przesłanką kierowali się twórcy reformy emerytalnej tworząc trzeci filar przeznaczony do gromadzenia dobrowolnych oszczędności emerytalnych. Zakładali oni również, iż wraz z wprowadzeniem reformy zostaną uruchomione czynniki oddziałujące na indywidualne decyzje uczestników systemu. Działania te miały być ukierunkowane na rozbudzenie i zwiększenie świadomości ubezpieczeniowej społeczeństwa, na wywołanie poczucia indywidualnej odpowiedzialności za wysokość dochodów emerytalnych, na rozpowszechnienie wiedzy o zasadach naliczania świadczenia według nowej formuły emerytalnej i wskazanie czynników, które w nowym systemie będę kształtowały wysokość emerytury. Osoby ubezpieczone powinny przede wszystkim mieć świadomość, iż w systemie kapitałowym podejmowane przez nie decyzje i wybory w okresie pozostawania na rynku pracy znajdą w przyszłości odzwierciedlenie w wysokości ich świadczenia emerytalnego, a tym samym w poziomie życia po odejściu na emeryturę. Nie ulega wątpliwości, iż świadomość ubezpieczeniowa jest jednym z ważniejszych elementów dobrze funkcjonującego systemu ubezpieczeń (społecznych, jak również gospodarczych). W rzeczywistości jednak, wprowadzane zmiany w systemie oraz związane z tym pojawienie się i rozwój nowych podmiotów i oferowanych przez nie produktów nie idą w parze ze wzrostem świadomości ubezpieczeniowej (Mosionek, 2007, s ). Sama świadomość emerytalna i zrozumienie konieczności indywidualnego zadbania o standard życia na emeryturze nie są jednak wystarczające do tego, by rzeczywiście świadomie rozpocząć dobrowolne gromadzenie środków emerytalnych. Uczestnictwo w trzecim filarze wiąże się bowiem z dodatkową składką, co dla wielu osób stanowi naturalną barierę finansową. Celem artykułu jest analiza i ocena rozwoju indywidualnych form zabezpieczenia dochodów emerytalnych w ramach trzeciego filara w kontekście 2 Biuro powołano 1 października 1996 r. w składzie: Michał Rutkowski (dyrektor Biura), Marek Góra (wicedyrektor Biura), Andrzej Bratkowski, Marek Mazur, Krzysztof Pater, Ryszard Petru, Krzysztof Starzec, Irena Topińska, Aleksandra Wiktorow. W tym gronie został przygotowany program reformy polskiego systemu emerytalnego zatytułowany przez jego autorów "Bezpieczeństwo dzięki różnorodności".

6 skłonności Polaków do oszczędzania. Praca powstała w oparciu o analizę krytyczną literatury, dostępnych opracowań w tym zakresie, jak również na podstawie danych statystycznych publikowanych przez Komisję Nadzoru Finansowego oraz raportów dotyczących skłonności Polaków do oszczędzania. Dodatkowo artykuł uzupełniono o wyniki własnych badań ankietowych. Zrealizowano dwa badania z wykorzystaniem tego samego kwestionariusza pierwsze badanie przeprowadzono w styczniu 2015 r. na grupie 119 osób, klientów jednego z centrów handlowych w Gdańsku, drugie w lutym 2015 r. na grupie 335 studentów Wydziału Ekonomicznego Uniwersytetu Gdańskiego. 1. RYNEK INDYWIDUALNYCH OSZCZĘDNOŚCI EMERYTALNYCH W LATACH IKE zostały wprowadzone, jako uzupełnienie dobrowolnych form oszczędzania w ramach trzeciego filara systemu, na mocy ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o indywidualnych kontach emerytalnych. Ówczesne szacunki krajowych instytucji finansowych oraz resortu gospodarki przewidywały, iż w pierwszym roku działania IKE na gromadzenie dodatkowych środków w tej formie zdecyduje się od około 1,7 mln do 3,5 mln Polaków, którzy ulokowaliby na koncie emerytalnym około 2-3 mld PLN. Pesymistyczny scenariusz zakładał powstanie około 600 tysięcy kont (Mosionek, 2007, s. 314). Rzeczywiste wyniki okazały się dziesięciokrotnie mniejsze od dolnej granicy prognozy. Od początku września do końca grudnia 2004 r. powstało zaledwie nieco ponad 175 tysięcy IKE, na których zdeponowano łącznie niespełna 170 mln PLN (zob. tabela 1). Największą popularnością cieszyły się konta emerytalne oferowane przez zakłady ubezpieczeń instytucje te na koniec 2004 r. prowadziły ponad 60% ogólnej liczby kont (prawie 111 tysięcy), natomiast najmniejsze zainteresowanie wzbudziły IKE oferowane przez podmioty prowadzące działalność maklerską (6 279 kont). W kolejnych latach sytuacja na rynku IKE nadal kształtowała się znacznie poniżej pierwotnych założeń - najwięcej kont w historii rynku IKE odnotowano na koniec 2007 r. i było to zaledwie nieco ponad 915 tys. sztuk. Począwszy od 2008 r. obserwujemy głównie spadek liczby zarejestrowanych IKE, jak również nowo otwartych, przy jednoczesnym wzroście liczby zamykanych IKE. Biorąc pod uwagę tzw. konta aktywne (tj. konta, na które w ciągu roku wpłynęła co najmniej jedna składka) sytuacja wygląda jeszcze gorzej, bowiem jedynie co trzecie konto emerytalne było zasilane środkami (w 2013 r. liczba kont aktywnych wyniosła niespełna 260 tys.).

7 Tabela 1. Podstawowe statystyki rynku IKE w latach (dane na koniec roku, za 2014 r. dane za I półrocze) Kryterium 2004 r r r r r r r r r r r. Liczba IKE Nowo otwarte (szt.) Wartość aktywów (tys PLN) Wartość wypłat (tys PLN) Liczba wypłat (szt.) Wartość zwrotów (tys. PLN) Liczba zwrotów (szt.) Limit wpłat na IKE (PLN) Źródło: Opracowanie własne. Rzeczywista struktura rynku kont emerytalnych według poszczególnych form, ukształtowana na koniec 2004 r., jak i w późniejszym czasie, istotnie odbiegała od wyników uzyskanych w trakcie badania opinii publicznej przeprowadzonego przez Pentor przed wprowadzeniem IKE, w okresie marzec-czerwiec 2004 r. 3. Według instytutu Pentor, spośród 1,5 3,5 mln osób, które deklarowały chęć założenia konta emerytalnego, aż 32% wybrałoby bank, 16% firmę ubezpieczeniową, a jedynie 8% IKE w formie funduszu inwestycyjnego. W praktyce proporcje te kształtowały się odmiennie. Od początku działalności IKE najwięcej kont emerytalnych prowadziły zakłady ubezpieczeń na życie: ponad 60% wszystkich kont w 2004 r. i w 2005 r., natomiast w połowie 2006 r. wskaźnik ten przekroczył 70%. Według najnowszych danych (na dzień 30 czerwca 2014 r.) nadal najwięcej IKE funkcjonowało w zakładach ubezpieczeń (566 tys., około 70%), zaś najmniej we wprowadzonych w 2012 r. tzw. dobrowolnych funduszach emerytalnych (1,8 tys.). Mimo podniesienia rocznego limitu wpłat na IKE, średnia wysokość wpłat pozostaje na bardzo niskim poziomie - w I półroczu 2014 r. wyniosła 2,2 tys. PLN. Najwyższą wartość od początku istnienia IKE notuje się w podmiotach prowadzących działalność maklerską (w 2014 r. było to 7,9 tys. PLN). Wartości te przekładają się na średni stan rachunków - w analizowanym czasie na rachunkach IKE zgromadzono przeciętnie 5,7 tys. PLN, a najwyższy przeciętny 3 Badanie "IKE - wiedza i zainteresowanie Polaków" przeprowadzone w okresie marzecczerwiec 2004 r. na reprezentatywnej, ogólnopolskiej próbie 6000 osób [Pentor 2004, źródło internetowe].

8 stan rachunku posiadali oszczędzający w podmiotach prowadzących działalność maklerską: 33,8 tys. PLN (Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, 2014, s. 3). Tabela 2. Struktura IKE (w %) według kryterium wieku osób oszczędzających w latach (dane na koniec roku, za 2014 r. dane za I półrocze) Wiek 2004 r r r r r. do 30 lat 15,4 14,1 14,7 12,6 12,0 10,5 8,8 7,8 6,5 5,1 4, lat 28,4 24,0 23,1 22,7 24,1 25,3 25,3 24,9 24,6 23,5 23, lat 30,0 27,1 26,5 25,1 24,5 24,6 24,5 24,1 24,2 24,4 24, lat 19,1 23,0 25,0 26,5 27,7 29,1 29,8 29,5 29,4 29,4 29,3 pow. 60 lat 7,1 11,8 10,8 13,0 11,7 10,5 11,7 13,7 15,3 17,7 18,5 Źródło: Opracowanie własne. Struktura grupy osób oszczędzających w ramach kont emerytalnych, analizowana ze względu na płeć oraz wiek, ukształtowana w pierwszych miesiącach funkcjonowania IKE nie uległa w dalszym okresie istotnym modyfikacjom. W okresie od września do grudnia 2004 r. więcej kont emerytalnych zostało założonych przez kobiety niż mężczyzn, chociaż różnice nie były bardzo duże: 51% kont założyły kobiety, zaś 49% mężczyźni. W kolejnych latach większe zainteresowanie oszczędzaniem na kontach emerytalnych nadal wykazywały kobiety. Natomiast zmianie uległa struktura grupy osób oszczędzających w ramach IKE według kryterium wieku. Początkowo największy udział w ogólnej liczbie kont miały IKE założone przez osoby w wieku od 41 do 50 lat (zob. tabela 2). W 2007 r. nastąpił spadek udziału oszczędzających z tej grupy wiekowej i wzrost udziału osób w kategorii wiekowej lat. Najmniejszy udział w łącznej liczbie oszczędzających na kontach emerytalnych miały w latach osoby powyżej 60 roku życia, a w dalszym okresie osoby w wieku do 30 roku życia w I półroczu 2014 r. udział kont tej grupy w łącznej liczbie kont ukształtował się na poziomie około 4,4% (Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, 2014, s. 8-9) r r r r r r.

9 Tabela 3. Podstawowe statystyki rynku IKZE oraz struktura IKZE (w %) według kryterium wieku osób oszczędzających w latach (dane na koniec roku, za 2014 r. dane za I półrocze) Kryterium 2012 r r r. Liczba IKZE Nowo otwarte (szt.) Liczba aktywnych kont Wskaźnik aktywnych IKZE (%) 6,6 11,0 8,9 Wartość aktywów (tys. PLN) Wartość wypłat (tys. PLN) Liczba wypłat (szt.) Wartość zwrotów (tys. PLN) Liczba zwrotów (szt.) Limit wpłat na IKZE (PLN) Struktura wiekowa osób posiadających IKZE (%) do 30 lat 19,9 16,6 15, lat 27,2 27,7 27, lat 27,1 26,9 27, lat 24,5 26,5 27, lat 1,1 2,1 2,9 Powyżej 65 lat 0,2 0,2 0,3 Źródło: Opracowanie własne. W 2012 r. oferta trzeciego filara powiększyła się o kolejną formę indywidualnych oszczędności emerytalnych, tzw. indywidualne konta zabezpieczenia emerytalnego. Funkcjonują one również na podstawie przepisów zawartych w ustawie z 2004 r. o indywidualnych kontach emerytalnych. Celem ich wprowadzenia było dążenie do pobudzenia rozwoju trzeciego filara - z tego względu w przypadku IKZE ustawodawca przewidział silniejsze zachęty podatkowe niż dla IKE i PPE, tj.: ubezpieczony może odliczyć składkę odprowadzaną na IKZE od podstawy opodatkowania podatkiem dochodowym od osób fizycznych, dochody uzyskane z konta są zwolnione z podatku od zysków kapitałowych, a wypłata środków podlega opodatkowaniu preferencyjną, zryczałtowaną stawką podatku w wysokości 10% (o ile wypłata została dokonana po ukończeniu 65 roku życia i wpłacaniu na konto środków przez co najmniej 5 lat). IKZE nie mają jednak zastąpić IKE - ubezpieczony może posiadać jednocześnie oba konta emerytalne. Krótki okres funkcjonowania IKZE uniemożliwia przesądzanie o sukcesie lub porażce tego produktu emerytalnego, chociaż wstępna analiza danych statystycznych nie napawa optymizmem. W pierwszym roku funkcjonowania IKZE instytucje finansowe podpisały ponad 504 tys. umów o prowadzenie konta, jednak wpłat dokonano na zaledwie niespełna 33 tys. IKZE (6,6% ogółu kont), a około 7 tys. rachunków zostało zamkniętych w wyniku podjęcia przez

10 ubezpieczonych decyzji o odstąpieniu od umowy przed dokonaniem pierwszej wpłaty. W sumie na koniec 2012 r. funkcjonowało kont i w kolejnych latach liczba ta uległa nieznacznemu obniżeniu (zob. tabela 3). Oszczędności zebrane na IKZE wzrosły z około 52 mln PLN w 2012 r. do zaledwie 154 mln PLN w I połowie 2014 r. Największą popularnością cieszyły się, podobnie jak w przypadku IKE, konta oferowane przez zakłady ubezpieczeń - instytucje te prowadziły w 2012 r. 73% IKZE i ten udział rósł w kolejnych latach: do 78% w 2013 r. i 80% w I półroczu 2014 r. Zdecydowanie najmniej kont otworzono w bankach: w 2012 r. podmioty te obsługiwały zaledwie 19 IKZE, rok później 33, natomiast w 2014 r. liczba ta wzrosła do sztuk (co stanowiło 0,4% ogółu IKZE) (Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, 2014, s. 21). Biorąc pod uwagę wiek posiadaczy IKZE, największe zainteresowanie obserwuje się wśród osób w wieku lat, przy czym udział osób z poszczególnych przedziałów wiekowych rozkładał się równomiernie - około 27-28% (zob. tabela 3). Zdecydowanie najmniejsze zainteresowanie IKZE wystąpiło wśród osób w wieku powyżej 60 lat - chociaż udział tej grupy wiekowej w strukturze IKZE wzrósł z 1,3% w 2012 r. do 3,2% w I półroczu 2014 r. Warto natomiast zwrócić uwagę na oszczędzających w wieku do 30 lat. Wprawdzie ich udział w liczbie IKZE uległ zmniejszeniu, jednakże porównanie liczby posiadanych przez nich IKZE i IKE wskazuje, że częściej wybierają IKZE: na koniec czerwca 2014 r. funkcjonowało takich kont 74,7 tys., podczas gdy jedynie 35,9 tys. osób w tym wieku posiadało IKE (Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, 2014, s. 21). W efekcie wprowadzonej w 1999 r. reformy systemu emerytalnego, ubezpieczony stał się jego aktywnym uczestnikiem, co przejawiało się nie tylko w konieczności podjęcia szeregu decyzji dotyczących przynależności do obowiązkowych części systemu, lecz również przejęcia części odpowiedzialności za kształtowanie przyszłych dochodów emerytalnych. Z pomocą ubezpieczonym miał przyjść trzeci filar obejmujący różne formy dodatkowego, dobrowolnego oszczędzania środków w okresie aktywności zawodowej z myślą o utrzymaniu określonego poziomu życia po przejściu na emeryturę. Podejmowane przez ustawodawcę działania obejmujące rozszerzanie oferty trzeciego filara czy też wprowadzanie różnorodnych zmian w konstrukcji poszczególnych form dobrowolnego oszczędzania, nie przynoszą jednak oczekiwanych rezultatów - na IKE oszczędza około 5% uprawnionych osób, a na IKZE zaledwie 3%. Jako przyczynę niepowiedzenia trzeciego filara wskazuje się najczęściej brak wiedzy i świadomości ubezpieczonych w kwestii obniżenia stopy zastąpienia, a tym samym konieczności samodzielnego zadbania o dochody emerytalne. Dodatkowo, wymienia się brak znajomości poszczególnych form oszczędzania, ich zbytnie skomplikowanie, jak również mylenie IKE/IKZE z otwartymi funduszami emerytalnymi, co w kontekście ostatnich zmian dotyczących OFE może rodzić obawy o utratę kontroli nad oszczędnościami. Nie można jednak pomijać jeszcze jednej kwestii - sytuacji finansowej ubezpieczonych i ich skłonności do oszczędzania.

11 2. SKŁONNOŚĆ POLAKÓW DO OSZCZĘDZANIA W LATACH Już na etapie wprowadzania reformy systemu emerytalnego wyniki licznie przeprowadzanych wówczas przez różne instytucje sondaży potwierdzały występowanie poważnego problemu w obszarze skłonności Polaków do oszczędzania. W tabeli 4 zestawiono wyniki corocznego badania realizowanego przez Ipsos w latach , które jednoznacznie wskazują na systematyczne pogarszanie się oceny Polaków na temat możliwości gromadzenia oszczędności. W styczniu 1999 r. 66% ankietowanych uważało, że w ciągu najbliższych dwunastu miesięcy nie uda im się odłożyć żadnych środków finansowych, podczas gdy w 2004 r. wskaźnik ten wyniósł już 84%. Z kolei odsetek osób, które były zdania, że uda im się odłożyć oszczędności, zmniejszył się w stosunku do 1999 r. o połowę i w 2004 r. wyniósł 12%. W styczniu 2004 r. jedynie 16% Polaków deklarowało posiadanie oszczędności, w porównaniu do 30% w 1999 r. W tej grupie dominujący udział miały osoby, które posiadały drobne oszczędności w wysokości swoich dochodów z ostatnich 2-5 miesięcy. Również wśród tych osób zanotowano największy spadek oszczędności w 1999 r. 20% osób deklarowało zgromadzenie środków pieniężnych o wartości kilkumiesięcznych dochodów, natomiast pięć lat później odsetek ten spadł do 11% (Ipsos, 2004, źródło internetowe). Tabela 4. Wyniki badań Ipsos dotyczących oszczędności Polaków w latach Czy sądzi Pan(i), że w ciągu najbliższych 12 miesięcy uda się Panu(i) odłożyć jakieś pieniądze? Odpowiedzi 1999 r r r r r r. Tak 25% 21% 16% 15% 13% 12% Nie 66% 71% 74% 77% 81% 84% Trudno powiedzieć 9% 8% 10% 8% 6% 5% Źródło: (Ipsos, 2004, źródło internetowe). Z drugiej jednak strony znaleźć można wyniki badań opinii publicznej wskazujące na chęć uczestniczenia Polaków w dobrowolnym oszczędzaniu na emeryturę. Dla przykładu, według sondażu przeprowadzonego przez CBOS w czerwcu 1998 r. 4, zatem przed wejściem w życie reformy systemu emerytalnego, 60% respondentów deklarowało gotowość przeznaczania części zarobków na opłacanie dodatkowej składki na cele emerytalne (zob. tabela 5). Największe zainteresowanie uczestnictwem w trzecim filarze zostało wówczas odnotowane 4 Badanie Aktualne problemy i wydarzenia, przeprowadzone w dniach czerwca 1998 r. na reprezentatywnej próbie losowej dorosłej ludności Polski (1 103 osób). Pytanie o gotowość uczestnictwa w trzecim filarze skierowane zostało tylko do osób, które stwierdziły, że reforma systemu emerytalnego będzie ich dotyczyła osobiście (673 osoby).

12 wśród osób w wieku lat. Co piąta osoba z grupy wiekowej lat oraz lat nie potrafiła jeszcze podjąć decyzji. Tabela 5. Gotowość uczestniczenia w dobrowolnym oszczędzaniu na dodatkową emeryturę deklarowana w 1998 r. (w %) Wiek (w latach) Czy Pan(i) osobiście przeznaczył(a)by część swoich zarobków na dodatkowe składki, aby mieć wyższą emeryturę? Tak Nie Trudno powiedzieć Ogółem Źródło: (CBOS, 1998, s. 6-7). W 2004 r., w przededniu wprowadzenia IKE, Pentor przeprowadził badanie, celem którego było zdiagnozowanie stosunku Polaków do indywidualnych kont emerytalnych jako nowej możliwości oszczędzania na emeryturę oraz określenie potencjału rozwoju rynku IKE w Polsce 5. Wyniki badań ujawniły przede wszystkim brak wiedzy o IKE - większość respondentów słyszała wówczas po raz pierwszy o tej formie odkładania na emeryturę. Jednak to nie brak wiedzy był czynnikiem ograniczającym zainteresowanie Polaków możliwością skorzystania z IKE, lecz posiadane przez nich zdolności do oszczędzania. Zaledwie 10% respondentów zadeklarowało możliwość zaoszczędzenia około 300 PLN miesięcznie, ale kosztem dużych wyrzeczeń, natomiast 20% badanych nawet przy takim założeniu nie była w stanie odłożyć żadnych pieniędzy. Jedynie 5% respondentów stwierdziło, że może pozwolić sobie na odkładanie 200 PLN miesięcznie bez uszczerbku dla domowego budżetu. Znajduje to odzwierciedlenie w hierarchii deklarowanych powodów niskiego zainteresowania dodatkowym gromadzeniem środków na emeryturę w ramach IKE. Brak środków finansowych uplasował się bowiem na pierwszym miejscu wśród wymienianych barier korzystania z IKE (Pentor, 2004, źródło internetowe). Tabela 6. Wyniki badań TNS Polska dotyczących oszczędzania przez Polaków z myślą o emeryturze (w %) Czy oszczędza Pan(i) z myślą o emeryturze? Odpowiedzi 2010 r r r r. Tak Nie Trudno powiedzieć/odmowa Źródło: (TNS Polska, 2013, s. 42). 5 Badanie "IKE - wiedza i zainteresowanie Polaków" przeprowadzone w okresie marzecczerwiec 2004 r. na reprezentatywnej, ogólnopolskiej próbie osób.

13 Nowsze sondaże również nie napawają optymizmem i nie wskazują na poprawę sytuacji w kwestiach oszczędności Polaków, w tym przeznaczonych na cele emerytalne. Według wyników badania prowadzonego przez TNS Polska 6, z jednej strony około 60% ankietowanych uważa, że warto oszczędzać z myślą o przyszłości, z drugiej jednak ponad połowa badanych przyznała, że całość dochodów wydaje na bieżące potrzeby. W gronie oszczędzających, 62% osób było w stanie odłożyć maksymalnie 500 PLN. Wśród celów oszczędzania na pierwszym miejscu wskazywano odkładanie pieniędzy na drobne przyjemności (30%) lub wakacje (28%). Dopiero w dalszej kolejności wymieniano cel długoterminowy, jakim jest zabezpieczenie przyszłości własnej lub dzieci (27%) (TNS Polska, 2013, s ). W polskim społeczeństwie dominuje skłonność do bieżącej konsumpcji, a ewentualne oszczędności mają być wykorzystane w krótkim bądź średnim okresie. Według danych NBP, średnia stopa oszczędzania 7 według stanu na koniec III kwartału 2014 r. wynosiła 4% (NPB, 2015, s. 13). Obejmuje ona jednak nie tylko oszczędności dobrowolne, ale także emerytalne w ramach systemu kapitałowego, czyli OFE, natomiast stopa oszczędności dobrowolnych nie przekracza 1% (w trzecim kwartale 2014 r. wyniosła 0,2%) (NBP, 2015, s. 13). Biorąc pod uwagę, że w 2014 r. przeciętnie Polak dysponował kwotą PLN miesięcznie, to miesięczne oszczędności per capita wynosiły niespełna 3 PLN, w praktyce oznacza to, że regularnie oszczędza tylko niewielka grupa. Jak wynika z przeprowadzonego w 2014 r. przez TNS Polska badania 8 regularnie oszczędza tylko 2% ankietowanych, a 16% stara się odkładać środki finansowe w miarę możliwości. Aż 42% przeznacza całe dochody na bieżącą konsumpcję. Odkładanie z myślą o emeryturze deklarowało w 2013 r. zaledwie 9% respondentów - nieco mniej niż we wcześniejszych latach (zob. tabela 6). Jednocześnie 45% badanych wyraziło przekonanie, że ich emerytura będzie niższa od otrzymywanego obecnie wynagrodzenia, a 9% uznało, że nie będą w ogóle otrzymywać świadczenia emerytalnego, ponieważ państwa nie będzie stać na ich wypłacanie (TNS Polska, 2013, s ). Bez względu na moment przeprowadzenia poszczególnych sondaży, czy instytucję realizującą takie badania, wnioski płynące z analizy prezentowanych wyników są bardzo niepokojące zarówno dla przyszłych emerytów, jak i ostatecznie stanu finansów publicznych obciążonych rosnącymi wydatkami na 6 Badanie "Postawy Polaków wobec oszczędzania" przeprowadzone w dniach września 2013 r. na 1000 osobowej reprezentatywnej próbie Polaków w wieku powyżej piętnastu lat. 7 Wyrażona jako udział oszczędności brutto do dochodów dyspozycyjnych w gospodarstwie domowym. 8 Badanie zostało zrealizowane przez TNS Polska w dniach października 2014 r. na ogólnopolskiej próbie reprezentatywnej 1000 respondentów w wieku 15+, za: Związek Banków Polskich,

14 pomoc społeczną dla osób, które w okresie aktywności zawodowej nie zadbały o zapewnienie odpowiednich dochodów po przejściu na emeryturę. 3. SKŁONNOŚĆ POLAKÓW DO OSZCZĘDZANIA WYNIKI BADAŃ ANKIETOWYCH Niewielkie zainteresowanie oszczędzaniem w ramach trzeciego filara pozostaje w ścisłym i bezpośrednim związku ze skłonnością i faktycznymi możliwościami oszczędzania długoterminowego z myślą o dochodach emerytalnych. W celu zbadania stopnia zależności oraz wykazania skłonności Polaków do oszczędzania na emeryturę autorzy przeprowadzili w styczniu i lutym 2015 r. badania ankietowe w grupie 454 osób, w tym wśród 119 klientów jednego z centrów handlowych w województwie pomorskim oraz 335 studentów Wydziału Ekonomicznego Uniwersytetu Gdańskiego. Dla zachowania porównywalności wyników grupę respondentów podzielono na dwie kategorie osoby urodzone przed 1990 r., spośród których większość przynajmniej od kilku lat jest aktywna na rynku pracy, oraz osoby w wieku lat, w tym studenci WE UG, którzy dopiero wkraczają lub będą wkraczać na rynek pracy i z innej perspektywy obserwują zmiany w systemie emerytalnym. Respondenci zostali poproszeni o odpowiedź na kilkanaście pytań odnoszących się do kwestii oszczędzania, w tym długoterminowego z myślą o emeryturze, oraz do opinii na temat obowiązującego modelu systemu emerytalnego. Celem badania było pozyskanie opinii ankietowanych na temat roli indywidualnych oszczędności emerytalnych, poziomu zaufania do publicznego systemu emerytalnego oraz związku pomiędzy zaufaniem a oszczędnościami indywidualnymi. W przeprowadzonym badaniu mniej niż połowa ankietowanych (23 spośród 55 osób urodzonych przed 1990 r.) deklarowała, że oszczędza regularnie lub w miarę regularnie, tyle samo respondentów stwierdziło jednak, że nie oszczędza w ogóle (zob. rysunek 1). Relatywnie wysoki wskaźnik osób regularnie oszczędzających, w szczególności w porównaniu do opisywanych powyżej wskaźników ogólnopolskich, można tłumaczyć specyficzną grupą ankietowanych klientów jednego z centrów handlowych w Gdańsku, spośród których ponad 60% oceniła, że jest w lepszej sytuacji finansowej od przeciętnego Polaka. Jeszcze większym optymizmem w zakresie oszczędzania wykazują się młodzi ludzie połowa deklarowała, że oszczędza lub stara się oszczędzać regularnie, bez wskazywania jednak konkretnych celów, ani kwot (zob. rysunek 1).

15 Rys. 1. Skłonność do oszczędzania w grupie badanych ur. przed 1990 r. (wykres po lewej stronie) oraz po 1990 r. (wykres po prawej stronie) zdecydowanie tak trudno powiedzieć raczej tak raczej nie zdecydowanie tak trudno powiedzieć raczej tak raczej nie Czy oszczędza Pan/Pani regularnie? Źródło: opracowanie własne. Wśród pytanych niemal dziewięć na dziesięć osób zdawało sobie sprawę, że oszczędności zapewniają bezpieczeństwo finansowe, także długoterminowe. Brak bezpośredniego przełożenia na kwotę oszczędności niewątpliwie jest wynikiem przeznaczania większości dochodów na bieżące wydatki i braku kultury oszczędzania. Zgodnie z przywoływanym powyżej badaniem przeprowadzonym przez TNS Polska (TNS, 2014), Polacy najczęściej oszczędzają krótkoterminowo na okres maksymalnie 12 miesięcy, nie ma tradycji oszczędzania długoterminowego (oszczędzanie z myślą o wydatkach w okresie dłuższym niż rok deklarowało 14% ankietowanych, 60% nie oszczędzało w ogóle w długim terminie). Najczęściej Polacy oszczędzają bez precyzowania konkretnego celu. Długoterminowe oszczędzanie na emeryturę należy do jednych z rzadziej wskazywanych motywów oszczędzania w ogóle, znaczące miejsce zajmuje tylko w przypadku konkretyzowania celów oszczędzania długoterminowego. Wnioski te potwierdzają wyniki przeprowadzonego przez autorów artykułu badania. Wśród osób urodzonych po 1990 r. tylko 11 faktycznie miało zgromadzone środki w trzecim filarze (IKE, IKZE) lub w innych aktywach z myślą o emeryturze. Co zrozumiałe, wśród osób młodszych, udział osób oszczędzających w ramach filara trzeciego jest mniejszy, częściej jednak padały odpowiedzi raczej, co przy jednoznacznym pytaniu o oszczędności emerytalne rodzi przypuszczenie o relatywnie niewielkiej świadomości na temat przedstawianych w pytaniu produktów. Ponad 78% osób urodzonych po 1990 r. nie oszczędza i nie oszczędzało w ramach IKE, IKZE lub podobnych produktach (zob. rysunek 2).

16 Rys. 2. Skłonność do oszczędzania na emeryturę w grupie badanych ur. przed 1990 r. (wykres po lewej stronie) oraz po 1990 r. (wykres po prawej stronie) Czy regularnie odkłada Pan/Pani środki w ramach indywidualnych sposobów oszczędzania na emeryturę (np. IKE, trzeci filar)? Źródło: opracowanie własne. Warto także zaznaczyć, że zobrazowane na rysunku 2 wyniki pokrywają się z opinią ankietowanych w zakresie skłonności całego społeczeństwa do oszczędzania emerytalnego. Wśród osób urodzonych przed 1990 r., tylko 19 osób uważało, że Polacy korzystają z rozwiązań typu IKE, IKZE lub podobnych. Najczęściej natomiast wybieraną odpowiedzią wśród młodszych respondentów była odpowiedź trudno powiedzieć (136 osób zob. rysunek 3), co również świadczy o prawdopodobnie braku wiedzy w zakresie funkcjonowania instrumentów dobrowolnego oszczędzania na emeryturę. Rys. 3. Opinia o skłonności Polaków do oszczędzania na emeryturę w grupie badanych ur. przed 1990 r. (wykres po lewej stronie) oraz po 1990 r. (wykres po prawej stronie) zdecydowanie tak trudno powiedzieć raczej tak raczej nie zdecydowanie tak trudno powiedzieć raczej tak raczej nie Czy Pana/Pani zdaniem Polacy odkładają środki w ramach indywidualnych sposobów oszczędzania na emeryturę (np. IKE, trzeci filar)? Źródło: opracowanie własne.

17 Analogicznie do badań ogólnopolskich, wyniki ankiety przeprowadzonej przez autorów wskazują na niewielką skłonność badanych do oszczędzania długoterminowego. W porównaniu do badań w skali kraju, ankietowani lepiej oceniali swoją sytuację majątkową, co niewątpliwie umożliwia im regularne oszczędzanie (niespełna połowa badanych). Większość preferowała jednak oszczędności krótkoterminowe, o emeryturze w kontekście oszczędności myślała niewielka grupa (co piąty pytany). Odpowiedzi osób urodzonych po 1990 r., w tym studentów, sugerują relatywnie niewielką świadomość w kwestii konieczności i możliwości oszczędzania dobrowolnego o celu emerytalnym, z drugiej strony relatywnie wysoki odsetek osób deklarujących systematyczne oszczędzanie lub przynajmniej mających świadomość znaczenia oszczędności dla zapewnienia adekwatnych dochodów emerytalnych, może sugerować, że struktura oszczędności i znaczenie celów długoterminowych będzie systematycznie zwiększać się wraz z wejściem na rynek pracy pokolenia urodzonego po 1990 r. Druga grupa pytań dotyczyła opinii i zaufania do obecnego systemu emerytalnego. Ankietowani zostali zapytani, czy ich zdaniem państwo polskie zapewni godziwą emeryturę oraz czy system oparty na FUS jest wystarczający. W przypadku pierwszego pytania w obu grupach pojawiały się bardzo radykalne opinie wśród osób urodzonych przed 1990 r. tylko jeden ankietowany odpowiedział, że państwo zapewni godziwą emeryturę, 42 osoby wybrały odpowiedź "nie" lub "raczej nie". W tej samej grupie tylko 6 osób odpowiedziało, że system oparty na FUS jest wystarczający. Wśród osób młodych dominuje jeszcze mniejsze zaufanie do systemu emerytalnego 313 osób uważa, że państwo nie zapewni godziwej emerytury, a 265, że system FUS nie jest wystarczający (zob. rysunek 4). Rys. 4. Godziwa emerytura (wykres po lewej stronie) oraz opinia o systemie emerytalnym opartym wyłącznie na ZUS (wykres po prawej stronie) w grupie badanych ur. przed 1990 r. zdecydowanie tak raczej tak trudno powiedzieć raczej nie zdecydowanie nie zdecydowanie tak trudno powiedzieć raczej tak raczej nie Czy Pana/Pani zdaniem polskie państwo zapewni Panu/Pani godziwą emeryturę? System oparty tylko na ZUS-ie jest wystarczający dla zabezpieczenia emerytury Źródło: opracowanie własne.

18 Tak niski poziom zaufania społecznego do publicznego systemu emerytalnego, przede wszystkim u osób młodych, powinien zachęcać do oszczędzania indywidualnego, jak jednak wynika z przeprowadzonego badania, zależność taka nie jest jednoznaczna. Negatywna ocena publicznego systemu emerytalnego nie przekłada się na wzrost oszczędności. Odległe w czasie ryzyko utraty środków do życia po zakończeniu aktywności zawodowej oraz wysokie oczekiwania względem instytucji publicznych, które dotychczas gwarantowały wypłatę emerytur, wydają się niewystarczającymi czynnikami motywującymi do oszczędzania długoterminowego. PODSUMOWANIE W efekcie reformy systemu emerytalnego każdy ubezpieczony zyskał możliwość aktywnego udziału w kształtowaniu swojego przyszłego świadczenia emerytalnego. W poprzednim systemie możliwości takiej nie było przez dziesiątki lat społeczeństwo polskiego przyzwyczajone było do w zasadzie automatycznego uczestnictwa w systemie i oczekiwania, że państwo zapewni niezbędne środki do życia w okresie emerytalnym. Nie można zatem oczekiwać, że uczestnicy systemu zmienią natychmiast swoje emerytalne przyzwyczajenia oraz oczekiwania i zaczną wykazywać się wysokim stopniem świadomości ubezpieczeniowej, a także odpowiednią wiedzą i umiejętnościami w zakresie indywidualnego zadbania o pożądany standard życia na emeryturze. Niedostateczny stopień poinformowania społeczeństwa o prognozowanej wysokości stopy zastąpienia w nowym systemie, tym samym o potrzebie indywidualnej zapobiegliwości emerytalnej, w połączeniu z dość ograniczonymi możliwościami przeznaczania pieniędzy na ten cel, są obecnie i będą w przyszłości najsilniejszymi barierami korzystania przez Polaków z ofert oszczędzania w ramach trzeciego filara. Jak wynika z przeprowadzonych badań, Polacy nie mają zaufania do publicznego systemu emerytalnego i są przekonani, że państwo nie zapewni im godziwej emerytury. Zdecydowana większość ankietowanych wyrażała opinię, że fundusz ubezpieczeń społecznych nie jest wystarczający dla zachowania stabilności i gwarancji wypłaty świadczeń emerytalnych. Radykalne odpowiedzi na te pytania nie zawsze pokrywały się z wiedzą na temat kształtu systemu emerytalnego, w szczególności trzeciego filara i możliwości indywidualnych oszczędności. Nie można również zaobserwować jednoznacznego związku pomiędzy brakiem zaufania do systemu publicznego a rosnącą skłonnością do oszczędzania. Badani wykazują się niską skłonnością do długoterminowego oszczędzania, preferują cele krótkookresowe lub wydają cały dochód rozporządzalny na bieżące potrzeby, o emeryturze w kontekście oszczędności myśli tylko co piąty pytany. Nasuwa to pytanie, czy brak oszczędności jest wynikiem beztroski Polaków, czy jednak przekonaniem o gwarancyjnej roli państwa w wypłacaniu świadczeń emerytalnych.

19 LITERATURA CBOS. (1998). Gotowość uczestnictwa w drugim i trzecim filarze ubezpieczeń społecznych oczekiwania pod adresem kapitałowych funduszy emerytalnych, Komunikat z badań, Warszawa. Ipsos. (2004). Oszczędzanie Polaków: lata , ( ). Mosionek, M. (2007). Kapitałowe formy oszczędzania w polskim systemie emerytalnym, rozprawa doktorska (maszynopis). Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Narodowy Bank Polski. (2015). Sytuacja finansowa sektora gospodarstw domowych - III kwartał 2014, ( ). Pentor. (2004). IKE wiedza i zainteresowanie Polaków, ( ). TNS Polska. (2013). Postawy Polaków wobec oszczędzania. Raport Fundacji Kronenberga przy Citi Handlowy. Warszawa. TNS Polska. (2014). Oszczędzanie długoterminowe - opinie, postawy i oczekiwania polskiego społeczeństwa, cyt. za Związek Banków Polskich, ( ). Urząd Komisji Nadzoru Finansowego. (2014). Indywidualne Konta Emerytalne oraz Indywidualne Konta Zabezpieczenia Emerytalnego w I półroczu 2014 roku. Warszawa. Urząd Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych. (2003). Wysokość emerytury w nowym systemie ubezpieczeń społecznych. Warszawa: Departament Analiz, Komunikacji Społecznej i Informacji. Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o indywidualnych kontach emerytalnych, t. j. Dz. U. z 2014 r. poz

20 Marta BORDA SYTUACJA FINANSOWA GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE W KONTEKŚCIE ROZWOJU MECHANIZMÓW PRYWATNEGO FINANSOWANIA OPIEKI ZDROWOTNEJ Streszczenie: Pomimo teoretycznie szerokiego zakresu świadczeń zdrowotnych finansowanych w ramach systemu publicznego, znaczny odsetek polskich gospodarstw domowych korzysta z prywatnie finansowanych usług medycznych, opłacanych z własnej kieszeni. Bezpośrednie wydatki na opiekę zdrowotną, w przeciwieństwie do przedpłat, stanowią często nagłe obciążenie budżetów gospodarstw domowych, istotne zwłaszcza w przypadku emerytów, rodzin wielodzietnych oraz osób o stosunkowo niskich dochodach. W artykule przeprowadzono analizę poziomu, dynamiki i struktury dochodów rozporządzalnych, wydatków ogółem oraz wydatków na zdrowie ponoszonych przez gospodarstwa domowe, pod kątem możliwości rozwoju metod prywatnego finansowania opieki zdrowotnej. Otrzymane wyniki identyfikują typy gospodarstw domowych, których sytuacja finansowa pozwala na zwiększanie wydatków na zdrowie oraz gromadzenie oszczędności na cele zdrowotne, jak również te kategorie gospodarstw, których kondycja finansowa zdecydowanie ogranicza możliwości nabycia prywatnych ubezpieczeń zdrowotnych, czy gromadzenia oszczędności na pokrycie przyszłych wydatków zdrowotnych. Słowa kluczowe: gospodarstwo domowe, wydatki na zdrowie, finansowanie opieki zdrowotnej FINANCIAL SITUATION OF HOUSEHOLDS IN POLAND IN THE CONTEXT OF DEVELOPMENT OF PRIVATE HEALTHCARE FINANCING MECHANISMS Summary: Despite theoretically wide scope of health services provided by the public system, a significant percentage of the Polish households uses privately funded medical services, which are out-of-pocket financed. Direct expenses on healthcare contrary to Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Wydział Zarządzania, Informatyki i Finansów, Katedra Ubezpieczeń

21 prepaid forms often provide a sudden burden on household budgets, especially important in the case of retirees, families with many children and people with relatively low incomes. In the paper the analysis of level, dynamics and structure of available income, total expenditure and expenditure on health incurred by households, in the view of development possibilities of private healthcare financing methods was conducted. The obtained results identify types of households, whose financial situation allows to increase health expenditure and accumulate savings on health purposes, as well as those categories of households, whose financial condition strongly limits possibilities of purchasing private health insurance or accumulation of savings to cover future healthcare expenses. Key words: household, health expenditure, healthcare financing WPROWADZENIE Sytuacja finansowa gospodarstw domowych stanowi jedno z głównych uwarunkowań rozwoju mechanizmów prywatnego finansowania opieki zdrowotnej. Przede wszystkim, dochód jest istotnym czynnikiem determinującym decyzje finansowe gospodarstw domowych, zarówno w obszarze konsumpcji, jak i oszczędzania. Poziom, struktura i dynamika dochodów osiąganych przez gospodarstwa domowe określa możliwości i profile konsumpcyjne tych podmiotów, w tym wartość środków finansowych przeznaczonych na ochronę zdrowia. Wysokość dochodu wpływa również na sam fakt posiadania oszczędności, ich poziom oraz strukturę portfela oszczędnościowego (szerzej m.in. w: Anioła i Gołaś, 2013, s ). Celem artykułu jest analiza kondycji finansowej gospodarstw domowych w Polsce pod kątem możliwości rozwoju form prywatnego finansowania opieki zdrowotnej, w szczególności ubezpieczeń zdrowotnych oraz medycznych kont oszczędnościowych, które potencjalnie mogłyby uzupełnić wspomniane produkty ubezpieczeniowe. Analizie poddano poziom, dynamikę i strukturę dochodów rozporządzalnych, wydatków ogółem oraz wydatków na zdrowie, a także zależności występujące pomiędzy wybranymi miernikami sytuacji finansowej gospodarstw domowych. Wykorzystano dane pochodzące z reprezentatywnego badania budżetów gospodarstw domowych w Polsce prowadzonego przez GUS. Wszystkie analizowane wielkości finansowe, pochodzące z budżetów gospodarstw domowych, wyrażone są jako przeciętne miesięczne wartości przypadające na 1 osobę w gospodarstwie. W odniesieniu do gospodarstw domowych ogółem badanie przeprowadzono dla lat W analizie uwzględniającej wybrane klasyfikacje gospodarstw domowych, mając na uwadze dostępność porównywalnych danych oraz potrzebę ujednolicenia okresu badawczego, horyzont czasowy badań objął lata

22 Indeks dynamiki 1. SYTUACJA FINANSOWA GOSPODARSTW DOMOWYCH OGÓŁEM W LATACH W całym badanym okresie odnotowano systematyczną tendencję wzrostu dochodów, wydatków ogółem i wydatków na zdrowie gospodarstw domowych w Polsce. Przeciętny dochód rozporządzalny wzrósł z poziomu 610, 51 zł w 2000 roku do 1299,07 zł w 2013 roku (wzrost o 112,78%). W tym samym czasie nastąpił wzrost przeciętnych wydatków ogółem o 77,1% (z 599,49 zł w 2000 roku do 1061,70 zł w 2013 roku), a także wzrost przeciętnych wydatków na zdrowie o 102,55% (z 26,63 zł w 2000 roku do 53,94 zł w 2013 roku). W ujęciu realnym, analizowane wielkości finansowe charakteryzowały się najczęściej dodatnią dynamiką zmian (rys. 1). Należy jednak zauważyć, że po sześciu kolejnych latach realnego wzrostu przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego ( ), w latach nastąpił realny spadek tego miernika, po czym w 2013 roku wartość dochodu wzrosła zaledwie o 0,7% w porównaniu do roku poprzedniego. Podobną tendencję odnotowano w odniesieniu do wydatków ogółem. W tym przypadku realny spadek wartości wydatków w latach nastąpił po trwającym 5 lat okresie wzrostów ( ), a w 2013 roku wydatki ogółem pozostały realnie na tym samym poziomie, co w roku poprzednim. Rys. 1. Dynamika zmian wybranych parametrów sytuacji finansowej gospodarstw domowych ogółem w latach (w ujęciu realnym, rok poprzedni = 100) Rok dochód rozporządzalny wydatki na zdrowie wydatki ogółem Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z (GUS, ). Przeciętne wydatki na zdrowie zmniejszyły się nieznacznie w latach 2001, 2005 i 2010, w pozostałych latach wykazując przyrost. Największy spadek wydatków na ochronę zdrowia w porównaniu do roku poprzedniego, zarówno w ujęciu realnym, jak i nominalnym, odnotowano w 2010 roku. Zjawisko to

23 związane było z przejściowym ograniczeniem wydatków na zdrowie w wielu gospodarstwach domowych w obliczu trudniejszej sytuacji finansowej tych podmiotów. W podobnym badaniu Skrzypczak (2013, s ) zauważa, że na skutek spowolnienia gospodarczego w Polsce, będącego efektem światowego kryzysu gospodarczego, pogorszenie sytuacji finansowej gospodarstw domowych znalazło odzwierciedlenie w przejściowym dotyczącym tylko 2010 roku ograniczeniu wydatków na ochronę zdrowia. Na podstawie przeprowadzonych badań ankietowych, Zalega (2013, s. 191) również odnotowuje, że w okresie kryzysu prawie 2/5 respondentów wprowadziło ograniczenie w wydatkach na ochronę zdrowia. Największe ograniczenia dotyczyły gospodarstw domowych, w których ankietowany miał 65 lat i więcej, legitymował się wykształceniem podstawowym lub zasadniczym zawodowym, a także gospodarstw o najniższych dochodach. W latach wydatki na zdrowie wzrastały średnio realnie w tempie 2,32% rocznie, w porównaniu do średniego realnego wzrostu dochodu rozporządzalnego o 2,68% i średniego realnego wzrostu wydatków ogółem o 1,45% rocznie. Nie zaobserwowano znaczącego wzrostu wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych w dziale zdrowie, którego średni wzrost w badanym okresie wyniósł 3,19% wobec średniego wzrostu wskaźnika cen towarów i usług ogółem o 2,8%. Z kolei tempo wzrostu bieżących oszczędności 1 było bardzo zróżnicowane. Wartość nadwyżkowych środków finansowych, którymi dysponowały gospodarstwa domowe po opłaceniu wszystkich wydatków, wzrastała w ujęciu realnym średnio o 23,19% rocznie. Jak już wcześniej wspomniano, wydatki na zdrowie, jak i oszczędności są bezpośrednio związane z wysokością dochodów osiąganych przez gospodarstwa domowe. W celu zbadania zależności pomiędzy poziomem przeciętnych wydatków na zdrowie, a przeciętnym dochodem rozporządzalnym zastosowano analizę korelacji. Otrzymana wartość współczynnika korelacji liniowej Pearsona r xy = 0,9899 (istotna na poziomie α = 0,01) 2 świadczy o występowaniu silnej, dodatniej zależności liniowej pomiędzy badanymi zmiennymi. Silna, dodatnia korelacja występuje również pomiędzy wartością bieżących oszczędności, a poziomem dochodu rozporządzalnego (r xy = 0,9939). Uzyskane wyniki potwierdzają ogólną prawidłowość, że wraz ze wzrostem (spadkiem) dochodów gospodarstwa domowe zwiększają (zmniejszają) wartość wydatków na ochronę zdrowia oraz dysponują większą (mniejszą) ilością wolnych środków finansowych, które mogą przeznaczyć na oszczędności. 1 Zgodnie z metodologią GUS (Barlik i Siwiak, 2011, s. 33) dochód rozporządzalny przeznaczany jest na wydatki oraz przyrost oszczędności. W przeprowadzonym badaniu posłużono się kategorią bieżące oszczędności, zdefiniowaną jako różnica pomiędzy wartością dochodu rozporządzalnego, a wartością wydatków ogółem, w celu określenia możliwości gromadzenia oszczędności z bieżących dochodów osiąganych przez gospodarstwa domowe. 2 Jeśli nie zaznaczono inaczej, w całej dalszej analizie obliczone wartości współczynnika korelacji Pearsona są istotne statystycznie na poziomie α = 0,01.

24 wydatki na zdrowie (w zł) Na rys. 2 przedstawiono wykres rozrzutu ilustrujący zależność pomiędzy poziomem przeciętnych wydatków na zdrowie, a przeciętnym dochodem rozporządzalnym w gospodarstwach domowych ogółem. Równanie funkcji regresji przybrało następującą postać: y = 0,037x + 5,3564, (1) gdzie: y przeciętne miesięczne wydatki na zdrowie w przeliczeniu na osobę w gospodarstwie domowym, x przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny w przeliczeniu na osobę w gospodarstwie domowym. Jak wynika ze wzoru (1), wraz ze wzrostem dochodu rozporządzalnego w gospodarstwach domowych przeciętnie o 1 zł na osobę, wydatki na zdrowie wzrosną przeciętnie o 0,037 zł na osobę. W badaniu otrzymano bardzo wysoką wartość współczynnika determinacji (R 2 =0,98), co wskazuje na dobre dopasowanie funkcji regresji do danych empirycznych. Innymi słowy, użyta funkcja regresji w 98% wyjaśnia kształtowanie się wydatków na zdrowie gospodarstw domowych. Rys. 2. Przeciętne miesięczne wydatki na zdrowie a przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny w przeliczeniu na osobę w gospodarstwach domowych ogółem 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 ŷ = 0,037x + 5,3564 R² = 0,98 0,00 0,00 200,00 400,00 600,00 800, , , ,00 dochód rozporządzalny (w zł) Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z (GUS, ). Rys. 3 prezentuje udział wydatków ogółem, wydatków na zdrowie oraz bieżących oszczędności w dochodzie rozporządzalnym gospodarstw domowych. Widoczną tendencją jest systematyczny spadek udziału wydatków ogółem w dochodzie rozporządzalnym, co świadczy o poprawie sytuacji finansowej i poziomu życia gospodarstw domowych. Wzrost wysokości dochodu rozporządzalnego, przy jednoczesnym spadku udziału wydatków ogółem w tym dochodzie, systematycznie zwiększa wartość bieżących oszczędności. W 2013 roku oszczędności te reprezentowały 18,27% dochodu rozporządzalnego w porównaniu do poziomu 1,81% odnotowanego w 2000 roku. Udział wydatków na

25 zdrowie w dochodzie rozporządzalnym kształtuje się na stosunkowo stabilnym poziomie w przedziale 4,15 4,77%. W odniesieniu do gospodarstw domowych ogółem można więc zauważyć, że wraz z systematycznym wzrostem dochodu rozporządzalnego rosną wydatki przeznaczane na cele zdrowotne, jednakże badane podmioty nie są skłonne do zwiększania odsetka dochodu przeznaczonego na finansowanie tej kategorii wydatków konsumpcyjnych. Należy jednak podkreślić, że otrzymane wyniki odnoszą się do ogółu gospodarstw domowych, nie biorąc pod uwagę ich zróżnicowania, chociażby ze względu na przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej, czy poziom dochodów. W strukturze rodzajowej wydatków na zdrowie niezmiennie od lat dominują wydatki na artykuły farmaceutyczno-medyczne, urządzenia i sprzęt medyczny. W całym badanym okresie na zakup lekarstw, pozostałych produktów farmaceutycznych oraz pomocy medycznych gospodarstwa domowe przeznaczały ponad 60% swoich przeciętnych wydatków zdrowotnych. Wydatki na usługi ambulatoryjne i usługi medycyny niekonwencjonalnej stanowiły drugą, co do wielkości, kategorię wydatków na zdrowie. Ich udział zmniejszył się z 33,33% w 2000 roku do 29,79% w 2013 roku, przy równoczesnym wzroście udziału wydatków przeznaczanych na artykuły farmaceutyczne i sprzęt medyczny. Wydatki na usługi szpitalne i sanatoryjne reprezentowały zaledwie około 2 3% wydatków na zdrowie. Rys. 3. Udział wydatków ogółem, wydatków na zdrowie oraz bieżących oszczędności w dochodzie rozporządzalnym gospodarstw domowych w latach % 0.80% 0.60% 0.40% 0.20% 0.00% wydatki ogółem wydatki na zdrowie bieżące oszczędności Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z (GUS, ).

26 Wydatki na zdrowie (w zł) 2. KONDYCJA FINANSOWA GOSPODARSTW DOMOWYCH WEDŁUG WYBRANYCH CECH SPOŁECZNO- EKONOMICZNYCH W kolejnym etapie badania analizie poddano wybrane mierniki sytuacji finansowej gospodarstw domowych sklasyfikowanych ze względu na: przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej, typ biologiczny gospodarstwa oraz poziom zamożności. Gospodarstwa domowe w Polsce odznaczają się stosunkowo dużym zróżnicowaniem przeciętnych miesięcznych dochodów i wydatków ze względu na przynależność do określonej grupy społeczno-ekonomicznej. W latach zarówno przeciętny dochód rozporządzalny, jak i przeciętne wydatki ogółem były najwyższe w gospodarstwach domowych osób pracujących na własny rachunek. Najniższym poziomem dochodu rozporządzalnego dysponowały gospodarstwa domowe rencistów, a następnie gospodarstwa rolników. Te ostatnie ponosiły też w całym badanym okresie najniższe wydatki ogółem. Przeciętne dochody gospodarstw domowych emerytów kształtowały się na nieco wyższym poziomie w porównaniu do odpowiadających im wartości odnotowanych w gospodarstwach pracowników, na co z pewnością miała wpływ mniejsza przeciętna liczba osób w gospodarstwach emerytów. Na rys. 4 przedstawiono przeciętne wydatki na ochronę zdrowia w gospodarstwach domowych należących do różnych grup społecznoekonomicznych. Rys. 4. Przeciętne miesięczne wydatki na ochronę zdrowia na osobę w gospodarstwach domowych według przynależności do grupy społeczno-ekonomicznej w latach pracownicy pracujący na własny rachunek renciści Rok rolnicy emeryci Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z (GUS, ).

27 W latach gospodarstwa domowe emerytów i rencistów były zdecydowanie najbardziej obciążone wydatkami na zdrowie. W grupie emerytów wydatki te wzrosły z 70,95 zł do 101,92 zł (wzrost o 43,65%), natomiast renciści zwiększyli swoje przeciętne wydatki zdrowotne z 48,82 zł do 68,53 zł (wzrost o 40,37%). W obu tych grupach wydatki na zdrowie kształtowały się zdecydowanie powyżej wartości średniej odnotowanej dla gospodarstw domowych ogółem. W przypadku rolników omawiane wydatki kształtowały się na najniższym poziomie, ale jednocześnie odnotowano najwyższą dynamikę ich wzrostu (wzrost z 20,45 zł do 33,23 zł czyli o 62,49%). We wszystkich grupach gospodarstw domowych wydatki na zdrowie systematycznie rosły, jedynie w 2010 roku (a w przypadku rolników w latach ) zaobserwowano ich niewielki spadek spowodowany, jak już wcześniej wspomniano, przejściowym pogorszeniem sytuacji finansowej. We wszystkich grupach społeczno-ekonomicznych udział wydatków zdrowotnych w dochodzie rozporządzalnym kształtował się na względnie stabilnym poziomie. Oczywiście emeryci i renciści przeznaczali stosunkowo największą część swoich dochodów (6,82 7,65%) na cele zdrowotne. W przypadku rolników analizowany wskaźnik udziału wyniósł zaledwie około 3%. W pozostałych gospodarstwach domowych pracowników i osób pracujących na własny rachunek na ochronę zdrowia przeznaczano zwykle nieco powyżej 3% dochodów. Analiza korelacji przyniosła wyniki zbliżone do tych, które uzyskano w odniesieniu do gospodarstw domowych ogółem. We wszystkich grupach gospodarstw odnotowano silną, dodatnią korelację pomiędzy wartością wydatków na zdrowie, a poziomem dochodu rozporządzalnego (0,92 r xy 0,99). Silna, dodatnia zależność liniowa wystąpiła również pomiędzy wartością bieżących oszczędności, a przeciętnym dochodem rozporządzalnym (0,85 r xy 0,99). Klasyfikacja gospodarstw domowych według typu biologicznego pozwala na określenie obecności oraz liczby dzieci w rodzinie, co ma zasadniczy wpływ na decyzje konsumpcyjne i oszczędnościowe podejmowane przez członków gospodarstwa domowego. Gospodarstwa domowe nieposiadające dzieci charakteryzowały się stosunkowo najwyższym przeciętnym poziomem dochodu rozporządzalnego, wydatków ogółem (w tym wydatków na zdrowie) oraz bieżących oszczędności w całym okresie objętym badaniem. W gospodarstwach tych zaobserwowano systematyczny wzrost dochodu i wydatków, przy czym wydatki ogółem i wydatki zdrowotne wzrastały w tempie wolniejszym niż dochód (wzrost wydatków ogółem o 40,11%, wydatków zdrowotnych o 31,53%, a dochodu rozporządzalnego o 53,57%). W rezultacie, bezdzietne rodziny, dysponując z roku na roku coraz większą nadwyżką dochodów nad wydatkami, miały relatywnie największe możliwości gromadzenia oszczędności. W całym badanym okresie przeciętne wydatki na zdrowie ponoszone przez rodziny bezdzietne były kilkakrotnie wyższe w porównaniu do odpowiadających im wartości odnotowanych dla pozostałych grup gospodarstw, jak również

28 zdecydowanie przekraczały wartości średnie, obliczone dla ogółu gospodarstw domowych. Dysproporcje w poziomie wydatków zdrowotnych są najbardziej widoczne podczas porównania tej kategorii wydatków ponoszonych przez rodziny bezdzietne oraz małżeństwa z trojgiem i większą liczbą dzieci na utrzymaniu. W 2013 roku małżeństwa bez dzieci wydały na ochronę zdrowia średnio 98 zł miesięcznie na osobę w porównaniu do rodzin wielodzietnych, u których wydatki te były zawsze najniższe, a w omawianym roku wyniosły odpowiednio 21,71 zł miesięcznie na osobę. W gospodarstwach domowych rodzin wielodzietnych ponad 85% dochodu przeznaczano na pokrycie wydatków ogółem, z czego tylko około 3% na cele zdrowotne. Intuicyjnie rozumując może się wydawać, że gospodarstwa z większą liczbą dzieci powinny ponosić wyższe wydatki na ochronę zdrowia. Z drugiej strony, ograniczenia dochodowe powodują, że rodziny wielodzietne korzystają przede wszystkim ze świadczeń zdrowotnych finansowanych w ramach systemu publicznego. Powyższą tezę potwierdzają też wyniki badania przeprowadzonego przez Kośnego (2013, s. 116), w których nie zaobserwowano wyraźnej zależności pomiędzy biologicznym typem rodziny, a poziomem ponoszonych wydatków zdrowotnych. W pozostałych typach gospodarstw domowych z dziećmi na ochronę zdrowia przeznaczano zwykle około 3 4% dochodów. Z kolei małżeństwa nieposiadające dzieci przeznaczały około 5 6% swoich dochodów na cele zdrowotne. Generalnie w całym badanym okresie najkorzystniejszą sytuacją finansową charakteryzowały się rodziny bezdzietne. Oczywiście w przypadku rodzin wielodzietnych odnotowano najniższe wartości badanych zmiennych, niemniej jednak ich sytuacja finansowa, choć niewątpliwie trudna, była dosyć stabilna. W najgorszej sytuacji znalazły się osoby samotnie wychowujące dzieci. Ta grupa gospodarstw domowych osiągała stosunkowo niskie dochody, których zdecydowaną większość (ponad 93%) przeznaczała na wydatki. W latach przeciętne miesięczne wydatki matek lub ojców z dziećmi na utrzymaniu przekraczały przeciętne miesięczne dochody, co oznacza konieczność korzystania z uprzednio zgromadzonych oszczędności bądź pożyczek lub kredytów. Gospodarstwa domowe osób samotnie wychowujących dzieci charakteryzowały się więc znikomymi możliwościami oszczędzania, a także dużą zmiennością ponoszonych wydatków na zdrowie. W odniesieniu do gospodarstw domowych sklasyfikowanych ze względu na typ biologiczny rodziny, obliczone wartości współczynnika korelacji wskazują na występowanie silnej, dodatniej zależności liniowej pomiędzy wydatkami na zdrowie, a poziomem dochodu rozporządzalnego, a także pomiędzy wartością bieżących oszczędności, a dochodem rozporządzalnym (r xy 0,89). Jedynie w przypadku osób samotnie wychowujących dzieci siła związku korelacyjnego między powyższymi cechami była nieco słabsza (współczynnik korelacji przyjął wartości odpowiednio 0,73 i 0,72, istotne na poziomie α = 0,05). Kryterium ostatniego z analizowanych podziałów gospodarstw domowych stanowi przynależność do grupy kwintylowej, określona na podstawie wielkości dochodu rozporządzalnego przypadającego na osobę w gospodarstwie. W latach

29 Dochód rozporządzalny na osobę (w zł) w najzamożniejszych gospodarstwach domowych (V grupa kwintylowa) przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na osobę był ponad 6-krotnie wyższy od analogicznej wartości odnotowanej w odniesieniu do najuboższych gospodarstw (I grupa kwintylowa). Przeciętne wydatki ogółem gospodarstw należących do V grupy kwintylowej były w każdym z analizowanych lat ponad 3,5-krotnie wyższe w porównaniu do przeciętnych wydatków ponoszonych przez gospodarstwa zaklasyfikowane do grupy I. Im wyższy poziom dochodu, tym gospodarstwa domowe mniejszą jego część przeznaczały na pokrycie wydatków ogółem, zwiększając przy tym możliwości bieżącego oszczędzania. W odniesieniu do gospodarstw należących do grup kwintylowych II V w analizowanym okresie odnotowano tendencję spadku udziału wydatków w dochodzie. W przypadku 20% najuboższych gospodarstw wydatki ogółem przekraczały w każdym roku wartość osiągniętego dochodu, co oznacza, że osoby te były zmuszone do korzystania z kredytów lub pożyczek bądź co wydaje się jednak mniej prawdopodobne z uprzednio zgromadzonych oszczędności. Na przestrzeni badanego okresu dysproporcja pomiędzy sytuacją finansową 20% najbogatszych gospodarstw, a 20% tych najuboższych pogłębiła się (rys. 5). Rys. 5. Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na osobę oraz udział wydatków ogółem w tym dochodzie w gospodarstwach domowych należących do I i V grupy kwintylowej w latach Rok dochód I kwintyl dochód V kwintyl udział wydatków w dochodzie I kwintyl udział wydatków w dochodzie V kwintyl Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z (GUS, ). 160% 140% 120% 100% Przeciętne wydatki na zdrowie ponoszone przez gospodarstwa zaklasyfikowane do V grupy kwintylowej wzrosły z 74,08 zł w 2006 roku do 102,36 zł w 2013 roku (wzrost o 38,17%). Wydatki te były zwykle ponad 5- krotnie (a w 2006 roku ponad 6-krotnie) wyższe od wydatków zdrowotnych ponoszonych przez 20% najbiedniejszych gospodarstw. Udział wydatków na zdrowie w dochodzie rozporządzalnym w odniesieniu do I grupy kwintylowej 80% 60% 40% 20% 0%

30 kształtował się na poziomie 4,17 5,02%, podczas gdy dla gospodarstw z grup II, III i IV było to około 4 4,5%, a dla najzamożniejszych zazwyczaj nieco poniżej 4%. W wyniku analizy korelacji odnotowano analogicznie jak w przypadku poprzednich klasyfikacji gospodarstw domowych silną, dodatnią zależność liniową pomiędzy wartością wydatków na zdrowie, a poziomem dochodu rozporządzalnego. Podobnie, silną dodatnią korelację pomiędzy wartością bieżących oszczędności, a dochodem rozporządzalnym zauważono w odniesieniu do wszystkich grup kwintylowych, za wyjątkiem I grupy. W przypadku 20% najuboższych gospodarstw domowych w miarę wzrostu dochodu wzrastało zadłużenie (ujemne oszczędności bieżące), jednak ta zależność okazała się nieistotna statystycznie. PODSUMOWANIE Najważniejsze wnioski wynikające z przeprowadzonej analizy sytuacji finansowej gospodarstw domowych w Polsce, w kontekście rozwoju mechanizmów prywatnego finansowania opieki zdrowotnej, można ująć następująco: 1. W badanym okresie wraz ze wzrostem dochodu gospodarstwa domowe zwiększały wydatki na zdrowie. Jednocześnie nie odnotowano znaczącego wzrostu wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych w dziale zdrowie, co wskazuje, że przyczyną wzrostu wydatków zdrowotnych było częstsze nabywanie leków i innych artykułów farmaceutycznych oraz korzystanie ze świadczeń zdrowotnych, zwłaszcza z zakresu opieki ambulatoryjnej. W zależności od rozpatrywanego przekroju, zdecydowanie największe wydatki na cele zdrowotne ponosiły gospodarstwa emerytów, bezdzietne małżeństwa oraz gospodarstwa należące do najwyższej grupy kwintylowej. Najniższym poziomem wydatków na zdrowie charakteryzowały się gospodarstwa rolników, rodzin wielodzietnych, oraz osób o najniższych dochodach. Należy oczekiwać, że przewidywany systematyczny wzrost zamożności społeczeństwa polskiego, przy równoczesnym postępowaniu procesów demograficznych, wpłynie na rosnące zapotrzebowanie na prywatnie finansowane świadczenia z zakresu opieki zdrowotnej, co przełoży się na dalszy wzrost wydatków gospodarstw domowych na wspomniane cele. Wprowadzenie nowego typu prywatnych ubezpieczeń zdrowotnych połączonych z medycznymi kontami oszczędnościowymi mogłoby spowodować ograniczenie dalszego wzrostu bezpośrednich wydatków zdrowotnych gospodarstw domowych, które w przeciwieństwie do regularnej składki ubezpieczeniowej czy wpłaty na konto medyczne często stanowią nagłe obciążenie budżetu gospodarstwa. Najbardziej obciążone wydatkami na zdrowie, w stosunku do swoich możliwości finansowych, są gospodarstwa

31 domowe emerytów i rencistów. Zastosowanie nowych rodzajów ubezpieczeń zdrowotnych daje możliwość gromadzenia długoterminowych, międzyokresowych oszczędności na pokrycie wydatków zdrowotnych w okresie emerytalnym i (lub) okresie inwalidztwa, zabezpieczając tym samym sytuację finansową osób starszych i (lub) niepełnosprawnych. 2. Wzrost dochodu rozporządzalnego gospodarstw domowych nie przełożył się bezpośrednio na zwiększenie udziału wydatków na zdrowie w tym dochodzie, który, poza gospodarstwami emerytów i rencistów kształtował się na stosunkowo niskim poziomie. Wyniki podobnych badań wskazują, że w momencie pojawienia się dodatkowego, nadwyżkowego dochodu gospodarstwa domowe zwiększają przede wszystkim wydatki na żywność, wyposażenie mieszkania i transport (Piekut, 2014, s. 90). Zatem aktualne znaczenie wydatków na zdrowie w strukturze wydatków większości gospodarstw domowych w Polsce jest wciąż stosunkowo niewielkie, co ogranicza dalsze możliwości rozwoju nowych form finansowania opieki zdrowotnej. 3. Zainteresowanie ubezpieczeniami zdrowotnymi jest uzależnione od sytuacji finansowej poszczególnych gospodarstw domowych. Najkorzystniejszą sytuację finansową, pozwalającą na zwiększanie wydatków zdrowotnych oraz gromadzenie oszczędności, zaobserwowano w przypadku osób pracujących na własny rachunek, małżeństw nieposiadających dzieci, a także najzamożniejszych gospodarstw. W odniesieniu do gospodarstw domowych rolników, emerytów, rencistów, rodzin wielodzietnych, osób samotnie wychowujących dzieci, a także 20% najbiedniejszych gospodarstw wydaje się raczej mało prawdopodobne, aby gospodarstwa te, ze względu na stosunkowo niekorzystną i często niestabilną sytuację finansową, były zainteresowane nowymi rozwiązaniami w zakresie prywatnego finansowania świadczeń zdrowotnych. 4. Wyniki analizy korelacji potwierdzają ogólną prawidłowość, że wraz ze wzrostem (spadkiem) dochodów gospodarstwa domowe zwiększają (zmniejszają) wartość wydatków na ochronę zdrowia oraz dysponują większą (mniejszą) ilością nadwyżkowych środków finansowych, które mogą przeznaczyć na oszczędności. Nie można przy tym wyodrębnić typów gospodarstw, w przypadku których analizowane zależności okazały się zdecydowanie najsilniejsze lub najsłabsze. INFORMACJE DODATKOWE Artykuł został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2013/11/B/HS4/00563.

32 LITERATURA Anioła, P., Gołaś, Z. (2013). Zachowania oszczędnościowe gospodarstw domowych w Polsce. Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu. Barlik, M., Siwiak, K. (2011). Metodologia badania budżetów gospodarstw domowych. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. GUS. ( ). Budżety gospodarstw domowych w latach Informacje i opracowania statystyczne. Warszawa. Kośny, M. (2013). Determinanty bezpieczeństwa ekonomicznego rodzin. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. Piekut, M. (2014). Wydatki na zdrowie w gospodarstwach domowych porównanie międzynarodowe. Economics and Management, nr 1, Skrzypczak, Z. (2013). Zmiany poziomu i struktury wydatków polskich gospodarstw domowych na ochronę zdrowia w latach kryzysu gospodarczego. Problemy Zarządzania, vol. 11, nr 1(40), t. 1, Zalega, T. (2013). Wydatki na ochronę zdrowia w polskich gospodarstwach domowych w okresie kryzysu. Problemy Zarządzania, vol. 11, nr 1(41), t. 2,

33 Agata BUDZYŃSKA-BIERNAT PRACOWNIK MŁODY CZY DOŚWIADCZONY? SYTUACJA OSÓB BEZROBOTNYCH W WIELKOPOLSCE Streszczenie: Wielkopolska to region prężnie rozwijający się w Polsce. Osiąga wyższe niż przeciętne w kraju wskaźniki ekonomiczne. Co więcej, cechuje się również najniższą od lat stopą bezrobocia na tle innych województw w Polsce. Mimo to, warunki dla osób znajdujących się w szczególnej sytuacji na rynku pracy są tu trudne. Problem ze znalezieniem pracy ma zarówno tzw. pokolenie Y oraz pokolenie 50+. Dlatego celem niniejszej pracy jest prezentacja oraz analiza sytuacji osób bezrobotnych w wieku do 25 lat oraz pokolenia 50+ na rynku pracy w województwie wielkopolskim. W realizacji celu wykorzystano źródła wtórne, zakres czasowy pracy objął lata Słowa kluczowe: bezrobocie, województwo wielkopolskie, osoby starsze, pokolenie młodych EMPLOYEE YOUNG OR EXPERIENCED? THE SITUATION OF THE UNEMPLOYED IN WIELKOPOLSKA Abstract: Wielkopolska is a region well developing in Poland. It achieves higher than average, economic indicators in the country. What's more, characterized by the lowest for years unemployment rates compared to other regions in Poland. Despite this, the conditions for people who are in a special situation on the labor market are difficult here. The problem with finding a job has both-generation Y and generation 50+. Therefore, the aim of this paper is to present and analyze the situation of unemployed people aged up to 25 years, and 50+ on the labor market in Wielkopolska. For this purpose were used secondary sources, the time span of work includes years Key words: unemployment, wielkopolska region, the elderly people, the young generation mgr inż., Politechnika Poznańska, Wydział Inżynierii Zarządzania, Katedra Nauk Ekonomicznych

34 WPROWADZENIE W Polsce wiek pracownika nie jest cechą obojętną. Problem z osiągnięciem zadowalającej pozycji zawodowej mają zarówno osoby młode, jak i te starsze. Obie grupy borykają się ze znacznymi problemami dotyczącymi znalezienia zatrudnienia, utrzymania dotychczasowej pracy, a odzwierciedleniem tego problemu są wysokie wartości bezrobocia wśród tych grup wiekowych. Kłopoty wśród osób młodych wynikają głównie z braku doświadczenia zawodowego, a osób starszych z faktu, że są mniej energiczne niż kiedyś i mało mobilne. Wciąż jeszcze wielu pracodawców nie dostrzega korzyści płynących z zatrudnienia zarówno osób młodych jak i tych powyżej 50 roku życia. W tym kontekście warty uwagi jest rejon wielkopolski, który pod względem bezrobocia rejestrowanego pozytywnie wyróżnia się na tle innych województw w kraju. Od 2007 roku stopa bezrobocia utrzymuje się, niemal bez przerwy, na najniższym poziomie w Polsce. Ta pozytywna tendencja została przerwana jedynie w 2009 roku spowolnieniem gospodarczym, które dotknęło całą gospodarkę światową i skutkowało wstrzymaniem inwestycji i redukcją etatów. Był to również jedyny rok, gdzie województwo mazowieckie osiągnęło nieznacznie niższy niż Wielkopolska wskaźnik bezrobocia. Wybrane grupy bezrobotnych, scharakteryzowane w dalszej części pracy, to grupy w tak zwanej szczególnej sytuacji na rynku pracy. Zgodnie z art. 49 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, osoby w szczególnej sytuacji na rynku pracy to m. in. bezrobotni do 25 roku życia oraz bezrobotni powyżej 50 roku życia. Konieczne zatem staje się podejmowanie działań zmierzających do poprawy ich sytuacji na rynku pracy, a także wyrównania ich szans w stosunku do pozostałych grup. Obserwowane zmiany stały inspiracją do przeanalizowania sytuacji na rynku pracy w województwie wielkopolskim, ze szczególnym uwzględnieniem osób bezrobotnych w wieku do 25 lat oraz pokolenia 50+. Wybór wskazanych grup bezrobotnych podyktowany był szczególnie trudną ich sytuacją na rynku pracy. W realizacji celu wykorzystano źródła wtórne, zakres czasowy pracy obejmuje natomiast lata SYTUACJA OSÓB MŁODYCH I POKOLENIA 50+ NA POLSKIM RYNKU PRACY Analiza sytuacji osób bezrobotnych wskazuje, że zarówno osoby młode, jak i te starsze mają problem z uzyskaniem zadowalającej sytuacji zawodowej. Młody wiek stanowi dla wielu osób utrudnienie w zdobyciu pracy. Są to często absolwenci uczelni wyższych, a więc powinni oni dysponować nowoczesną wiedzą, która to z kolei teoretycznie stanowić ma korzystną podstawę ich położenia na rynku pracy. To jednak z drugiej strony stwierdza się, iż kwalifikacje, jakie młode osoby nabywają w toku swojej edukacji nie zawsze cenione są rynkowo. Sytuacja ta wskazuje na problem dopasowania oferty

35 edukacyjnej do potrzeb rynku pracy. Co więcej, młody kandydat nie może wręcz posiadać doświadczenia zawodowego, które to stawiane jest często jako warunek konieczny pracy na danym stanowisku. Często też nie dysponuje on zestawem cech osobowościowych, jakie pożądane są przez pracodawców (Leszkowicz- Baczyński 2009, s.160). Takie uwarunkowania oraz dane przedstawione poniżej pozwalają postrzegać kategorię ludzi młodych jako w dużym stopniu zagrożoną bezrobociem. Należy stwierdzić, iż dramatyczna jest sytuacja młodych ludzi na rynku pracy i to nie tylko w Polsce, ale i w całej Europie. W krajach Unii ok. 5 mln ludzi w wieku od 15 do 24 lat nie uczy się i nie pracuje. Stopa bezrobocia wśród osób młodych w wielu krajach jest alarmująca. I tak w Polsce dla tej grupy wiekowej w 2013r. wynosi 27,3%. Jednak dużo gorsza sytuacja występuje w Grecji (58,3%), Hiszpanii (55,5%%), Chorwacji (50%), Włoszech (40%), Cyprze (38,9%), Portugalii (37,7%) i Słowacji (33,7%). Najniższa zaś stopa bezrobocia rejestrowanego wśród młodych jest w Niemczech (7,9%) oraz Austrii (9,2%) (por. rys.1.). Okazuje się zatem, iż bezrobocie dotyka młode pokolenie, które na rynek pracy wchodzi z zupełnie innymi oczekiwaniami, kompetencjami i wartościami. Generacja młodych, zwana również pokoleniem Y, cechuje różnorodność i potrzeba nieustannych zmian. Jak wynika z badań prowadzonych przez J. Cewińską, M. Striker i K. Wojtaszczyk (2009 i 2011), choć młodzi preferują zmiany, to pragną stabilizacji, ale pod warunkiem swobody w budowaniu własnej kariery. Nie akceptują pracoholizmu, lecz chcą się rozwijać i uczestniczyć w życiu firmy. Ponadto, oczekują oni partnerskich relacji w miejscu zatrudnienia i lubią pracować w zespole. Co więcej, są dobrze wykształceni, otwarci na świat i współpracę z kolegami różnych narodowości (Janowska s ). Najważniejsze z punktu widzenia pracy zawodowej mocne i słabe strony młodego pokolenia zawiera tabela 1.

36 Rysunek 1. Stopa bezrobocia w wybranych krajach europejskich w 2013r. wśród osób młodych Grecja Hiszpania Chorwacja Włochy Cypr Portugalia Słowacja Bulgaria Polska Węgry Irlandia Francja Belgia Rumunia Szwecja Łotwa Litwa Słowenia Wielka Brytania Finlandia Czechy Estonia Luksemburg Dania Malta Holandia Austria Niemcy Źródło: RSRP 2014, s ,9 37,7 33,7 28,4 27,3 27,2 26,8 23,9 23,7 23,6 23,5 23,2 21,9 21,6 20,5 19, ,7 15,5 13, ,2 7, ,3 55,

37 Tabela 1. Mocne i słabe strony młodego pokolenia na rynku pracy Mocne strony Słabe strony - znajomość nowych technologii - zadaniowe podejście do pracy - niechęć do podporządkowania się regułom - niezależność i ambicja - postawa roszczeniowa wobec - stawianie na osobisty rozwój pracodawcy - nastawienie na zmiany i - potrzeba stałej informacji zwrotnej i innowacyjność stymulacji - wysoka samoocena, jasne - trudności w kontaktach określenie oczekiwań - duże zaangażowanie w pracę, która daje satysfakcję - duże znaczenie reputacji firmy i dobrej atmosfery w pracy bezpośrednich - skłonność do ryzyka - problemy z przyjmowaniem krytyki - mniejsza skłonność do lojalności - własny komfort i wygoda zamiast - dbanie o równowagę na poświęcenia się dla pracodawcy płaszczyźnie praca-życie Źródło: Jabłońska, Jednak nie tylko młode pokolenie ma duży problem ze znalezieniem sobie satysfakcjonującego miejsca na rynku pracy. Bezrobocie w znacznej mierze dotyka również pokolenie starsze, chodzi tu głównie o pokolenie 50+. Stopa bezrobocia w 2013r. ludności w wieku lata była w Polsce niższa od średniej zanotowanej w Unii Europejskiej i wyniosła 7,2% wobec 7,7% w UE. Wyższe niż w naszym kraju wskaźniki bezrobocia osób starszych odnotowano w: Hiszpanii (20,9%) Grecji (19,1%), Cyprze (13,6%), Portugalii (12,9%), Bułgarii (12,4%), Słowacji (11,6%), Litwie (11,3%), Chorwacji (11,2%), Łotwie(10,9%), Irlandii (9,9%) oraz Słowenii (8,3%) (MPiPS, s.5). Te wysokie współczynniki wynikają często z tego, że pracodawcy stereotypowo postrzegają osoby starsze. Traktowane są one jako niechętne do pogłębiania wiedzy, trudne we współpracy i unikające ryzyka. Nie dostrzega się ich atutów: doświadczenia, kompetencji i lojalności. Nie docenia się ról mentora i trenera, jakie mogą odegrać w wychowaniu młodego pokolenia (Janowska s.226). Co więcej, utrwala się błędne przekonanie, że są oni przeszkodą w zatrudnieniu młodszych pracowników. A przecież realia gospodarcze powodują, iż firmy tracą na ich odejściu, tracąc doświadczenie, stabilność działania, możliwość przekazywania wiedzy (Liwiński, Sztanderska, 2010, s. 19). Co więcej, metrykalny wiek pracownika łączony jest często z jego stanem zdrowia i przewidywaną, obniżoną motywacją do pracy. Ponadto, towarzyszy temu również stereotypowy obraz pracownika 50+ jako mało mobilnego, nieelastycznego w działaniu, wolniej przyswajającego nowe informacje, niedostosowanego do współczesnych realiów, pasywnego i zmęczonego pracą (Oblicza s.15). Wśród głównych wad pracowników 50+ wymienia się również: nawyki, tradycyjny sposób myślenia, niechęć do zdobywania nowych kwalifikacji, brak pewnych

38 umiejętności (np. obsługi komputera, znajomości j. obcych), wyższe koszty zatrudnienia, mniejsza efektywność czy krótki czas pracy do emerytury (Rynek pracy, s.13). 2. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA OSÓB BEZROBOTNYCH W WIELKOPOLSCE Dzięki ciągle poprawiającej się sytuacji gospodarczej Wielkopolski oraz prowadzonej polityce na rynku pracy, województwo to wyróżnia się wśród innych regionów Polski najlepszą sytuacją na rynku pracy w kontekście rozmiarów i natężenia bezrobocia (Jarmołowicz, Kalinowska-Sufinowicz 2012, s.256). Wartość stopy bezrobocia dla omawianego regionu była przeciętnie niższa o około 3,5 punktu procentowego w stosunku do tego wskaźnika dla Polski ogółem. Co więcej, z końcem 2013 roku liczba bezrobotnych w województwie wielkopolskim wyniosła osób i była niższa o osób niż w 2012 roku. Natomiast stopa bezrobocia wyniosła 9,6% i była niższa o 0,2 punktu procentowego niż przed rokiem. Kolejny rok już wskaźnik ten w Wielkopolsce utrzymywał się na najniższym poziomie w kraju (por. rys. 2). Na tą stabilną sytuację na wielkopolskim rynku pracy wpływ miały dwie rzeczy. Po pierwsze, utrzymanie zadawalającej koniunktury w gospodarce, o której poprawie świadczy m.in. wzrost o 4,4% wartości produkcji sprzedanej przemysłu. Warto w tym miejscu dodać, że przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw również wzrosło o 1,7%. Po drugie, zaangażowanie wyższej kwoty Funduszu Pracy przeznaczonej na aktywizację bezrobotnych.

39 Rysunek 2. Stopa bezrobocia zarejestrowanego w latach w Polsce według województw Zachodniopomorskie Wielkopolskie Warmińko-mazurskie Świętokrzyckie Śląskie Pomorskie Podlaskie Podkarpackie Opolskie Mazowieckie Małopolskie Łódzkie Lubuskie Lubelskie Kujawsko-pomorskie Dolnośląskie Polska 17,1 17,8 17,6 18,2 9,2 9,2 9,1 9,8 9,6 20, ,2 21,3 15,1 15,2 15, ,6 9, ,2 11,1 11,3 11,9 12,3 12,5 13,4 13,2 12,8 13,8 14,1 14,7 15,1 15,9 15,4 15,5 16,4 16,3 12,9 13,6 13,3 14,4 14,2 9 9,7 9,8 10,7 11,1 9,7 10,4 10,5 11,4 11,5 11,9 12,2 12, ,1 16,2 12,9 16,2 12,8 12,1 15,5 13, ,1 12, ,4 15,9 15,7 13,2 14,2 14, ,1 18,2 12,4 13,5 13,1 12,5 13,4 13, ,6 Źródło: opracowanie na podstawie: GUS, 2014, s.301; GUS, 2013, s.313; GUS, 2012, s.318; GUS, 2011, s.304; GUS, 2010, s Na koniec grudnia 2013 roku, status bezrobotnego i poszukującego pracy zarejestrowanego w powiatowych urzędach pracy, posiadało osób, tj. o 2,0% mniej niż w roku poprzednim (WUP, 2014, s.8). Osoby bezrobotne stanowiły natomiast dominującą część tej populacji osoby co oznacza spadek o 2,1% w porównaniu do roku poprzedniego. (por. rys. 3.).

40 Rysunek 3. Liczba zarejestrowanych bezrobotnych (w wartościach bezwzględnych) i stopa bezrobocia (podana w procentach) w Wielkopolsce w latach ,8 9,6 9,4 9,2 9 8, ,2 9, ,1 9,8 9, , liczba bezrobotnych stopa bezrobocia Źródło: opracowanie na podstawie: WUP, 2014, s.5. Dane obrazujące wielkość stopy bezrobocia w poszczególnych powiatach Wielkopolski, charakteryzowały się widocznym zróżnicowaniem (por. tab. 2). I tak, dla przykładu warto podać, iż we wszystkich wymienionych latach, w tym szczególnie w 2013r.: najwyższą stopą bezrobocia charakteryzowały się powiaty: wągrowiecki (21,6%), koniński (19,1%) i złotowski (17,2%); najniższą zaś: miasto Poznań (4,1%), powiat poznański (4,6%), oraz kępiński (5,1%), zaobserwować można spadek stopy bezrobocia w stosunku do roku 2010 w następujących powiatach: ostrowski (o 1,3%), jarociński (o 1,3%), złotowski (o 1,6%), wzrost zaś występuje w powiecie międzychodzkim (o 2,5%), gnieźnieńskim (o 2,5%), wrzesińskim (o 2,1%) oraz wągrowieckim (o 2,9%), co więcej w większości z nich (w 19 na 35 powiatów) różnice nie przekroczyły 1 punktu procentowego.

41 Tabela 2. Stopa bezrobocia w powiatach województwa wielkopolskiego w latach Powiaty m. Poznań 3,6 3,6 4,2 4,1 2. poznański 3,5 3,6 4,6 4,6 3. kępiński 5,6 6,4 5,8 5,1 4. wolsztyński 6,4 6,0 6,7 5,8 5. nowotomyski 6,4 6,5 7,4 6,6 6. m. Kalisz 8,6 7,8 8,4 8,3 7. kaliski 8,5 8,4 8,8 8,5 8. leszczyński 9,4 8,8 9,0 8,5 9. m. Leszno 8,5 7,9 8,7 8,7 10. kościański 9,0 8,7 9,7 9,1 11. grodziski 8,1 9,1 10,6 9,2 12. krotoszyński 10,5 10,5 10,1 9,7 13. śremski 8,5 8,5 10,2 10,1 14. szamotulski 11,3 10,7 11,4 10,2 15. ostrowski 11,8 10,5 11,1 10,5 16. ostrzeszowski 9,7 10,5 10,6 10,7 17. rawicki 11,7 10,9 10,9 10,9 18. turecki 11,9 11,5 12,1 11,1 19. międzychodzki 8,7 9,2 11,7 11,2 20. gostyński 12,5 12,3 12,3 11,9 21. obornicki 10,3 10,4 12,3 11,9 22. pilski 11,0 11,8 13,7 12,6 23. pleszewski 13,1 12,6 13,1 13,7 24. m. Konin 13,5 13,0 13,6 13,8 25. jarociński 15,2 12,8 14,0 13,9 26. czarnkowsko-trzcianecki 15,0 15,0 15,1 14,7 27. średzki 13,9 13,4 14,2 14,9 28. gnieźnieński 12,7 13,7 14,9 15,2 29. wrzesiński 13,6 13,6 14,8 15,7 30. chodzieski 15,2 16,2 16,6 16,1 31. kolski 14,4 14,4 15,7 16,2 32. złotowski 18,8 18,5 18,2 17,2 33. słupecki 16,4 16,8 17,5 17,9 34. koniński 18,1 17,5 18,7 19,1 35. wągrowiecki 18,7 20,5 22,2 21,6 województwo wielkopolskie 9,2 9,1 9,8 9,6 Źródło: opracowanie na podstawie: WUP, 2011, s.9; WUP, 2012, s.10; WUP, 2013, s.10. W przypadku osób bezrobotnych w wieku poniżej 24 lat, w Wielkopolsce zarejestrowanych było 147,9 tys. w 2012r. podczas gdy w całej Polsce wielkość

42 ta wyniosła 2136,8tys. Najniższym bezrobociem w tym przedziale wiekowym charakteryzują się województwa: Opolskie, Lubuskie i Podlaskie, z kolei najwyższym województwo Mazowieckie, Małopolskie, Śląskie oraz Wielkopolskie. Jeśli natomiast mowa jest o bezrobotnych zarejestrowanych w wieku powyżej 50 lat sytuacja jest bardzo podobna. W tym przedziale wiekowym najniższym bezrobociem charakteryzowały się województwo Opolskie, Lubuskie i Podlaskie, zaś najwyższe bezrobocie wystąpiło w województwie Mazowieckim, Małopolskim i Śląskim (por. tab. 3). Tabela 3. Bezrobotni zarejestrowani będący w szczególnej sytuacji (podane w procentach) w Polsce Wyszczególnienie poniżej 24 lat powyżej 50 lat Dolnośląskie 6,4 6,3 5,8 6,0 5,8 9,7 9,7 9,1 9,1 8,7 Kujawsko-pomorskie 7,2 7,3 7,3 7,2 7,3 6,6 6,4 6,3 6,3 6,5 Lubelskie 7,1 6,9 6,9 6,9 7,1 5,0 5,0 5,0 4,9 5,0 Lubuskie 2,9 2,8 2,8 2,6 2,5 3,6 3,3 3,2 3,1 3,0 Łódzkie 5,9 5,9 6,2 6,2 6,1 8,0 7,9 8,2 8,2 7,9 Małopolskie 8,5 9,2 9,2 9,4 9,6 5,6 5,8 6,0 6,4 6,5 Mazowieckie 10,7 11,1 11,3 11,7 12,0 12,8 13,3 13,5 13,7 13,9 Opolskie 2,5 2,5 2,3 2,3 2,3 2,8 2,8 2,8 2,8 2,7 Podkarpackie 8,4 8,1 8,4 8,3 8,2 5,4 5,4 5,6 5,5 5,6 Podlaskie 3,5 3,6 3,5 3,4 3,5 3,4 3,4 3,4 3,3 3,4 Pomorskie 5,5 5,5 5,7 5,6 5,4 5,3 5,3 5,3 5,3 5,3 Śląskie 8,3 8,4 8,3 8,4 8,4 9,6 9,8 10,0 10,3 10,2 Świętokrzyskie 4,3 4,3 4,4 4,2 4,5 4,2 3,8 3,8 3,7 3,8 Warmińskomazurskie 5,7 5,4 5,5 5,4 5,5 5,5 5,2 5,2 5,1 5,3 Wielkopolskie 8,2 8,0 7,8 7,9 7,5 6,1 6,1 6,0 6,2 6,1 Zachodniopomorskie 4,9 4,8 4,6 4,5 4,3 6,4 6,5 6,5 6,2 6,0 Polska Źródła: opracowanie na podstawie: GUS, 2014, s. 305; GUS, 2013, s. 317; GUS, 2012, s.322; GUS, 2011, s. 308; GUS, 2010, s.296. W województwie wielkopolskim od lat już osoby bezrobotne w wieku do 34 lat stanowiły dominującą grupę w zarejestrowanych bezrobotnych, a jej udział w ogólnej liczbie osób bez pracy każdego roku przekraczał 50%. W roku 2013 po raz pierwszy w analizowanym okresie udział ten zmniejszył się, sięgając 49,8%. Przyczyną tego spadku było przede wszystkim zmniejszenie udziału bezrobotnych w grupie najmłodszych tj. od 18 do 24 roku życia, który w okresie lat zmalał z 26,3% do 20,8%. Równocześnie stwierdzić należy, że odnotowano wzrost udziału osób bezrobotnych w wieku powyżej 45 roku życia w ogólnej liczbie osób zarejestrowanych z 26,8 do 30,3% (rys. 4).

43 Rysunek 4. Bezrobotni według wieku w Wielkopolsce w latach (w procentach) ,1 1,5 1,8 2,2 2,8 6,2 7,1 7,8 8,7 9,9 19,5 18, ,4 17,6 17,6 17,8 18,4 18,9 19,9 29,3 29,5 29, ,3 25,3 24,2 22,8 20, lata lata lata lata lata lata Źródło: WUP, 2014, s BEZROBOTNI ZE WZGLĘDU NA WIEK - DO 25 ROKU ŻYCIA Na koniec 2009 roku w urzędach pracy województwa wielkopolskiego zarejestrowanych było osób do 25 roku życia. Z kolei w 2013 roku zarejestrowanych było osób w omawianej grupie wiekowej, co w porównaniu z rokiem poprzednim skutkowało spadkiem tej liczby o 10,6%. Co więcej nastąpiło zmniejszenie udziału tej populacji w strukturze bezrobocia o 1,9 punktu procentowego z 22,7% w 2012 do 20,8% w minionym roku. Udział kobiet w tej kategorii osób wynosił 56,7% i wzrósł w stosunku do 2012 roku o 0,5 punktu procentowego (WUP 2014, s.19). Ponad połowa osób bezrobotnych tj. 52,4% w 2013r. posiadała wykształcenie średnie (43,5%) i wyższe (8,9%), co czwarta osoba zawodowe (27,9%), a co piąta gimnazjalne i niższe (19,6%). Wartości te na przełomie analizowanych lat nie były bardzo zróżnicowane (por. tab. 4). Analiza struktury bezrobocia wśród osób do 25 roku życia wykazała, że w latach ok. 40% osób bezrobotnych nie miało żadnego stażu zawodowego. Ponadto w 2013r. 23,6% osób bezrobotnych miało staż pracy sięgający 1 roku. Wartość ta wzrosła w porównaniu z rokiem 2009 o 1,1%. Niepokojący jest również fakt, że w 2013 roku co piąty bezrobotny z tej grupy pozostawał w rejestrze urzędu przez okres powyżej roku (20,5%), co stanowiło wzrost w stosunku do roku poprzedniego o

44 2,2 punktu procentowego. Natomiast w porównaniu do roku 2009 był to wzrost aż o niespełna 10%. Co więcej 63% młodych bezrobotnych zarejestrowanych było w urzędach pracy przez okres nie dłuższy niż 6 miesięcy, co stanowiło spadek o 3,3 punktu procentowego w stosunku do roku poprzedniego i aż o 9,1% w stosunku do roku Wyniki te potwierdzają tezę, iż poziom bezrobocia uzależniony jest m.in. od poziomu kapitału ludzkiego. Mimo, że najmniej bezrobotnych w omawianej grupie wiekowej posiada wykształcenie wyższe, to ich odsetek w grupie bezrobotnych na przestrzeni lat ( ) wzrósł z 5,2% do 8,9%. Zwiększony udział osób bezrobotnych z wyższym wykształceniem wynika nie tylko ze wzrostu liczby studentów na wielkopolskich uczelniach ale także z tego, że w wyniku dużej konkurencji na rynku pracy, samo uzyskanie dyplomu szkoły wyższej nie gwarantuje już zatrudnienia. Ponadto częstym problemem jest również fakt, iż preferowane przez młodych ludzi kierunki kształcenia, nie zawsze odpowiadają wymaganiom i zapotrzebowaniu zgłaszanemu przez pracodawców (por. WUP, 2015). Jednak przyczyn wysokiego bezrobocia wśród osób poniżej 25 roku życia należy upatrywać również w braku wiedzy praktycznej, doświadczenia zawodowego, czy odpowiedniego przygotowania i wykształcenia, które odpowiadałoby potrzebom pracodawców. Co więcej, brak zainteresowania młodymi osobami w kontekście potencjalnych pracowników, wynika także z przeświadczenia o dużych nakładach finansowych, jakie związane są z przystosowaniem pracownika do stanowiska pracy przy spodziewanym początkowo niskim i powolnym tempie zwrotu tych nakładów oraz dużej fluktuacji pracowniczej tej kategorii wiekowej (Oblicza WUP, s. 20). Stąd chętniej poszukiwani są pracownicy z dłuższym stażem pracy, postrzegani jako bardziej elastyczni, lojalni, posiadający większe doświadczenie i wymagający mniejszych nakładów inwestycyjnych (Smolarkiewicz 2009). Pozytywnym przejawem jest jednak fakt, że bezrobocie wśród młodych osób w mniejszym stopniu ma charakter bezrobocia długotrwałego, jest to raczej w głównej mierze bezrobocie średniookresowe. Niewątpliwie związane jest to z większą aktywnością osób młodych oraz ich mobilnością. A jak słusznie stwierdza B. Kalinowska-Narwotek mobilność zawodowa pracowników jest bowiem istotną determinantą skutecznego znalezienia zatrudnienia (Kalinowska- Nawrotek 2005, s.52). Ponadto, są to osoby w większości przekonane o konieczności inwestowania w siebie i podnoszenia swoich kwalifikacji. Głownie chodzi tu o znajomość języków obcych, która otwiera drogę do pracy w korporacjach międzynarodowych oraz do szerokich zasobów wiedzy.

45 Tabela 4. Struktura bezrobocia w Wielkopolsce wśród osób do 25 roku życia w latach Wyszczególnienie procentowy udział do ogółu bezrobotnych do 25 roku życia Czas pozostawania bez pracy do 1 miesiąca 12,9 13,1 12,4 12,5 12,0 1-3 miesięcy 32,3 32,7 26,7 29,4 25,8 3-6 miesięcy 26,9 25,4 25,7 24,4 25, miesięcy 17,2 14,6 15,9 15,4 16, miesięcy 8,2 11,4 14,3 12,4 13,8 powyżej 24 miesięcy 2,5 2,8 5,0 5,9 6,7 wyższe 8,6 9,0 9,0 8,6 8,9 Wykształcenie policealne i średnie 26,4 25,8 26,4 25,5 25,5 zawodowe średnie 22,3 22,1 19,8 18,2 18,0 ogólnokształcące zasadnicze 24,0 24,3 25,6 27,5 27,9 zawodowe gimnazjalne i poniżej 18,7 18,8 19,2 20,2 19,7 do 1 roku 22,5 22,2 22,6 22,6 23,6 Staż pracy 1-5 lat 33,2 33,4 34,4 36,2 34, lat 2,5 1,8 1,6 1,8 1,4 bez stażu 41,8 42,6 41,4 39,4 40,4 Źródło: WUP 2011, s. 19; WUP 2012, s. 18; WUP, 2013, s.20; WUP,2014, s BEZROBOCIE OSÓB POWYŻEJ 50 ROKU ŻYCIA Liczba osób bezrobotnych powyżej 50 roku życia, wg stanu na koniec grudnia 2009 roku wynosiła osób i zwiększyła się o 6205 osób, w porównaniu ze stanem na koniec roku poprzedniego. Co ważne, warto w tym miejscu zauważyć, że mimo wzrostu liczby tych osób w rejestrach urzędów pracy, ich udział w ogólnej liczbie osób bezrobotnych zmniejszył się o 1,6 punktu procentowego. Z kolei liczba osób bezrobotnych w omawianym przedziale wiekowym w 2013 roku wynosiła już osób i zwiększyła się o 6,1% w porównaniu ze stanem na koniec 2012r. Ich udział w ogólnej liczbie osób bezrobotnych również się zwiększył z 20,4% w 2012r. do 22,1% w 2013r. Jest to grupa bezrobotnych, w której w przeciwieństwie do opisywanej wyżej, przeważają osoby z niższym wykształceniem. A zatem stereotypowe przekonania dotyczące niskiego wykształcenia osób powyżej 50 roku życia nie są zupełnie bezpodstawne. Wśród bezrobotnych powyżej 50 roku życia 34,8% w 2013r. posiada wykształcenie gimnazjalne i poniżej, a co trzecia osoba wykształcenie zasadnicze zawodowe (36,4%). W tym przedziale wiekowym we wszystkich analizowanych latach, liczba bezrobotnych z wykształceniem wyższym jest niewielka choć wartość ta systematycznie wrasta z 3% w 2009 r. do 4,1% w 2013r. Należy również podkreślić, że starsi bezrobotni to w większości osoby z

46 długoletnim stażem pracy, średnio ok 22% pracowało wcześniej lat, a blisko 36% posiada staż letni, przy czym udział osób bez doświadczenia zawodowego i z krótkim stażem stopniowo się zmniejsza (por. tab. 5). Na przestrzeni analizowanych lat nieznacznie zmienił się także okres pozostawania bez pracy wśród osób z kategorii 50+. Co trzecia osoba reprezentująca tę grupę pozostaje bezrobotną powyżej 12 miesięcy, przy czym co piąta pozostaje bez zatrudnienia ponad dwa lata. Zmniejsza się liczba pozostających bez pracy przez krótsze okresy czasu o niespełna 7% wśród osób poszukujących pracy od 1-3 miesięcy. Na skracanie okresów pozostawania bez pracy wpływ ma między innymi efekt działań publicznych służb zatrudnienia i angażowania bezrobotnych w aktywne formy pomocy. Dla podtrzymania aktywności zawodowej bezrobotnych analizowanej grupy wiekowej i nabycia przez te osoby umiejętności poruszania się po rynku pracy, publiczne służby zatrudnienia oferują zróżnicowane formy pomocy. Biorąc pod uwagę ciągłe zmiany zachodzące w poszczególnych zawodach i branżach, a także ideę kształcenia ustawicznego (long life learning) działania skierowane do osób powyżej 50 roku życia nastawione są na rozwijanie ich poczucia wartości, umiejętności i dostosowywania do wymagań pracodawców (głównie poprzez szkolenia i kursy) (Oblicza s.17). Tabela 5. Struktura bezrobocia w Wielkopolsce wśród osób powyżej 50 roku życia w latach procentowy udział do ogółu Wyszczególnienie bezrobotnych powyżej 50 roku życia Czas pozostawania bez pracy do 1 miesiąca 9,0 9,4 9,1 9,0 8,9 1-3 miesięcy 23,0 21,2 17,7 18,1 16,1 3-6 miesięcy 17,5 15,2 15,2 14,9 15, miesięcy 21,4 20,0 19,6 20,9 20, miesięcy 13,8 19,7 19,9 17,7 18,5 powyżej 24 miesięcy 15,3 14,5 18,5 19,4 20,3 wyższe 3,0 3,4 3,4 3,7 4,1 Wykształcenie policealne i średnie 18,7 18,9 19,1 19,3 19,8 zawodowe średnie 5,3 5,3 5,3 5,1 4,9 ogólnokształcące zasadnicze zawodowe 33,7 34,5 35,2 36,4 36,4 gimnazjalne i poniżej 39,3 37,9 37,0 35,5 34,8 do 1 roku 5,8 5,6 5,3 5,2 5,4 1-5 lat 6,2 6,1 6,2 5,8 5,7 Staż pracy 5 10 lat 6,8 7,0 7,2 7,2 7, lat 21,8 22,3 22,6 21,7 22, lat 36,5 36,6 36,0 35,5 35,1 30 lat i powyżej 18,6 18,3 18,7 20,9 20,4 bez stażu 4,3 4,1 4,0 3,7 3,6 Źródło: WUP 2011, s. 20; WUP 2012, s. 19; WUP, 2013, s.21; WUP, 2014, s. 21.

47 ZAKOŃCZENIE Wielkopolska jest regionem o znacznym potencjale zarówno gospodarczym, społecznym jak i zawodowym. Świadczy o tym m.in. najniższy od lat poziom bezrobocia rejestrowanego na tle innych województw w Polsce. Mimo to jednak, wciąż dużym problemem dla tego województwa jest wysoki wskaźnik bezrobocia wśród osób w szczególnej sytuacji na rynku pracy, chodzi tu głównie o osoby młode do 25 roku życia i pokolenie 50+. Wśród młodych bezrobocie w analizowanych latach co prawda systematycznie spadało z 8,2% w 2009r. do 7,5% w 2013r. to i tak utrzymywało się ono jako jedne z najwyższych w kraju, stawiając Wielkopolskę obok takich województw jak: Mazowieckie, Małopolskie oraz Śląskie. Negatywnie kształtowała się również struktura bezrobotnych według poziomu ich wykształcenia. W tym przedziale wiekowym dominowały bowiem osoby z wykształceniem średnim i wyższym, co związane jest zarówno ze wzrostem liczby studentów na wielkopolskich uczelniach oraz z wyborem przez nich kierunków kształcenia nie zawsze odpowiadającym wymaganiom potencjalnych pracodawców. Pozytywnym przejawem jest zaś fakt, że bezrobocie wśród młodych osób w mniejszym stopniu ma charakter bezrobocia długotrwałego, jest to raczej w głównej mierze bezrobocie średniookresowe. Kolejną grupą wartą uwagi w dyskusjach o bezrobociu jest pokolenie 50+. W województwie wielkopolskich liczba osób bezrobotnych w tym przedziale wiekowym w 2013 roku zwiększyła się o 6,1% w porównaniu ze stanem na koniec 2012r. Co więcej, ich udział w ogólnej liczbie bezrobotnych również się zwiększył. W przeciwieństwie do młodych, w tym przedziale wiekowym można mówić o stosunkowo korzystnej strukturze bezrobocia według poziomu wykształcenia. Dominują tu bezrobotni z niższym wykształceniem 34,8% w 2013r. posiadało wykształcenie gimnazjalne i poniżej, a co trzecia osoba wykształcenie zasadnicze zawodowe (36,4%). Na przestrzeni analizowanych lat nieznacznie zmienił się także okres pozostawania bez pracy wśród osób z omawianej kategorii wiekowej. Z jednej strony można mówić o mniejszej liczbie pozostających bez pracy przez krótsze okresy czasu, na co wpływ miały działania publicznych służb zatrudnienia i angażowania bezrobotnych w aktywne formy pomocy. To z drugiej jednak strony wystąpił nieznaczny, ale jednak wzrost bezrobotnych powyżej 12 miesięcy. LITERATURA Cewińska, J., Striker, M., Wojtaszczyk, K. (2009). Zrozumieć pokolenie Y wyzwanie dla zarządzania zasobami ludzkimi W: M. Juchnowicz (red.), Kulturowe uwarunkowania zarządzania kapitałem ludzkim, Kraków: Wolters Kluwer Polska. Główny Urząd Statystyczny. (2014). Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny.

48 Główny Urząd Statystyczny. (2014). Rocznik Statystyczny Województw, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. Główny Urząd Statystyczny. (2013). Rocznik Statystyczny Województw, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. Główny Urząd Statystyczny (2012). Rocznik Statystyczny Województw, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. Główny Urząd Statystyczny (2011). Rocznik Statystyczny Województw, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. Główny Urząd Statystyczny. (2010). Rocznik Statystyczny Województw, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. Jabłońska, G. (2009). Pokolenie Y wyzwaniem dla pracodawcy, Sedlak&Sedlak, ( ). Janowska, Z., Niepełnosprawni, osoby starsze i młodzież na rynku pracy, Niepelnosprawni osoby_ starsze_i_mlodziez_na_rynku_pracy.pdf ( ). Jarmołowicz, W., Kalinowska-Sufinowicz, B. (2012), Funkcjonowanie regionalnego rynku pracy (na przykładzie województwa wielkopolskiego w latach ), Acta Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomica 268. Kalinowska-Nawrotek, B. (2005). Dyskryminacja kobiet na polskim rynku pracy, Poznań: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu. Leszkowicz-Baczyński, J. (2009). Bezrobocie w województwie wielkopolskim. Zmiany w strukturze bezrobocia w warunkach recesji W: R. Suchocka (red.), Aktywność zawodowa Wielkopolan i jej uwarunkowania, Poznań: Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa. Liwiński, M., Sztanderska, U. (2010). Wstępne standardy zarządzania wiekiem w przedsiębiorstwach, Warszawa ( ). Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Osoby powyżej 50 roku życia na rynku pracy w 2013 roku ( ). Smolarkiewicz, E. (2009). Przestrzenne zróżnicowanie bezrobocia i jego uwarunkowania W: R. Suchocka (red.) Aktywność zawodowa Wielkopolan i jej uwarunkowania, Poznań: Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa. Striker, M. (2011). Współczesny rynek pracy a oczekiwania pokolenia Y wobec zatrudnienia wyniki badań empirycznych W: M. Gableta, A. Pietroń-Pyszczek (red.) Człowiek i praca w zmieniającej się organizacji. W kierunku respektowania interesów pracobiorców, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. Tokarz, J. (red.). (2007). Rynek pracy a osoby bezrobotne 50+.Bariery i szanse, Warszawa: Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce: ( ). Wojewódzki Urząd Pracy w Poznaniu. (2010). Oblicza bezrobocia rejestrowanego w Wielkopolsce, Poznań: Wojewódzki Urząd Pracy w Poznaniu. Wojewódzki Urząd Pracy w Poznaniu. (2011). Ocena sytuacji na wielkopolskim rynku pracy i realizacji zadań w zakresie polityki rynku pracy w 2010 roku, Poznań: Wojewódzki Urząd Pracy w Poznaniu. Wojewódzki Urząd Pracy w Poznaniu. (2012). Ocena sytuacji na wielkopolskim rynku pracy i realizacji zadań w zakresie polityki rynku pracy w 2011 roku, Poznań: Wojewódzki Urząd Pracy w Poznaniu.

49 Wojewódzki Urząd Pracy w Poznaniu. (2013). Ocena sytuacji na wielkopolskim rynku pracy i realizacji zadań w zakresie polityki rynku pracy w 2012 roku, Poznań: Wojewódzki Urząd Pracy w Poznaniu. Wojewódzki Urząd Pracy w Poznaniu. (2014). Ocena sytuacji na wielkopolskim rynku pracy i realizacji zadań w zakresie polityki rynku pracy w 2013 roku, Poznań: Wojewódzki Urząd Pracy w Poznaniu. Wojewódzki Urząd Pracy w Poznaniu. (2015). Korelacja szkolnictwa i rynku pracy w Wielkopolsce oraz losy absolwentów wielkopolskich szkół ponadgimnazjalnych i wyższych, Poznań: Wojewódzki Urząd Pracy w Poznaniu.

50 Marcin BUTLEWSKI, Edwin TYTYK INŻYNIERIA ERGONOMICZNA DLA AKTYWIZACJI OSÓB STARSZYCH Streszczenie: Aktywizowanie osób starszych jest ważnym zadaniem w obszarze działań zmierzających do złagodzenia skutków współczesnego problemu cywilizacyjnego, jaki stwarza proces starzenia się społeczeństw w rozwiniętych krajach Europy. W artykule zamieszczono rozważania obejmujące dwa ostatnie z wymienionych obszarów działań na rzecz aktywizacji tych ludzi. Działania te mają charakter sprawczy, inżynierski i dotyczą takich zmian w ukształtowaniu środków technicznych, które spowodują dostosowanie ich do cech ludzi starszych. Analizowane cechy należą do charakterystyk: fizjologicznych, psychologicznych, antropometrycznych, somatycznych, mentalnych, kulturowych. Podejście prezentowane w artykule należy do zbioru działań nazywanych inżynierią ergonomiczną. Inżynierski charakter ma działalność ergonomiczna, nazywana w literaturze skrótowo jako ergonomia korekcyjna oraz ergonomia koncepcyjna. W obu przypadkach wyróżnikiem tych działań jest innowacyjność, polegająca na zaprojektowaniu i zastosowaniu takich rozwiązań (głównie technicznych oraz organizacyjnych), które zmieniają sposób życia, przyzwyczajenia i upodobania użytkowników tych rozwiązań, ponieważ oni mając do wyboru inne rozwiązania te innowacje oceniają pozytywnie. W artykule przedstawiono metodologiczne koncepcje projektowania ergonomicznego oraz projektowania uniwersalnego, w kontekście możliwości ich zastosowania do projektowania rzeczy technicznych, z uwzględnieniem charakterystycznych cech ludzi starszych. Ukazano praktyczne przykłady i efekty takiego projektowania i wykazano, że jest to droga do aktywizacji osób starszych zarówno zawodowej, jak i w życiu pozazawodowym. Słowa kluczowe: starzenie się społeczeństwa, ludzie starsi, gerontotechnika, ergonomia osób starszych ERGONOMIC ENGINEERING FOR THE ACTIVATION OF THE ELDERLY Summary: Activation of the elderly is an important task in the efforts to mitigate the effects of the problem of modern civilization that is an aging population in developed countries in Europe. The article contains a discussion covering the latter two areas of Politechnika Poznańska, Wydział Inżynierii Zarządzania, Katedra Ergonomii i Inżynierii Jakości, marcin.butlewski@put.poznan.pl,

51 actions for the activation of elderly people. These actions are of a causative, engineering nature and concern such changes in shaping technical measures, which will adapt them to the characteristics of the elderly. The analyzed traits belong to the following characteristics: physiological, psychological, anthropometric, somatic, mental, cultural. The approach presented in the article belongs to the set of actions known as ergonomic engineering. Ergonomic actions, which have an engineering nature, are abbreviated in literature as corrective ergonomics and conceptual ergonomics. In both cases, the distinguishing feature of these actions is innovation, which consists of designing and applying such solutions (mainly technical and organizational) that alter the way of life, habits and tastes of their users, because they having the ability to choose other solutions evaluate these innovations positively. The article presents methodological concepts of ergonomic design and universal design in the context of their applicability in the design of technical things, taking into account the characteristics of the elderly. The article shows practical examples and effects of such design and demonstrates that this is the road to the activation of elderly people both professional and in life outside of work.. Key words: aging society, the elderly, gerontechnology, human factors and aging, WPROWADZENIE Skuteczność działań ergonomicznych w sferze kształtowania jakości dla osób starszych, wynika z faktu, że inżynieria ergonomiczna dysponuje zestawem wydajnych narzędzi służących dostosowaniu obiektów technicznych do psychofizycznych zdolności człowieka i pozwala na optymalizację działania dowolnych systemów: ludzie środki techniczne (Tytyk E., Butlewski M., 2011, s. 8). Z kolei aktywizacja seniorów ma znaczenie w różnych obszarach funkcjonowania społeczeństwa i jest związana z kształtowaniem systemów zabezpieczeń emerytalnych i zdrowotnych, dostosowaniem infrastruktury budowlanej i komunikacyjnej do ograniczeń wywołanych wiekiem, a także dostosowywaniem obiektów technicznych (narzędzi, maszyn, wyrobów codziennego użytku, sprzętów, pojazdów itp.) do funkcjonalnych cech ludzi starszych. Działania na rzecz osób starszych są niezbędne z uwagi na zmiany demograficzne, których efektem jest znacznie większy udział osób starszych w społeczeństwie. Zmiany demograficzne mają widoczne oddziaływanie w sferze ekonomicznej, ale problemy związane z tą sytuacją przeniosą się do przestrzeni publicznej, społecznej i kulturowej. Z uwagi na przyjęty system emerytalny, którego konsekwencją stało się podwyższenie wieku przejścia na emeryturę, w przyszłości zaistnieje potrzeba dostosowania stanowisk dla osób starszych, które w chwili obecnej wykorzystywane są przez osoby przez w młodszym wieku. Jednocześnie zarówno stanowiska, jak i inne obiekty techniczne muszą zachęcać osoby starsze do korzystania z nich, ponieważ osoby starsze z uwagi na zmniejszające się

52 wymagania często zadowalają się mniejszymi dochodami i nie podejmując aktywności zawodowej. Powoduje to, że osoby starsze dają się znacznie łatwiej zepchnąć na margines życia społecznego. Ryzyku temu przeciwdziałać może inżynieria ergonomiczna sprawiając, że nowo powstające i przebudowywane rozwiązania (zastosowanie ergonomii korekcyjnej i koncepcyjnej) będą zachęcały również starszych użytkowników do podjęcia określonej aktywności. Dodać jednocześnie należy, że działania ergonomiczne muszą być spójne z działaniami w sferze ekonomiczno-prawnej i zachęta do aktywizacji (np. zawodowej) wynikać powinna także z obowiązującego systemu świadczeń socjalnopracowniczych, co jednak w niniejszej publikacji pominięto. 1. DEFINICJA STAROŚCI Starość jest pojęciem umownym - nie istnieje bowiem spójna i wyraźna granica o charakterze biologicznym pozwalająca na oddzielenie jednej młodszej grupy użytkowników od starszej. Powszechnie używa się granicy związanej z przejściem na emeryturę (w Polsce 67 lat) lub znacznie niższej okrągłej liczby 50 lat. Jednakże jako okres przedstarczy uznaje się już wiek 45 lat. W literaturze dotykającej problemów starzenia się wskazuje się między innymi na następujące granice metrykalne: od 45 lat (Klonowicz S., 1979) od 55 lat (Bromley D., 1969) od 60 lat (Steuden S., 2012 wg organizacji WHO) Bardziej istotnymi z punktu widzenia poznawczego będą płynne wskazujące na zachodzące wraz z wiekiem zmiany (Butlewski M., 2013): społeczne moment utraty, osłabienia posiadanych lub nabycia nowych funkcji w społeczeństwie - ta granice jest w znacznym stopniu uwarunkowana kulturowo i zazwyczaj wiąże się z przyzwoleniem na określone zachowania, prawno - ekonomiczne moment nabycia lub utraty określonych przywilejów o charakterze prawno ekonomicznym - typowym jest moment przejścia na emeryturę, lub uzyskania prawa do bezpłatnych przejazdów komunikacją miejską, biologiczne moment spadku lub osiągnięcia określonej wartości przez wybrane funkcje fizjologiczne organizmu, do których zaliczyć można także psychomotoryczne (np. czas reakcji), psychiczne - moment przyjęcia świadomości, że jest się osobą starszą (często moment ten jest zbieżny z momentem śmierci rodziców, kiedy powstaje świadomość bycia seniorem rodziny), metrykalne stanowiące uproszczenie wyżej wymienionych.

53 Granice wyżej wymienione pozwalają na zidentyfikowanie problemów jakie mogą powstawać w ramach aktywności osób starszych. Jednakże dla celów projektowych mają charakter jedynie identyfikacyjny. 2. PROBLEM NISKIEJ AKTYWNOŚCI OSÓB STARSZYCH Problem niewystarczającej aktywności osób starszych zarówno w życiu społecznym jak i gospodarczym, a w tym na rynku pracy jest bardzo skomplikowany. Wydłużenie o dwa lata w przypadku mężczyzn oraz o 7 w przypadku kobiet wieku emerytalnego nie jest rozwiązaniem w tym zakresie, bowiem w założeniu służyć ma oszczędnościom dla budżetu państwa, nie dając narzędzi wspomagających aktywizację. Działaniami sprzyjającymi aktywności osób w wieku przedemerytalnym mają być na gruncie prawa polskiego między innymi: zapisy art. 92 Kodeksu pracy, stanowiący, że pracodawcy obciążani będą mniejszymi kosztami długotrwałej choroby starszego pracownika (wynagrodzenie chorobowe płatne jest do 14 dni w przypadku osób powyżej 50 roku życia, zamiast do 33 jak w przypadku pozostałych pracowników) (Dz.U nr 6 poz. 33) zapisy art. 39 Kodeksu pracy, zakazujący wypowiadania umowy o pracę pracownikowi, któremu brakuje nie więcej niż 4 lata do osiągnięcia wieku emerytalnego, zmniejszenie kosztów pracy osób zwolnienie z obowiązku opłacania składek na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, gdy zatrudniają kobiety które ukończyły 55 rok życia i mężczyzn, którzy ukończyli 60 lat, promocja zatrudnia starszych osób będących bezrobotnymi poprzez czasowe, tj. przez okres 12 miesięcy, zwolnieni z obowiązku odprowadzania składek na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych po zatrudnieniu osób bezrobotne w wieku 50+, bezpłatne szkolenia itp. Jednakże, skuteczność tego typu rozwiązań jest raczej niewielka bowiem jak podają statystyki EUROSTATU Polska ma jeden na najniższych współczynników zatrudnienia osób powyżej 60 roku życia - 19,1% w 2010, przy czym najlepsza w tym zakresie Szwecja 61%. Jak widać zachęta ekonomiczna przy utrzymaniu obecnego systemu zatrudnienia nie przynosi znacznych korzyści tym bardziej, że nie gwarantują one znacznych oszczędności. Przyjmując najniższe krajowe wynagrodzenie oszczędności pracodawcy z tytułu zatrudniania osób 50+, w zakresie nie odprowadzania danin na Fundusz Pracy to 42,88 zł, a obniżka składki na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych to zaledwie 1,75 zł. Natomiast potencjalny "zysk", a raczej ograniczenie kosztu w przypadku przedłużającej się choroby osoby starszej (różnica 19 dni wynagrodzenia chorobowego) wynosi 886,73 zł.

54 Dodać należy, że niektóre z "udogodnień" mających na celu promocję zatrudniania osób starszych mają wręcz odwrotne działanie, tak jak to jest w przypadku art. 39 Kodeksu pracy, który powoduje profilaktyczne zwalnianie pracowników jeszcze przed osiągnięciem okresu ochronnego a więc 4 lata przed osiągnięcia wieku emerytalnego (Jackiewicz Z., 2013). Ponowne zatrudnienie osób w tym wieku graniczy z cudem, ponieważ pracodawca tym samym zobowiązuje się nie zwalniać pracownika aż do osiągnięcia wieku emerytalnego. Wynika stąd potrzeba działań w zupełn ie innym zakresie, np poprzez stworzenia środowiska przyjaznego osobom strasznym (jak i również wszystkim innym) w czym mogą pomóc działania ergonomiczne. Na problem aktywności osób starszych składa się wielu czynników, które mają charakter zarówno wewnętrzny, wynikający z cech tej grupy użytkowników lub pracowników jak i zewnętrzny, sposobu postrzegania osób starszych jak również zewnętrznych warunków utrudniających aktywność (np. zawodową) wszystkim grupom wiekowym. Jeżeli więc pominąć uwarunkowania utrudniające zatrudnianie wszystkich pracowników, jako główny powód braku pracy przez osoby starsze można wskazać uprzedzenia pracodawców. Menadżerowie (absolwenci studiów menadżerskich) pytani o główne cechy starszych pracowników wskazywali na to, że (Butlewski M., Rembiasz M., 2015): wolniej się uczą nowych rzecz - 41%, trudniej przystosowują się do zmian - 37% mają mniejszą skłonność do ryzyka - 30% nie potrafią korzystać z nowych technologii - 22% mają asekuracyjne podejście do konfliktów - 17% Cechy te oczywiście nie stanowią wiarygodnej charakterystyki osób starszych, ale takie postrzeganie tej grupy potencjalnych pracobiorców będzie stanowiło barierę wyznaczaną przez środowisko zewnętrzne. Bariera ta ma charakter społeczny, stąd konieczność oddziaływania na odpowiednio szeroką skalę przy działaniach zaradczych. Proces starzenia związany jest spadkiem zdolności fizjologicznych, jednakże spadek ten zaczyna się w przypadku niektórych parametrów już od wieku 25 lat (np. po przekroczeniu tego wieku systematycznie maleje MVC maksymalna siła izometryczna - Marchewka A., 2013). Obniżanie parametrów psychofizycznych wiąże się ze spadkiem (Butlewski M., 2013): zdolności efektorów w zakresie cech fizjologicznych: sił maksymalnych, czasów utrzymania siły maksymalnej, natomiast dla cech psychomotorycznych szybkość reakcji, koordynacja ruchowa, dokładność ruchów itp., zdolności ogólnej organizmu w postaci wydolności ogólnej, mierzonej maksymalną zdolnością pochłaniania tlenu, zdolnością utrzymania pozycji statycznej itp., zdolności receptorów poziomy słyszenia, zakres widzenia ostrego, czucie drgań, promieniowania itp.,

55 zdolności do pozyskiwania informacji (czytanie ze zrozumieniem, wychowywanie treści z szumów informacyjnych itp.). zdolności do przetwarzania informacji - wydolność umysłowej zapamiętywanie, myślenie abstrakcyjne, zdolność przełączania między zadaniami, uwaga itp., odporności na środowisko zewnętrzne w tym podatność na czynniki materialnego środowiska pracy (drgania, hałas, mikroklimat, promieniowanie elektromagnetyczne, pyły oraz oświetlenie) oraz techniczno organizacyjne (przerwy w pracy, nadzór itp.), Wymienione powyżej elementy stanowią kategorie kryteriów projektowych dla tworzenia uwarunkowanych ergonomicznie środowisk, jednakże z drugiej strony stanowić mogą bariery w przypadku, gdy środowisko techniczne nie jest odpowiednio dostosowane dla osób starszych. 3. ROLA INŻYNIERII ERGONOMICZNEJ W POKONYWANIU PROBLEMU NISKIEJ AKTYWNOŚCI OSÓB STARSZYCH Na początku należy zauważyć, że ergonomiczność jako cecha obiektu technicznego nie istnieje. O ergonomicznej jakości określonego obiektu można mówić dopiero w przypadku zaistnienia systemu interakcji człowiek obiekt techniczny. Można zatem wskazać, że samoistnie obiekty techniczne posiadają "potencjał ergonomiczny", który pozwoli na osiągnięcie jakości ergonomicznej o ile spełnione zostaną inne warunki, takie jak organizacyjne, otoczenia czy też odpowiedniego wykorzystywania rozwiązania. Dla zapewnienia takiego wysokiego potencjału ergonomicznego konieczne jest przeprowadzenie odpowiedniej procedury, którą zaprezentowano na rys. 1.

56 Rys. 1. Model proergonomicznych działań w zakresie aktywizacji osób starszych [opracowanie własne na podstawie Butlewski M., Rembiasz M., 2015] Działania zaproponowane w modelu przedstawionym na rysunku 1, mają różny poziom oddziaływania od najniższego poziomu dostosowania zwanego mikroergonomią, gdzie obiektem rozważań jest pojedyncza osoba i otaczające je środowisko, poprzez problemy mezoergonomii, aż do poziomu maroergonomicznego, gdzie rozważaniu podlegają złożone systemy międzyludzkie. Na każdym z tych poziomów spotkać można bariery, które uniemożliwią aktywność osobie starszej. Rys. 2. Diagram Ishikawy w zakresie możliwych powodów braku aktywności osób starszych [opracowanie własne]

57 Kategorie barier przedstawione na rys. 2 wskazują na wzajemnie zazębiające różnych przyczyn, które składają się na fakt niskiego udziału osób starszych w danej dziedzinie życia. Przedstawione na grafie przyczyny elementarne stanowią jedynie przykład możliwych wykluczenia osób starszych. Rola działań ergonomicznych oprócz funkcji identyfikacyjno ewaluacyjnych, są działania korekcyjno projektowe, które mają na celu zapobieżenie określonej sytuacji w przyszłości. Wobec ogromnej liczby działań w tym zakresie wybrane możliwe działania przedstawiono w tabeli 1. Tab. 1. Przykłady zastosowania metod inżynierii ergonomicznej do rozwiązywania problemów niskiej aktywności osób starszych [opracowanie własne] Rodzaj bariery Materialne Organizacyjne Społeczne Informacyjne Środowiskowe Wewnętrzne Przykład przeszkody zbyt duża siła niezbędna do otwarcia pojemnika (koordynacja siły nacisku i ruchu skrętnego) zbyt wysokie schody niedostosowana poręcz zatrudnianie osób starszych w godzinach nocnych nadmierne tempo pracy narzucanie osobom starszym określonych ról lub brak przyzwolenia na pełnienie innych nie rozpoznawanie przez kierowców w starszym wieku drogowych tablic informacyjnych utrudnione funkcjonowanie osób starszych w środowisku zimnym i umiarkowanym o PMV (Predicted Mean Vote) poniżej 0 lub gorącym niechęć starszej osoby do wykonywania czynności rehabilitacyjnych Środki zaradcze z zakresu inżynierii ergonomicznej zastosowanie UD (Universal Design) - Projektowania Uniwersalnego dla rozwiązania problemów antynomii projektowych zastosowanie HTA (Hierarchical Task Analysis) Hierarchicznej Analizy Zadań w rozpoznawaniu możliwych problemów rzetelne rozpoznanie uwarunkowań danej grupy użytkowników projektowanie ED (Ethnography Design) projektowanie etnograficzne ukierunkowane na rozpoznanie specyficznych cech użytkowników projektowanie współuczestniczące pozwalające na większe zrozumienie potrzeb osób starszych i większe zrozumienie dla ich potrzeb ze strony pozostałej części społeczeństwa zastosowanie eye tracking - badań okulograficznychpozwalających na określenie różnic pomiędzy grupami kierowców w różnym wieku zastosowanie materiałów inteligentnych pozwalających na dostosowanie komfortu cieplnego użytkownika do węższego zakresu komfortu zastosowanie zasad PD (Persuasive Design) projektowania perswazyjnego - pozwalającego na określenie klucza oddziaływania motywacyjnego, który przełamie opór użytkownika

58 Zestawione w tabeli 1. przykłady są jedynie nielicznymi z możliwych barier w ramach przyjętych kategorii i nie wyczerpują całej gamy trudności z jakimi spotykają się osoby starsze podczas realizacji określonych działań. Szereg zasad projektowych dla osób starszych może być przeniesieniem zasad projektowania dla osób z niepełnosprawnościami (Branowski B., Zabłocki M., 2006) oraz znaleźć odzwierciedlenie w projektowaniu przestrzeni publicznych (Schaumkessel D. i in. 2014). Zapotrzebowanie na inżynierię ergonomiczną można znaleźć także w zakresie usług hotelowych dla osób starszych (Butlewski, M., Jabłońska, J. 2014) nawet usług finansowych, gdzie osoby starsze okazują się mieć inne potrzeby, niż młodsi odbiorcy tych samych usług (Butlewski M., i in. 2014). Również rosnące zapotrzebowanie na zapewnienie niezawodności starszego człowieka w coraz bardziej zaawansowanych systemach antropotechnicznych (Wrzesińska J., 2012) będzie skłaniało projektantów do wykorzystywania metod ograniczających zawodność ludzką (Butlewski M., i in. 2015). ZAKOŃCZENIE Podsumowując należy stwierdzić, że zastosowanie inżynierii ergonomicznej jest niezwykle istotne dla osiągania środowiska o odpowiednio wysokiej jakości użytkowej i ergonomicznej. Można bez obaw stwierdzić, że inżynieria ergonomiczna jest nieodzowna we współczesnym projektowaniu nie tylko stricte technicznym ale także organizacyjnym. Natomiast wobec nadchodzących zmian demograficznych, niezbędne będzie zastosowanie inżynierii ergonomicznej dla zapewnienia bezpieczeństwa, ale także odpowiedniej wydajności projektowanych systemów, jeżeli nie chcemy dopuścić do znacznych dysproporcji społecznych i ekonomicznych. LITERATURA Branowski B., Zabłocki M., (2006), Kreacja i kontaminacja zasad projektowania i zasad konstrukcji w projektowaniu dla osób niepełnosprawnych, [w]: Ergonomia produktu. Ergonomiczne zasady projektowania produktów, (red.) Jan Jabłoński, Wyd. Politechniki Poznańskiej. Bromley, D. (1969), Psychologia starzenia się,warszawa Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Butlewski M., (2013), Extension of working time in Poland as a challenge for ergonomic design. Machines, Technologies, Materials, International Virtual Journal, Publisher Scientific Technical Union of Mechanical Engineering, Year VII issue 11 / 2013, pp

59 Butlewski M., Rembiasz M., (2015), Rola makroergonomii w przeciwdziałaniu wykluczeniu zawodowemu pracowników w wieku 50+, w: Ergonomia niepełnosprawnym. Aktywizacja zawodowa, (red.) Lecewicz-Bartoszewska J., Polak- Sopińska A., Łódź, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej. Butlewski, M. (2014). Practical approaches in the design of everyday objects for the elderly. Applied Mechanics and Materials, 657, pp Butlewski, M., Jabłońska, J. (2014), Ergonomic model of hotel service quality for the elderly and people with disabilities, Occupational Safety and Hygiene II - Selected Extended and Revised Contributions from the International Symposium Occupational Safety and Hygiene, SHO 2014, pp Butlewski, M., Misztal, A., Tytyk, E., Walkowiak, D., (2014) Ergonomic service quality of the elderly on the example of the financial market, Occupational Safety and Hygiene II - Selected Extended and Revised Contributions from the International Symposium Occupational Safety and Hygiene, SHO 2014, pp Jackiewicz Z., (2013), Analiza rozwiązań prawnych w kontekście wydłużania aktywności zawodowej osób powyżej 50. roku życia; ywnosci_zawodowej_osob_powyzej_50_lat.pdf Klonowicz S. (1979), Oblicza starości, Warszawa, PWN,. Rembiasz M., (2015), Srebrna gospodarka szansą rozwoju MSP, w: Uwarunkowania rynkowe rozwoju mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 848, Ekonomiczne problemy usług nr 116, Szczecin, s Rembiasz M., (2014), Zarządzanie wiekiem - odpowiedź na zmiany demograficzne w gospodarce opartej na wiedzy, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 809, Ekonomiczne problemy usług nr 113, Szczecin, s , Steuden S. (2011), Psychologia starzenia się i starości, Warszawa, PWN. Szaumkessel D., Winiewicz M., Dahlke G., (2014), Kryteria oceny i projektowania przystanków tramwajowych, Logistyka 4/2014, ss Tytyk E., Butlewski M., (2011), Ergonomia w technice, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, ISBN , Poznań 2011 Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw Dz.U nr 6 poz. 33 Wrzesińska J., (2012), Czynnik ludzki jako determinanta występowania wypadków przy pracy w: Bezpieczeństwo zdrowia publicznego w zagrożeniach środowiskowych. Postępy metodologii badań, pod red.: Konieczny J., Poznań, Garmond Oficyna Wydawnicza,

60 Monika DOBSKA JAKOŚĆ USŁUG MEDYCZNYCH A MEDICAL MALPRACTICE, JAKO NIEPOWODZENIE WE WDRAŻANIU JAKOŚCI DO PODMIOTÓW LECZNICZYCH Streszczenie: Artykuł będzie przedstawiał zagadnienie jakości usług medycznych analizowane w czterech obszarach: jakości w interpretacji usługodawcy, jakości zawartej w faktach i normach, jakości w relacjach oraz jakości synkretycznej. Artykuł przedstawi, iż interpretacja jakości w usługach powinna przyjąć następujący kontekst: zarządzanie jakością usług jest zarządzaniem marketingowym i musi mieć wymiar strategiczny. Jakości usług nie da się wyjaśnić, bez odniesienia do wartości, a odpowiedzialność za doskonalenie obsługi nabywcy ponosi personel. Na tym tle zostanie ukazane zjawisko medical malpractice dążąc do konkluzji, iż najistotniejszym elementem kreacji systemu jakości jest system utworzony dla pacjenta i przy jego udziale. Słowa kluczowe: opieka zdrowotna, jakość usług medycznych. THE QUALITY OF MEDICAL SERVICES AND MEDICAL MALPRACTICE, AS A FAILURE IN THE IMPLEMENTATION OF QUALITY MEDICAL ENTITIES Summary: Article will present the quality of medical services interpreted in four areas: quality of interpretation provider, the quality contained in the facts and standards, quality of relationships and the quality of syncretic. Article submit that the interpretation of the quality of the services should adopt the following context: quality management is the management of marketing services and must have a strategic dimension. The quality of service can not be explained without reference to the value of, and responsibility for the improvement of service buyers for personnel. Against this background, will be shown the phenomenon of medical malpractice view to the conclusion that the most important element in the creation of a quality system is a system created for the patient and with his participation. Keywords: health care, quality of medical services. dr hab., Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Wydział Zarządzania, katedra Badań Rynku i Usług

61 WSTĘP Definiowanie pojęć jest od dawna uważane za jedno z najtrudniejszych zadań badaczy. W miarę postępów wiedzy w danej dziedzinie wzrastają trudności definicyjne. Termin jakość w usługach nie jest tu wyjątkiem. Trudno o jednoznaczną definicję ze względu na wiele odcieni znaczeniowych, które uzyskuje ten wyraz w różnych kontekstach. E. Gummesson, pisząc o jakości usług dokonał jej rozbioru na cztery jakości cząstkowe: (1) projektu (design quality), (2) wykonania (production), (3) dostaw (delivery), (4) relacji (relational quality). K. Rogoziński zmodyfikował ten podział w celu jak najlepszego dopasowania jakości do usług, stosując opis czynnościowy. Tak ujęta jakość jest bowiem dającą się odwzorować na continuum czasowym sekwencją działań składających się na proces doskonalenia obsługi nabywcy. Zgodnie z powyższym założeniem, K. Rogoziński wyróżnił cztery wymiary jakości: w percepcji usługobiorcy, w faktach i normach, w relacjach i jakość sykretyczą. Jakość w percepcji usługobiorcy (QP) jest jakością odczytaną, doświadczoną i percypowaną przez nabywcę. Budowana jest przez kumulowanie doświadczeń i momentów pracy, a jej kulminacją jest kryterium prawdy wieńczące cały cykl obsługi nabywcy. Można ją zmierzyć i opisać, wykorzystując model SERVQUAL zawierający zestaw kryteriów ocen jakościowych stosowanych przez usługobiorców, a także rozpoznać, które kryteria należy uznać za subiektywnie znaczące. Mianem jakości w faktach i normach (QF) określamy to wszystko, co - składając się na jakość usług - daje się precyzyjnie określić, zmierzyć, czasami zestandaryzować. Można ją traktować jako jakość skwantyfikowaną. Jakość w relacjach (QR) wypracowuje obszar kompromisu i wzajemnego akceptowania odmiennych punktów widzenia na jakość reprezentowanych przez: QF (ciążącą ku standaryzacji) i QP (kojarzoną z jakością pojmowaną subiektywnie). Ponadto przez wbudowanie jakości usług w relacyjny kontekst możliwa staje się transpozycja jakości w desygnat wartości. Wyeksponowany zostaje także wymiar czasowy uwzględniający nie tylko wynik końcowy, ale biorący pod uwagę to, co się dzieje i wydarza w trakcie wykonania usługi. Dzięki marketingowi relacji staje się możliwe doskonalenie obsługi nabywcy. Należy więc uwzględnić takie przesłanki, jak: zróżnicowane poziomy zaangażowania uczestników usługowej relacji, perspektywę współpracy, wybór i desygnowanie odpowiedniego usługodawcy do stałej bądź wyłącznej obsługi określonego klienta, programy jakościowej prewencji i procedury reklamacyjne uwzględniające preferencyjne traktowanie lojalnych/stałych klientów. Elementy te stają się danymi, które w badaniach jakościowych można uchwycić i rozpisać na QF (jakość w faktach). Jakość synkretyczna (QS) jest obszarem kompromisu lub wypadkową rozbieżności, ale i rezultatem wspólnej projekcji i realizacji tego, co dzięki relacjom ukazuje się jako wartościowe, cenne, obiektywnie dobre. Jakość synkretyczna posługuje się kryteriami zweryfikowanymi pośrednio poprzez budowanie relacji i wypracowuje kompromisowe atrybuty jakości. Te ostatnie K. Rogoziński (2000c, s ) nazwał kwaliami i wykorzystał je do opisu i

62 oznaczenia jakości usług ponad podziałami. Konsekwencje wynikające z przyjętych rozważań określają jej kontekst interpretacyjny. Zarządzanie jakością usług jest zarządzaniem marketingowym i musi mieć wymiar strategiczny. Strategia projakościowa jest strategią marketingową ze względu przede wszystkim na to, że z istoty usługowego świadczenia wynika znacząca/współdecydująca rola usługobiorcy, już nie tylko nabywcy, ale i weryfikatora jakości. To marketing usług określa dziś standardy (wymagania) obsługi nabywcy. Nie chodzi też o jednorazową akcję zapewnienia jakości, ale długookresowy, strategiczny cel osiągany dzięki doskonaleniu obsługi nabywcy. Ponadto warto się starać doskonalić obsługę tylko stałych klientów, bowiem jedynie oni będą w stanie to zauważyć i docenić. Obsługę nabywcy można doskonalić tylko dzięki wykorzystaniu zarządzania marketingowego. Jeśli strategia marketingowa jest antycypacją przyszłej konkurencyjnej pozycji rynkowej, jaką firma zamierza osiągnąć z jednoczesnym wskazaniem warunków i sposobów jej osiągania, to strategią projakościową będzie taka strategia marketingowa, która pozwala te cele osiągnąć poprzez postawienie na jakość usług. Wprowadzenie rozważań dotyczących jakości w kontekst aksjologiczny powoduje, że jakości usług nie da się wyjaśnić bez odniesienia jej do wartości, stąd źródłem jej zrozumienia może być tylko kultura organizacji. Z niej zostają wyprowadzone podstawowe cele i style zarządzania. Dzięki temu można osiągnąć taki stan, w którym usługowy produkt staje się rzeczywistym dobrem, co jest szczególnie ważne w usługach medycznych. Strategia projakościowa, dzięki dążeniu do poprawności i perfekcyjności wykonania, staje się strategią długookresową i nakierunkowującą organizację na ścieżkę sukcesu. Możliwe jest zintegrowanie marketingu z pozostałymi funkcjami organizacji oraz uzgodnienie statusu i znaczenia ocen jakościowych podejmowanych po obu stronach relacji usługowej. Z powyższych względów jakość nie może być utożsamiana z przyjętymi standardami technologicznymi ani procedurami. Tworzą one jedynie i określają płaszczyznę wyjściową i ramy, w jakie wpisuje się dwukategorialna jakość (Rogoziński 1998, s ). Odpowiedzialność za doskonalenie obsługi nabywcy spada na personel widzący w jakości sposób realizacji obranych przez organizację wartości, ale i traktujący ją jako jednostkową szansę samodoskonalenia. Zarządzanie przez jakość usługami wymaga zastosowania środków naprowadzania. Placówka realizująca strategię jakości jest organizacją napędzaną kulturą (culture driven) tzn. kierowaną za pomocą atrakcyjności i dzięki sile przyciągania wartości sformułowanych w misji, niewymuszonemu naśladownictwu najlepszych wzorów oraz spontanicznemu podążaniu za liderami. Stosownie do przyjętych wizji misji celów organizacja opracowuje najodpowiedniejszy dla niej sposób podejmowania ważnych decyzji (cele strategiczne, dobór personelu, systemy motywacyjne, procedury reklamacyjne itp.). Poszczególne jednostki organizacyjne tworzące strukturę pełnią wobec siebie funkcje pomocnicze i usługowe. Stąd administracja i związany z nią menedżment spełniają funkcje

63 służebne, ale nie władcze. Natomiast wynikający z marketingu relacyjnego postulat generowania wartości u wszystkich uczestników relacji, otwiera możliwości współpracy budowanej na innych, tzn. obopólnie korzystnych zasadach. Jednostka koordynująca jakość musi spełniać funkcje katalizatora (oczyszczającego z nieporozumień) i mobilizatora (zachęcającego tych, którzy nie starają się o to, by pracować lepiej) (Rogoziński 1998, s ). 1. BŁĘDY W USŁUGACH MEDYCZNYCH W 1999 roku Institute of Medicine (IOM) opublikował raport To Err Is Human: Building a Safer Health System, w którym autorzy podali, że corocznie w Stanach Zjednoczonych, w wyniku błędów medycznych umiera od do osób, co stanowi około 260 osób dziennie (populacja w Stanach Zjednoczonych wynosi osób) (Buttell, Hendler i Daley 2007). Przyjmując, że w wyniku błędów medycznych w Stanach Zjednoczonych, rocznie umiera 0,031% populacji i zakładając, że w polskich szpitalach dysponujemy takim samym zaawansowaniem technologicznym, tym samym poziomem wiedzy medycznej oraz taką samą standaryzacją świadczeń, to w Polsce szacunki wynosiłyby około osób rocznie, co stanowi 32 osoby dzienne. Ze względu to, że nie możemy przyjąć wyjściowych warunków amerykańskich oraz nie możemy założyć porównywalnego stanu wiedzy i technologii, należałoby powiększyć polski wskaźnik. W raporcie z 1999 roku Institute of Medicine, przedstawiono następujące zalecenia, ze względu na bezpieczeństwo pacjentów. Konieczne jest podnoszenie wiedzy, identyfikacja i uczenie się na błędach, oraz wprowadzenie zestawu standardów wydajności i oczekiwań w zakresie bezpieczeństwa. Instytut podkreśla także istotność wdrożenia systemów bezpieczeństwa w organizacji opieki zdrowotnej (Buttell, Hendler i Daley 2007). Określenie cech i wymiarów jakościowych jest bardzo pomocne przy kwantyfikacji, a tym samym przy określaniu, kiedy należy wprowadzać działania korygujące czy zapobiegawcze w celu poprawy procesu obsługi pacjenta. Nie wystarczy jednak wziąć pod uwagę subiektywnych ocen pacjentów (aby w bezkrytycznym komplementowaniu pacjentów i przyjmowaniu moralnie złych zleceń nie popaść w marketingową pułapkę (Rogoziński 2000, s. 224)), ale należy monitorować błędy pojawiające się po stronie wykonawcy usługi, w zakresie profesjonalizmu wykonania i błędy/niedociągnięcia pojawiające się w trakcie organizacji całego procesu świadczenia usługi (niedociągnięcia spowodowane wypracowaniem złego systemu zarządzania jakością). J. Kulikowski dzieli błędy popełniane przez profesjonalistów na dwie grupy. W pierwszej, najważniejszej, błędy zależą od systemów, procedur, zwyczajów obowiązujących w jednostce, lub ich braku. Błędy te nazywa błędami systemowymi, natomiast druga grupa, odnosi się do błędów popełnionych przez profesjonalistę jako człowieka (Kulikowski 2010, s. 9). Błędy, które mogą się pojawić w trakcie wykonywania usług, można podzielić na trzy kategorie. Pierwsza z nich, niewykorzystanie, obejmuje błąd polegający na

64 niewykonaniu usługi medycznej w sytuacji, w której spowodowałaby poprawę stanu pacjenta. Do drugiej kategorii należy błąd nadużywania. Pojawia się on, kiedy w danych okolicznościach usługa medyczna może wyrządzić potencjalnie więcej szkód niż korzyści. I wreszcie błędy niewłaściwego wykorzystania. Występują one, gdy została wybrana odpowiednia usługa, ale pojawiły się powikłania, których można było uniknąć. Podział na te trzy kategorie naświetla relacje pomiędzy jakością a kosztami. Zmniejszenie nadużywania poprawia jakość (poprzez eliminację niepotrzebnego ryzyka spowodowanego nieodpowiednią usługą) i równocześnie zmniejsza koszty. Wyeliminowanie niewłaściwego wykorzystania poprawia jakość (przez zmniejszenie liczby powikłań) i zmniejsza koszty (poprzez zmniejszenie kosztów leczenia powikłań). Jednakże rozwiązanie problemu niewykorzystania prawie zawsze prowadzi zarówno do zwiększenia kosztów, jak i do poprawy jakości (Walczak 2002, s. 252). Po stronie profesjonalistów (personelu medycznego odpowiedzialnego za wykonanie usługi) mogą się pojawić błędy wynikające z niewłaściwego świadczenia usługi. Nie jest to sytuacja, która mogłaby zaskakiwać osoby zarządzające (jeśli nie zdarza się na masową skalę), bowiem w ogromnej liczbie zdarzeń odbywających się w miejscu świadczenia usługi, przy niezliczonej liczbie decyzji, interakcji i działań, możliwość popełnienia błędu wzrasta (errare humanum est). Rolą osób zarządzających natomiast jest takie określenie i zorganizowanie procesów, aby ryzyko wystąpienia zdarzeń niepożądanych było jak najmniejsze. Zdaniem E. Tomczuk, w polskim systemie prawa brakuje narzędzi umożliwiających raportowanie: błędów medycznych, błędów klinicznych, zdarzeń niepożądanych, incydentów zagrażających bezpieczeństwu pacjenta nie są to bowiem pojęcia kodeksowe w ujęciu de lege lata i de lege ferenda 1. System zgłaszania błędów nie ma służyć identyfikacji i karaniu poszczególnych osób z personelu, a jedynie chronić innych przed powtórzeniem błędu. Ryzyko popełnienia błędu stanowi bowiem powszechnie na świecie podnoszony aspekt zagrożenia elementarnych praw pacjenta. Ryzyko szkód z tego tytułu jest nieuniknione, ale możliwe do ograniczenia dzięki aktywnej i świadomej polityce. Raportowanie i zbieranie danych o błędach medycznych ma znaczenie tylko wtedy, gdy zgromadzone dane stają się przedmiotem analizy i podlegają ewaluacji, a personel medyczny uczestniczący w zdarzeniu otrzymuje informację zwrotną (Tomczuk 2007, s. 52). Medyczny błąd może się zdarzyć wszędzie, na każdym poziomie kontaktu z pacjentem - na etapie diagnozowania, leczenia i rehabilitacji leczniczej. Może się pojawić na izbie przyjęć, na pogotowiu, w sali porodowej, na bloku operacyjnym czy w gabinecie lekarskim. Pacjent może zostać ofiarą nieumiejętnie przeprowadzonej procedury medycznej, nieodpowiedniego nadzoru, zaniedbania medycznego, błędu diagnostycznego czy niewłaściwego leczenia (Kurkowski 2002a, s. 26). Na początku lat 1 De lege lata o ustawie uchwalonej, de lege ferenda o ustawie, która ma być uchwalona.

65 osiemdziesiątych w środowisku medyków sądowych powstała klasyfikacja błędów medycznych obejmująca błędy: decyzyjne, wykonawcze, organizacyjne oraz opiniodawcze. Błędne postępowanie personelu medycznego może dotyczyć diagnozy procesu chorobowego, jego terapii, związanego z nimi rokowania, prognozy, może też wynikać z nieprawidłowej organizacji jednostki. W odniesieniu do lekarzy zajmujących się na co dzień wydawaniem orzeczeń i opinii sądowo- lekarskich stworzono nową kategorię oceny nieprawidłowej działalności medycznej błąd opiniodawczy odnoszący się do opinii wydawanych wbrew zasadom wiedzy (Wolska, Engelgardt i Śliwka 2002, s. 3). 2. MEDICAL MALPRACTICE W literaturze amerykańskiej (a więc w społeczeństwie dojrzałym, jeśli chodzi o penetrację tego, co może się wydarzyć w relacjach usługodawca usługobiorca, jednym z pojęć obrazujących zjawisko wadliwości postępowania personelu medycznego jest medical malpractice (Kurkowski 1998, s. 83) (mal zła, practice praktyka). Jest to pojęcie, które obejmuje zarówno błędy w sztuce lekarskiej, zaniedbania w trakcie medycznej interwencji, jak i brak należytej staranności czy taktu w kontaktach z pacjentami, a także zaniedbania organizacyjne przy dostarczaniu usług zdrowotnych 2. Ma ono szczególny 2 Jeżeli pacjent nic nie wie o swoich prawach, lekarz powinien mu to uświadomić. Jeżeli nie zrobią tego lekarze, zrobią to adwokaci (E. Zielińska). Ubezpieczenia od błędów w sztuce lekarskiej w Stanach Zjednoczonych zostały w ostatnim ćwierćwieczu rozwinięte w tempie astronomicznym. Lekarze, szpitale i wszyscy profesjonaliści zajmujący się opieką zdrowotną zmuszeni byli wykupywać coraz to droższe ubezpieczenia podnoszone sukcesywnie przez kompanie ubezpieczeniowe, w miarę jak wzrastała liczba spraw sądowych i wysokość odszkodowań za uszkodzenia spowodowane złą praktyką. Lekarze, będąc obok szpitali głównym celem oskarżeń i pragnąc jak najlepiej zabezpieczyć się przed jakimkolwiek zaniedbaniem w swojej praktyce medycznej, zwykli byli prowadzić tzw. defensywną medycynę, to znaczy zlecać, nieraz kosztowne, badania diagnostyczne, jeśli istniała nawet minimalna szansa wykrycia czegokolwiek. Defensywna medycyna kosztowała i kosztuje społeczeństwo amerykańskie miliardy dolarów. W połowie lat osiemdziesiątych nastąpił również kryzys dotyczący sądzenia lekarzy o błędy w sztuce lekarskiej (malpractice). Narastająca liczba spraw sądowych wytaczanych przez poszkodowanych lub rzekomo poszkodowanych w wyniku leczenia pacjentów i zasądzanie na niekorzyść lekarzy wielomilionowych odszkodowań spowodowały z jednej strony znaczny wzrost kosztów ubezpieczeń od malpractice, a z drugiej strony reakcję lekarzy w postaci prowadzenia defensywnej praktyki, czyli zlecenia niezbyt potrzebnych a drogich testów dla własnego zabezpieczenia. W Stanach Zjednoczonych, w 1973 roku trzech lekarzy na stu było oskarżonych o malpractice, w 1983 roku już co piąty lekarz spodziewał się pozwu do sądu. W stanie Kentucky w 1996 roku statystycznie co trzeci lekarz (w praktyce ogólnej i rodzinnej) był oskarżony o błąd w sztuce lekarskiej lub niedbałe wykonanie obowiązków zawodowych. W 1993 roku na dorocznej konwencji Amerykańskiego Stowarzyszenia na Rzecz Postępu Naukowego (AAAS) ujawniono raport przygotowany przez naukowców Harvardzkiej Szkoły Zdrowia Publicznego, w

66 wydźwięk w Stanach Zjednoczonych, gdzie stała świadomość odpowiedzialności cywilnej za skutki niedbalstwa i niewłaściwego działania powoduje, że lekarze i szpitale są bardzo ostrożni. W publikacji, która ukazała się w październiku 2012 roku, że Briefing Book. Medical Malpractice by the Numbers, autorzy wskazują, że 0,8 do 1% odsetka pacjentów, staje się ofiarami malpractice, a 1/3 z 1% spraw kończy się rozprawą w sądzie (Gottlieb i Doroshow 2012). W opisie L. Kurkowskiego decyzje lekarskie niemal zawsze zapadają w warunkach wysokiej niepewności i czasami, mimo najlepszych chęci, lekarz nie jest w stanie uniknąć błędów diagnostycznych, a tym samym i błędnej terapii. Stwierdzenie tego faktu jest tyleż banalne, co okrutne. Czynnikami, które chronią przed postawieniem błędnej diagnozy, są: wysokie kwalifikacje i doświadczenie lekarza oraz ilość czasu, który może on poświęcić pacjentowi, a także dobre warunki lokalowe w momencie badania. Autor zaznacza, że istotna jest właśnie ta kolejność i nierozdzielność (Kurkowski 1997a). Dlatego też w lecznictwie szpitalnym wprowadzone zostały mechanizmy obronne mające zapobiec niewłaściwemu i niedbałemu działaniu. W Stanach Zjednoczonych, aby uznać działania lecznicze za malpractice, pacjent musi wykazać, że doznał szkody fizycznej, finansowej lub emocjonalnej. Szkoda fizyczna jest rzeczywistą przyczyną, dla której pacjent wchodzi na drogę sądową, żądając odszkodowania. Szkoda finansowa jest łatwa do wyliczenia i załatwiana jest często polubownie, o ile nie jest tylko częścią procesu o odszkodowanie. Szkoda emocjonalna jest najbardziej kontrowersyjną stroną oskarżeń o zaniedbanie. Sądy zwykle wskazują, iż uszkodzenia tego typu wywołane są przez karygodną działalność (outrageous conduct), która w sposób ewidentny wywołuje szok emocjonalny przez sam fakt niedbalstwa. Podstawą prawną do odszkodowania za straty poniesione w wyniku niedbale prowadzonej działalności leczniczej jest udowodnienie istnienia czterech elementów. Są to: obowiązek (duty), naruszenie obowiązku (breach of duty), uszkodzenie (injury) i przyczyna uszkodzenia (causation of injury). Świadczenie zdrowotne jest uznane za zaniedbanie (negligence), jeśli istniał obowiązek opieki nad pacjentem (duty), a lekarz w trakcie opieki uchylił się od obowiązku świadczenia (breach of duty) i zaistniało trwałe uszkodzenie zdrowia pacjenta lub jego śmierć (injury). Uszczerbek na zdrowiu powinien być spowodowany zaniedbaniem ze strony lekarza (causation), a nie inną przyczyną. Cały proces odszkodowawczy z tytułu oskarżenia o malpractice opiera się na udowodnieniu przez powoda (pacjenta i jego adwokata) czterech elementów zaniedbania (Kubik 1998, s. 83). Pozwy w Stanach Zjednoczonych są coraz częstszym zjawiskiem i z tego powodu społeczeństwo amerykańskie określane jest jako litigous society, czyli skłonne do procesowania się. którym oceniono, że około 150 tys. osób umiera w amerykańskich szpitalach z powodu niewłaściwej opieki medycznej, a połowa tych zgonów jest wynikiem zaniedbania lub zlekceważenia obowiązków (Kubik 1999, s. 50, 94, 148; Kurkowski 1997b, s. 60; 2002b s. 84).

67 3. JATROGENEZA W polskiej literaturze zjawiska opisane powyżej nazwano jatrogenezą, podkreślając jedynie negatywne następstwa działań podejmowanych przez medycynę. Co znamienne w warunkach polskich za błąd ze strony personelu medycznego, nie uznano zaniedbań organizacyjnych, a jedynie błędy popełniane podczas czynności lekarskich i pielęgniarskich. Zupełnie inny wydźwięk miałaby definicja powiększona o element organizacyjny, ponieważ wydłużenie kolejek zła organizacja pracy, czy wadliwa obsługa pod względem organizacji, byłaby elementem, który mógłby zostać oceniany i doskonalony przez personel medyczny. W Polsce na wokandę trafiały jedynie sprawy o zadośćuczynienia w przypadkach działań jatrogennych, czyli błędów w postępowaniu medycznym nie organizacyjnym. Orzeczenie Sądu Najwyższego z 21 września 1967 roku, wyraźnie podkreślało, że zawinione uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia jest szczególną krzywdą, naprawienie szkody wymaga więc wysokiego zadośćuczynienia pieniężnego, które nie może być symboliczne, a musi mieć charakter indywidualny i kompensacyjny oraz spełniać funkcję represyjną wobec sprawcy szkody (Kurkowski 1999). J. Kurkowski podkreśla, że lekarz ma trzy obowiązki do spełnienia: obowiązek czynienia tego, co jest najlepsze dla pacjenta, obowiązek uwzględnienia interesów społeczeństwa oraz obowiązek poszanowania autonomii pacjenta (Kurkowski 1997b, s. 65). Zdaniem R. Niżankowskiego (1996, s ), w wielu zakładach nie przykłada się należytej wagi do zaniedbań i błędów lekarzy, uznając że jakość automatycznie wynika z określonej sytuacji i zależy od: wykształcenia kadry lekarskiej, nowoczesnej technologii i pieniędzy. Jednak nie wystarczy samo stworzenie warunków, trzeba jeszcze podjąć działania, które mają na względzie właśnie poprawę jakości. Należy więc, jego zdaniem, skoncentrować się nie na kontroli, lecz na zarządzaniu z uwzględnieniem opinii pacjenta jako weryfikatora jakości. Ponadto niesłusznie uważa się, że osiągnięcia nauk medycznych są niemal wyłącznie podstawą do tego, by jakość świadczeń medycznych była wyższa. Ryzykowne wydaje się również upatrywanie jako skutecznego narzędzia, które zapewni wysoką jakość nadzoru specjalistycznego 3. Słabość tego rozumienia polega na tym, że nadzór to specjaliści, którzy są kompetentni w poszczególnych wąskich zakresach wiedzy, natomiast nie mają przygotowania do tego, aby dokonać pełnego, obiektywnego pomiaru. Dla obiektywnej oceny konieczne jest prawidłowe określenie wskaźników jakości, tak aby można je było wyrazić w liczbach. Powinny to być wskaźniki ilościowe i wiarygodne. 3 Nadzór specjalistyczny, jest to system wyznaczania przez władze administracyjne ekspertów do poszczególnych dziedzin z założeniem, że poprzez nadzór i kontrolę mogą zmuszać do lepszej opieki.

68 4. ZDARZENIA NIEPOŻĄDANE Harvard Medical Practice Study dzieli udzielane świadczenia zdrowotne, w związku z ryzykiem powstania działań niepożądanych na trzy grupy. Pierwsza to overuse nadużycie; szkody z zastosowanej opieki mogą być większe niż korzyści osiągnięte przez pacjenta. Druga grupa misuse niewłaściwe użycie to nieunikanie68komplikacji w sytuacji, gdy pacjent otrzymuje usługę kompleksowo, a trzecia underuse niezastosowanie procedury, niepodanie leku, który doprowadziłby do pożądanego efektu. Zgodnie z definicją WHO, zdarzenie niepożądane to uszczerbek na zdrowiu pacjenta wywołany w trakcie diagnostyki i/lub leczenia, niezwiązany z naturalnym przebiegiem choroby lub stanem zdrowia pacjenta, a także ryzyko jego wystąpienia (Bedlicki 2007, s. 52). Narzędziem pomagającym poznać problemy bezpieczeństwa pacjentów leczonych w szpitalu jest rejestr zdarzeń niepożądanych, czyli rejestr dotyczący zagrożenia bezpieczeństwa pacjenta przebywającego w szpitalu. Do definicji WHO można dodać, że jako zdarzenie niepożądane rozumie się każde niezamierzone lub nieoczekiwane zdarzenie, które mogło spowodować lub spowodowało szkodę u jednego lub więcej pacjentów uzyskujących opiekę zdrowotną (Council of Europe 2006, s. 67, za: Ostrowski, Przystupa i Borowicz 2009, s. 16). Głównym celem systemu zgłaszania zdarzeń niepożądanych jest poprawa bezpieczeństwa pacjenta poprzez uczenie się na podstawie zdarzeń niepożądanych i błędów (Ostrowski, Przystupa i Borowicz 2009, s. 16). W zależności od zakładu, mogą wystąpić różne zdarzenia niepożądane, które mając walor dydaktyczny pozwalają nie tylko obronić dobry wizerunek zakładu (przy wprowadzaniu działań korygujących i zapobiegawczych), ale także pozwolą uniknąć kary w postaci odszkodowania. Od 1995 roku Joint Commission on Accreditation of Healthcare Organizations (JCAHO) podjęła próbę monitorowania zdarzeń niepożądanych, choć nie było to zadanie łatwe ze względu na brak właściwego systemu raportowania. Do zdarzeń niepożądanych zaliczono: samobójstwa, chirurgię złej strony, błędy lekowe, opóźnienia w leczeniu, upadki, zgony pacjenta/urazy, zgony noworodków, błędy transfuzji, zdarzenia związane z infekcjami, zaginięcie pacjentów, pożary. W 2006 roku po raz pierwszy, wraz z przeprowadzeniem rankingu Bezpieczny Szpital 2006 dla dziennika Rzeczpospolita, Gospodarstwo Pomocnicze przy Centrum Monitorowania Jakości w Ochronie Zdrowia w Krakowie podjęło wysiłek zebrania informacji dotyczących występowania zdarzeń niepożądanych. W ten sposób zidentyfikowano sytuacje występujące w Polsce. Były to zdarzenia niepożądane związane z: podaniem leku, anestezjologią/znieczuleniem, transfuzją, sprzętem medycznym, operacją niewłaściwej strony, upadkami pacjentów, samobójstwami, zakażeniami MRSA (Methicyllinresistant Staphylococcus Arens gronkowiec złocisty oporny na metycylinę), zgonami

69 matki/ położnicy. Jak wskazuje M. Bedlicki (2007, s. 52): errare magistro medicum est 4. Jako przykład działań niepożądanych zaprezentowano rejestr jednego z zakładów Samodzielnego Publicznego Szpitala Klinicznego Nr 1 w Lublinie tabela 1 Tabela 1. Wybrane rodzaje i liczba zdarzeń niepożądanych zgłoszonych w latach w SPSK Nr 1 w Lublinie Rodzaj działania niepożądanego Lata Upadki pacjentów Próby samobójcze i samobójstwa Reakcje uczuleniowe na kontrast RTG Błędna identyfikacja pacjenta Niewłaściwa droga podania leku Błędne diagnozy Błędy farmakoterapii Błędnie wypisany wynik grupy krwi Istotne powikłania operacji i zabiegów Źródło: Ostrowski, Przystupa i Borowicz 2009, s. 16. Ustawa z dnia 28 kwietnia 2011 roku o zmianie ustawy o prawach pacjenta i rzeczniku praw pacjenta oraz ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, w artykule 67a wprowadziła nowe zasady i tryb ustalania odszkodowania i zadośćuczynienia w przypadku tzw. zdarzeń medycznych, które będą miały zastosowanie od 1 stycznia 2012 roku. Ustawodawca wskazuje, że zdarzeniem medycznym jest zakażenie pacjenta biologicznym czynnikiem chorobotwórczym, uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia pacjenta albo śmierć będąca następstwem wadliwej: diagnozy (jeżeli spowodowała ona niewłaściwe leczenie albo opóźniła właściwe leczenie, przyczyniając się do rozwoju choroby), leczenia, w tym wykonania zabiegu operacyjnego czy zastosowania produktu leczniczego lub wyrobu medycznego. Tak skonstruowana definicja powoduje, że nie będą stanowiły zdarzenia medycznego zaniedbania i uchybienia lekarza niedotyczące sfery fachowej (diagnozy i terapii), lecz mające charakter błędów, pomyłek i niedociągnięć o charakterze organizacyjnym lub technicznym. Nawet jeśli spowodowały uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia pacjenta. Zdaniem D. Brzezińskiej-Grabarczyk, ustawa nie używa pojęcia odpowiedzialność za zdarzenia medyczne, poprzestaje jedynie na terminie ustalenie odszkodowania w przypadku zdarzeń medycznych. Odszkodowanie to jest w świetle przepisów ustawy należne za sam fakt wystąpienia zdarzenia medycznego, niezależnie od stwierdzenia winy czy zaniedbania szpitala lub personelu medycznego. W tym sensie jest to odpowiedzialność oparta na kryteriach obiektywnych, całkowicie odmienna od opartej na zasadzie winy odpowiedzialności za uszkodzenie ciała, 4 Errare magistro medicum est błędy powinny być nauczycielem medycyny.

70 rozstrój zdrowia i śmierć pacjenta przewidzianej w przepisach kodeksu cywilnego 5. Oprócz błędów, które pojawiają się po stronie profesjonalisty (zła niska jakość), mogą wystąpić sytuacje: błędnej interpretacji jakości przez osoby zarządzające, niemożności sprostania oczekiwaniom pacjentów czy też braku realizacji deklarowanych działań jakościowych. Zdaniem K. Rogozińskiego, pierwsza sytuacja pojawia się zwłaszcza wtedy, gdy kierownictwo realizuje cele odwzorowujące interes własny firmy (a więc wzrost produktywności lub poprawę wskaźników efektywności), zamiast nakierować organizację na realizację celów uwzględniających również zadania zewnętrzne (nie jest brane pod uwagę to, czy realizacja usługi osiągnie akceptowalny poziom jakości). Sytuacja taka może mieć miejsce wtedy, gdy projakościowa strategia podporządkowana zostanie innej strategii (ds. modernizacji) lub pozostanie z nią w ewidentnej kolizji. Pojawia się więc luka między oczekiwaniami klientów zewnętrznych a celami kierownictwa. W takiej sytuacji kierownictwo nie jest w stanie zaakceptować jakości zewnętrznej ani zaangażować się w tworzenie strategii doskonalenia nabywcy (poprawiające jakość usług). K. Rogoziński przyczyn powstawania rozbieżności upatruje w niewłaściwym, bo wynikającym z braku wiedzy bądź błędnych postaw, angażowaniu się kierownictwa w realizację programów zarządzania jakością. Podkreśla także, że uznanie priorytetu jakości wewnętrznej za rezultat uniemożliwia sprostaniu wymaganiom stawianym przez klientów. Kierownictwo natomiast nie osadza podejmowanych decyzji w przyjętej strategii projakościowej, oraz obawia się otwarcia na wpływ szeroko rozumianego otoczenia. Na uwagę zasługuje to, że z drugą sytuacją można się spotkać, gdy rozbudzone oczekiwania pacjentów nie będą mogły być zrealizowane w związku z ograniczonością zasobów, lub też zabraknie determinacji w dochodzeniu i utrzymaniu założonego poziomu jakości usług. Niemożność sprostania wymogom może wynikać z braku programu zarządzania zasobami ludzkimi lub z niewłaściwego jego powiązania ze strategią projakościową, ambiwalentnością ról przydzielonych personelowi do spełnienia, ze źle zorganizowanej pracy zespołowej, niewystarczającym uprawnieniom decyzyjnym personelu kontaktowego, oraz niepowiązaniu systemu motywacyjnego z obowiązującymi wymaganiami jakościowymi. I trzecia sytuacja wynika z braku realizacji 5 Tryb postępowania w sprawie zdarzenia medycznego dzieli się na dwa niezależne etapy. Etap pierwszy obejmuje ustalenie, czy zdarzenie, którego następstwem była szkoda majątkowa lub niemajątkowa, stanowiło zdarzenie medyczne w rozumieniu ustawy. Postępowanie toczy się przed wojewódzką komisją do spraw orzekania o zdarzeniach medycznych i kończy wydaniem przez komisję orzeczenia o zdarzeniu medycznym albo o jej braku. Etap drugi obejmuje ustalenie wysokości należnego pacjentowi (lub w przypadku śmierci pacjenta jego spadkobiercom) odszkodowania i zadośćuczynienia. Ustalenie wysokości świadczenia następuje przy tym poprzez przyjęcie przez pacjenta propozycji ubezpieczyciela i nie jest objęte orzeczeniem wojewódzkiej komisji (Brzezińska-Grabarczyk 2012, s. 151).

71 deklaracji jakościowych, kiedy upowszechniane są obietnice, gdy pacjenci uznają za deklaracje zobowiązujące (Rogoziński 2009, s. 239). PODSUMOWANIE 1. Jakość w usługach powinna być interpretowana w czterech obszarach: jakości w interpretacji usługodawcy, jakości w faktach i normach, jakości w relacjach i jakości synkretycznej. 2. Interpretacja jakości w usługach powinna przyjąć następujący kontekst. Zarządzanie jakością usług jest zarządzaniem marketingowym i musi mieć wymiar strategiczny. Jakości usług nie da się wyjaśnić bez odniesienia do wartości, a odpowiedzialność za doskonalenie obsługi nabywcy ponosi personel. 3. Odmienne są determinanty wyznaczające pola percepcji jakości usług po stronie usługodawcy i usługobiorcy. 4. Zintegrowane systemy zarządzania jakością są coraz częściej wdrażane do podmiotów leczniczych, stanowiąc podstawowe rozwiązanie systemowe do uporządkowania procesów i wyznaczania celów jakościowych. W programach tych brakowało utożsamienia strategii projakościowej ze strategią marketingową, a przecież: a) z istoty usługowego świadczenia wynika znacząca/współdecydująca rola usługobiorcy, już nie tylko nabywcy, ale weryfikatora jakości; b) jakość w normach ISO zdefiniowana jest jako korelat satysfakcji i zaspokojenia; przy takim podejściu szanse na zniwelowanie różnicy między jakością normatywną a jakością subiektywną są znikome; standardy jakościowe mogą się stać wytyczną do działania, natomiast dążenie do perfekcyjności może zapewnić proces obsługi nabywcy; c) to właśnie marketing usług określa standardy (wymagania) obsługi nabywcy; d) nie chodzi o jednorazową akcję zapewnienia jakości, ale o długotrwały strategiczny cel osiągany dzięki doskonaleniu obsługi nabywcy; e) obsługę nabywcy doskonalić można tylko dzięki wykorzystaniu zarządzania marketingowego. 5. Wprowadzenie do podmiotów leczniczych zarządzania przez jakość w interpretacji marketingu relacyjnego skutkuje: a) przeformułowaniem pojęcia jakości z wewnętrznej (normatywnej), określonej za pomocą norm przyjętych i wypracowanych przez świadczeniodawcę, na jakość zewnętrzną, tożsamą z jakością pacjenta, b) sformułowaniem synkretycznej definicji jakości usług dzięki marketingowi relacyjnemu, c) rozpoznaniem i uszeregowaniem kryteriów wykorzystywanych przez nabywców w formułowanych ocenach jakości, d) za sprawą TQM powstało nowe iunctim pomiędzy marketingiem a teorią organizacji i zarządzania.

72 LITERATURA Bedlicki, M. (2007). Errare magistro medicum est. Jedenasta Ogólnopolska Konferencja Jakość w Opiece Zdrowotnej. Kraków: Wydawca GP przy Centrum Monitorowania Jakości w Ochronie zdrowia. Brzezińska-Grabarczyk, D. (2012). Zdarzenia medyczne. W: D. Brzezińska-Grabarczyk, M. Narolski (red.), Prawo o działalności leczniczej w praktyce. Przekształcenia zakładów opieki zdrowotnej. Warszawa: Wydawnictwo Wolters Kluwer. Gummesson, E. (1983). Quality Management in Service Organisations. ISQA. Kubik, Ch.K. (1999). Amerykański system opieki zdrowotnej. Podręcznik dla wszystkich (t. 1). Chicago: Wydawnictwo AMSYZDRO. Kubik, Ch.K. (1998). Jak korzystać z opieki zdrowotnej w Ameryce? Chicago: Wydawnictwo AMSYZDRO. Kulikowski, J. (2010). Profesjonaliści a błędy. XIV Ogólnopolska Konferencja Jakość w Opiece Zdrowotnej. Kraków: Centrum Monitorowania Jakości w Ochronie Zdrowia. Kurkowski, J.L. (1997a). Błędy i zaniedbania lekarskie. Przypadki czy epidemia? Służba Zdrowia, nr Kurkowski, J.L. (1997b). Człowiek i medycyna. Pieniądze albo życie. Katowice: Wydawnictwo Śląskiej Akademii Medycznej w Katowicach. Kurkowski, J.L. (1999). Błędy i zaniedbania lekarskie. Gazeta Lekarska Pismo Izb Lekarskich, nr 1. Kurkowski, J.L. (2002b). Medycyna. Bioetyka i polityka. Katowice: Ośrodek Wydawniczy Augustyna. Kurkowski, J.L. (2002a). Błędy i zaniedbania w medycynie. Siódma Ogólnopolska Konferencja Jakość w Opiece Zdrowotnej. Kraków: Centrum Monitorowania Jakości w Ochronie Zdrowia. Niżankowski, R. (1996). Sześć podstawowych mitów o możliwościach poprawy jakości świadczeń medycznych, Quality Land, no. 1 (4). Ostrowski, S., Przystupa, E., Borowicz, A. (2009). Zdarzenia niepożądane rejestrowane w Samodzielnym Publicznym Szpitalu Klinicznym Nr 1 w Lublinie w latach W: Jubileuszowa Ogólnopolska Konferencja Jakość w Opiece Zdrowotnej. Kraków: Wydawca Centrum Monitorowania Jakości w Ochronie Zdrowia. Rogoziński, K. (2000). Nowy marketing usług. Poznań: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu. Rogoziński, K. (2001). O profesjonalizmie kształtującym osobowość oraz jego wpływie na kulturę organizacji usługowej. W: K. Rogoziński (red.), Marketing usług profesjonalnych. Poznań: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu. Rogoziński, K. (2002). Potrójny syndrom marketingowej ślepoty i jego przezwyciężanie (na przykładzie usług profesjonalnych). W: K. Rogoziński (red.), Marketing usług profesjonalnych. Wpisanie marketingu w strukturę organizacji usługowej. Poznań Materiały z IV konferencji Marketing usług profesjonalnych, maja Rogoziński, K. (2009). Zarządzanie profesjonalną praktyką medyczną. Warszawa: Wydawnictwo Wolters Kluwer. Rogoziński, K. (2012). Kompetencje menedżera organizacji usługowej. W: K Rogoziński, A. Panasiuk (red.), Zarządzanie organizacjami usługowymi. Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu.

73 Rogoziński, K. (2012a). Jedna kultura organizacji usługowej i cztery podstawowe kultury organizacyjne. W: K. Rogoziński, A. Panasiuk (red.), Zarządzanie organizacjami usługowymi. Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu. Rogoziński, K. (2012b). Kompetencje menedżera organizacji usługowej. W: K Rogoziński, A. Panasiuk (red.), Zarządzanie organizacjami usługowymi. Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu. Rogoziński, K. (2012c). Zarządzanie wartością z klientem. Warszawa: Wydawnictwo Wolters Kluwer. Tomczuk, E. (2007). Czy istnieje prawna możliwośc raportowania błędów medycznych w Polsce (w ujęciu de lege lata i de lege ferenda)? Jedenasta Ogólnopolska Konferencja Jakość w Opiece Zdrowotnej. Kraków: Wydawca GP przy Centrum Monitorowania Jakości w Ochronie zdrowia. Walczak, J. (2000). Monitorowanie jakości wyniki pilotażu karty skanerowej wskaźników położniczo-neonatologicznych. Piąta Ogólnopolska Konferencja Jakość w Opiece Zdrowotnej. Kraków: Centrum Monitorowania Jakości w Ochronie Zdrowia, Towarzystwo Promocji Jakości Opieki Zdrowotnej. Wolska, E., Engelgardt, P., Śliwka, K. (2002). Ocena błędnego postępowania lekarskiego, związanego z przetaczaniem krwi lub preparatów krwiopochodnych, w oparciu o wybrane przypadki z materiału Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej w Bydgoszczy. Siódma Ogólnopolska Konferencja Jakość w Opiece Zdrowotnej. Kraków: Centrum Monitorowania Jakości w Ochronie Zdrowia.

74 Małgorzata GAJOWIAK WYZWANIA RYNKU PRACY W OBLICZU KRYZYSU DEMOGRAFICZNEGO WYBRANE ASPEKTY Streszczenie: Głównym celem niniejszego artykułu jest prezentacja sytuacji demograficznej Polski oraz jej konsekwencji dla rynku pracy. Ponadto, przedstawiono w nim podstawowe ustalenia koncepcji zarządzania wiekiem, której wdrożenie we współczesnych przedsiębiorstwach może doprowadzić do wydłużenia aktywności zawodowej osób powyżej 50. roku życia oraz poprawy wizerunku starości i osób starszych w społeczeństwie. Fakt ten jest szczególnie istotny w przypadku Polski, gdyż rynek pracy charakteryzuje się m.in. wczesną dezaktywizacją zawodową osób, które ukończyły pięćdziesiąt lat, a także istnieniem licznym stereotypów i uprzedzeń co do zatrudniania osób starszych. Słowa kluczowe: osoby starsze, kryzys demograficzny, zarządzanie wiekiem THE CHALLENGES OF THE LABOR MARKET IN THE FACE OF DEMOGRAPHIC CRISIS - CHOSEN ASPECTS Abstract: The main purpose of this article is to present the Polish demographic situation and its consequences for the labor market. In addition, it presents the basic concepts of age management, the implementation of which by today's enterprises can lead to longer working lives of people over age 50 years and improve the image of older people in society. This fact is particularly important in the case of Polish, as the labor market is characterized by, among others, early professional deactivation of those people who are over fifty years, as well as the existence of numerous stereotypes and prejudices regarding the employment of older people. Key words: the elderly people, the demographic crisis, age management dr nauk ekonomicznych, Politechnika Poznańska, Wydział Inżynierii Zarządzania, Katedra Nauk Ekonomicznych

75 WPROWADZENIE Proces starzenia się społeczeństw dotyczy coraz większej liczby krajów rozwiniętych, w tym w szczególności regionu Europy oraz Ameryki Północnej. Według prognoz Światowej Organizacji Zdrowia, łączna liczba osób powyżej 60. roku życia będzie wynosić w 2025 r. 1,2 mld, a w 2050 roku już 2 mld (WHO, 2012, s.1). Wzrost odsetka osób starszych w społeczeństwie jest efektem m.in. postępu w dziedzinie konsumpcji żywności i zwiększenia kaloryczności diety, osiągnięć w zakresie medycyny i higieny, a także spadku liczby urodzeń (Garbicz, 2012, s.14). Z tego też powodu w poszczególnych społeczeństwach obserwuje się wzrost udziału osób w wieku poprodukcyjnym przy jednoczesnym spadku udziału ludności w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym. Niekorzystne zjawiska demograficzne określa się obecnie mianem degeneracji struktury społecznej, a nawet kryzysem demograficznym. W związku z powyższym rządy wielu krajów, przy wsparciu ekspertów, podejmują się prób reformowania systemu zabezpieczenia społecznego oraz ubezpieczeń społecznych, funkcjonowania rynku pracy, systemu opieki zdrowotnej czy usług opiekuńczych. W celu przeciwdziałania tym niepokojącym, niekorzystnym zjawiskom także na znaczeniu nabiera koncepcja tzw. zarządzania wiekiem (ang. age management), która wdrożona w przedsiębiorstwach ma na celu poprawę sytuacji zawodowej osób starszych poprzez m.in. uelastycznienie zatrudnienia, wdrażanie szkoleń zawodowych, czy dostosowanie miejsc pracy do potrzeb seniorów. Obserwowane więc przemiany w demografii stały się inspiracją do przeanalizowania sytuacji demograficznej Polski, problemów osób starszych na rynku pracy, a także zaprezentowania podstawowych założeń koncepcji zarządzania wiekiem. Ponadto, w artykule przytoczono po krótce przykłady ich zastosowania na rynku austriackim, belgijskim, finlandzkim oraz polskim. Należy bowiem podkreślić, iż działania w tym obszarze są szczególnie pożądane w przypadku naszego kraju, który to charakteryzuje się jednym z najniższych w Europie odsetkiem osób aktywnych zawodowo, bardzo wczesnym odchodzeniem z rynku pracy na emerytury, czy renty, a także emigracją zarobkową wykwalifikowanej siły roboczej (Macias, 2012, s.4). 1. SYTUACJA DEMOGRAFICZNA W POLSCE I JEJ KONSEKWENCJE DLA RYNKU PRACY Zauważmy na początku, iż proces starzenia się ludności na świecie jest stosunkowo nowym zjawiskiem, obserwowanym w większości krajów rozwiniętych od połowy XX wieku. Badacze tego zjawiska do kluczowych czynników odpowiedzialnych za przyrost odsetka osób w wieku poprodukcyjnym na świecie zaliczają nagły wzrost liczby urodzeń po II wojnie światowej (tzw. eksplozja demograficzna ) oraz spadek umieralności w starszych grupach wiekowych ludności (IPiSS, 2012, s ). Problem starzejącego się

76 społeczeństwa dotyczy także i Polski. W przedziale lat obserwowano rosnący udział dzieci (0-14 lat) w populacji, który był efektem wysokiej liczby urodzeń po zakończeniu II wojny światowej i odpowiadał za anomalie rozwoju demograficznego Polski w postaci następujących po sobie wyżów i niżów demograficznych. Jak zauważają autorzy opracowania pt. Raport na temat sytuacji osób starszych w Polsce, zwiększenie się odsetka osób po 60 roku życia w najbliższych latach będzie między innymi następstwem zwiększonej liczby osób urodzonych w połowie lat pięćdziesiątych XX wieku (IPiSS, 2012, s. 22). Struktura ludności Polski w latach z podziałem na trzy kategorie wiekowe została przedstawiona poniżej. 70 Wykres 1. Struktura ludności Polski w latach Źródło: (IPiSS, 2012, s. 22; za: GUS, 2008) Jak wynika z powyższego wykresu, populacja Polski podlegała systematycznemu procesowi starzenia się. Udział bowiem ludności w wieku 60+ stale wzrastał, od 8,4% w 1950 roku aż do 19,8% w roku Zgodnie więc z zaproponowaną przez E. Rosseta skalą (Rosset, 1959), Polska osiągnęła najwyższy poziom zaawansowania społeczeństwa w procesie starzenia się określany jako stan starości demograficznej (powyżej 12%). I tak, wśród niekwestionowanych czynników odpowiedzialnych za postępujące zjawisko starzenia się ludności Polski wskazać można na obniżający się współczynnik urodzeń. Po roku 1985 miernik ten miał tendencję malejącą, a od 1995 roku wystąpił silny i systematyczny spadek urodzeń, który trwał aż do 2005 roku. Obserwowane obecnie podwyższenia współczynnika urodzeń jest

77 wynikiem zwiększonej liczby kobiet w dwóch grupach wieku charakteryzujących się najwyższym natężeniem urodzeń, tj oraz lat. Równocześnie współczynnik zgonów w Polsce spadał w latach 90. XX wieku i początku XXI wieku (IPiSS, 2012, s. 23). Ponadto, należy dodać, iż proces starzenia się determinowany jest także zmniejszającym się współczynnikiem dzietności, a także wydłużeniem się średniego trwania życia. I tak, przeciętne dalsze trwanie życia mężczyzn w wieku 60 lat wzrosło o 3,1 roku, a kobiet o 5,9 lat (GUS, 2012). Jak wynika z prognozy GUS z 2008 roku, odsetek osób powyżej 65. roku życia wzrośnie do 18,4% w 2020, a w roku 2035 będzie on wynosić 23,8%. Wraz z postępującym zjawiskiem starzenia się ludności Polski przewiduje się nasilenie się procesu podwójnego starzenia się, tj. wzrostu odsetka osób w najstarszej kategorii wiekowej 75/80+. Około roku 2025 odsetek ten zacznie dynamicznie wzrastać, kiedy wiek 75 lat i więcej osiągną osoby, które reprezentują pokolenie powojennego wyżu demograficznego. Według szacunków GUS-u, osoby w wieku 75+ będą stanowiły w 2035 roku 12,3% ogółu ludności. Na poniższym wykresie zaprezentowano prognozowany procent udziału pięciu grup wiekowych w populacji Polski do 2035 roku (GUS, 2008) Wykres 2. Prognozy struktury ludności Polski w latach lat i więcej Źródło: opracowanie własne na podstawie: (GUS, 2008). Ten niekwestionowany proces starzenia się populacji Polski niesie ze sobą konsekwencje zarówno natury społecznej, jak i ekonomicznej. W szczególności zmiany demografii mają swoje wyraźne konsekwencje na ryku pracy. Wynika to bowiem z faktu, iż wraz z wiekiem narastają problemy zdrowotne, które powodują odczuwanie większego obciążenia pracą, a w związku z tym mniejszą wydajność pracownika. Co więcej, liczne stereotypy odnośnie do starości i osób starszych

78 mogą niekorzystnie wpłynąć na chęć zatrudnienia ich przez potencjalnego pracodawcę. Dodatkowo, sytuację tę utrudnia towarzysząca seniorom niejednokrotnie luka kompetencyjna. Jak wynika z danych Eurostatu, Polska charakteryzuje się jednym z najniższych wskaźników zatrudnienia w całej Europie. Dla osób w wieku lata wskaźnik ten w 2010 roku wynosił w naszym kraju 34 % przy średniej unijnej na poziomie 46,3%. Z kolei dla osób w wieku 50+ w Polsce udział pracujących w ogólnej liczbie ludności powyżej 15. roku życia wynosi jedynie 29,6%. (Eurostat, 2010). Tym samym oznacza to, że spośród około 5 mln osób z przedziału wiekowego lata ponad 3 mln jest poza rynkiem pracy, z kolei wśród łącznej liczby 13 mln osób powyżej 50. roku życia nie pracuje ponad 9 mln obywateli (Schimanek, 2010, s. 9). Należy podkreślić za T. Schimankiem, iż tak niski poziom zatrudnienia osób 50+ jest wynikiem zmian społeczno-gospodarczych, jakie dokonały się w Polsce w ostatnich 20 latach, a także w dużej mierze polityki państwa w latach 90., zmierzającej do świadomego wygaszania aktywności zawodowej osób powyżej 50. roku życia. Miała być to recepta na szalejące w latach 90. bezrobocie, w szczególności wśród ludzi młodych. W pierwszej połowie lat 90. w efekcie ułatwień w przechodzeniu na wcześniejsze emerytury i renty inwalidzkie niemal 2,8 mln osób uzyskało prawo do tych świadczeń, co istotnie wpłynęło na obniżenie poziomu aktywności zawodowej osób starszych, nie wpłynęło zaś w sposób radykalny na zmniejszenie bezrobocia wśród młodych ludzi (Schimanek, 2010b, s. 10). Dodatkowo, sytuację na rynku pracy utrudnia fakt, iż polscy seniorzy nie posiadają niejednokrotnie wystarczających kwalifikacji czy wiedzy. Jak podkreśla K. Turek, najstarsze pokolenia nie miały tak szerokich możliwości studiowania, a rzeczywistość PRL niekoniecznie preferowała taki typ edukacji. Za to znacznie bardziej dostępne i prospektywne było w tych czasach wykształcenie zawodowe, zmarginalizowane w dzisiejszym systemie edukacji (Turek, 2013, s. 88). 2. KONCEPCJA ZARZĄDZANIA WIEKIEM Jak już wspomniano, jedną z niepokojących konsekwencji obserwowanych przemian demograficznych jest wczesna dezaktywizacja zawodowa osób powyżej 50. roku życia. Jak stwierdza E. Karpowicz, może ona wynikać m.in. z: rozwiązań prawnych umożliwiających relatywnie szybki dostęp do świadczeń emerytalnych oraz łatwiejszy dostęp do wcześniejszych emerytur; dyskryminującego postępowania pracodawców oraz; niedostatku wiedzy oraz umiejętności zawodowych ludzi starszych w stosunku do wzrastających wymagań współczesnych rynków pracy (Akademia, 2010, s. 4).

79 Cytowana badaczka zauważa, iż z problemem dezaktywizacji zawodowej musi się zmierzyć potencjalny pracodawca oraz producent. Problemem jest przede wszystkim konieczność przełamania uprzedzeń pracodawców, którzy uważają ludzi starszych za pracowników wysokiego ryzyka, nie gwarantujących wymaganego zaangażowania w działalność firmy. Powoduje to: - niechęć do ich zatrudniania oraz zwalnianie w pierwszej kolejności. Pokolenie osób starszych jest marginalizowane przez przedsiębiorców zarówno z perspektywy segmentu klientów (ze względu na relatywnie niską siłę nabywczą oraz zachowawczość w decyzjach zakupowych) jak i pracowników (z powodu relatywnie niższej wydajności, niechęci do zmian i wszelkich nowości (Akademia, 2010, s. 5). W związku z tym w wielu krajach rozwiniętych przedstawiciele środowiska zarówno publicznego, jak i prywatnego dostrzegają konieczność wydłużenia życia zawodowego poprzez prowadzenie takiej polityki, która sprzyja umocnieniu, a także zwiększeniu aktywności w sferze zawodowej osób starszych, tym samym redukując opisywany przez A. Walkera w artykule pt. The Emergency of Age Management in Europe tzw. paradoks wieku (Walker, 2006, s. 688). W tym celu konstruuje się nowe modele zatrudnienia, w tym i koncepcję zarządzania zasobami pracowników powyżej 50. roku życia. Z tego też powodu na znaczeniu w ostatnich latach zyskała koncepcja zarządzania wiekiem (ang. age management). Idea ta uosabia w sobie takie podejście do zarządzania personelem w organizacji, które bierze pod uwagę kwestie związane z wiekiem, procesem starzenia się oraz cyklem życia jednostek w celu tworzenia środowiska pracy sprzyjającego pracownikom w każdym wieku, umożliwiającego wykorzystanie ich możliwości i zaspokojenia potrzeb (Turek 2013, s. 78). W literaturze z zakresu gerontologii, wskazuje się na kilka podstawowych wymiarów zarządzania wiekiem w przedsiębiorstwie. I tak, na przykład B. Casey, H. Metcalf oraz J. Lakey wymieniają: 1. rekrutację oraz odejścia z pracy; 2. szkolenia, rozwój i promocję; 3. elastyczne formy pracy; 4. ergonomię oraz projektowanie stanowisk pracy, a także; 5. zmianę podejścia do starzejących się pracowników (Casey, Metcalf, Lakey, 1993). Z kolei np. Seaberg uwzględnia także konieczność wprowadzenia ustawicznego audytu wiekowego w organizacji, planowanie zarządzania wiekiem, czy wewnętrzną edukację oraz kampanie świadomościowe (Seaberg, 2006). Warto tu podkreślić istotność ostatniego elementu, którego celem jest poprawa wizerunku starości i osób starszych wśród pracowników, a tym samym walka z uprzedzeniami. Jak bowiem podkreśla T. Schimanek, zarządzanie wiekiem nie ma racji bytu, jeśli w firmie mają miejsce jakiekolwiek praktyki dyskryminujące ze względu na wiek (Schimanek, 2010b, s. 42). Uczciwe zasady pracy są gwarancją wyższej produktywności, a zapewnienie równego traktowania

80 bez względu na wiek niewątpliwie uatrakcyjnia miejsce pracy, poprawia motywację do jej wykonywania, a także samą reputację firmy. Z kolei pracodawcy, którzy nie prowadzą właściwej polityki równości i zarządzania wiekiem mogą ponieść znaczące koszty związane zarówno z rekrutacją, jak i szkoleniem nowych pracowników (Jaworska, 2010, s. 50). Jak podkreśla J. Osiecka-Chojnacka, funkcjonowanie starzejących się ludzi na rynku pracy i ich najdłuższa aktywność zależy od tego, w jakim zakresie wykorzystany jest ich potencjał zawodowy, i od tego, czy otrzymują wsparcie w kwestiach, w których potrzebują pomocy lub szkolenia (Osiecka-Chojnacka, 2012, s. 199). Ponadto, wdrażanie tej koncepcji we współczesnych przedsiębiorstwach niejednokrotnie ma także na celu poprawić istniejący już wizerunek firmy zarówno w oczach obecnych i potencjalnych pracowników, a także klientów. Tomasz Schimanek zauważa bowiem, iż nie bez znaczenia dla pracodawców jest także wspomniany proces starzenia się społeczeństw powodujący, że przybywa klientów 50+, którzy wolą być obsługiwani przez swoich rówieśników. Pracodawcy wykorzystują także fakt, że niezależnie od wieku klientów istnieją zawody, w których wiek jest atutem, budzi bowiem zaufanie klientów (Schimanek, 2010a, s. 43). Zarządzanie wiekiem wyrażane jest poprzez realizację działań w wielu sferach funkcjonowania firmy. W szczególności dotyczy ono działu HR, a jego elementarnym celem jest stworzenie takiego środowiska pracy, które będzie najbardziej przyjazne pracownikom w każdym wieku i umożliwi wydłużenie aktywności zawodowej osób 50+. Odpowiednio wykorzystany zbiór metod inwestowania, pielęgnowania oraz motywowania zasobów siły roboczej ma na celu zarówno doprowadzić do osiągania przez przedsiębiorstwo zysków bez względu na wiek zatrudnionych osób, jak również dać samym pracownikom zadowolenie z wykonywanej pracy (Schimanek, 2010a, s. 42). Jak wynika z badań, pracownicy zachęcani do dłużej aktywności zawodowej w porównaniu ze swoimi nieaktywnymi rówieśnikami wykazują wyższy poziom autonomii, znajdują się w grupie mniejszego zagrożenia stresem, przy niższym poziomie intensywności pracy wykazują wyższy poziom czerpanej z niej satysfakcji, również w porównaniu z osobami młodszymi (Jaworska. 2010, s. 49). Konieczność odpowiedniego zarządzania wiekiem wynika również z faktu, iż w przeciągu całego życia modyfikacji ulegają umiejętności, cechy charakteru, które mają swoje konsekwencje w efektach wykonywanej pracy zawodowej. Wprawdzie maleje sprawność zdrowotna i fizyczna, jednak kumulowana jest wiedza, doświadczenie oraz mądrość życiowa. Warto tu bowiem dodać, iż sam cykl pracy zawodowej dzielony jest na cztery podstawowe etapy, tj. trenowany (pobierający naukę), profesjonalista, mistrz, nauczyciel (coach), ambasador wiedzy oraz wartości firmy, doświadczony doradca oraz nosiciel dobrych praktyk z historii firmy (story teller) (Jaworska, 2010, s. 49). Badacze koncentrujący się wokół zagadnień starości podkreślają także, iż firmy powinny skupiać swoje wysiłki nie tylko na pracownikach najstarszych, ale także na tych z przedziału wiekowego 45-55, których określa się mianem

81 sandwich generation. Jest to więc pokolenie, które stoi jeszcze przed problemami pogodzenia pracy z obowiązkami opieki nad dziećmi i rodzicami jednocześnie. W ich wypadku dobrym pracodawcą będzie ten, który odpowiednio zorganizuje im czas pracy, jak również wsparcie w obszarze podnoszenia kwalifikacji i ochrony zdrowia (Jaworska, 2010, s. 49). Skuteczna realizacja w praktyce koncepcji zarządzania wiekiem wymaga więc podjęcia kompleksowych działań dotyczących kwestii związanych zarówno z organizacją pracy, podnoszeniem kwalifikacji i przekazywaniem wiedzy, jak i dbaniem o siebie i o swoje zdrowie, dostępnością do usług opieki oraz negatywnym nastawieniem do pracy. Warto tu również dodać, iż koncepcja zarządzania wiekiem wpisuje się także w podstawowe ustalenia koncepcji zarządzania różnorodnością (inaczej: zarządzaniem przez różnorodność ), które stanowi nowoczesne podejście do zarządzania akcentujące różnice między osobami zatrudnionymi i wykorzystujące je do kreowania pozycji konkurencyjnej danego przedsiębiorstwa. Niewątpliwie bowiem taką sferą różnicowania pracowników jest wiek, a odpowiednie nim zarządzanie przez menedżerów danego przedsiębiorstwa może doprowadzić do licznych pozytywnych rezultatów w postaci m.in. wzrostu innowacyjności, możliwości respektowania zróżnicowanych potrzeb klientów, polepszenia wizerunku i reputacji firmy, a także w konsekwencji uzyskania przez przedsiębiorstwo pozycji lidera na rynku. Według szacunków Komisji Europejskiej, aż 83% firm stosujących zarządzanie różnorodnością doświadczyło pozytywnego jego wpływu zarówno na politykę personalną, jak i finansową, a 80% odczuło korzystne zmiany w zasadach zatrudniania oraz organizacji samej pracy (Akademia, 2010, s ). 3. PRZYKŁADY ZASTOSOWANIA KONCEPCJI W obliczu problemu postępującego starzenia się ludności wiele krajów rozwiniętych podjęło starania implementacji podstawowych ustaleń koncepcji zarządzania wiekiem. W niniejszym tabeli zaprezentowano przykłady trzech krajów europejskich, tj. Austrii, Belgii oraz Finlandii.

82 Tabela 1. Przykłady zastosowania koncepcji Kraj Sposób implementacji Austria Powołanie instytucji Labour Market Service, która finansuje: 1) 25% pensji oraz całą składkę emerytalną osób zatrudnionych, którzy podejmą się pracy w wymiarze 50% przez okres pięciu lat przed osiągnięciem wieku emerytalnego i przejdą na emeryturę pracując w niepełnym wymiarze godzin; 2) wynagrodzenia dla nowych pracowników, którzy będą zatrudnieni dzięki zredukowaniu czasu pracy przez zatrudnione dotychczas osoby o 20% z zachowaniem pełnego wynagrodzenia przez okres dwóch lat. Belgia Opracowanie kompleksowej strategii tzw. Paktu Generacji zakładającego więcej pracujących zarówno ludzi młodych, jak i starszych, silniejszy system świadczeń społecznych oraz zmniejszenia uciążliwości podatkowych dotyczących pracy. Pakiet przewiduje m.in.: 1) zredukowanie przechodzenia na wcześniejszą emeryturę za wyjątkiem sektorów reprezentujących pracę szczególnie uciążliwą ; 2) przechodzenie na emeryturę nie wcześniej niż po ukończeniu 60. Roku życia; 3) wprowadzenie dodatku do pensji dla osób pracujących, które ukończyły 62. rok życia; 4) wprowadzenie rekompensaty dochodów dla starszych pracowników, którzy podejmą się zmiany pracy z trudniejszej na łatwiejszą; 5) uzależnienie otrzymania wcześniejszej emerytury przez osoby, które stracą pracę w wyniku restrukturyzacji zakładu od wyczerpania wskazanej procedury poszukiwania pracy; 6) ustanowienie instytucji doradzających oraz szkoleń dla osób starszych w zakresie ich dalszej kariery zawodowej. Finlandia Kooperacja instytucji państwowych, biznesu oraz organizacji reprezentujących interesy pracowników poprzez powołanie Komisji ds. Starzejących się pracowników w życiu zawodowym w 1995 roku. Instytucja ta opracowała program działań zaplanowanych na pięć lat koncentrujących się na: 1) rozwoju życia zawodowego; 2) ponowne zatrudnienie bezrobotnych; 3) rozwoju zatrudnienia poprzez system składek emerytalnych i socjalnych. W efekcie przedsięwzięto środku w postaci szeroko zakrojonej kampanii informacyjnej, szkoleń pracowników i osób bezrobotnych oraz działań badawczo-rozwojowych. Wdrażanie powolnych zmian legislacyjnych oraz społeczno-edukacyjnych przyczyniło się do wydłużenia wieku emerytalnego z 63 do 64. lat, co było akceptowane społecznie. Źródło: (Akademia, 2010, s ). Warto podkreślić, iż koncepcja zarządzania wiekiem jest jeszcze mało popularna w Polsce (Perek-Białas, Turek, 2011, s. 16). Z kolei o pilności wdrożenia tej idei świadczy chociażby fakt, iż w opinii aż 62% Polaków miejsca

83 pracy (przy średniej unijnej na poziomie 57%) nie są dostosowane do potrzeb osób powyżej 55. roku życia. (Eurobarometr 2012, s. 48). Badacze wskazują, iż nadal obserwowana jest niska świadomość wśród właścicieli przedsiębiorstw co do faktu, iż właściwe zarządzanie dostępnym zasobem pracy może prowadzić do zwiększenia efektywności pracowników, a w konsekwencji do uzyskania przez firmę znaczącej przewagi konkurencyjnej. Ponadto, jak dodaje K. Turek, inwestowanie w starszy personel nie musi mieć na celu wyłącznie poprawy jego sytuacji. Może również zwiększyć lojalność i zaangażowanie młodszych pracowników, prezentując im wizję stabilnej pracy, zapewniającej możliwość rozwoju i długiej aktywności. Może też znacznie zmniejszyć koszty szkoleń dzięki wprowadzeniu szkoleń wewnętrznych i programów monitoringowych (Turek, 2013, s. 102). W obliczu niskiej popularności idei zarządzania wiekiem w Polsce, władze rządowe przyjęły jej podstawowe treści w dokumencie pt. Założenia Długofalowej Polityki Senioralnej w Polsce na lata Zgodnie z tym opracowaniem wśród celów polityki senioralnej znajduje się kwestia tworzenia warunków pracy przyjaznych pracownikom i stosowanie rozwiązań z zakresu zarządzania wiekiem. I tak, do podstawowych rekomendacji rządu w tym zakresie należą: dostosowanie tempa pracy do osób starszych, wdrożenie elastycznego czasu pracy oraz analizowanie możliwości korzystania z urlopu w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych, rezygnacja z pracy zmianowej oraz zwiększenie znaczenia badań wstępnych i okresowych osób zatrudnionych; zapewnienie możliwości decydowania o kolejności wykonywanych zadań, czasu przerw w pracy oraz jasne określenie ról i perspektyw zawodowych osób zatrudnionych w starszym wieku; ograniczenie wykonywania ciężkiej pracy o charakterze fizycznym oraz pracy w warunkach niekorzystnych (np. niskie oraz bardzo wysokie temperatury); modyfikowanie zarządzania zasobami ludzkimi w celu wykorzystania mocnych stron starszych pracowników; inicjonowanie działań nakierowanych na promowanie pozytywnego nastawienia społeczeństwa wobec osób dojrzałych; umożliwienie rozwoju zawodowego oraz kariery w każdym wieku (Założenia 2014, s. 27). Należy podkreślić, iż autorzy rządowego opracowania podkreślają, iż wysiłki podejmowane w celu realizowania wytycznych koncepcji zarządzania wiekiem podjęte powinny być zarówno ze strony instytucji rządowych, pozarządowych oraz firm sektora prywatnego. Konieczne staje się więc tworzenie i wdrażanie mechanizmów stałej współpracy pracodawców, podmiotów publicznych i samorządowych, a także promowanie konsultacji społecznych z osobami powyżej 50. roku życia w podejmowaniu działań umożliwiających dalszą partycypację zawodową (Założenia 2014, s. 27).

84 PODSUMOWANIE Na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat obserwowane są w Polsce niepokojące zmiany w strukturze demograficznej ludności. Charakteryzują się one zwiększeniem odsetka osób w wieku poprodukcyjnym przy jednoczesnym spadku liczby osób w wieku przedprodukcyjnym oraz produkcyjnym. Zjawiska te negatywnie oddziałują m.in. na rynek pracy, na którym dodatkowo obserwowana jest emigracja zarobkowa wykwalifikowanej siły roboczej oraz wczesna dezaktywizacja osób starszych. Ponieważ udział ludności powyżej 60. roku życia w populacji Polski wynosi obecnie 19,8%, to zgodnie z obowiązującą terminologią, polskie społeczeństwo osiągnęło najwyższy poziom zaawansowania w procesie starzenia się określany mianem stanu starości demograficznej. Postępujące więc zmiany w demografii powodują, iż obecnie zyskują na znaczeniu te propozycje, które dostrzegają roli osób starszych w funkcjonowaniu przedsiębiorstw oraz gospodarki jako całości. Jak trafnie stwierdza E. Karpowicz, odpowiednie zarządzanie zasobami siły roboczej osób starszych jest jednym z najtrudniejszych wyzwań dla rządów państw współczesnych, które próbując ograniczyć tę dezaktywizację muszą uwzględniać szczególne cechy ludzi starszych w kształtowaniu ich aktywności zawodowej, tworzeniu dla nich dostępu do informacji, wzmacnianiu udziału w życiu publicznym, bo wymaga tego demokratyczne społeczeństwo. Można je traktować jako element budowania globalnego społeczeństwa wiedzy, które wymaga od swych członków stałego rozwoju w ciągu całego życia. Nienadążanie za tym procesem grozi wykluczeniem ze społeczeństwa, a dla całego kraju utratą szans uczestniczenia w gospodarce przyszłości (ISiPP, 2010, s. 3). Z tych też powodu niezbędne jest prowadzenie działań nakierowanych na poprawę warunków pracy, doszkalanie osób zatrudnionych, a także wprowadzanie elastycznych form pracy w celu zwiększenia zatrudnienia wśród osób starszych. Działania te wpisują się w realizację koncepcji zarządzania wiekiem, która to staje się coraz popularniejsza wśród krajów europejskich. Idea ta zmierza bowiem do umożliwienia pracownikom, w szczególności w starszym wieku, pełniejszego wykorzystanie własnych możliwości, a przez to zwiększenie ich motywacji do pracy. W konsekwencji więc wyższa produktywność pracownika pozytywnie oddziałuje na stabilizację zatrudnienia oraz rozwój przedsiębiorstwa. Ponadto, realizacja w praktyce koncepcji zarządzania wiekiem wpisuje się niejednokrotnie w założenia społecznej odpowiedzialności biznesu, co znacząco poprawić może wizerunek firmy w oczach potencjalnych pracowników. Należy także podkreślić, iż o skuteczności przedstawianej idei decydować będzie bieżące monitorowanie potrzeb osób starszych, a także głębsza analiza społecznych ocen starości i osób starszych.

85 LITERATURA Akademia Leona Koźmińskiego (2010). Kompleksowy program aktywizacji osób starszych, 50+. Raport opracowany przez E. Karpowicz, Warszawa: Wydawnictwo Akademii Leona Koźmińskiego. Casey, B., Metcalf, H., Lakey, J. (1993). Human resources strategies and the third age: policies and strategies in the UK. W: P. Taylor (red.), Age and Employment, Londyn: IPM. European Comission (2012), Active Ageing Report. Eurobarometr. European Comission Eurostat (2010). Employment rate of older workers by gender, oyment ( ). Garbicz, M.. (2012). Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego. Warszawa: Oficyna Wolters Kluwer Business. Główny Urząd Statystyczny (2008). Rocznik Demograficzny GUS. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. Główny Urząd Statystyczny (2012). Rocznik Demograficzny GUS. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. Instytut Pracy i Spraw Socjalnych (2012). Raport na temat sytuacji osób starszych w Polsce. Warszawa: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych. Jaworska, J. (2010). Rola pracodawców w strategiach wydłużania aktywności zawodowej osób 50+. W: Zarządzanie wiekiem i nie tylko. Warszawa: Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce. Macias, J. (2012). Problemy aktywizacji zawodowej ludzi starszych w centrum polityki społecznej państw, www/aktywni45plus.eu ( ). Osiecka-Chojnacka, J. (2012). Społeczne opinie o starości a wdrażanie idei aktywnego starzenia się. Studia BAS nr 2. Perek-Białas, J., Turek, K. (2011), Starszy pracownik z punktu widzenia pracodawcy. W:. J. Mucha, Ł. Krzyżowski (red.), Ku socjologii starości. Kraków: Wydawnictwo AGH. Rosset, E. (1959). Proces starzenia się ludności. Warszawa: Studium demograficzne, PWG. Schimanek, T. (2010a). Co to jest zarządzanie wiekiem?. W: Zarządzanie wiekiem i nie tylko, Warszawa: Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce. Schimanek, T. (2010b). Społeczne uwarunkowania i konsekwencje niskiej aktywności zawodowej osób 50+ oraz rozwiązana służące jej zwiększeniu. W: Zarządzanie wiekiem i nie tylko. Warszawa: Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce. Seaberg, M. (2006). Boom or Bust. Solutions to address the ageing workforce crisis. CEO online. Turek, K. (2013), Starzenie się ludności jako wyzwanie dla gospodarki, rynku pracy, polityki i obywateli. W: J. Górniak (red.), Młodość czy doświadczenie? Kapitał ludzki w Polsce. Raport podsumowujący III edycję badań BKL z 2012 roku. Warszawa: PARP. Walker, A. (2006). The Emergency of Age Management in Europe. International Journal of Organizational Behavior, vol 10(1). World Health Organization (2012). Our world is changing. Geneva: World Health Organization, ( ). Założenia Długofalowej Polityki Senioralnej w Polsce, Uchwała nr 238 Rady Ministrów RP z dnia 24 grudnia 2013 r., Warszawa 4. lutego 2014.

86 Roman GARBIEC OPTYMALIZACJA POLSKIEGO SYSTEMU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH Streszczenie: Artykuł jest próbą wykazania nieprawidłowości funkcjonowania systemu ubezpieczeń społecznych w Polsce oraz kierunków wprowadzania zmian poprawiających jego kondycję finansową. Jako miarę w charakterystyce aktualnych rozwiązań w zakresie ubezpieczeń społecznych wykorzystane zostały mierniki efektywności finansowej. Analizie przy pomocy mierników efektywności finansowej poddany został zarówno nowy (wprowadzony od 1999 roku) system ubezpieczeń jak i stary system z lat Jak wynika z przeprowadzonego badania szereg działań reformatorskich z lat spowodował załamanie finansowe Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. W kolejnej części artykułu zaproponowane zostały zmiany systemowe (konstrukcyjne) i parametryczne, które mają doprowadzić do poprawy efektywności finansowej nowego systemu ubezpieczeń społecznych. Jako podstawę tych propozycji przyjęto założenie kontynuacji przyjętych rozwiązań, a nie powrotu do poprzednich standardów. Słowa kluczowe: optymalizacja, efektywność finansowa, ubezpieczenia społeczne, system ubezpieczeń społecznych OPTIMALIZATION OF THE POLISH SOCIAL SECURITY SYSTEM Summary: The paper titled Optimalization of the Polish Social Security System in its first part includes discussion on functioning of Polish social security system before and after The analyze in that part is focused on effectiveness of the system s financing. The second part of the paper includes propositions of changes that should be undertaken to decrease and, as a result, to eliminate supporting the system from the state budget through government subventions. According to the author the concept of the system s optimalization should base on introduction of adequate parametric and systemic changes in Polish non-agricultural social security system. Key words: optimization, financial efficiency, social security, social security system Politechnika Częstochowska, Wydział Zarządzania, Instytut Marketingu

87 WSTĘP Pojęcie optymalizacji występuje w wielu znaczeniach, najczęściej rozumie się go jako wybór najlepszego rozwiązania przy zastosowaniu określonego kryterium lub kryteriów. Z punktu widzenia funkcjonowania systemów ubezpieczeń społecznych można zdefiniować optymalizacje w skali makro lub mikro. Optymalizacja w skali makro dotyczy systemu ubezpieczeń społecznych jako podmiotu do którego odnosi się dokonywanie wyboru. Najprostszym kryterium stosowanym w tak rozumianej optymalizacji jest kryterium efektywności, a dokładniej efektywności finansowej systemu. W skali mikro pojęcie optymalizacji należy odnosić do ubezpieczonego jako podmiotu badania. Z punktu widzenia ubezpieczonego optymalizacja postrzegana jest jako najkorzystniejszy pod względem finansowym zestaw świadczeń przysługujących mu z tytułu realizacji ryzyka społecznego chronionego w danym systemie ubezpieczeń społecznych. Przedmiotem analizy niniejszego referatu jest optymalizacja polskiego publicznego systemu ubezpieczeń społecznych realizowanego przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych w skali makro. W poniższej analizie pominięty zostanie rolniczy system ubezpieczeń społecznych realizowany przez Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego ze względu na jego zabezpieczeniową metodę finansowania świadczeń społecznych 1. Celem niniejszego opracowania jest określenie skali dotacji uzupełniających przekazywanych przez budżet państwa do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (FUS) przed i po reformie systemowej oraz zaproponowanie działań systemowych i parametrycznych niwelujących deficyt tego Funduszu w kolejnych latach. Tezą główną jest twierdzenie, że przeprowadzone zmiany systemowe i parametryczne w reformie w 1999 roku i latach następnych nie zmniejszyły skali dotacji z budżetu państwa do publicznego systemu ubezpieczeń społecznych i konieczne są dalsze działania zmierzające do osiągnięcia równowagi pomiędzy wpływami a wydatkami tego Funduszu. 1. EFEKTYWNOŚĆ FINANSOWA SYSTEMU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH W POLSCE PRZED I PO REFORMIE Według L. Fitzgeralda miary efektywności dzieli się na odnoszące się do wyników (np. konkurencyjność, efektywność finansowa) i zorientowane na determinanty tych wyników (np. jakość, elastyczność, wykorzystanie zasobów, innowacyjność) (Dyduch, 2007,s.71). W aspekcie praktycznym istotę efektywności sprowadza się do badania relacji ogółu efektów (wyników) 1 Jak wykazały wcześniejsze badania świadczenia rolnicze wypłacane przez KRUS w ponad 90% finansowane są przez państwo, dlatego tez trudno jest przyjmować, iż jest to system ubezpieczenia społecznego. Szczegóły finansowania rolniczego systemu ubezpieczeń społecznych w Polsce zaprezentowane zostały w (Garbiec, 2014, s ).

88 działania do poniesionych w związku z tym nakładami przy użyciu formuły ilorazowej lub różnicowej (Czechowski, 1997,s.12). Wskaźniki 2 efektywności łączą w sobie informacje o efektach i nakładach. Są one zbudowane na zasadzie: różnicy efektów i nakładów ( E N ), N relacji nakładów do efektów ( ) 3, E E N relacji różnicy efektów i nakładów do nakładów ( ) (Szczurowski, N 2010, s.489; za: Adamczyk, 1995, s.33). Takie ujęcie efektywności można przetransferować do systemu ubezpieczenia społecznego modyfikując jego elementy według zasady, że nakłady to suma środków finansowych akumulowana w systemie, a efekty to suma wszystkich świadczeń wypłacanych osobom uprawnionym według kryteriów określonych przez kreatora systemu oraz kosztów jego funkcjonowania (Garbiec, 2013, s.37). Aby zastosować taką definicję efektywności w ubezpieczeniach społecznych jako sumę środków finansowych rozumieć należy sumę zebranych (a nie przypisanych) składek, gdyż inne wpływy w systemie ubezpieczeń społecznych np. dofinansowanie ze strony państwa to nie ubezpieczenie lecz zaopatrzenie. Wykorzystując powyższe zależności wzór na efektywność finansową systemu ubezpieczeń społecznych można zdefiniować następująco: { dla Sk Sw + K f(se) 1 system efektywny ( ubezpieczeniowy) dla Sk < Sw + K f(se) < 1 system nieefektywny (ubezpoieczeniowy + zaopatrzeniowy = hybrydowy) Gdzie: f (Se)- efektywność finansowa systemu ubezpieczeń społecznych, Sk- składki na ubezpieczenia społeczne, Sw- świadczenia wypłacane z systemu, K- koszty administracyjne (Garbiec, 2013, s. 30). Uwzględniając takie zależności można określić miernik efektywności finansowej systemu brutto i miernik efektywności finansowej systemu netto. 2 B. Czarny definiuje wskaźniki następująco: wskaźniki ( indeksy) opisują zmiany zmiennych ekonomicznych. Wskaźniki są liczbami pozostającymi w takim stosunku do stu jak zmienna z okresu, którego wskaźnik dotyczy, do zmiennej z ustalonego dowolnie okresu bazowego (Czarny, 2011, s. 53). 3 Inną stosowaną miarą efektywności w ekonomii jest stosunek przyrostu efektów do przyrostu nakładów. Miernik ten służy do określania liczby jednostek efektów uzyskanych z przyrostu nakładów o dodatkową jednostkę. (Nowak, 1998, s. 10).

89 Miernik efektywności finansowej brutto Sk WEFS b =. Sw + K Miernik efektywności finansowej netto Sk WEFS n =. Sw Miernik efektywności finansowej netto informuje w jakim stopniu składki pokrywają wypłacane świadczenia z danego systemu. Mierniki te zostaną wykorzystane jako kryterium optymalizacji badanego systemu ubezpieczeń społecznych. Wprowadzona reforma ubezpieczeń społecznych w 1999 roku i latach następnych polegała na: wyłączeniu świadczeń nie opartych na składce z systemu ubezpieczeń (już w 1994 r. zostały organizacyjnie i finansowo wydzielone zasiłki rodzinne i pielęgnacyjne, a potem zasiłki wychowawcze i świadczenia z funduszu alimentacyjnego), wyłączeniu ubezpieczeń zdrowotnych oferujących świadczenia niepieniężne, finansowym i organizacyjnym rozdzieleniu ubezpieczeń emerytalnych, rentowych, wypadkowych oraz chorobowych, rozróżnieniu ubezpieczeń obligatoryjnych i fakultatywnych, utworzeniu indywidualnych kont emerytalnych i indywidualnej rejestracji przebiegu ubezpieczenia nakładającego dodatkowe zadania na pracodawców, modernizacji ubezpieczeń emerytalno-rentowych Poprzez zmianę emerytury z systemu o zdefiniowanym świadczeniu na system o zdefiniowanej składce. W zakresie rent nadal nie nastąpiła ta modernizacja i wypłacane są renty oparte na systemie ze zdefiniowanym świadczeniu, obciążeniu pracodawców wypłatą świadczenia chorobowego przez pierwsze 33 dni choroby, zmianach parametrycznych w zakresie świadczeń krótkoterminowych, klasycznym (stosowanym w szacowaniu ryzyka w ubezpieczeniu gospodarczym) określeniu stopnia ryzyka i uzależnieniu od niego wysokości składek na ubezpieczenie wypadkowe, zmianach parametrycznych w zakresie świadczeń wypadkowych (Szpor, 2003, s. 30).

90 Tabela 1. Efektywność finansowa i struktura Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w latach (w mln zł) Transfery pieniężne/ Efektywność finansowa ROK Kwota struktura Kwota struktura Kwota struktura Kwota struktura Kwota struktura Kwota struktura Kwota Struktura Kwota struktura Kwota struktura Kwota struktura Składki 4969,2 83, ,8 79, ,2 73, ,3 73, ,0 74, ,1 83, ,0 86, ,4 87, ,4 86, ,9 78,74 Dotacje państwa Dochody ogółem Świadczenia razem 881,9 14, ,0 18, ,8 24, ,2 24, ,9 23, ,0 14, ,4 11, ,0 10, ,8 11, ,0 11, ,8 100, ,2 100, ,5 100, ,9 100, ,5 100, ,2 100, ,2 100, ,8 100, ,8 100, ,1 100, ,3 96, ,4 96, ,1 95, ,1 97, ,6 97, ,1 97, ,8 97, ,3 97, ,4 96, ,8 81,26 Koszty Wydatki ogółem Efektywność finansowa netto Efektywność finansowa brutto 182,50 3,38 453,20 3,94 852,20 4,55 628,90 2,55 864,40 2, ,0 2, ,80 2, ,70 2, ,20 3, ,00 18, ,8 100, ,6 100, ,3 100, ,0 100, ,0 100, ,1 100, ,6 100, ,0 100, ,6 100, ,4 100,00 0,9519 0,8393 0,8162 0,8176 0,7858 0,8778 0,9098 0,8987 0,9184 0,8471 0,9197 0,8063 0, ,7658 0,8549 0,8858 0,8741 0,8895 0,6884 Źródło: (Garbiec, 2013, s. 37).

91 Analizując sytuację finansową Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przed wprowadzeniem reformy przy zastosowaniu proponowanych mierników uzasadnienie konieczności jej wprowadzenia wydaje się być dyskusyjne. Bo do podstawowych przesłanek konieczności dokonania reformy systemowej było twierdzenie o powiększającym się deficycie FUS. Jak wynika z analizy danych zawartych w poniższej tabeli takie twierdzenie było wątpliwe bo deficyt ten oscylował na pewnym (jak się okaże z dalszej części referatu) niezbyt wysokim deficytem w skali procentowej rzędu kilkunastu punktów procentowych.

92 Tabela 8. Efektywność finansowa publicznego systemu ubezpieczeń społecznych w Polsce po reformie w 1999 roku (w mln zł) Rodzaj ubezpieczenia Składki i należności pochodne ogółem rok , , , , , , , , , , , , , ,0 Świadczenia ogółem 81777, , , , , , , , , , , , , ,6 Wydatki ogółem 85684, , , , , , , , , , , , , ,8 Koszty 3906,8 4042,3 3416,7 2132,5 3186,7 3677,9 3324,5 3361,6 3469,0 3590,1 3943,6 2946,1 3924,0 3614,2 Efektywność finansowa netto 0,8022 0,7644 0,7149 0,7022 0,7093 0,7280 0,7017 0,7585 0,6276 0,5851 0,5696 0,6264 0,7133 0,6824 Efektywność finansowa brutto 0,7656 0,7323 0,6902 0,6875 0,6882 0,7039 0,6821 0,7375 0,6115 0,5712 0, ,6973 0,6689 Źródło: opracowanie własne na podstawie (Garbiec, 2013, s. 36).

93 Na podstawie powyższych danych stwierdzić można, że przeprowadzona reforma systemowa zamiast poprawić sytuacje finansowa polskiego systemu ubezpieczeń społecznych znacznie ją pogorszyła. A jak wskazują prognozy ZUS w latach kolejnych deficyt Funduszu będzie się pogłębiał 4. Optymistyczne założenia twórców reformy, że środki z prywatyzacji mienia Skarbu Państwa nie sprawdziły się. Środki te nie mogły pokryć tak ogromnego deficytu, bo w myśl założeń reformy do II filaru emerytalnego miało przystąpić około 3 mln osób, a w wyniku agresywnej i niezgodnej z faktami akcji promocyjnej przystąpiło około 11 mln osób. Efektem czego było katastrofalne zwiększenie puli środków Skarbu Państwa niezbędnych do pokrycia składek przekazywanych do OFE. Te i inne przyczyny (m.in. brak reformy systemu rentowego) powodują,że sytuacja Funduszu ubezpieczeń społecznych będzie wymagała w kolejnych latach systematycznego zwiększania wielkości dotacji. Aby zahamować ten negatywny trend, a nawet przystąpić do jego niwelacji konieczne są działania korygujące system. 2. PROPOZYCJE ZMIAN SYSTEMOWYCH I PARAMETRYCZNYCH Idealnym rozwiązaniem do którego wino się dążyć to sytuacja, gdy składki na ubezpieczenia społeczne pokrywają należne świadczenia. Stan taki jest możliwy, ale pod warunkiem: po pierwsze ujednolicenia systemu ubezpieczeń społecznych, po drugie likwidacji wszelkich przywilejów branżowych, po trzecie bezwzględne zastosowanie zasady powszechności systemu, gdzie ubezpieczeni są wszyscy obywatele na jednakowych zasadach (w publicznym-państwowym systemie), po czwarte uszczelnienie systemu polegające na uniemożliwieniu bezzasadnego korzystania ze świadczeń, po piąte jednoznacznego informowania społeczeństwa o konsekwencjach funkcjonowania dotychczasowych rozwiązań i przedyskutowanie nowych propozycji nie tylko w gronie specjalistów, ale także na forach publicznych. Przedstawione powyżej propozycje pośrednio wskazują na popełnione błędy w reformowaniu poprzedniego systemu. Propozycje zmian systemowych i parametrycznych uzależnione są od przyjęcia podstawowego założenia czy zmieniamy system globalnie czy tez fragmentarycznie. W pierwszym przypadku zmiany rozpocząć należy od wprowadzenia indywidualnego konta społecznego (IKS) kumulującego środki finansowe pochodzące ze składek na indywidualnym koncie ubezpieczonego, z którego ubezpieczony skorzysta w razie zgromadzenia nadwyżek w formie wyższej wypłaty świadczeń długoterminowych typu emerytura. W tak skonstruowanym rozwiązaniu każdy ubezpieczony nie byłby zainteresowany nadużywaniem korzystania ze świadczeń krótkoterminowych (np. zasiłków chorobowych czy też rent okresowych). Wprowadzenie takiego rozwiązanie wiążę się jednak z rezygnacją z zasady solidaryzmu społecznego w ubezpieczeniu 4 Szczegółowo skalę wzrostu tego deficytu ilustrują dane na stronie zus.pl

94 rentowym i chorobowym. Aktualne rozwiązania zakresu ubezpieczenia emerytalnego nie stosują już tej zasady, gdyż w tym subsystemie wyplata świadczenia ze zdefiniowaną składką zastąpiła rozwiązanie ze zdefiniowanym świadczeniem. Indywidualne konto społeczne łączyłoby w sobie w jedną organizacyjną i finansową strukturę ubezpieczenie emerytalne, ubezpieczenie rentowe i ubezpieczenie chorobowe. Poza tym rozwiązaniem funkcjonowałby system wypadkowy, ale on już funkcjonuje według odrębnych rozwiązań wzorowanych na ścisłym powiązaniu ryzyka społecznego z ilością zaistniałych wypadków przy pracy czy stwierdzonych chorób zawodowych u osób ubezpieczonych. W przypadku zastosowania rozwiązania fragmentarycznego należy dokonać z mian w poszczególnych subsystemach. Pewne spektrum propozycji w tym zakresie zostanie zaprezentowane poniżej. W subsystemie emerytalnym w sferze zmian systemowych należy dokończyć proces legislacji tzw. 4 filaru emerytalnego czyli ujednolicenia i wprowadzenie systemowych zabezpieczeń dla osób, które przekazują instytucjom finansowym swoje nieruchomości w zamian za świadczenia na starość (tzw. renty hipoteczne). W zakresie zmian parametrycznych winno się wprowadzić tzw. emerytury czasowe w I filarze. Ideą takiego rozwiązania byłoby nabycie prawa do emerytury (tzw. zus-owskiej) bez względu na wymagany wiek emerytalny po uzyskaniu wymaganego stażu ubezpieczeniowego (np. 35 lub 40 lat). Okres wypłaty tego świadczenia ( z systemu NDC) byłby zakończony momencie dożycia wieku określonego w formule wyliczenia świadczenia. Aby jednak zapewnić tym osobom środki po przekroczeniu tej granicy wiekowej prawo do tego świadczenia miałyby tylko osoby uprawnione do świadczeń emerytalnych z 2,3 lub 4 filaru emerytalnego na poziomie wysokości minimalnej emerytury z I filaru. Winno też zastanowić się nad możliwością utworzenia państwowego OFE, który stanowiłby alternatywę dla prywatnych funduszy funkcjonujących w Polsce od kilkunastu lat (rozwiązanie takie jest stosowane np. w Szwecji). W subsystemie rentowym konieczne są zmiany systemowe ukierunkowane na stworzenie możliwości dodatkowego ubezpieczenia rentowego w systemie kapitałowym w publicznym lub prywatnych podmiotach finansowych. Takimi podmiotami mogłyby być OFE, jeśli poszerzyłyby zakres swojej działalności. W zakresie zmian parametrycznych niezbędna jest w tym ubezpieczeniu zmiana systemu kalkulacji świadczeń z systemu DB (aktualnie działający i nie zmieniany od kilkudziesięciu lat) na system DC wprowadzony od 1999 roku w ubezpieczeniu emerytalnym. Warto by się zastanowić nad możliwością polaczenia ubezpieczenia emerytalnego z rentowym (tak jak to funkcjonuje w Niemczech) 5. W sferze zmian parametrycznych warto by wprowadzić w określaniu niezdolności do pracy pojęcia niezdolności do zarobkowania w przeciwieństwie do aktualnego rozwiązania opartego na orzekaniu o niezdolności 5 W tej propozycji nie uwzględniono utworzenia indywidualnego konta społecznego, o którym pisano powyżej.

95 do pracy. Konieczne są zamiany w zakresie uprawnień do świadczeń rodzinnych przysługujących z ubezpieczenia rentowego. Przyznawanie rent rodzinnych od 50, a nawet 45 roku życia przy wydłużaniu wieku emerytalnego jest kuriozalne. Podobnie jak wypłata rent rodzinnych dzieciom uczącym się do 25 lub 26 roku życia jak nabywają prawo do wykonywania wyuczonego zawodu w wieku najczęściej 23 lat (jest to wiek ukończenia studiów zawodowych). Wiek uprawniający do świadczenia rentowego 25 i 26 lat pochodzi z czasów, gdy studia kończone były w innym systemie szkolnictwa wyższego. Do niezbędnych zmian systemowych i parametrycznych zaliczyć należy konieczność zmiany wysokości składek na ubezpieczenia chorobowe. Zmiana ta winna polegać na określeniu wysokości składki uzależnionej od stopnia wykorzystywania należnych świadczeń z tego ubezpieczenia. Im wyższa ilość pobieranych świadczeń tym wyższa składka. Składka na ubezpieczenie chorobowe tak określona przyjęłaby wówczas postać składki stosowanej w ubezpieczeniu wypadkowym, gdzie jest określona dolna i górna wysokość składki. Rozwiązanie to motywowałoby ubezpieczonych do nienadużywania uprawnień. Korzystne byłoby również wprowadzenie dodatkowych dobrowolnych chorobowych ubezpieczeń kapitałowych. Ich wprowadzenie musiałoby być uwarunkowane zachętami finansowymi np. zwolnieniami od podatków tak skonstruowanymi by zachęcić ubezpieczonych i jednocześnie nie nadwątlić wysokości pobieranych podatków (np. poprzez określenie górnej granicy kwoty zwolnionej od podatku przy tego typu ubezpieczeniu) (Garbiec, 2011, s. 35). Sposobem walki z nadużyciami w zakresie zasiłków chorobowych jest stopniowe zmniejszanie parametru wysokości świadczenia w zależności od czasu choroby. Uzasadnione byłoby również utworzenie obowiązkowego ubezpieczenia pielęgnacyjnego, z którego wypłacane byłyby świadczenia w razie niedołęstwa. Aby nie zwiększać obciążeń finansowych ubezpieczonych cała składka winna być zrekompensowana poprzez zmniejszenie wysokości podatków. Takie rozwiązanie przeniosłoby obowiązek zapewniania pomocy osobom niedołężnym z państwa na ubezpieczonych, którzy korzystaliby w przyszłości z tego typu świadczeń (tak jak w Niemczech) 6. Katalog koniecznych zmian systemowych i parametrycznych jest znacznie szerszy, a ich wprowadzenie powodowałoby określone skutki finansowe, ze względu na ograniczenia wydawnicze nie można ich zaprezentować w tym referacie. 6 Szerzej inne propozycje zmian w tych ubezpieczeniach opisane są w (Garbiec, 2013, s ).

96 ZAKOŃCZENIE Optymalizacja polskiego systemu ubezpieczeń społecznych jest procesem koniecznym, a decyzje o jej skali i zakresie winne być podjęte niezwłocznie. Odwlekanie w czasie podjęcia tych decyzji jest niebezpieczne dla funkcjonowania nie tylko Funduszu Ubezpieczeń Społecznych ale przede wszystkim dla finansów publicznych państwa polskiego. Drenowanie finansów publicznych przebiegać będzie w sposób systematyczny i bez zahamowania tego procesu doprowadzi do kryzysu finansowego państwa, a być może nawet do jego bankructwa. Zagraniczne przykłady takich państw jak Łotwa, Grecja winny być dla nas sygnałem alarmowym. Jak wykazują inne przykłady np. załamanie systemu emerytalnego kapitałowego w Chile zastosowane w Polsce zmiany systemowe i parametryczne w systemie ubezpieczeń społecznych niekoniecznie są optymalne. Unikanie podejmowania decyzji w zakresie konieczności zmian doprowadzić może do sytuacji gdy nie będzie można już uniknąć katastrofy. Jak zaprezentowano powyżej możliwe są działania, które z pewnością poprawia efektywność finansowa publicznego systemu ubezpieczeń w Polsce. Ich podjęcie wymaga jednak zdecydowania od podmiotów odpowiedzialnych za ich wprowadzenie (rząd RP, Sejm) i przede wszystkim przeprowadzenia dyskusji w gronie specjalistów i społeczeństwa. Nie można powielać błędów z lat , gdy propaganda rządowa ukrywała informacje niekorzystne dla osób ubezpieczonych w systemie,a które mogłyby spowodować niepokoje społeczne skierowane przeciwko wprowadzanym zmianom. Takie postępowanie prędzej czy później doprowadzić może do niepokojów społecznych, strajków itp. Miejmy nadzieję, że działania korygujące system ubezpieczeń społecznych zostaną podjęte niezwłocznie, im wcześniej tym lepiej dla kondycji finansów publicznych naszego państwa. LITERATURA Adamczyk, J. (1995). Efektywność przedsiębiorstw sprywatyzowanych. Kraków: Akademia Ekonomiczna. Czarny, B. (2011). Podstawy ekonomii. Warszawa: PWE. Czechowski, L. (1997). Wielowymiarowa ocena efektywności ekonomicznej przedsiębiorstwa przemysłowego. Gdańsk: Uniwersytet Gdański. Dyduch, W. (2007). Dobór miar do systemów pomiaru efektywności organizacyjnej: dylematy i propozycje zmian. W: T. Dudycz, Ł. Tomaszewicz (red.), Efektywnośćrozważania nad istota i pomiarem. Wrocław: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego. Garbiec, R. (2014). Finansowanie ubezpieczeń społecznych rolników w Polsce - stan obecny i propozycje zmian. Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu. Garbiec, R. (2013). Efektywność finansowa publicznego systemu ubezpieczeń społecznych w Polsce po reformie w 1999 roku. Częstochowa: Politechnika Częstochowska.

97 Garbiec, R. (2011). Perspektywy rozwoju pozarolniczego systemu ubezpieczeń społecznych jako narzędzia polityki społecznej w Polsce. W: M. G. Wożniak (red.), Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, Modernizacja dla spójności społecznoekonomicznej. Zeszyt nr 19. Rzeszów: Uniwersytet Rzeszowski Katedra Teorii Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych. Nowak, E. (red.). (1998). Ocena efektywności przedsięwzięć gospodarczych. Wrocław: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego. Szczurowski, L. (2010). Czynniki efektywności podziału stacjonarnej dotacji dydaktycznej w jednostce szkoły wyższej. W: T. Dudycz, G. Osbert-Pociecha (red.), Efektywność- rozważania nad istotą pomiarem. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. Szpor, G. (red.). (2003). System ubezpieczeń społecznych - zagadnienia podstawowe. Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis.

98 Adam GÓRNY Małgorzata REMBIASZ DETERMINANTY OCENY MOŻLIWOŚCI WYKONYWANIA PRACY PRZEZ OSOBY W WIEKU 60+ Streszczenie: W artykule przedstawiono wybrane uwarunkowania oceny możliwości wykonywania pracy przez pracowników w wieku 60+. Na tle pojęcia jakości życia w pracy oraz przy wykorzystaniu implementacji potrzeb Maslowa wskazano możliwość wykorzystania oceny ryzyka zawodowego, uwzgledniającego specyfikę zatrudnienia osób o ograniczonych możliwościach, w tym ruchowych. Uznano, że przeprowadzenie oceny ryzyka zawodowego w sposób systemowy przyczynia się do zwiększenia świadomości dotyczącej problemów występowania zagrożeń i uciążliwości w środowisku pracy oraz ich wpływu na jakość życia w środowisku pracy, niezależnie od wieku zatrudnionych. Warunkiem koniecznym jest uwzględnienie cech wskazanej grupy zatrudnionych. Słowa kluczowe: jakość życia w pracy, wykonywanie pracy, zagrożenia, ocena ryzyka, pracownicy 60+. DETERMINANTS ASSESSES OF WORK POSSIBILITIES THE PEOPLE AGED 60+ Summary: The aim of the article is to present the selected determinants assess the possibility of work by employees at the age of 60. Against the background of the concept of quality of life at work and using the implement needs Maslow pointed out the possibility of using risk assessment, taking into account the specificity of employment for people with fewer opportunities, including the movement possibilities. It was considered that the risk assessment carried out in a systematic way helps to increase awareness of the problems of hazards and onerousness in the working environment and their impact on quality of life in the workplace, regardless of age employed. A necessary condition is to take into account the characteristics of a specified group of employees. Key words: quality of work life (QoWL), realization of work, hazards, risk assessment, people aged 60+. Politechnika Poznańska, Wydział Inżynierii Zarządzania, Katedra Ergonomii i Inżynierii Jakości Politechnika Poznańska, Wydział Inżynierii Zarządzania, Katedra Nauk Ekonomicznych

99 WPROWADZENIE Podwyższenie wieku emerytalnego do 67 lat oraz prowadzone prace nad wydłużeniem okresu składkowego pozwalającego przejść na emeryturę, wymagają zidentyfikowania możliwość wykonywania pracy przez osoby w wieku ponad 60 lat. Analiza charakteru wykonywanej pracy oraz występujących zagrożeń i uciążliwości na niektórych stanowiskach pracy pozwala postawić wstępną tezę, że szczególnie w przypadku stanowisk pracy wymagających zwiększonych predyspozycji ruchowych możliwości te są znacznie ograniczone. Zasadne zatem jest wskazanie możliwości oceny zagrożeń i uciążliwości charakterystycznych dla tej grupy zatrudnionych, wpływających na sprawność oraz możliwość wykonywania przez nich pracy. Możliwość tą potraktować należy jako jedno z kryteriów determinujących jakość życia w pracy. Odniesienie możliwości wykonywania pracy do wytycznych kształtowania jakości życia w pracy (QoWL) pozwala szeroko spojrzeć na analizowany problem, nie ograniczając rozważań do zagadnień tradycyjnie opisujących typowe wymagania bezpieczeństwa, ergonomii, ochrony zdrowia i higieny pracy. W opracowaniu odniesiono się do potrzeby uwzględnienia podczas przeprowadzania oceny zagrożeń uwarunkowań związanych z wiekiem zatrudnionego. Uwzględniono również wpływ wieku zatrudnionego na specyfikę podejmowanych działań służących minimalizacji zagrożeń i optymalizacji obciążeń. Wymagania związane z wiekiem zatrudnionych odniesiono do potrzeby kształtowania jakości życia w pracy, powiązanych z potrzebami wskazanymi przez Maslowa. Z uwagi na podane powyżej uwarunkowania rozważania odniesiono do pracowników w wieku 60+, nie uwzględniając płci zatrudnionych, co powinno stanowić dodatkowe kryterium doboru działań doskonalących podejmowanych w środowisku wykonywania pracy. 1. ISTOTA I CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE JAKOŚĆ ŻYCIA W PRACY (QoWL) Analiza problemu jakości życia w pracy (QoWL) jest złożonym zagadnieniem charakteryzującym zarówno potrzeby organizacji, jak i potrzeby człowieka (Efraty & Sirgy, 1990). Istota jakości życia w środowisku pracy opisywana jest wieloma czynnikami określającymi możliwość funkcjonowania w pracy oraz wykonywania zadań zawodowych. Autorzy opisujący istotę QoWL w różny sposób odnoszą się do charakteru oddziaływania elementów składowych pojęcia. M.in. Taylor (Cooper & Mumford, 1979) proponuje uwzględnić zagadnienia związane z warunkami pracy i płacy, rozkładem czasu pracy, udziałem pracowników w zarządzaniu organizacją, możliwością jego rozwoju, możliwością wykazania się swoimi umiejętnościami oraz społecznym znaczeniem wykonywanej pracy. Tak szerokie ujęcie problemu wskazuje, że szczegółowa charakterystyka pojęcia uzależniona jest od rozpatrywanej grupy pracowników oraz specyfiki organizacji.

100 Nie można również zapominać o specyfice obszaru objętego charakterystyką. W tym zakresie szczególnego znaczenia nabiera identyfikacja potrzeb i oczekiwań zatrudnionych dotyczących sposobu realizacji wymagań determinujących możliwość wykonania pracy (Borowiec, 2015). Wśród nich istotne znaczenie przypisuje się ochronie praw pracowniczych, zdolności do rozwoju, satysfakcji oraz, szczególnie istotnym aspektom związanym z tematem opracowania, bezpieczeństwu środowiska pracy i możliwości ograniczenia wpływu nieprawidłowości związanych ze świadczeniem pracy (np. obciążeniem fizycznym) (Mirvis & Lawler, 1984; Easton & van Laar, 2012). Istotne znaczenie przypisywane jest aspektom socjalnym związanym z wykonywaną pracą. Należą do nich izolacja w pracy, relacje w stosunku do przełożonych i kierownictwa, możliwość przeciwdziałania konfliktom w pracy (Easton & van Laar, 2012). Równie ważne dla zapewnienia możliwości realizacji potrzeb zatrudnionych jest stosowanie narzędzi wspomagających stosowane rozwiązania (Butlewski & Rembiasz, 2015). W każdym z analizowanych podejść zwraca się uwagę na konieczność indywidualnego potraktowania problemu oraz prowadzenia analizy w ujęciu specyficznym do charakteru środowiska pracy i zatrudnionych (Górny, 2008; 2011a). Czynniki jakości życia w pracy wywierając wpływ na funkcjonowanie człowieka oddziałują na możliwość realizowania zadań zawodowych. Nierozerwalnie związane są z kształtowaniem przyjaznego środowiska pracy, często opisywanego przez warunki komfortu w pracy. Czynniki te powiązać można z potrzebami determinującymi możliwość funkcjonowania w określonym środowisku (Mirvis & Lawler, 1984; Baba & Jamal, 1991). Z kolei potrzeby dotyczące zapewnienia możliwości funkcjonowania w określonym środowisku rozpatrywać można poprzez warunki funkcjonowania człowieka, związane ze środowiskiem wykonywania pracy (Misztal & Butlewski, 2012; Górny, 2014). Innymi składnikami, które należy wziąć pod uwagę przy projektowaniu środowiska dla osób starszych jest budowanie relacji międzyludzkich w organizacji, środowisko techniczne i informatyczne, poziom zrozumienia otoczenia i chęć nauki, poczucie ważności celu przydzielanie zadań w społeczności pracowniczej, poczucie prestiżu i godności, zgodność aktywności i pracy z zainteresowaniami (Butlewski & Tytyk, 2012; Butlewski & Rembiasz, 2015; Rembiasz, 2015b). Charakteryzując wskazane potrzeby wskazać można na teorię potrzeb Maslowa. Ich odniesienie do specyfiki zagadnień opisujących jakość środowiska pracy przedstawiono w tab. 1. Kształtując warunki umożliwiające funkcjonowanie zatrudnionego w środowisku pracy należy pamiętać, że człowiek jest najważniejszym zasobem organizacji. Równocześnie podmiotem wymagającym dostępu do środowiska pozwalającego normalnie funkcjonować. Zapewnienie mu możliwości zrealizowania jego potrzeb decyduje o efektach wynikających z realizowanych zadań przedsiębiorstwa.

101 Tabela 1. Charakterystyka potrzeb Maslowa, odniesionych do zagadnień jakości środowiska pracy Poziom potrzeb (ogólna charakterystyka potrzeb) Potrzeba samorealizacji (rozwijanie siebie, potwierdzanie własnej wartości) Potrzeba uznania (szacunek, sukces i prestiż środowiska, uznanie przez środowisko) Potrzeba przynależności (akceptacja współpracowników, przynależność do grupy) Potrzeba bezpieczeństwa (zabezpieczenie na wypadek choroby lub wypadku, przed bezrobociem oraz przed niezdolnością do pracy) Potrzeby fizjologiczne (realizacja podstawowych potrzeb związanych ze środowiskiem pracy, w tym przerw oraz odpowiedniej organizacji pracy) Odniesienie potrzeby do wymagań kształtowania środowiska pracy - pełne wykorzystanie własnego potencjału oraz osiąganie satysfakcji z podejmowanych zadań, pozwalających na uzyskanie wysokiej jakości środowiska pracy - publiczne docenianie podejmowanych działań, służących uzyskaniu przyjaznego środowiska pracy, - delegowanie przez kierownictwo ambitnych i interesujących zadań przyczyniających się do poprawy warunków wykonywania pracy - zapewnienie możliwości funkcjonowania w środowisku pracy, - zapewnienie prawidłowych relacji z otoczeniem, - uzyskanie możliwości pozytywnego wpływania na efektywność wykonywania pracy (przez siebie i współpracowników) - zapewnienie bezpieczeństwa przez wyeliminowanie wszelkiego typu zagrożeń i uciążliwości, mogących wystąpić w środowisku pracy, - zmodyfikowanie otoczenia, pozwalające zaspokoić potrzeby zatrudnionych oraz umożliwiające funkcjonowanie w środowisku pracy - zorganizowanie środowiska pracy w sposób pozwalający zrealizować podstawowe wymagania bezpieczeństwa, - zapewnienie możliwości pozbawionego zagrożeń funkcjonowania w środowisku pracy Zmniejszanie obciążeń, uzyskiwane poprzez zapewnienie odpowiednich warunków pracy wpływa na zmniejszenie strat i poprawę produktywności oraz zwiększenie możliwości realizacji zadań i funkcjonowania procesów (Butlewski, 2013; Górny, 2008; Mazur, i inni, 2011; Mrugalska, 2014). Konieczność uzyskania odpowiednich warunków pracy i doskonalenia środowiska dotyczy wszystkich obszarów związanych z funkcjonowaniem w nim zatrudnionego (Górny, 2011b), oraz uwzględnienia jego wpływu na występujące relacje. Relacje te powinny być traktowane jako dwukierunkowe. Z jednej strony wywierające korzystny wpływ na możliwość funkcjonowania zatrudnionego w środowisku pracy (np. możliwość swobodnego kształtowania organizacji dnia pracy), a z drugiej będące wynikiem niekorzystnego oddziaływania środowiska (np. zbyt

102 wysokiej temperatury spowodowanej nadmiernym nasłonecznieniem pomieszczenia oraz niesprawną klimatyzacją). Zatem podczas doskonalenie środowiska pracy należy zwrócić uwagę na zarówno pozytywne efekty, jak i negatywne skutki uzyskiwane w wyniku podejmowania działań doskonalących. Podejmując działania mające na celu doskonalenie środowiska pracy zwrócić należy uwagę na jego adresata oraz weryfikację zasadności i skuteczności ich zastosowania (Górny, 2009; 2011a; Rembiasz, 2013). Dotyczy to czynników społecznych, psychologicznych, fizycznych i środowiskowych determinujących wykonywanie zadań zawodowych. Uzyskanie pożądanych efektów doskonalenia zazwyczaj związane jest z cechami pracownika oraz sytuacją, gdy przypisane działania warunkują realizację przypisanych mu zadań. Równocześnie spełnienie potrzeb i oczekiwań pracownika determinuje skuteczne kształtowanie środowiska pracy i jakości życia w pracy (Rembiasz, 2014b; 2015a). Zapewnienie możliwości realizacji zadań zawodowych wymaga odpowiedniego ich dostosowania do warunków funkcjonowania osób w określonym wieku (Rembiasz, 2014b). Istotne jest połączenie poziomu oddziaływania efektów psychologicznych i fizycznych oraz umiejętności radzenia sobie w określonej sytuacji (Efraty & Sirgy, 1990). 2. ODNIESIENIE CZYNNIKÓW JAKOŚCI ŻYCIA W PRACY, ZWIĄZANYCH Z WIEKIEM ZATRUDNIONEGO NA MOŻLIWOŚCI WYKONYWANIA PRACY 2.1. Wpływ wieku zatrudnionych na wytyczne oceny ryzyka związanego z występującymi zagrożeniami i uciążliwościami Poziom ryzyka zawodowego związanego wykonywaną pracą jest pochodną częstości lub prawdopodobieństwa wystąpienia określonego zagrożenia oraz związanych z tym konsekwencji (Górny, 2011b; OHSAS 18001:2007). Ocena wskazanych wartości składowych ryzyka uzależniona jest od sposobu ich oddziaływania na zatrudnionych, możliwości funkcjonowania zatrudnionych w określonym środowisku oraz możliwości przeciwdziałania pojawiającym się nieprawidłowościom doprowadzającym do urazu lub choroby. Identyfikując sytuacje zagrażające należy pamiętać, że na wielkość i charakter ryzyka zawodowego nie wpływają wyłącznie czynniki stwarzające bezpośrednie niebezpieczeństwo dla zdrowia człowieka. Istotny jest również wpływ czynników organizacyjnych, technicznych i ludzkich (TOL), a także działań podejmowanych w celu ograniczenia jego poziomu. Czynniki te często wywierają synergistyczny wpływ na możliwość wystąpienia określonego urazu (Górny, 2011b). Celem przeprowadzanej oceny jest wskazanie właściwych działań, przydatnych do usunięcia zagrożeń lub ograniczenie poziomu ponoszonego ryzyka, najczęściej poprzez wprowadzenie środków ostrożności oraz środków kontroli, niezbędnych do stworzenia bezpiecznych i zdrowych (higienicznych) warunków wykonywania pracy. Działania te, poza oczywistą adekwatnością do

103 występujących problemów uwzględniać muszą możliwość ich implementacji na stanowiskach i w środowisku wykonywania i wykonywania pracy. Zjawisko starzenia się społeczeństwa wymaga uwzględnienia tego w podejmowanych działaniach (Butlewski, 2013; Rembiasz, 2014b)). Zapewnienie skutecznej ochrony pracownikom w wieku 60+ wymaga uwzględnienia specyfiki ich przebywania na terenie zakładu pracy i wykonywania przez nich czynności zawodowych. Zatem we wszystkich podejmowanych działaniach uwzględnić należy ograniczenia wynikające z wpływu wieku na możliwość funkcjonowania w określonym środowisku. Nie można tego traktować jako czynnika ograniczającego możliwości rozwoju przedsiębiorstwa (Borowiec, 2015; Rembiasz, 2015a; 2015b). Podejmowane działania, zgodnie z przyjętymi w przedsiębiorstwie procedurami postepowania zapewnić muszą osiągnięcie wyznaczonego celu, będącego gwarantem bezpiecznego wykonywania pracy. Wskazanie właściwych i koniecznych do wdrożenia działań doskonalących środowisko wykonywania pracy wymaga znajomości poziomu oddziaływania zagrożeń, ich charakterystyki i cech powiązanych z zatrudnionymi. Włączenie do wytycznych kształtowania jakości warunków funkcjonowania w środowisku pracy (Hamrol & Mantura, 2005) determinuje możliwość efektywnego funkcjonowania przedsiębiorstwa w warunkach, w których istotne jest unikanie strat związanych z nie zapewnieniem zatrudnionym odpowiednich warunków funkcjonowania w środowisku pracy (Drucker, 1976; Górny, 2011b; Rembiasz, 2015b). Poznanie powyższych uwarunkowań występowania zagrożeń, często determinujących zarządzanie środowiskiem pracy, wpływających na kształtowanie jakości środowiska funkcjonowania człowieka możliwe jest poprzez przeprowadzenie oceny ryzyka, uwzględniającej wszystkie istotne uwarunkowania związane wiekiem zatrudnionej osoby oraz jej predyspozycjami do wykonywania pracy. Podczas oceny ryzyka istotne jest uwzględnienie zarówno czynników związanych ze środowiskiem pracy, jak i zatrudnionym. Należą do nich m.in. (Górny, 2011b): prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia powodującego stratę, ekspozycja na zagrożenie, charakteryzowana np. poprzez częstotliwość przebywania w warunkach powodujących powstanie zagrożenia, możliwość wyeliminowania zagrożenia za pomocą wprowadzonych działań doskonalących środowisko pracy, możliwość zmniejszenia lub ograniczenia strat, np. poprzez zastosowanie dostępnych środków zmniejszających wielkość straty, posiadana świadomość występowania zagrożeń, sposób nabycia świadomości ryzyka, wiedza i doświadczenie pracownika, umiejętność funkcjonowania w stresie będącym potencjalną przyczyną powstania zagrożeń, itp.

104 Rozwiązaniem umożliwiającym bezpieczne funkcjonowanie w obszarze występowania zagrożeń i uciążliwości oraz zaawansowane kształtowanie środowiska pracy jest zarzadzanie ryzykiem realizowane w celu uzyskania odpowiedniej jakości środowiska pracy, bazującym na koncepcji ciągłego doskonalenia (Górny, 2011b; 2013; Hamrol & Mantura, 2005; Łagowski, 2002). W ujęciu systemowym w ocenie i zarządzaniu ryzykiem uwzględnić należy wszystkie uwarunkowania wpływające na zapewnienie możliwości funkcjonowania w określonym środowisku. Wówczas wyznaczony poziom ryzyka, odniesiony do poziomu ryzyka akceptowalnego stanowi podstawę planowania działań doskonalących, warunkujących uzyskanie właściwych i zamierzonych efektów w postaci, przede wszystkim zmniejszenia oddziaływania czynników mogących wywierać negatywny wpływ na możliwość funkcjonowania zatrudnionych. Korzyści te oparte są na efektach uzyskiwanego prohumanistycznego kształtowania środowiska wykonywania pracy. To nowoczesne podejście do zagadnień kształtowania jakości środowiska pracy zgodne jest z charakterystycznymi cechami procesu zarzadząnia, wśród których do szczególnie istotnych zaliczyć należy (Górny, 2008; 2009): stosowanie proaktywnych wskaźników bezpieczeństwa, uwzgledniających oddziaływanie pozazawodowych przesłanek wpływających na możliwość funkcjonowania zatrudnionych w środowisku pracy, uwzględnienie filozofii działania, opartej na ekonomicznej efektywności podejmowanych przedsięwzięć, uznanie optymalizacji występujących obciążeń jako celu podejmowanych działań wpływających na możliwość realizacji oczekiwań zainteresowanych, uznanie, ze odpowiedzialność za podejmowanie działań służących poprawie funkcjonowania zatrudnionego spoczywa na wszystkich stronach realizowanego procesu pracy, podejmowanie działań doskonalących warunki wykonywania pracy, wprowadzonych na bazie przyjętego wewnętrznego poziomu akceptacji ryzyka, uwzgledniającego pozazawodowe funkcjonowanie człowieka, traktowanie wyniku oceny ryzyka jako podstawy do wyboru działań doskonalących. Wśród czynników determinujących możliwość efektywnego funkcjonowania w środowisku pracy uwzględnić należy czynniki wpływające na zapewnienie odpowiednich warunków życia (Misztal & Butlewski, 2012) oraz czynniki związane z warunkami wykonywania pracy (Górny, 2013). Dla uzyskania zamierzonego efektu doskonalenia istotne jest wskazanie narzędzi, środków i metod wykonywania pracy, dostosowanych do specyfiki jej wykonywania, w tym charakterystyki osób wykonujących pracę. Uzyskiwany efekt doskonalenia uwidacznia się poprzez zmniejszenie wartości ryzyka zawodowego. Zatem ocena ryzyka zawodowego może być traktowana jako narzędzie weryfikacji zastosowanych rozwiązań doskonalących, uwzgledniających wykorzystanie czynników technicznych, organizacyjnych i ludzkich (TOL), wskazując

105 zasadność podjętych działań doskonalących oraz ich adekwatność do specyfiki osób wykonujących pracę. Podczas podejmowania działań doskonalących konieczne jest uwzględnienie wieku adresata zastosowanych rozwiązań Wpływ wieku zatrudnionych na wytyczne oceny ryzyka związanego z występującymi zagrożeniami i uciążliwościami Obowiązujące regulacje prawne, w tym przede wszystkim Konwencja Nr 155 Międzynarodowej Organizacji Pracy (Koradecka, 2000; Makowiec-Dąbrowska, i inni, 2007) oraz dyrektywa 89/391/EWG wskazują na konieczność podjęcia działań umożliwiających bezpieczne wykonywanie pracy. Działania te powinny być uzależnione od wielkości oraz charakteru występujących zagrożeń i ich odziaływania na zatrudnionych. Sirgy (Sirgy, i inni, 2001) wskazuje, że do czynników wpływających na kształtowanie jakości życia w pracy, powiązanej z jakością warunków wykonywania pracy zaliczyć należy: potrzebę satysfakcji z warunków wykonywania pracy, potrzebę satysfakcji ze środowiska pracy, potrzebę satysfakcji z współpracy z kierownictwem, zasady organizacji oraz zaangażowanie w pracy. W ramach działań podejmowanych po przeprowadzeniu oceny ryzyka zawodowego, w celu zapewnienia bezpieczeństwa i zdrowia pracowników konieczne jest zastosowanie środków zapobiegawczych zapewniających bezpieczeństwo i zdrowie pracowników we wszystkich obszarach jego funkcjonowania, gwarantujących mu odpowiednią jakość funkcjonowania w środowisku pracy. Środki te obejmują bezpieczne technologie, materiały, narzędzia, maszyny i urządzenia oraz rozwiązania proceduralne zapewniające właściwą organizację pracy, dostosowującą warunki pracy do potrzeb zatrudnionych. Podejmowane działania uwzględniać muszą zasady kształtowania bezpieczeństwa pracy, dostosowane do potrzeb danej grupy zatrudnionych. Ich charakterystykę przedstawiono w tab. 2. Tabela 2. Zasady kształtowania bezpieczeństwa pracy, uwzględniające specyfikę zatrudnionych osób. Kształtując bezpieczne i higieniczne, dostosowane do potrzeb zatrudnionego warunki wykonywania pracy należy kierować się poniższymi zasadami: 1. Unikać zagrożeń i sytuacji mogących stanowić zagrożenie dla określonej grupy zatrudnionych. 2. Oceniać ryzyko związane z zagrożeniami, których nie można uniknąć; w ocenie ryzyka uwzględniając specyfikę funkcjonowania zatrudnionych.

106 c.d. Tabela Zapobiegać ryzyku u źródła jego powstawania, w tym ryzyka związanego z niedostosowaniem warunków wykonywania pracy do potrzeb określonych grup zatrudnionych. 4. Dostosować środowisko pracy do wymagań pojedynczego człowieka, zwłaszcza przy projektowaniu stanowisk pracy, wyborze wyposażenia roboczego, technologii i metod pracy dostosowanych do potrzeb osób o ograniczonych możliwościach. Szczególnie istotne jest łagodzenie monotonii pracy i zmniejszenie natężenia pracy wykonywanej w tempie wymuszonym, wywierających negatywny wpływ na zdrowie zatrudnionych. 5. Stosować nowoczesne rozwiązania techniczne, uwzględniające postęp techniczny oraz minimalizację obciążeń zawodowych, szczególnie dla osób charakteryzujących się zmniejszoną możliwością akceptacji występujących obciążeń. 6. Zastępować środki niebezpieczne bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi, możliwymi do zastosowania w warunkach zatrudnienia określonej grupy pracowników. 7. Prowadzić spójną i całościową politykę zapobiegawczą, obejmującą technikę, organizację pracy, warunki pracy, stosunki społeczne oraz wpływ czynników związanych ze środowiskiem pracy, zrealizowanie których zapewni zatrudnionym uzyskanie pożądanych warunków funkcjonowania w środowisku pracy. 8. Nadać priorytet stosowaniu środków ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej, gwarantującym zapewnienie optymalnego przeciwdziałania zagrożeniom oraz uzyskanie wymaganego poziomu ochrony zatrudnionych o ograniczonych możliwościach fizycznych. 9. We właściwym zakresie, dostosowanym do potrzeb zatrudnionych szkolić oraz instruować pracowników, a także konsultować ze wszystkimi zatrudnionymi podejmowane działania doskonalące. Źródło: (Drucker, 1976; Górny, 2011a; Dyrektywa 89/391/EWG; Rozporządzenie Ministra Pracy, 1997). Uzyskanie pożądanego poziomu doskonalenia odbywa się poprzez przeprowadzenie właściwie zaplanowanych działań korekcyjnych, korygujących i zapobiegawczych uwzgledniających specyfikę zagrożenia oraz możliwość ich wprowadzenia. W efekcie umożliwiając ochronę określonej grupy zatrudnionych. Przykłady działań podejmowanych po ocenie ryzyka zawodowego, w których uwzględnić należy ograniczenia związane z wiekiem zatrudnionych wskazano w tab. 3. W celu zapewnienia bezpiecznego wykonywania pracy niezbędne jest uwzględnię możliwości pracowników podczas powierzania im zadań do wykonania oraz podczas podejmowania działań służących zapewnieniu bezpieczeństwa i zdrowia (Górny, 2011b). Prowadzone konsultacje z zainteresowanymi powinny umożliwić oraz pomóc w wyborze właściwego wyposażenia, uwzględniając wpływ na warunki i środowisko wykonywania pracy

107 oraz możliwość funkcjonowania w określonym środowisku. Ostateczna analiza zastosowanych rozwiązań powinna kończyć się: określeniem środków jakie należy zastosować w celu zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia grupy zatrudnionych do której adresowane są wskazane środki, podjęciem właściwych decyzji przy uwzgledniającym grupę zatrudnionych doborze stosowanego na stanowisku pracy wyposażenia, metod i organizacji pracy oraz sprawdzeniem czy zastosowano właściwe środki ochronne, wykazaniem, że uwzględniono wszystkie zagrożenia związane z procesem pracy oraz jego wykonawcą oraz podjęto niezbędne i możliwe działania, w celu zapewnienia zatrudnionym odpowiedniej jakości środowiska pracy, Tabela 3. Charakterystyka działań podejmowanych po przeprowadzonej ocenie ryzyka zawodowego, uwzględniająca wiek zatrudnionego. Podejmowane Uwarunkowania związane z wiekiem zatrudnionego działania Usunięcie zagrożeń Organizowanie i planowanie sposobu wykonywania pracy Informowanie o zagrożeniach Szkolenie zatrudnionych Stosowanie środków ochrony indywidualnej - zapewnienie funkcjonowania na terenie przedsiębiorstwa, w tym zapewnienie możliwości bezpiecznego poruszania się na stanowisku pracy, - niedopuszczenie do bezpośredniego kontaktu z występującymi zagrożeniami - organizowanie pracy uwzgledniające możliwości funkcjonowania pracowników w określonym wieku - informowanie o zagrożeniach w sposób uwzgledniający specyfikę zatrudnionych, w tym możliwość przyswojenia wiedzy, - informowanie o zagrożeniach w sposób uwzględniający posiadane przez zatrudnionego doświadczenie - prowadzenie szkoleń w sposób uwzgledniający zmniejszone możliwości przyswojenia wiedzy i umiejętności - stosowanie środków ochrony indywidualnej dostosowanych do osób w określonym wieku sprawdzeniem, czy zastosowane środki ochrony oraz wprowadzone metody pracy przyjęte w efekcie przeprowadzonej oceny ryzyka zapewniają poprawę warunków funkcjonowania w środowisku pracy. Przeciwdziałanie występującym zagrożeniom należy traktować jako jeden z podstawowych sposobów zapewnienia odpowiednich warunków funkcjonowania w środowisku pracy, który pozwala uzyskać wymagany poziom jakości życia w pracy. Ocena ryzyka określa potrzebę i zakres wprowadzenia działań

108 zmieniających warunki wykonywania pracy w kierunku prohumanistycznego ich przystosowania do potrzeb zatrudnionych (Górny, 2011b). ZAKOŃCZENIE Zgodnie z teoria potrzeb Maslowa jednym z warunków funkcjonowania człowieka w środowisku życia jest jego bezpieczeństwo. Środowisko pracy jest częścią środowiska życia człowieka, zatem za część tych wymagań uznać można bezpieczeństwo w środowisku pracy. Zasada ta bezpośrednio koresponduje z koncepcją jakości życia w pracy. Koncepcja jakości życia w pracy (Quality of Working Life) znajduje coraz większe zainteresowanie wśród społeczeństwa. Uwzględnienie w niej satysfakcji z wykonywanej pracy oraz możliwości wykonywania pracy jest szczególnie istotne wśród pracowników starszych, dla których wykonywanie pracy związane jest z szeregiem ograniczeń, charakterystycznych dla ich wieku. Wymaga to od pracodawcy poczynienia szeregu działań zmniejszających wpływ tych ograniczeń. Można postawić wniosek, że wykonywanie pracy przez osoby w wieku 60+ wymaga stosowania skuteczniejszych zabezpieczeń dostosowanych do specyfiki tej grupy zatrudnionych. Do oceny poprawności zastosowanych rozwiązań, charakteryzujących możliwość funkcjonowania człowieka w środowisku pracy wykorzystać można wytyczne oceny ryzyka zawodowego. Pamiętać należy, że rzeczywisty obraz identyfikowanego poziomu ryzyka zawodowego występującego w środowisku pracy, będącego wynikiem oceny występujących zagrożeń i zastosowanych środków doskonalących, w warunkach realizacji procesów pracy będzie różny w zależności od charakterystyki (w tym wieku) osób objętych oceną (wykonujących pracę). Równocześnie przeprowadzona w sposób systemowy ocena ryzyka zawodowego przyczynia się do zwiększenia świadomości dotyczącej problemów występowania zagrożeń i uciążliwości w środowisku pracy oraz ich wpływu na jakość życia w środowisku pracy. Zagadnienie to traktować należy jako szczególnie istotne w odniesieniu do osób dla których nie zrealizowanie wymagań traktowane jest jako bardzo istotny czynnik obniżający jakość warunków życia w środowisku pracy. Do grupy tej zaliczyć należy pracowników w wieku 60+. LITERATURA Baba, V.V. and Jamal, M. (1991), Reutilization of job context and job content as related to employees quality of working life: a study of psychiatric nurses, Journal of organizational behavior, 12, Borowiec, A. (2015), Analiza zmian demograficznych na rynku pracy w kontekście pokolenia 50+, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Seria: Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, nr 39, tom 3, Misztal, A., Butlewski, M. (2012), Life improvement at work, Poznań: Wydawnictwo Politechniki Poznńskiej.

109 Butlewski. M., Tytyk. E. (2012), The assessment criteria of the ergonomic quality of anthropotechnical mega-systems, In: P. Vink (ed.), Advances in Social and Organizational Factors, p , Boca Raton: CRC Press, Taylor and Francis Group. Butlewski, M. (2013), Extension of working time in Poland as a challenge for ergonomic design. Machines, Technologies, Materials, International Virtual Journal, y. VII, issue 11/2013. Butlewski, M., Rembiasz, M. (2015), Rola makroergonomii w przeciwdziałaniu wykluczeniu zawodowemu pracowników w wieku 50+, W: J. Lecewicz-Bartoszewska, A. Polak-Sopińska (red.), Ergonomia niepełnosprawnym. Aktywizacja zawodowa, s , Łódź: Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej. Cooper, C.L., Mumford, E. (1979), The quality of working life in Western and Eastern Europe, ABP. Drucker, P.F. (1976), Skuteczne zarządzanie: zadania ekonomiczne a decyzje związane z ryzykiem, Warszawa: PWN. Dyrektywa Rady z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy (89/391/EWG); Dz. Urz. UE L 183 z , str. 1, ze zm. Easton, S., van Laar, D. (2012), User Manual for the Work-Related Quality of Life (WRQoL) Scale. A Measure of Quality of Working Life, Portsmouth: University of Portsmouth. Efraty, D., Sirgy, M.J. (1990), The effects of quality of working life (QWL) on employee behavioral responses, Social Indicators Research, 22(1), Górny, A. (2008), Ergonomics requirements in system management of industrial safety, Foundation of Control and Management Sciences, 11, Górny, A. (2009), Kształtowanie struktury system zarządzania jakością z uwzględnieniem elementów środowiska pracy, Współczesne Zarzadzanie, 3, Górny, A. (2011a), The Elements of Work Environment in the Improvement Process of Quality Management System Structure, In: W. Karwowski, G. Salvendy (eds.), Advances in Human Factors, Ergonomics and Safety in Manufacturing and Service Industries, p , Boca Raton: CRC Press, Taylor and Francis Group. Górny, A. (2011b), Zarządzanie ryzykiem zawodowym, Poznań: Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej. Górny, A. (2013), Klient wewnętrzny w systemie zarządzania bezpieczeństwem pracy, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Seria: Ekonomiczne Problemy Usług, 763(105), Górny, A. (2014), Application of quality shaping methods in the work environment improvement. A case of theoretical frames, Management Systems in Production Engineering, 3, Hamrol, A., Mantura, W. (2005), Zarządzanie jakością. Teoria i praktyka, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Koradecka, D. (2000), Zasady kształtowania warunków pracy według uregulowań konwencji MOP i dyrektyw WE, Bezpieczeństwo Pracy, 11, 1 5. Łagowski, E. (2002), Proces doskonalenia organizacji spostrzeżenia praktyczne, W: Rola towaroznawstwa w zarządzaniu jakością w warunkach gospodarki opartej na wiedzy, materiały konferencyjne, Radom: Politechnika Radomska. Makowiec-Dąbrowska, T., Bokiewicz, A., Gadzicka, E. (2007), Wysiłek fizyczny w pracy czynnik ryzyka czy ochrona przed chorobami układu krążenia, Medycyna Pracy, 58(5),

110 Mazur, A., Gołaś H., Rosińska, A., Drzewiecka, M. (2011), The identification of potential incompatibilities as the most important aspect of quality management, In: S. Borkowski, J. Selejdak (eds.), Quality improvement of products, pp , Trnava: Tripsoft. Mirvis, P.H. and Lawler, E.E. (1984), Accounting for the Quality of Work Life, Journal of Occupational Behaviour, 5, Mrugalska, B. (2014), Need of safety integration in robust design, In: P. Vink (ed.). Advances in social and organizational factors, p , AHFE Conference. OHSAS 18001:2007, Systemy zarzadzania bezpieczeństwem i higieną pracy, DNV, Poland. Rembiasz, M. (2013), Aktywność zawodowa osób w wieku emerytalnym wybrane problemy, W: M. Szczepański (red.), Reformowanie systemów emerytalnych Porównania i oceny, s , Poznań: Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej. Rembiasz, M. (2014a), Dojrzała przedsiębiorczość - Wybrane problemy, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Seria: Ekonomiczne Problemy Usług, 799(111), Rembiasz, M. (2014b), Zarządzanie wiekiem - odpowiedź na zmiany demograficzne w gospodarce opartej na wiedzy, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Seria: Ekonomiczne Problemy Usług, 809(113), Rembiasz, M. (2015a), Rola strategii zarządzani wiekiem w przedsiębiorstwie, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Seria: Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, nr 39, tom 3, Rembiasz, M. (2015b), Srebrna gospodarka szansą rozwoju MSP, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Seria: Ekonomiczne Problemy Usług, 848(116), Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy; tekst jedn.: Dz. U. 2003, Nr 169, poz. 1650, ze zm. Sirgy, M.J., Efraty D., Siegel, P. & Lee, D. (2001). A new measure of quality of work life (QoWL) based on need satisfaction and spillover theories, Social Indicators Research, 55,

111 Patrycja KOWALCZYK-RÓLCZŃSKA ROLA ODWRÓCONEGO KREDYTU HIPOTECZNEGO W ZABEZPIECZENIU EMERYTALNYM Streszczenie: Odwrócony kredyt hipoteczny to jedna z możliwości dodatkowego źródła dochodu dla osób starszych. Wprowadzenie tego produktu na rynek polski pozwala polskim emerytom na przekształcenie niepłynnego kapitału zakumulowanego w nieruchomości (w szczególności w nieruchomości mieszkaniowej) w płynne środki finansowe. Jest to ważne rozwiązanie, biorąc pod uwagę sytuację demograficzną Polski (starzejące się społeczeństwo, niski współczynnik dzietności, wydłużające się trwanie życia, ujemne saldo migracji). Celem artykułu jest ocena wykorzystania odwróconego kredytu hipotecznego jako dodatkowego zabezpieczenia emerytalnego. Na potrzeby artykułu zostały policzone wartości dodatkowych świadczeń wypłacanych terminowo z umów odwróconego kredytu hipotecznego w wybranych miastach w Polsce oraz w wybranych miastach w Europie. Świadczenia zostały policzone dla różnych okresów otrzymywania świadczeń z wykorzystaniem tablic trwania życia dla obu płci łącznie. Policzona została także luka emerytalna, dzięki której dokonano oceny przydatności tego produktu jako formy zabezpieczenia emerytalnego w zależności od przyjętego wariantu. Słowa kluczowe: zabezpieczenie emerytalne, stopa zastąpienia, odwrócony kredyt hipoteczny THE ROLE OF A REVERSE MORTGAGE IN PENSION SECURITY Summary: Reverse mortgage is one of the possibilities for additional source of income for the elderly people. The introduction of this product to polish market enables conversion of the capital allocated in real estate (specially housing) into liquid financial resources. This is an important solution, taking into account the demographic situation in Poland (an aging society, low value of fertility rates, lengthening life expectancy, negative migration balance). The aim of the article is the assessment of the use of reverse mortgage as an additional pension security. Values of the fixed-term annuity from reverse mortgage were calculated for selected cities in Poland and in Europe. These payments were calculated for different periods of receiving payments. Life tables for both sexes together were used in Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Wydział Zarządzania, Informatyki i Finansów, Katedra Ubezpieczeń.

112 calculations. Moreover the author calculated pension gap and assessed the usefulness of reverse mortgage as a pension security depending on the making an assumption. Key words: pension security, replacement rate, reverse mortgage 1. ISTOTA POTRZEBY DODATKOWEGO ZABEZPIECZENIA EMERYTALNEGO Zabezpieczenie emerytalne to jeden z elementów systemu zabezpieczenia społecznego. Przynależność do systemu emerytalnego, w większości krajów na świecie, jest obowiązkowa, a istnienie obowiązkowych systemów emerytalnych jest racjonalne (szerzej: Góra, 2003, s. 27). Poza częścią obowiązkową systemu emerytalnego (tzw. częścią bazową), która wiąże się bezpośrednio z tym, że to państwo jest zobligowane do zorganizowania odpowiedniego zabezpieczenia materialnego na okres starości (szerzej: Szumlicz, 2015, s. 318), jest także część dobrowolna (nazywana częścią uzupełniającą), która w zasadzie sprowadza się do indywidualnego gromadzenia zasobów (zarówno finansowych, jak i rzeczowych) w trakcie trwania aktywności zawodowej i wykorzystania ich w okresie emerytalnym. Rozumieć tutaj należy gromadzenie oszczędności, inwestowanie zarówno w instrumenty finansowe, jak i aktywa rzeczowe np. nieruchomości, które w przyszłości zostaną przekształcone w dodatkowe świadczenia emerytalne i pozwolą sfinansować wydatki w okresie starości, kiedy zdolność do zarobkowania w zasadzie będzie już niemożliwa lub bardzo utrudniona. Dobrowolne formy generowania dochodów na starość są bardzo istotną kwestią zabezpieczenia emerytalnego, bowiem w zdecydowanej większości systemów emerytalnych funkcjonujących na świecie, świadczenia emerytalne z obowiązkowej części systemu emerytalnego nie pozwolą na zachowanie takiego samego poziomu życia osobom będącym już na emeryturze, jak w okresie aktywności zawodowej. Świadczyć o tym mogą chociażby stopy zastąpienia. Dla krajów OECD stopy zastąpienia netto 1 w roku 2012 zostały zaprezentowane na Rysunku 1. 1 Stopa zastąpienia netto jest tutaj zdefiniowana jako relacja świadczenia emerytalnego netto do wynagrodzenia przedemerytalnego w ujęciu netto (

113 Australia Austria Belgia Kanada Chile Republika Czeska Dania Estonia Finlandia Francja Niemcy Grecja Węgry Islandia Irlandia Izrael Włochy Japonia Korea Luxemburg Meksyk Holandia Nowa Zelandia Norwegia Polska Portugalia Republika Slowacka Słowenia Hiszpania Sweden Szwajcaria Turcja Wielka Brytania Stany Zjednoczone OECD Rys. 1. Stopa zastąpienia netto w krajach OECD w roku 2012 (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z (dostęp: r.) Powyższy rysunek wskazuje, iż w roku 2012 do krajów o najniższej stopie zastąpienia netto należały kraje: Irlandia, Japonia, Korea, Meksyk, Wielka Brytania oraz Stany Zjednoczone. Natomiast wśród krajów, które odnotowały najwyższą stopę zastąpienia netto znalazły się: Austria, Dania, Węgry, Islandia, Izrael, Włochy, Hiszpania oraz Holandia (mająca najwyższą stopę zastąpienia wśród wszystkich krajów OECD). Polska odnotowała stopę zastąpienia netto na poziomie 59,5%. Niestety jednak z uwagi na niekorzystne uwarunkowania demograficzne w wielu krajach (także w Polsce), w kolejnych latach należy spodziewać się niższych stóp zastąpienia. Wpływ mają na to przede wszystkim wydłużające się trwanie życia oraz niski współczynnik dzietności. Nie bez znaczenia pozostaje także migracja (a głównie emigracja) osób w wieku produkcyjnym, w szczególności w krajach o niższych zarobkach, co będzie przekładało się na starzenie się społeczeństwa w danym kraju. Prognozowane wartości współczynników obciążenia demograficznego 2 zostały zaprezentowane w Tabeli 1. 2 Współczynnik obciążenia demograficznego został tutaj zdefiniowany jako relacja osób w wieku 65 i więcej lat do osób w wieku produkcyjnym (czyli w osób będących w wieku lata)

114 Tabela 1. Współczynnik obciążenia demograficznego (65+/(15-64)) (w %) Rok Państwo Belgia 27,1 29,7 34,7 37,2 37,9 39,9 Bułgaria 28,9 33,9 39,1 45,8 54,3 58,4 Czechy 25,1 31,7 35,3 40,8 48,4 50,1 Dania 27,9 31,6 36,9 40,7 39,4 41,8 Niemcy 31,8 36,2 47,6 55,6 57,4 59,2 Estonia 26,8 30,7 40,2 54,3 62,3 53,2 Francja 27, ,4 44,1 43,7 42,9 Chorwacja 27,3 32,1 39,5 43,9 49,3 52,3 Włochy 32,8 35,1 41,3 50,2 52,9 53 Cypr 19,1 24,3 32,1 36,6 42,6 46,5 Węgry 25, ,4 40,5 47,5 52,6 Malta 25,8 33,2 40,5 40, ,9 Holandia 25,9 31,2 40,6 47,1 46,4 47,8 Austria 27 29,5 37,9 44,4 46,8 50,5 Polska 20,5 27,7 35,6 40,4 52,6 61 Portugalia 29,8 34,7 43,6 55,7 64,3 63,9 Rumunia 24,1 28,8 32,7 41,8 48,7 51,8 Słowenia 25,4 32, ,7 54,1 52,5 Słowacja 18,7 24,8 32,9 40,6 54,9 66,1 Finlandia 29,6 36,1 41,5 41, ,1 Wielka Brytania 26,6 29,6 35,2 39,1 40,7 42,8 Źródło: (European Commision, 2014, s. 21). Z tabeli 1 jednoznacznie wynika, że do krajów, w których współczynnik obciążenia demograficznego będzie rósł najszybciej zaliczyć należy m.in. Polskę. Tak wysoki prognozowany wskaźnik obciążenia demograficznego będzie się przekładał na finansowanie świadczeń emerytalnych. Dodatkowo jeszcze nie bez znaczenia pozostanie zjawisko bezrobocia w grupie osób w wieku produkcyjnym, które przekładać się będzie na niższe wpływy ze składek emerytalnych. W konsekwencji może to doprowadzić do obniżenia wartości wypłacanych świadczeń emerytalnych, a tym samym stopy zastąpienia. Dlatego też bardzo ważny jest rozwój dodatkowych form zabezpieczenia emerytalnego. Jednakże zależy on od wielu czynników. Wyróżnić tutaj należy m.in. zamożność społeczeństwa, rozwój rynku finansowego i jego dostępność, poziom wiedzy finansowej obywateli i zdolność podejmowania przez nich decyzji w warunkach ryzyka, zaangażowanie państwa oraz przedsiębiorstw w tworzeniu

115 elastycznych i przejrzystych produktów spełniających rolę zabezpieczenia emerytalnego oraz zachęty podatkowe zarówno dla osób korzystających, jak i przedsiębiorstw tworzących stosowne produkty zabezpieczenia emerytalnego (szerzej: Góra, 2003, s. 27; Rutecka, 2014, s. 262). 2. ODWRÓCONY KREDYT HIPOTECZNY JAKO FORMA DODATKOWEGO ZABEZPIECZENIA EMERYTALNEGO Odwrócony kredyt hipoteczny należy do grupy usług typu equity release, dzięki którym kapitał zgromadzony w nieruchomości zostaje przekształcony w płynne środki finansowe. Podkreślić należy, że usługa będąca usługą typu equity release musi spełniać cztery podstawowe warunki. Po pierwsze musi być usługą finansową, po drugie musi zapewniać źródło płynności na przyszłość, po trzecie gwarantować dożywotnie prawo zamieszkiwania w nieruchomości i po czwarte opierać spłatę wyłącznie o wartość nieruchomości (Ministerstwo Finansów, 2011, s. 4). Wyróżnia się dwie formy usług typu equity release: model sprzedażowy oraz model kredytowy. W modelu sprzedażowym w momencie podpisania umowy pomiędzy osobą fizyczną a podmiotem oferującym taką usługę następuje przeniesienie własności nieruchomości na rzecz tego podmiotu, przy czym osoba fizyczna zbywająca tę nieruchomość ma prawo dożywotniego jej zamieszkania (szerzej: Reifner, Clerc-Renaud, Pérez-Carrillo, Tiffe, Knobloch, 2009, s. 5). Model sprzedażowy oferowany jest na rynku polskim przez fundusze hipoteczne (np. Fundusz Hipoteczny DOM, Fundusz Hipoteczny Familia SA). W ramach tego modelu fundusze zobowiązują się do wypłaty miesięcznej renty dożywotniej, podlegającej waloryzacji 3, której wartość zależy od trzech czynników: wartości nieruchomości, wieku i płci. Produkty kierowane są do osób starszych, a ich celem jest poprawa komfortu życia osób będących na emeryturze. Fundusze hipoteczne funkcjonujące na rynku polskim działają jak na razie głównie w oparciu o uregulowaną w Kodeksie cywilnym, umowę dożywocia. Trwają jednak prace nad Ustawą o dożywotnim świadczeniu pieniężnym. Natomiast model kredytowy (nazywany odwróconym kredytem hipotecznym) jest rodzajem kredytu zabezpieczonego hipoteką na nieruchomości, którego spłata następuje dopiero po śmierci kredytobiorcy, z kwoty uzyskanej ze sprzedaży nieruchomości, na której ustanowiono zabezpieczenie hipoteczne. Model ten różni się od modelu sprzedażowego głównie tym, że przeniesienie prawa do nieruchomości następuje po śmierci kredytobiorcy. Wypłata świadczenia pieniężnego w modelu kredytowym może przybierać różne formy m.in.: 3 W przypadku Funduszu Hipotecznego Familia SA waloryzacja renty dożywotniej występuje raz w roku, natomiast w przypadku Funduszu Hipotecznego DOM świadczenie waloryzowane jest co kwartał

116 terminowego świadczenia pieniężnego, miesięcznego świadczenia pieniężnego wypłacanego tak długo, jak przynajmniej jeden z kredytobiorców będzie zamieszkiwał nieruchomość, która jest przedmiotem odwróconego kredytu hipotecznego, linii kredytowej. Możliwa jest także kombinacja wymienionych rozwiązań (Nakajima, Telyukowa, 2013, s. 6). Na rynku polskim, od ponad pół roku, model kredytowy podlega regulacji prawnej, tj. Ustawie z dnia 23 października 2014 roku o odwróconym kredycie hipotecznym. Według zapisów tej ustawy kredytobiorcą może być osoba fizyczna, która jest właścicielem lub współwłaścicielem nieruchomości, jak również osoba, której przysługuje spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu lub udział w tym prawie, a także osoba posiadająca prawo użytkowania wieczystego lub udział w tym prawie. Natomiast podmiotem oferującym odwrócony kredyt hipoteczny jest bank (jak również oddział banku zagranicznego, oddział instytucji kredytowej oraz instytucja kredytowa prowadząca działalność transgraniczną). Ponadto wypłata odwróconego kredytu hipotecznego może być jednorazowa lub ratalna zgodnie z warunkami umowy odwróconego kredytu hipotecznego. Z uwagi na moment przeniesienia prawa do nieruchomości, przez okres trwania umowy odwróconego kredytu hipotecznego, kredytobiorca jest zobowiązany do utrzymywania nieruchomości lub lokalu w stanie niepogorszonym (w szczególności do dokonywania bieżących napraw i remontów), terminowego uiszczania podatków i obowiązkowych opłat związanych z korzystaniem z tej nieruchomości lub lokalu oraz posiadania umowy ubezpieczenia nieruchomości lub lokalu od zdarzeń losowych (jeżeli wymaga tego bank). Istotny jest fakt, iż ustawa nie reguluje kwestii wieku kredytobiorcy. Z założenia jednak jest to produkt przeznaczony dla osób starszych, które dzięki odwróconemu kredytowi hipotecznemu będą mogły podwyższyć swoje dochody w okresie emerytalnym. Zauważyć jednak należy, iż jak na razie żaden bank funkcjonujący na rynku polskim nie wprowadził do oferty tego produktu, choć produkt ten na rynkach światowych oferowany jest już od kilkudziesięciu lat. Barierą wprowadzenia odwróconego kredytu hipotecznego do oferty rynkowej w Polsce może być niewielkie jeszcze zainteresowanie tym produktem osób starszych. Jednakże wspomniane powyżej uwarunkowania demograficzne, w tym starzejące się społeczeństwo, jak również niższe stopy zastąpienia w przyszłości, mogą doprowadzić do tego, że grupa emerytów o trudnej sytuacji finansowej będzie coraz większa. Jeżeli w tej grupie będą osoby posiadające odpowiednie prawo do nieruchomości, odwrócony kredyt hipoteczny może się okazać jedyną, dostępną dla nich, formą zabezpieczenia emerytalnego.

117 3. METODOLOGIA I WYNIKI BADAŃ W celu przeanalizowania i próby oceny odwróconego kredytu hipotecznego jako dodatkowego zabezpieczenia emerytalnego policzono wysokości świadczeń pieniężnych otrzymywanych w ramach tego produktu. Posłużono się tutaj rachunkiem rent życiowych (szerzej: Skałba 1999, s. 60), a wartość renty terminowej n-letniej otrzymywanej na początku każdego roku przez osobę w wieku x obliczono za pomocą wzoru: RW0 b a x : n gdzie: b wartość rocznego terminowego świadczenia otrzymywanego z góry przez osobę w wieku x, RW 0 - kwota udzielonego odwróconego kredytu hipotecznego określona jako część rynkowej wartości nieruchomości w momencie zawierania umowy 4, a x: n n 1 k 0 v k k p x v 1 1 r - czynnik dyskontujący, r stopa procentowa, - prawdopodobieństwo przeżycia przez osobę x-letnią dalszych k lat. k p x Wartości terminowych świadczeń pieniężnych otrzymywanych z odwróconego kredytu hipotecznego zostały policzone dla wybranych miast Polski 5 oraz dla wybranych miast europejskich. Policzono wartości świadczeń wypłacanych przez 15 i 20 lat dla 65 letniego kredytobiorcy, niezależnie od płci. Skorzystano zatem z tablic trwania życia dla obu płci łącznie (dla rynku polskiego z roku 2013, natomiast dla wybranych miast europejskich z lat ). W 4 w wielu krajach jest to 50% rynkowej wartości nieruchomości w momencie zawierania umowy odwróconego kredytu hipotecznego 5 Wybrano tutaj pięć największych miast Polski, dzielnicę Wrocławia Gaj, jako reprezentanta osiedla zabudowanego blokami z wielkiej płyty oraz mniejsze miejscowości z powiatu dolnośląskiego (Oławę liczącą 30 tys. mieszkańców i oddaloną o 25 km od Wrocławia, Oleśnicę liczącą 37 tys. mieszkańców i oddaloną o 27 km od Wrocławia, Siechnice liczące 4 tys. mieszkańców i oddalone 11 km od Wrocławia oraz Wysoką wieś bezpośrednio graniczącą z Wrocławiem) 6 dostępnych na

118 obliczeniach wykorzystano także ceny transakcyjne nieruchomości mieszkaniowych oraz oprocentowanie kredytów hipotecznych z roku 2013 (European Mortgage Federation, 2014). Do obliczeń przyjęto taką sama wielkość nieruchomości mieszkaniowej (tj. o powierzchni 50 mkw). Ponadto w obliczeniach nie uwzględniono prowizji i innych kosztów pobieranych przez bank, indeksacji wypłacanych świadczeń, ani kosztów ubezpieczenia nieruchomości. Płatność jednorazową policzono jako połowę wartości nieruchomości, gdyż we wszystkich obliczeniach za przyjęto 0,5. Wyniki przeprowadzonych obliczeń zostały wyrażone w euro w celach porównawczych i zaprezentowane w tabelach 1 i 2. Analizując wartości terminowych świadczeń pieniężnych otrzymywanych z odwróconego kredytu hipotecznego, przedstawionych w tabeli 1, należy zauważyć, że osoby posiadające nieruchomość mieszkaniową w Warszawie mogą spodziewać się najwyższych świadczeń, natomiast w pozostałych największych miastach Polski są one na nieco niższym poziomie. Na zdecydowanie jednak niższe świadczenia mogą liczyć mieszkańcy miejscowości oddalonych od Wrocławia o około 26 km, natomiast im bliżej Wrocławia położone są nieruchomości, tym otrzymywane świadczenie powinno być wyższe. Znaczna różnica wypłacanych świadczeń pomiędzy kredytobiorcami zamieszkującymi mniejsze miejscowości a duże miasta, może powodować, że dla osób z mniejszych miejscowości oferta odwróconego kredytu hipotecznego nie będzie atrakcyjna. Zauważyć należy także, iż niewiele różnią się świadczenia wypłacane przez 15 i 20 lat, co oznacza, że z punktu widzenia kredytobiorcy bardziej korzystne będzie podpisanie umowy na dłuższy okres.

119 Tabela 1. Wartości terminowych świadczeń na 15 i 20 lat z odwróconego kredytu hipotecznego dla wybranych miast Polski Miasto Powierzchnia mieszkania (w mkw) Cena 1 mkw na rynku wtórnym (w EUR) Wartość mieszkania (w EUR) Terminowe świadczenie na 20 lat dla 65 letniego kredytobiorcy (w EUR) Roczne świadczenie Miesięczne świadczenie Terminowe świadczenie na 15 lat dla 65 letniego kredytobiorcy (w EUR) Roczne świadczenie Miesięczne świadczenie Kraków Poznań Gdańsk Warszawa Wrocław Wrocław Gaj Wysoka Siechnice Oława Oleśnica Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z GUS, Amron-Sarfin oraz danych udostępnionych przez Kancelarię Rzeczoznawców Majątkowych iccs Sp. Z o.o. Przyglądając się wynikom zaprezentowanym w tabeli 2 nietrudno zauważyć, iż we wszystkich wybranych do badania miastach europejskich (poza Lizboną) wartość świadczenia wypłacanego z odwróconego kredytu hipotecznego jest wyższa niż dla mieszkańców Warszawy. Jest to konsekwencją niższych cen na rynku nieruchomości w Warszawie, wyższym oprocentowaniem kredytów hipotecznych na rynku polskim oraz trwaniem życia. Warto zauważyć, iż w Pradze wartości świadczeń są zdecydowanie wyższe w porównaniu z Warszawą, a położenie geograficzne tych miast jest porównywalne (Europa Środkowo- Wschodnia). Na najwyższe świadczenie mogą liczyć mieszkańcy Monachium.

120 Tabela 2. Wartości terminowych świadczeń na 15 i 20 lat z odwróconego kredytu hipotecznego dla wybranych miast Europy Terminowe Terminowe świadczenie na świadczenie na 20 lat dla lat dla 65 letniego letniego kredytobiorcy kredytobiorcy (w EUR) (w EUR) Miasto Powierzchnia mieszkania (w mkw) Cena 1 mkw na rynku wtórnym (w EUR) Wartość mieszkania (w EUR) Roczne świadczenie Miesięczne świadczenie Roczne świadczenie Miesięczne świadczenie Warszawa Lizbona Praga Rzym Mediolan Wiedeń Salzburg Monachium Berlin Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: European Mortgage Federation, W celu podjęcia próby oceny przydatności odwróconego kredytu hipotecznego policzono jeszcze lukę emerytalną dla województw 7, w których położone są miasta wyszczególnione w tabeli 1. Na potrzeby niniejszego opracowania lukę emerytalną zdefiniowano jako różnicę pomiędzy przeciętną miesięczną emeryturą a przeciętnym miesięcznym wynagrodzeniem. Zestawiając wartości luki emerytalnej (tabela 3) z wartościami świadczeń z tabeli 1 można zauważyć, iż choć wartości tych świadczeń nie pokrywają w pełni luki emerytalnej, to w znacznym stopniu ją zmniejszą. Można zatem stwierdzić, iż w przypadku osób mieszkających w dużych miastach Polski dzięki świadczeniom wypłacanym z odwróconego kredytu hipotecznego poziom życia tylko nieznacznie się obniży po zakończeniu aktywności zawodowej. 7 Dostępne były średnie wartości wypłacanych świadczeń emerytalnych w podziale na województwa, a nie na duże miasta

121 Tabela 3. Wartości luki emerytalnej dla wybranych województw w Polsce Województwo Przeciętne miesięczne wynagrodzenie (w EUR) Przeciętna miesięczna emerytura (w EUR) Luka emerytalna (w EUR) MAZOWIECKIE 1164,24 498,88-665,36 MAŁOPOLSKIE 871,76 466,78-404,97 WIELKOPOLSKIE 857,39 467,16-390,23 KUJAWSKO-POMORSKIE 810,26 451,05-359,22 DOLNOŚLĄSKIE 943,62 440,38-503,24 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z GUS (Bank Danych Lokalnych, PODSUMOWANIE Przeprowadzone badanie oraz poruszona w artykule kwestia demograficzna wskazują jednoznacznie na konieczność korzystania z dodatkowych form zabezpieczenia emerytalnego przez osoby starsze, które zakończyły już aktywność zawodową. Odwrócony kredyt hipoteczny to produkt przeznaczony dla osób, które posiadają prawo do nieruchomości. Dlatego też warto rozważyć zakup nieruchomości w okresie aktywności zawodowej, aby w wieku emerytalnym upłynnić kapitał w niej zamrożony i zwiększyć dochody w okresie przebywania na emeryturze. Biorąc pod uwagę zmieniające się przywiązanie do miejsca, miasta, co wiąże się z coraz częstszym przemieszczaniem się ludności, można stwierdzić, iż nieruchomość mieszkaniowa, którą jeszcze niedawno uważano za dobro przechodzące z pokolenia na pokolenie w każdej rodzinie, staje się dobrem jednego pokolenia. Takie podejście będzie sprzyjało rozwojowi odwróconego kredytu na rynku polskim. LITERATURA European Commision. (2014). The 2015 Ageing Report. European Economy, European Mortgage Federation. (2014). A review of europe s mortgage and housing markets. Góra, M. (2003). System emerytalny. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Ministerstwo Finansów. (2011). Założenia do projektu ustawy o odwróconym kredycie hipotecznym. Nakajima, M., Telyukova, I. A. (2013). Reverse Mortgage Loans: A quantitative analysis, Working Paper No , Research Department, Federal Reserve Bank Of Philadelphia, June 4.

122 Reifner, U., Clerc-Renaud, S., Pérez-Carrillo, E.F., Tiffe, A., Knobloch, M. (2009). Study on Equity Release Schemes in the EU, Part I: General Report, Institut für Finanzdienstleistungen e.v. Rutecka, J. (2014). Dodatkowe zabezpieczenie emerytalne charakterystyka i czynniki rozwoju. W: W. Ronka-Chmielowiec (red.), Ubezpieczenia wobec wyzwań XXI wieku. Prace Naukowe UE, Wrocław, nr 342. Sarfin-Amron. (2015). Ogólnopolski raport o kredytach mieszkaniowych i cenach transakcyjnych nieruchomości. 4/2014. Skałba, M. (1999). Ubezpieczenia na życie, Warszawa: Wydawnictwo Naukowo- Techniczne. Szumlicz, T. (2015). Ubezpieczenie w polityce społecznej, Teksty i komentarze. Warszawa: Fundacja Instytut Zarządzania Ryzykiem Społecznym. Ustawa z dnia 23 października 2014 roku o odwróconym kredycie hipotecznym, Dz.U. z 2014r. poz

123 Andżelika LIBERTOWSKA LUDZIE STARSI WE WSPÓŁCZESNYM SPOŁECZEŃSTWIE Streszczenie: Celem artykułu jest przedstawienie sytuacji społecznej osób starszych z uwzględnieniem sześciu płaszczyzn do niej zaliczanych. Są to: stosunki rodzinne, stosunki sąsiedzkie, stan zdrowia, sytuacja finansowa, sytuacja mieszkaniowa oraz działalność placówek i organizacji społecznych. Ponadto zaprezentowano przykładowe działania ukierunkowane na pobudzanie aktywności społeczno-kulturalnej osób starszych poprzez wykorzystanie kapitału intelektualnego w nich drzemiącego. Promowanie aktywnych postaw i organizacja działań na rzecz seniorów pozwoli na wzrost ich akceptacji przez resztę społeczeństwa poprzez zmianę wizerunku tej grupy wiekowej, co w konsekwencji przyczyni się do podnoszenia dobrostanu polskiej gospodarki. Słowa kluczowe: starzenie się społeczeństwa, ludzie starsi, ludzie starsi w społeczeństwie, wykorzystanie kapitału intelektualnego ludzi starszych. OLDER PEOPLE IN CONTEMPORARY SOCIETY Summary: The aim of the article is to present the social situation of older people with the specifications of six components. They are: family relationships, relations with the neighbors, health, financial situation, living conditions and the activities of social organizations. In addition, it presents examples of actions oriented at stimulating sociocultural activity of older people through the use their intellectual capital. Promoting active attitudes and organizing of activities for seniors will increase their acceptance by the rest of society, by changing the image of this age group, thus contributing to raising the economic well-being of the country. Key words: aging society, the elderly, the elderly in society, the use of the intellectual capital of older people. Politechnika Poznańska, Wydział Inżynierii Zarządzania, Katedra Nauk Ekonomicznych

124 WPROWADZENIE Liczne raporty wskazują, że w 2030 r. na jedną osobę w wieku poprodukcyjnym przypadać będzie 1,5 osób w wieku produkcyjnym, przy obecnej tendencji ok. 2 osób (Raport 2009, s. 69). Istotną podstawę kształtu tego wskaźnika stanowi ciągle malejąca liczba urodzeń. Ponadto według prognoz GUS, do 2030 r. liczba osób w wieku poprodukcyjnym wzrośnie z niecałych 7 mln do ponad 10 mln, przy prawie niezmienionej grupie osób w wieku lat i spadającej liczbie osób w wieku najwyższej aktywności zawodowej. Niemal połowę tej populacji stanowić będą osoby po 75 roku życia, charakteryzujące się właściwą dla tej grupy wiekowej przewlekłą wielochorobowością, niesprawnością fizyczną i upośledzeniem funkcji poznawczych, które skutkują wielorakimi potrzebami zdrowotnymi, rehabilitacyjnymi i opiekuńczymi (Derejczyk i inni, 2012, s. 44). Przyrost przytaczanych danych dotyczących sytuacji osób starszych w Polsce będzie następował szybciej aniżeli w krajach Europy Zachodniej. Warto zatem zastanowić się nad istniejącą sytuacją społeczną osób starszych oraz nad sposobami przeciwdziałania wykluczeniu społeczno-kulturalnemu, co może przyczynić się do poprawy ich samopoczucia, wzrostu przynależności do danej grupy społecznej, a w konsekwencji poprawy zdrowia. Na wstępie warto dokonać rozróżnienia pomiędzy warunkami funkcjonowania ludzi starszych w społeczeństwie, a ich uczestnictwem w życiu społecznym. Pierwsze sformułowanie obejmuje warunki życia (czynniki), które kształtują byt człowieka starszego w społeczeństwie. Przedstawienie tych determinant wraz z ich oceną stanowią cel niniejszej pracy. Drugie pojęcie nawiązuje bardziej do idei społeczeństwa obywatelskiego, obejmującego zaangażowanie wspólnotowe w działania podejmowane na rzecz społeczności, w której się funkcjonuje (Kalita i inni, 2012, s. 17). 3. UWARUNKOWANIA SYTUACJI SPOŁECZNEJ LUDZI STARSZYCH W toku prowadzonych na przestrzeni lat badań można wyróżnić pewne grupy czynników, które składają się na sytuację społeczną ludzi starszych. Są to (Tabaczkiewicz-Paech, 1992, s ): stosunki rodzinne, stosunki sąsiedzkie, stan zdrowia, sytuacja finansowa, sytuacja mieszkaniowa, działalność placówek i organizacji społecznych.

125 STOSUNKI RODZINNE. Stanowią one najważniejszą rolę w życiu osób starszych, dają poczucie bezpieczeństwa, większe możliwości rozwiązywania problemów życiowych, udzielania wzajemnej pomocy i opieki. Są one potrzebne do zachowania równowagi psychicznej i dalszego rozwoju osobowości, niwelując poczucie osamotnienia. Kontakty rodzinne bardzo często determinują również sposób spędzania czasu wolnego przez osoby starsze. Może mieć to wymiar pozytywny, kiedy organizacja tego czasu przebiega w formie wspólnych wycieczek, wyjazdów, spacerów itp. O wymiarze negatywnym moglibyśmy mówić wówczas, gdy osoby starsze byłyby angażowane np. do opieki nad wnukami, często wbrew swej woli. Warto również zwrócić uwagę na udział rodziny w pomocy finansowej dla emerytów, 12% z nich korzysta z tej formy wsparcia (Sytuacja 2009, s. 1), a więc utrzymywanie relacji rodzinnych ma wymiar nie tylko duchowy, lecz również materialny. Potwierdzeniem potrzeby bliskości i z osobami z najbliższego otoczenia są badania, z których wynika, że 70% spośród ludzi starych (65+) nigdy nie chciałoby zamieszkać w domu pomocy społecznej, a dalsze 22% brałoby pod uwagę taką możliwość jedynie w ostateczności (Czekanowski, 2002, s ). Niechęć do tego rodzaju instytucji wynika z tego, że kojarzą się one ze skupiskiem osób właśnie odrzuconych przez rodzinę i społeczeństwo. Życie rodzinne osób starszych można rozpatrywać wielopłaszczyznowo. Dążąc do opracowania strategii wobec starzejącego się społeczeństwa należałoby odnieść się do regulacji w zakresie sytuacji prawnej osób starszych. W procesie eliminacji wykluczenia i marginalizacji społecznej, zarówno osób starszych jak i ich rodzin, ważne jest zagwarantowanie przez państwo prawa do ochrony społecznej, prawnej i ekonomicznej, co uwzględnia Zrewidowana europejska karta społeczna z 1996 r. (Mikołajczyk, 2012, s. 41). Również temat przemocy wobec ludzi starszych jest kwestią niezwykle trudną i wciąż słabo zdiagnozowaną w Polsce. Jednak liczne publikacje ukazujące skalę tego zjawiska wobec dzieci czy kobiet sugerowałyby konieczność określenia go również w odniesieniu do ludzi starszych (Halicka, 2012, s ). STOSUNKI SĄSIEDZKIE. Dają one możliwość rozwijania więzi międzyludzkich, są potrzebne do lepszego samopoczucia. Jednak warto zwrócić uwagę, że we współczesnym świecie często utrzymywanie tych kontaktów jest zakłócone przez różnicę poziomów, nie tylko w odniesieniu do sytuacji materialnej, lecz także kulturalnej i moralnej. Dodatkowo zwiększona migracja ludności w ostatnich latach wpłynęła na zwiększenie anonimowości wśród ludzi wspólnie zamieszkujących dane osiedle, blok, kamienicę itp. Na skutek tych zmian więzi sąsiedzkie zostały osłabione. STAN ZDROWIA. Warunkuje samodzielność życiową ludzi starszych. Działania ukierunkowane na poprawę sytuacji w tym zakresie należałoby koncentrować wokół większego upowszechniania profilaktyki geriatrycznej, rehabilitacji oraz właściwego lecznictwa geriatrycznego. Ponadto należy zwrócić uwagę, że dbanie o stan zdrowia wiąże się również z sytuacją finansową osób starszych. Z badań wynika, że wśród wydatków na ochronę zdrowia najczęściej pojawiały się

126 problemy przy zakupie lekarstw. Tego rodzaju trudności czasami odczuwa co siódmy pacjent, a często co dwudziesty piąty (Raport..., 2012, s ). Warto także zauważyć, że przytoczone dane pochodzą z badania prowadzonego w gospodarstwach domowych, w których główne źródło utrzymania stanowi emerytura, jednak nie wyklucza się również pozostałej działalności zarobkowej innych członków. W gospodarstwach utrzymujących się wyłącznie z emerytury spodziewa się, że sytuacja wygląda znacznie gorzej. SYTUACJA FINANSOWA. Obecne warunki finansowe, w jakich funkcjonuje większość ludzi starszych wpływa ujemnie na ich samopoczucie. Głównym źródłem utrzymania osób pobierających świadczenia emerytalne jest właśnie emerytura (89%) (Sytuacja 2009, s. 1). Pozostałe źródła utrzymania przedstawiono na wykresie 1. Wykres 1. Źródła utrzymania osób pobierających świadczenia emerytalne [w %] emerytura pomoc rodziny korzystanie z oszczędności renta inwalidzka gospodarstwo rolne utrzymanie przez współmałżonka praca dorywcza renta rodzinna stała praca dodatkowe ubezpieczenie (tzw. trzeci filar) praca na własny rachunek inne dochody z wynajmu lokalu, domu zasiłek z pomocy społecznej dochody z inwestycji, lokat Źródło: Sytuacja..., 2009, s. 7. Średnia wysokość emerytury wypłacanej przez ZUS w marcu 2014 roku - wyniosła 1 954,20zł, dla populacji mężczyzn ,84 zł, zaś dla populacji kobiet ,03zł (Struktura, 2014, s. 16). Warto podkreślić, że największa grupa emerytów (24,3%) pobiera świadczenia z przedziału zł (Struktura, 2014, s. 6). Natomiast najniższe świadczenie wypłacane w Polsce

127 mieściło się w przedziale zł (0,8% emerytów, co stanowi niemal 40 tys. osób). Warto także zwrócić uwagę na duże zróżnicowanie wysokości wypłacanych świadczeń zależnie od płci. Kobiety zwykle są niżej uposażane od mężczyzn. Ograniczenia budżetowe w sposób znaczny determinują sposób życia i funkcjonowania, także ich aktywności w społeczeństwie, w zakresie możliwości spędzania czasu, spełniania marzeń, samorealizacji, czy nawet stanu zdrowia. Potrzeby wyższego rzędu są marginalizowane na rzecz zapewniania sobie bytu podstawowego, co już niekiedy rodzi wiele problemów. Sytuacja finansowa osób starszych, w przeciwieństwie do kształtowania stosunków międzyludzkich (rodzinnych i sąsiedzkich), kształtuje się często przy co najwyżej minimalnym wpływie ich samych. Warto zwrócić uwagę, że wśród osób pobierających emeryturę w Polsce, jedynie 9% dodatkowo pracuje zarobkowo (Sytuacja, 2009, s. 2-5). Są to przede wszystkim mieszkańcy wielkich miast oraz emeryci z wyższym wykształceniem. Wśród przyczyn niepodejmowania pracy najczęściej wymienia się zasłużony odpoczynek po ciężkiej pracy (54%) oraz pogarszający się stan zdrowia (31%). SYTUACJA MIESZKANIOWA. Wciąż stanowi ona słabe ogniwo w funkcjonowaniu ludzi starszych w społeczeństwie. Niedostateczny standard mieszkań, w obrębie których z czasem skupia się cała aktywność omawianej grupy osób wpływa także na pogorszenie ich stanu zdrowia. Trudno ustalić precyzyjnie standard mieszkań zajmowanych przez osoby starsze. Często wynika to z faktu zamieszkiwania przez nich wspólnie z innymi pokoleniami. Ogólnie można jednak stwierdzić, że poziom wyposażenia mieszkań zajmowanych przez osoby starsze jest coraz wyższy (por. Raport, 2012, s. 80). Chodzi tu nie tylko o podstawowe instalacje wodno-sanitarne, ale również urządzenia tradycyjne, jak pralka, telefon, telewizor, a także urządzenia dodatkowe, takie jak komputer z drukarką i z dostępem do sieci internetowej. Warto zwrócić uwagę na dysproporcję pomiędzy osobami starszymi zamieszkałymi na terenie ośrodków miejskich i na wsiach. Mieszkania drugiej grupy są na ogół gorzej wyposażone, odsetek mieszkań wyposażonych w wymienione urządzenia i sprzęty jest zwykle niższy niż przeciętny dla całej populacji osób starszych (Raport, 2012, s. 80). Podkreślenia wymaga również fakt, że w najtrudniejszej sytuacji są osoby prowadzące gospodarstwo domowe jednoosobowo, co przy wysokich kosztach stałych, w szczególności za mieszkanie rodzi spore obciążenia budżetowe. DZIAŁALNOŚĆ PLACÓWEK I ORGANIZACJI SPOŁECZNO- KULTURALNYCH. W tym obszarze należy zwrócić uwagę na dwa rodzaje zajęć. Pierwszym z nich są formy rozrywki stosunkowo łatwo dostępne dla emerytów, zwłaszcza dla osób, które ze względu na stan zdrowia mają ograniczone możliwości poruszania się. Ponadto nie obciążają one nadto ich budżetu. Zalicza się tutaj przede wszystkim: słuchanie radia, oglądanie telewizji oraz czytelnictwo prasy i książek. Jednak zajęcia te nie mogą być traktowane jako forma aktywności, z wyjątkiem osób ciężko schorowanych. Nie zaspokajają one

128 bowiem podstawowej potrzeby osób starszych, jaką jest ich kontakt z innymi. Jednak to właśnie tę formę spędzania czasu deklaruje 92% emerytów w Polsce, 79% słucha radia i muzyki, a 75% czyta książki, gazety i czasopisma (Sytuacja, 2009, s. 11). Drugim aspektem traktowanego zagadnienia jest uczestnictwo ludzi starszych w różnego rodzaju zajęciach organizowanych przez placówki i organizacje kulturalno-społeczne, które pretendują do miana najatrakcyjniejszych form spędzania czasu wolnego, przysposabiające również osoby starsze do życia we współczesnym społeczeństwie. Potrzebę walki z biernością seniorów akcentuje m.in. Krajowy Plan Działania na rzecz Europejskiego Roku Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej 2012, w którym to wymieniono cele ukierunkowane na poprawę aktywności osób starszych. Należą do nich m.in.: dłuższa aktywność zawodowa seniorów, aktywne zaangażowanie w życie społeczności lokalnych, promowanie zdrowego stylu życia oraz aktywności fizycznej, integrację międzypokoleniowa (działalność sprzyjająca wzajemnemu uczeniu się) (Krajowy Plan, 2012, s. 10). Wypełnianie sformułowanych celów należy do zadań podmiotów zarówno na szczeblu centralnym, jak i lokalnym. Wśród barier aktywności społeczno-kulturalnej seniorów zidentyfikowano następujące obszary (Racław i inni, 2012, s. 28): niedostateczne przygotowanie społeczności lokalnych do wspierania aktywności osób starszych; punktowe działania, brak systemu wieloletniego wspierania i ewaluacji inicjatyw adresowanych do seniorów; brak programów przygotowujących do aktywnego działania na emeryturze; brak lokalnych systemów informujących o inicjatywach kierowanych do osób starszych; zamknięcie organizacji i instytucji lokalnych na współdziałanie; zamknięcie aktywności organizacji seniorskich we własnym kręgu; trudności w angażowaniu pewnych grup seniorów, np. mężczyzn; stereotypowe postrzeganie osób starszych jako odbiorców usług, a nie kreatorów działań; dystans pokoleniowy, niedostateczna komunikacja między osobami w różnym wieku; stan zdrowia; bariery ekonomiczne. Warto zwrócić uwagę na kilka dobrych praktyk i działalności aktywizujących osoby starsze w społeczeństwie, które posłużyć mogą za źródło inspiracji. Do rozwiązań wartych upowszechniania należą m.in. (Racław i inni, 2012, s ): Centrum Inicjatyw Senioralnych w Poznaniu, Kawa dla seniora za 1 PLN, Wrocławska Karta Seniora, Program 60+ Kultura, Mali Bracia Ubogich, Seniorzy w Akcji, Dom Sąsiedzki Gościnna Przystań, Q Ruch Sąsiedzki, Szkoła Superbabci i Superdziadka, Międzypokoleniowy Teatr Tańca Dawka Energii z Wałbrzycha, Bank Czasu Bankiem Życzliwości. Do tej listy można dodać także

129 konkursy realizowane na rzecz miejsc przyjaznych seniorom. Konkursy takie organizują miasta Poznań, Wrocław, Kraków czy Lublin. 4. WYKLUCZENIE CYFROWE OSÓB STARSZYCH Tematem do osobnych rozważań staje się zjawisko e-wykluczenia polskich seniorów. W niniejszej części nakreślono jedynie ów problem i zwrócono uwagę na kierunki zmian. Do końca XIX w. zmiany w postępie cywilizacyjnym następowały raczej w umiarkowanym tempie. Dopiero w XX w. nastąpił szybki rozkwit postępu technicznego. Równolegle z procesami zaawansowania technologicznego obserwowano zmiany dotyczące postrzegania osób starszych w społeczeństwie. Wcześniej traktowani byli oni jako źródło wiedzy, mądrości życiowej, co wzbudzało ich powszechny szacunek. Dziś wiele spośród osób starszych czuje się niepewnie i odczuwa lęk przed uczestnictwem w codziennym życiu społecznym. Ich obawy można ująć w trzech punktach (Kędziora- Kornatowska, Grzanka-Tykwińska, 2011, s. 107). Po pierwsze są przekonani, że nie nadążają za postępem technicznym, w związku z czym są bezużyteczne w społeczeństwie i tracą autorytet. Po drugie uważają, że społeczeństwo traktuje je jako obciążenie i przeszkodę na drodze do postępu i dobrobytu. Po trzecie osoby starsze są uprzedzone do wszystkiego co nowe i jest im bardzo trudno przekonać się do zmian i przełamać tę niechęć. Z badań CBOS wynika, że 11% ludzi w grupie wiekowej 65+ korzysta z internetu w zakresie odwiedzania stron internetowych, obsługi poczty elektronicznej, komunikatora internetowego itp. i poświęca temu ok. 10 godzin tygodniowo (Korzystanie, 2012, s. 2, 5). Ten sam raport ukazuje, że aktywne korzystanie z internetu w omawianej grupie wiekowej skupia się przede wszystkim wokół rozmów głosowych z rodziną i znajomymi. Na pytanie czy w ciągu ostatniego miesiąca miały miejsce takie rozmowy, 29% respondentów odpowiedziało twierdząco. Wraz z dalszym wzrostem wieku powyżej 65. roku życia korzystanie z sieci maleje, nieco wolniej, ale również w tym samym kierunku postępują zmiany dotyczące samego dostępu do interentu. Wyjątek stanowi grupa wiekowa powyżej 80 roku życia, wśród której obserwuje się rosnącą tendencję dostępu do sieci, przy utrzymującym się spadku korzystania z niej (Diagnoza, 2011, s. 306). Wyjaśnień należy zapewne szukać w warunkach mieszkaniowych tej grupy, która w większości zamieszkuje z bliskimi lub w ośrodkach wyposażonych w infrastrukturę komputerową. Korzystanie z telefonu komórkowego w świetle obsługi sieci komputerowej wypada raczej korzystnie. Połowa seniorów nie korzysta i również blisko połowa rozmawia przez telefon z najbliższymi. Konstatując należy stwierdzić, że podeszły wiek nie powinien dystansować ludzi starszych w dostępie do nowoczesnych urządzeń i uzyskiwania informacji w życiu codziennym. Jednak seniorzy byli i w dalszym ciągu są dyskryminowani w dostępie do edukacji komputerowej i internetowej, choć zjawisko to ulega ciągłej poprawie. W początkowym etapie rozwoju technologii informacyjnych to młodsi członkowie rodziny pozostawali jedynym źródłem wiedzy w tym

130 obszarze. Jednak często brak czasu i cierpliwości dla starszego pokolenia skutkował rezygnacją ludzi starszych z dostępu do komputera i internetu. Obecnie rosnące zainteresowanie sprawami i potrzebami osób starszych wśród instytucji i organizacji odpowiedzialnych za politykę społeczną państwa skutkuje wciąż poprawiającą się sytuacją. Jeszcze w 2003 r. odsetek osób korzystających z internetu w grupie wiekowej 65+ wynosił 0,9%. Dziś seniorzy stali się głównymi adresatami programów mających na celu walkę z e-wykluczeniem, co również przyczyniło się do zmian w strukturze populacji użytkowników internetu. W roku 2003 osoby w wieku 65+ stanowiły 0,8% populacji internautów, a w 2011 r. udział ten zwiększył się do 3,6% (Diagnoza, 2011, s. 313). Można jednak wskazać, że inicjatywy podejmowane przez administrację państwową i samorządową na rzecz przeciwdziałania wykluczeniu cyfrowemu koncentrują się przede wszystkim na rozwoju infrastrukturalnym, a nie na doskonaleniu umiejętności korzystania ze sprzętu komputerowego. W konsekwencji wciąż zaobserwować można nieskuteczność tych działań oraz istnienie wciąż dużego zjawiska wykluczenia cyfrowego seniorów na dość dużą skalę. 3. PRZECIWDZIAŁANIE WYKLUCZENIU SPOŁECZNEMU Na wstępie podkreślenia wymaga fakt, że indywidualny charakter starości pociąga za sobą konieczność zróżnicowanego podejścia w obszarze prowadzonej wobec ludzi tego pokolenia polityki społecznej i pracy socjalnej. Jednak podejmowane działania powinny skupić się wokół aktywnego włączania ludzi starszych w życie społeczne, wykorzystywania zasobów doświadczenia, wiedzy i mądrości, jakimi dysponują i mogą uzupełnić lukę intelektualną otoczenia, w którym funkcjonują. Istnieje bowiem pewna grupa zasobów, które wzrastają wraz z wiekiem. Należą do nich: doświadczenie, wiedza, rozwiązania organizacyjne, sposoby realizacji wartości (Sirojć, 2010, s. 166). Należałoby zatem odwrócić powszechną tendencję postrzegania osób starszych przez pryzmat obciążenia, jakie stanowią dla społeczeństwa i skupić się na wartościach, które mogą wnieść, przyczyniając się do jego dobrobytu. Niepodważalnie należy stwierdzić, że istnieją także zasoby, deprecjonowane z wiekiem, do których należą przede wszystkich szybkość działania oraz fizyczne możliwości (Elastyczne 2007, s. 7). W związku z tym dobór działań aktywizujących polskich seniorów wymaga ich dostosowania do specyficznych cech osobowościowych związanych z wiekiem. Przy podejmowaniu działań włączających ludzi starszych w główny nurt życia społecznego i ekonomicznego należy uwzględniać następujące aspekty (Sirojć, 2010, s. 166): podniesienie poziomu i jakości życia ludzi starych, w szczególności opieki zdrowotnej. Bezpieczeństwo socjalne umożliwia swobodniejsze niż dotychczas włączenie się w życie społeczne.

131 zmiana filozofii stanowionego prawa, zakładającej odmienne traktowanie niż reszty społeczeństwa. zorganizowanie procesu stopniowego wyłączania ludzi starszych z aktywności społecznej. uelastycznienie form zatrudnienia ludzi starszych poprzez umożliwienie im wypełniania funkcji doradczych, konsultacyjnych, eksperckich, edukacyjnych, badawczych, dokumentacyjnych itp. unowocześnienie i zunifikowanie systemu emerytalnego. tworzenie zintegrowanych systemów pomocy środowiskowej dla ludzi starych. tworzenie instytucji społecznych i organizacji pozarządowych, grupujących konsultantów-mędrców, którzy mogliby wypowiadać się w kwestiach strategicznych dla państwa, regionu czy miasta, głównie z zakresie prowadzonej polityki społecznej. Takie rozwiązanie zaspokoiłoby silną potrzebę wykonywania przez seniorów prac społecznie użytecznych. opracowanie cząstkowych strategii, które określałyby sposoby wykorzystania kapitału intelektualnego ludzi starych, w różnych dziedzinach życia społecznego, jak np.: nauka, medycyna, edukacja, kultura, polityka społeczna, polityka zagraniczna, bezpieczeństwo itp. podejmowanie działań niwelujących izolację ludzi starszych (aktywizacja społeczna i polityczna) oraz ich dyskryminację (działania prawne, medialne, edukacyjne itp.). wsparcie dla rodzin, które opiekują się osobami starszymi. wsparcie dla organizacji pozarządowych, zajmujących się problemami ludzi starszych. wsparcie dla przedsiębiorstw i organizacji zatrudniających ludzi starszych. Pragnąc skupić się na zapobieganiu dyskryminacji ze względu na wiek, promocji produktywnego starzenia się oraz umocnienia pozycji osób starszych w społeczeństwie Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca opracowała pewne sposoby działań, ukierunkowane na następujące cele (Starzenie się 2009, s. 2-7): 1. Uznanie ludzi starszych za ważne źródło zasobów w społeczeństwie. 2. Stworzenie pozytywnego wizerunku procesu starzenia się i osób starszych w społeczeństwie, 3. Promowanie aktywnego starzenia się, 4. Umocnienie zaangażowania osób starszych w życie społeczne, 5. Umocnienie solidarności między pokoleniami, 6. Zapewnienie osobom starszym odpowiednich warunków do życia, 7. Zapewnienie opieki zdrowotnej i pielęgnacyjnej ludziom starszym, 8. Zapobieganie przemocy wobec osób starszych, 9. Starzenie się i różnorodność. Realizacja postawionych celów zakłada postępowanie w ramach trzech płaszczyzn: działań promocyjnych, budowania potencjału oraz mobilizacji

132 społecznej. Niektóre działania ukierunkowane na aktywizację społeczną ludzi starszych w ramach wymienionych płaszczyzn to (Starzenie się, 2009, s. 8-9): założenie systemu koordynującego promocję na poziomie lokalnym i krajowym w celu synchronizacji kampanii lokalnych i międzynarodowych; szkolenie kluczowego personelu, w tym osób starszych, udziałowców i innych na podstawie zasad promocji i praktykowania na poziomie lokalnym i krajowym w celu zapewnienia efektywnych wyników; poradnictwo nt. praw i promocji połączone z uwrażliwieniem osób świadczących usługi na pracę z osobami starszymi; zapewnienie wsparcia medialnego na wszystkich poziomach promocji. bieżące informowanie osób starszych o ich prawach; szkolenia wolontariuszy, odpowiedzialnych za przekazywanie informacji; organizacja wystaw; doradztwo młodszym pokoleniom; uczestnictwo w pracach organizacji społecznych; aktywne uczestnictwo w zarządzaniu różnymi programami. szkolenia dla opiekunów; efektywny system komunikacji zapewniający łączność i przepływ informacji między programami stowarzyszeń. Warto także przytoczyć opinie i sugestie samych zainteresowanych w aspekcie luki usługowej i produktowej dla osób starszych. Wskazania padły m.in. na: usługi opiekuńcze (41%), zniżek, karnetów dla seniorów do kin, teatrów, muzeów (38%), programów radiowych i telewizyjnych (34%), zajęć w środowisku lokalnym (32%), pośrednictwa pracy dla osób starszych (30%), usług turystycznych dostosowanych do stylu życia (30%), wydawnictw książek i czasopism dla seniorów ((27%), zajęć sportowych dla seniorów (25%) (Sytuacja, 2009, s. 15). ZAKOŃCZENIE Podsumowując należy stwierdzić, że pomimo poprawiającej się sytuacji społecznej ludzi starszych, wciąż możemy dostrzec takie zjawiska jak: ich wykluczenie cyfrowe, deprecjonowanie wiedzy, doświadczenia oraz spychanie na margines życia społeczno-kulturalnego. Dlatego wszelkiego rodzaju programy wspierające aktywizację tej grupy wiekowej przynoszą korzyści nie tylko dla samych zainteresowanych, lecz również dla całego społeczeństwa. Jednak tematem do tej pory nie poruszonym jest aktywność własna tych ludzi. Bez ich samodzielnej inicjatywy nie można oczekiwać szybkich zmian w wypełnianiu luki powstałej po zakończonej działalności zawodowej oraz osiąganiu dobrobytu państwa. Osoby starsze, angażując się w różnego rodzaju inicjatywy prowadzone na ich rzecz mają możliwość obcowania z innymi ludźmi, co przekłada się na eliminację poczucia osamotnienia i pominięcia społecznego.

133 Człowiek nieaktywny szybciej się starzeje i choruje, a przez to wymaga opieki i zaangażowania osób bliskich, a także państwa, co pośrednio przekłada się na hamowanie jego aktywności gospodarczej. Działalność różnego rodzaju instytucji i organizacji lokalnych w postaci np. klubów seniora pełni rolę samopomocowego ośrodka życia towarzyskiego, kulturalnego, edukacyjnego i opiekuńczego. Celem istnienia takich ośrodków jest poprawienie jakości życia seniorów przez ich integrację ze środowiskiem lokalnym. W podejmowaniu decyzji o przynależności do tego rodzaju klubów kluczową rolę odgrywa wspomniana już aktywność własna. Nie chodzi tutaj o promowanie postaw egoistycznych, lecz o podejście ukierunkowane na zaspokajanie potrzeb wyższego rzędu, takich jak obcowanie z innymi, rozwijanie swoich umiejętności, często odmiennych od tych, które wykorzystywano w życiu zawodowym, czy też wreszcie potrzeby edukacji, poprzez naukę na Uniwersytetach Trzeciego Wieku. Obecnie podkreśla się wyłącznie negatywne skutki procesu starzenia się ludności, a więc wzrost kosztów ubezpieczeń i świadczeń socjalnych, z jednoczesnym pomijaniem wkładu ludzi starszych w życie społeczeństw, także w ich gospodarczy rozwój. Jak zwraca uwagę E. Bojanowska nie tylko ustawodawcy powinni zrozumieć, że proces starzenia się społeczeństwa wymaga wielu zmian w dziedzinach polityki społecznej, ale przy tym ważne jest zrozumienie starości przez samych ludzi w podeszłym wieku (2012, s. 32). Konstatując należy podkreślić, że wykazywana inicjatywa (aktywność własna) przyczynia się również do poprawy wizerunku ludzi starszych w społeczeństwie. Społeczna wizja osób starszych zostaje budowana w oparciu o postawy proaktywne osób, które nie zamykają się w domu, nie alienują, lecz chętnie uczestniczą w działaniach ukierunkowanych na ich aktywność społeczną, z wykorzystaniem drzemiącego w nich potencjału intelektualnego i zawodowego. LITERATURA Bojanowska, E. (2012). Ludzie starsi w rodzinie i społeczeństwie. W: J. Hrynkiewicz (red.), O sytuacji ludzi starszych. Warszawa: Rządowa Rada Ludnościowa. Czekanowski, P. (2002). Sytuacja materialna. W: B. Synak (red.), Polska starość. Gdańsk: Wydawnicwo Uniwersytetu Gdańskiego. Derejczyk, J., Bień, B., Szczerbińska, K., Grodzki, T. (konsultacja merytoryczna) (2012). Ochrona zdrowia osób starszych. W: Strategie działania w starzejącym się społeczeństwie. Tezy i rekomendacje. Warszawa: Rzecznik Praw Obywatelskich. Elastyczne formy zatrudnienia efektywne zarządzanie zasobami rynku pracy. (2007). Warszawa: STOS. Halicka, M.. (2012). Uczestnictwo ludzi starych w życiu społecznym. W: J. Hrynkiewicz (red.), O sytuacji ludzi starszych. Warszawa: Rządowa Rada Ludnościowa.

134 Kalita, D., Rawska, K., Staniszewska, G. (2012). Uczestnictwo osób starszych w życiu społecznym, W: Strategie działania w starzejącym się społeczeństwie. Tezy i rekomendacje. Warszawa: Rzecznik Praw Obywatelskich. Korzystanie z internetu. Komunikat z badań. (2012). BS/81/2012, Warszawa: CBOS. Krajowy Plan Działania na rzecz Europejskiego Roku Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej. (2012). Warszawa: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Mikołajczyk, B. (2012). Człowiek starszy w rodzinie wybrane aspekty prawne. W: Strategie działania w starzejącym się społeczeństwie. Tezy i rekomendacje. Warszawa: Rzecznik Praw Obywatelskich. Racław, M., Rosochacka-Gmitrzak, M., Tokarz-Kamińska, B. (2012). Aktywność społeczna i kulturalna osób starszych. W: Strategie działania w starzejącym się społeczeństwie. Tezy i rekomendacje. Warszawa: Rzecznik Praw Obywatelskich. Raport Polska (2009). Warszawa. Raport na temat sytuacji osób starszych w społeczeństwie. (2012). Warszawa: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych. Starzenie się społeczeństw Europy i Centralnej Azji. (2009). Wyzwanie dla Stowarzyszeń Krajowych Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca, 8 Konferencja Europejska Międzynarodowej Federacji Stowarzyszeń Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca. Strojć, Z. (2010). Jak wykorzystać kapitał intelektualny ludzi starych? W: Elan vital v priestore medzigeneračných vzťahov, B. Balogová (red.), Univerzitná knižnica Prešovskej univerzity v Prešove. Struktura wysokości emerytur i rent wypłacanych przez ZUS po waloryzacji w marcu 2014 roku. (2014). Warszawa: Zakład Ubezpieczeń Społecznych - Departament Statystyki i Prognoz Aktuarialnych. Sytuacja ludzi starszych w społeczeństwie plany a rzeczywistość. Komunikat z badań. (2009). BS/160/2009. Warszawa: CBOS. Tabaczkiewicz-Paech, A. (1992). Sytuacja społeczna ludzi starych jako problem pedagogiczny. Neodidagmata XXI, Poznań.

135 Michał A. MICHALSKI CULTURE BEHIND THE DEMOGRAPHIC DECLINE. WHAT HAPPENED TO THE BIG WHY OF THE WESTERN CIVILIZATION? DEMOGRAFICZNY UPADEK I JEGO KULTUROWE KORZENIE. CO SIĘ STAŁO Z RAISON D'ÊTRE CYWILIZACJI ZACHODNIEJ? Abstract: Current demographic transformations and tendencies are more and more often subject to analysis and research. Current fertility, marriage and divorce rates indicate that the societies of the West undergo serious changes which have their impact on all aspects of life. At the same time awareness of their influence on political and economic domains seems to be slowly growing. The paper aims at discussing demographic transformations from the perspective of culture understood as norms, values and beliefs which underlie wide range of attitudes and actions within a given civilization. Our opinion is that only by using this perspective we are able to fully explain and understand current demographic processes. It also means that to find effective solutions to these problems we need to engage this dimension where people s motivations and inspirations are shaped. The paper engages the contribution of such authors as Carle C. Zimmerman, David P. Goldman, Ronald Inglehart and Nick Schulz and uses results from historical and contemporary research projects. Key words: demographic decline, culture, Western civilization, values, postmodernization. Streszczenie: Aktualne przemiany i trendy demograficzne stanowią coraz częściej podejmowany przedmiot badań i analiz. Obecne wskaźniki dzietnosci, rozwodów i zawierania małżeństw sygnalizują, że społeczeństwa Zachodu przechodzą poważne zmiany, które oddziałują na wszystkie aspekty życia. Zarazem wydaje sie, że świadomość wpływu tych zjawisk na sferę polityczną i gospodarczą wzrasta stosunkowo powoli. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Instytut Kulturoznawstwa

136 Artykuł niniejszy ma na celu omówienie i przeanalizowanie przemian demograficznych z perspektywy kultury rozumianej jako normy, wartości i przekonania, które leżą u podstaw szerokiej gamy postaw i zachowań w obrębie danej cywilizacji. Wynika to z założenia, według którego dla pełnego wyjaśnienia i zrozumienia aktualnych procesów demograficznych niezbędne jest zaangażowanie narzędzi wywodzących się z badań nad kulturą. Oznacza to także, że poszukiwanie skutecznych rozwiązań analizowanych tu problemów wymaga uwzględnienia tej perspektywy, w której ludzkie motywacje i wzorce postepowania są kształtowane. Artykuł angażuje dorobek takich autorów, jak Carle C. Zimmerman, David P. Goldman, Ronald Inglehart i Nick Schulz oraz wykorzystuje wyniki współczesnych i historycznych badań. Słowa kluczowe: kryzys demograficzny, kultura, cywilizacja zachodnia, wartości, postmodernizacja. INTRODUCTION ( ) purely economic explanations for the changes in marriage and birth patterns will get us only a little way in the face of the dramatic scope of changes that have occurred [Schulz, 2013, s. 31]. ( ) great political and economic shifts of modern times are demographic in origin [Goldman, 2011, p. 25]. The underlying idea behind the analysis undertaken in this paper is that to understand the demographic trends and processes that occur especially in the West we need to look for cultural explanation. The basic assumption therefore is that to large extent it is in culture understood as the sphere of norms, values and beliefs where one can find the understanding and solution to the problems that engage economists, politicians, demographers and specialists from other fields. It means that the roots of the current crisis are cultural. The exploration of the cultural dimension of the current shifts and transformations seems to be of special importance also because of the observed lack of awareness regarding complete catalogue of factors influencing demographic, social and economic processes. As a consequence of this knowledge gap the possibility of finding and implementing adequate solutions to contemporary problems and challenges shrinks. The paper therefore aims at analyzing the cultural background of the observed demographic trends and tendencies that have so huge impact on socio-economic order. At the same time it points at the problem of dominating motivations that shape attitudes and everyday decisions of millions of people as well as underlie policies and influence political and economic actions. The paper argues that in the case of the Western civilization that it has lost or compromised its Big Why

137 understood as essential and fundamental principles and assumptions that once conditioned its development. 1. THE WEST AND THE POSTMODERN SHIFT The question that we have to ask here is what constitutes the Big Why of the western civilization and what has happened to it. Some may claim that there is nothing wrong or alarming within the West that should be discussed. What s more, such standpoint is supported by the postmodern philosophy which puts stress on different principles than those that can be regarded as the foundations of the West which made its development and success possible. The transformation that took place in this dimension is described by Ronald Inglehart as the postmodern shift. He writes that the modernization process which resulted in the domination of the socialist Leviathan-state [Inglehart, 1995, p. 67] ( ) transformed political and cultural systems from traditional regimes legitimated by religious belief systems to rational-legal states legitimated by their claim to maximize the welfare of their people through scientific expertise [Inglehart, 1995, p. 67]. As a consequence, authority is transferred from religious institutions and family to sphere of politics. This is followed by the process that Inglehart calls the postmodernization which strongly influences and reshapes the order introduced through modernization. This author lists five important aspects of this shift. Firstly, he points at A shift from scarcity values to postmodern or security values. Inglehart claims that scarcity was one of the major factors that shaped the traditional and modern value systems. Once the state authorities declared taking responsibility for the welfare of the societies the role and perception of scarcity began to change. As Inglehart writes, in advanced industrial societies, most people take survival for granted [Inglehart, 1995, p. 67] and what is extremely important this supposition becomes crucial for the worldview people hold. As a result awareness of e.g. laws and rules that govern human life decreases. In our contemporary context it can be illustrated by the lack of understanding of demographic and economic processes which are connected with real attitudes and decisions of authentic people and are not simply the outcome of theoretical assumptions or virtual transactions. As the postmodernization progresses it is more likely that people no longer believe that scarcity is the real problem and thus individual or social mobilization and productive efforts are no longer necessary to experience welfare. As Inglehart writes, and it seems very useful for the challenges of social security, starvation is no longer a real concern for most people living in hightechnology society where production has been increasing much faster than the rate of population growth. These societies have attained unprecedentedly high life expectancies and unprecedentedly high levels of subjective wellbeing. One consequence of this fact has already been explored extensively: the rise of postmaterialist values throughout advanced industrial society. But

138 this is only one component of a much broader cultural shift [Inglehart, 1995, p. 68]. According to this author, the shift that is discussed here is deep and wide and this move towards postmaterialist values is only the tip of the iceberg. It means that at the same time the role of such aspects as economic effectiveness, growth and rationality which were crucial in the context of development of the modern West becomes less and less important. Instead environmental dimension begins to be prioritized. When it comes to life of individuals, the desire to achieve economic success is being replaced with need for self-expression and meaningful work. It shows that the quality of one s life mostly limited to his/hers individual existence becomes the number one value which is pursued. This is connected with security discussed earlier which occurs here as comfortable, predictable, possible to calculate and control mode of life. Secondly, Inglehart points at Diminishing effectiveness and acceptability of bureaucratic authority. The processes of modernization often associated with indutrialization lead to emergence of megastructures of social life which contributed to welfare and well-being and had their negative side effects at the same time. It seems that the general postmodern approach towards them is negative which is visible in different forms of critique and protest. The reasons that Inglehart gives for such reaction are twofold: firstly, hierarchical and centralized organizations gradually have become less effective, and secondly, they have become less accepted [Inglehart, 1995, p. 69]. In consequence, this rejection applies to the ways and means by which the modern society organizes and regulates its functioning. As a result it can be stated that the postmodernization introduces counter cultural tendencies towards traditional and modern reality. The refusal to accept any authority is visible and can be found in results of the World Value Survey. This influences the decrease in support and interest in political institutions in general. Thirdly, Inglehart mentions Rejection of the West as a model and the collapse of the socialist alternative. It is important to remember that initially the postmodern critique was directed towards western civilization. It means that to some extent its arguments were consistent with leftist point of view. Then, when the negative aspects such as hierarchical, bureaucratic, ineffective and centralized character of the socialist regimes became evident it was followed by the rejection of them as well. It unveils the postmodern tendency towards democratization which will be mentioned later. Here it is also worth mentioning that the postmodern standpoint treats western civilization and its history in a relative way. It means that no longer the unprecedented path of development and socio-economic and technological sophistication of the West is the reason to claim its uniqueness. That is why western culture with certain values, norms and beliefs that inspired and facilitated the civilizational development of the West becomes the subject to relativization and re-writing of the world history. In this context such institutions as capitalism, market, or scientific development are

139 criticized, even though the evidence shows that most of other regions of the world still follow the western path of overcoming scarcity, insecurity and poverty. Fourth dimension of postmodernization is described by Inglehart as Growing emphasis on individual freedom and emotional experience, and rejection of all forms of authority. As a result of the shift towards postmaterialist values and political participation postmodernization promotes democratization. It may seem quite positive if it would not be the kind of absolutizing the democracy as the only proper and universally effective system. It is also necessary to point at economic development as a factor which encourages movement towards self-expression and self-fulfillment [Inglehart, 1995, p. 70]. At the same time attempts to increase market shares by retailers leads them to culture-transforming practices which aim at making customers buy products and services. Interestingly this problem is presented by Jean Baudrillard, who uses contribution of Ernest Dichter who analyzed customers motivations. We read that, we are now confronted with the problem of permitting the average American to feel moral even as he flirts, even when he spends, or when he buys a second or third car. One of the fundamental problems of prosperity is to sanction and to justify its enjoyment, to convince people that making their life enjoyable is moral, and not immoral. One of the fundamental tasks of all advertising, and of every project destined to promote sales, should be to permit the consumer freely to enjoy life and confirm his right to surround himself with products that enrich his existence and make him happy [Dichter, 1960 in: Baudrillard, 1988, p. 12] One of the consequences of growing access to mass consumption that is important here is the growth of expectations to increase one s participation in social life in general. It means that the individual demands to be more influential while those who are in power should accept this and yield at least a little. It is visible quite clear in the growing numbers of movements and discussions regarding various rights of different groups and individuals. All that was said so far in this point explains why one of the main points of critique was (and still is) the idea of authority that is so fundamentally inscribed not only in the Western civilization but in every society. It means that many traditional and modern institutions and regulations that underlie the socioeconomic order become seen as oppressive and treated with suspicion. This is followed by the efforts to reshape their nature, limit their influence or even eliminate them from social life. Very evident examples of such approach are marriage and family. Fifth characteristic of the postmodern shift is Diminishing prestige of science, technology and rationality. In this case we observe exact turn away from the modernity which in opposition to traditional societies prioritized rational analysis and power of scientific approach. It is also important to say that postmodernization moves away at the same time from ideals of both anteceding epochs and turns to individual as the source of truth and moral criteria. It means that in practice it is the subjective opinions which ultimately tell right from wrong

140 and serve as the foundation for accomplishing individuals projects for life. In consequence, rationality, science, technology are no longer seen as the necessary tools for improving human existence. What is interesting, is the fact that this is mostly the case in those societies which are economically and technologically most advanced [Inglehart, 1995, p. 70]. 2. SECULARIZATION AND INDIVIDUATION CONTINUATION AND CONSEQUENCES There are also elements within postmodernization that continue certain modern tendencies. First of them is secularization, which can be seen as a counter reaction to non-scientific explanations of human nature. It strongly promoted perspective which dissociated from faith, sacred and mystical elements of human life. This process is continued by postmodernity which on the basis of material welfare increased the impression that people no longer are in need of reassurance of the meaning of life that come from belief systems. Interestingly, as Inglehart writes, although postmodernism goes with a continuing decline in traditional religious beliefs, it is linked with a growing concern for the meaning and purpose of life [Inglehart, 1995, p. 70]. Interestingly, this weakening of faith has its serious demographic consequences which are important in the light of the problem we analyze. Goldman writes, connecting this issue with modern, enlightened perspective, that there is one problem with the enlightened view: In the absence of faith, human beings show little interest in living. Humankind cannot bear the burden of mortality without the promise of immortality. We know of countries destroyed by war or plague but not of a single nation that simply willed itself out of existence. Today the majority of the industrial nations are heading toward demographic death, and some have passed the point of no return. For the first and only time in recorded history leaving aside fragmentary evidence from late antiquity prosperous, secure, and peaceful societies facing no threat have elected to pass out of existence [Goldman, 2011, p. 15]. This author also points at the research conducted by Max Planck Institute for Demographic Research which presents data confirming the influence of faith on fertility [Frejka, Westoff, 2006]. It means that secularization should be seen as one of the major trends having impact on the picture of demographic processes Second modern trend that is followed by postmodernity is individuation. One of the results of of modernization is increase in individual autonomy. It meant the weakening of influence of religious social controls (which can be described as moral as well) and increase in subordination to state authorities. In case of postmodern individuation we observe at the same time the shift away from these traditional elements and modern as well. It results in extremely blatant imbalance between individual rights and entitlements on the one hand and obligations on the

141 other. In consequence social reality is no longer something shared, created and experienced together but becomes more and more often as the individual project, based on subjective point of view and expectations that are no longer limited by traditional and modern value systems. It has its serious multidimensional (e.g. demographic) consequences. When we look for example at the research made by Mark Bauerlein who uses contribution of James Coleman, the author of The Adolescent Society, we find important insight into the topic we analyze. He presents the phenomenon he calls the separate lives of adolescence [Bauerlein, 2011, s. 61]. After examining the ways and styles of living of American adolescents he writes that they live in a subculture of their own making, connected by technology and largely outside the sustained influence of adult prerogatives and preferences [Schulz 2013, s. 33]. In this sense individuation means that human bonds become weaker and the members of the family are no longer the ones who are the closest and most important. In the language of Peter L. Berger we could say that the significant others are no longer that significant. When it comes to consequences of this separated growing-up Bauerlein writes that young people take longer to mature, to outgrow the values of adolescence. They acquire adult attitudes in their twenties, not in their late teens. Whether they emerge at age thirty as responsible and virtuous as they would have remains to be seen [Bauerlein, 2011, s. 67]. This may also be helpful in explaining the tendency to marry and become parent later in life which is also the factor influencing demographic indicators. What s more, this weakening of bonds may have even deeper and wider influence on the processes of population development. Let us consider the following sequence of phenomena: if in fact bonds between potential spouses are too weak it may eliminate their final decision to marry. If they don t marry they may resign from having kids at all or have them only one or few. If they marry, their weak bonds may result in weaker desire to have kids. If they decide to become parents, it may then result in weaker want to have more kids. The following consequence is that the bonds with their child (children) may be weaker because parents emotional engagement in parenthood may not be very strong. In such circumstances children through socialization receive the message that it is not necessarily family where one can find support of different kinds, devotion, affirmation and unconditional acceptation. This modern and postmodern phenomenon of individualization which results in individuation is something we are familiar with and thus it no longer may surprise us. But if we look at it from historical perspective, it turns out that it is something hardly possible or accepted in the past. It is especially evident when we consider the antiquity. Norbert Elias in his book The Society of Individuals offers interesting analysis of this phenomenon. He writes, that ( ) there was no equivalent to the concept "individual" in ancient languages. At the stage of the Athenian and Roman republics, the fact of belonging to a family, or a tribe or state, played an inalienable role in the

142 image of man. In the Roman republic, especially, an often intense rivalry between family representatives for access to state posts can be observed. Everyone is now an individual, irrespective of his position in the state. The negative undertones of the Greek term idiotes give us an idea of what the Greeks of the classical age thought of someone who played no part in the public affairs of the state. In the spectrum of meanings encompassed by this term, we find rough equivalents of our terms "private person" or "layman", as well as meanings like "crank", "ignoramus" or "fool". The Latin word persona might seem like an equivalent of the modern "individual", but the Latin concept has nothing like the same high level of generality or synthesis as the current terms "person" or "individual' [Elias, 1991, p. 157]. 3. HOW MARRIAGE AND FAMILY PATTERNS INFLUENCE FERTILITY AND CIVILIZATION Here it is worth to engage the contribution of Harvard sociologist, Carle C. Zimmermann, author of the book Family and Civilization, which was written in 1947 and recently published again in Although his work is almost seventy years old, the socio-historical findings he presents are still useful for understanding how the condition of the civilization to large extent depends on what happens in the sphere of marriage and family. Zimmerman offers interesting analysis of the role that the family type plays in the development and functioning of the society. As a consequence he creates theory of interdependence of the analyzed spheres, which gives useful insights into current transformations of marriage, family and fertility as a result of the former. In his research Zimmerman distinguishes between trustee family, domestic family and atomistic family. The types he presents are connected with certain cultures and the last one the atomistic family is the one that corresponds best with changes introduced by postmodernization, while the second domestic family can be (more or less) connected with modernity. This author claims that the most important contribution of the family for a civilization is the fact that this primary group is a dominant entity which influences the structure of the whole society. By comparing the three types of family listed above he shows how each of them is linked with the phases of civlizational development. It means that the trustee family is characteristic of the early stages of civilization's development, and at the same time is to decentralized and not mobile enough to be functional for the developed society. When it comes to atomistic family, Zimmerman connects it with the stage of civilizational decline when bonds between family members become weaker and the individual interest becomes more important than the well-being of a family [see Zimmerman, 2008, p. 247]. According to this author only the last of the three types the domestic family is characteristic and crucial for the developed and flourishing civilizations. At

143 the same time this kind of family constitution often described as nuclear or elementary family is said to be the most functional in the perspective of the development and thus the universal family pattern of human beings [see Zimmerman 2008, p. 238]. It has advantage over atomistic and trustee types of family because it increases creative potential of a society. It does so because it provides relatively stable social structure and at the same time it enables individual initiatives and actions which are beneficial not only for the family but also for the civilization as a whole [see Zimmerman, 2008, p ]. If that is the case, it means that if the invidualization progresses as we observe it in the context of postmodernization stability and longevity is at stake, even though in terms of accomplishments of individuals it may seem to be outstanding and flourishing for some time. Zimmerman describes subsequent phases of this process which shows certain patterns which are possibile to discover not only in case of ancient Greece or Rome but within modern and postmodern civilization as well. He shows a scheme which resembles departure from familism understood as extraordinary status of the domestic family in culture which defines values and norms for actions within a given civilization. In case of shift towards atomistic family according to historical data presented by Zimmerman it leads to decline or even decomposition of a civilization [see Zimmerman, 2008, p. 255]. According to this autor, this process has a specific scenario. It starts from the situation when marriage losses its extraordinary status, which is followed by negation of its indissolubility and increase in divorce rates. In this way marriage is less often treated as civil institution and more often treated as private contract [see Zimmerman, 2008, p. 247]. It is folowed by drop in fertility rates and disappearance of public respect for parents and idea of authority in general. It results in elimination of the authentic meaning of marriage ceremony and is accompanied by reluctance to family and marital life. It has its impact on the fact that people refuse to undertake or fulfill marital and parental duties and it leads to decrease in respect towards them. It is accompanied by the growing acceptance for unmarried cohabitation, casual relationships and adultery. The next stage is connected with disobedence of youth and spread of juvenile delinquency which makes parenthood mored demanding and difficult for those who raise children. In the final stage common acceptance for all kinds of sex perversions becomes fact [see Zimmerman, 2008, p. 255]. It is also worth mentioning that all this transformations are supported by development of theories and narratives which aim at justification of alternative practices which break social and cultural norms. Transformations described here are presented in the folowing figure (Figure 1.).

144 Figure 1. TRANSFORMATIONS OF THE STATUS OF MARRIAGE AND FAMILY IN THE WESTERN 1. Marriage looses its sacredness more often is broken by divorce. Number of children decreases 2. Real meaning of the marriage ceremony is lost 3. Respect for parents and idea of authority decreases. Reluctance towards marriage and parenthood grows 4. People refuse to undertake or fulfill marital and parental duties 5. Growing acceptance for unmarried cohabitation, casual relationships and adultery 6. Disobedence of youth and spread of juvenile delinquency 7. Common acceptance for all kinds of sex perversions Based upon:. C.C. Zimmerman, Family and Civilization, ISI Books, Wilmington 2008, p ; 255. See also: P. Thangiah, Family: Home or Call Centre? Xulon Press, 2008, p. 27; and C.R. Swindoll, The Quest for Character: Inspirational Thoughts for Becoming More Like Christ, Zondervan Publishing House, Grand Rapids 1993, p

145 Taking into account what was presented here, we can claim that the Western civilization gradually looses its unique position and declines. To large extent it happens because of the socio-demographic processes that we have analyzed and culture that stands behind them. 4. THE BIG WHY OF THE WEST AFTER POSTMODERNIZATION WHERE DO WE GO? In the light of what was described above it is necessary to ask about the future prospects for the civilization which has come to such a condition. It means that one has to ask about the fundamental values that the West chooses as the components of its identity. When we look at the postmodern shift that was described earlier we see that it must have serious consequences for the culture understood as norms, values, beliefs and motivations that people, groups and institutions decide to follow in their activity. Their role is crucial because they serve as driving forces of attitudes and decisions which shape reality. It means that every civilization is founded upon some culture which influences the way it develops. Interestingly it is presented by Takeshi Umehara, who writes: any individual civilization necessarily has certain central ideas. When these ideas are valid and effective at a certain stage of history, then that civilization and the nation founded upon its principles are strong and prosperous. When, at another stage, the principles of that civilization go against the movement of history, then that civilization faces a decline [Umehara, 2009, p. 47]. Here we touch the issues connected with development and transformations of civilizations, which becomes more and more often discussed topic. It is visible in works of contemporary authors such as David P. Goldman, Francis Fukuyama, Niall Ferguson. It is also worth mentioning that in this area of research one can find important contributions from such recognized authors like Oswald Spengler, Florian Znaniecki, Carle C. Zimmerman, Feliks Koneczny or Alfred Sauvy. The last of them presents the diagnosis which was offered more than seventy years ago. In his article On the Relations Between Domination and the Numbers of Men he recalls emitent demographer Frank Notestein who wrote, that by launching a program of modernization, the now dominant powers would in effect be creating a future world in which their own peoples would become progressively smaller minorities and possess a progressively smaller proportion of the world s wealth and power" [Milbank Memorial Fund, 1944, p. 156 cited in: Sauvy, 1953, p. 47]. To some extent we are already witnesses of this process although in case of the West it is systematically softened by immigration which helps those societies function and develop. However it is necessary to mention the fact of cultural

146 change which slowly but gradually transforms the West and its identity. The future will show if this is going to be a change for better or for worse. So far we observe radical shift in values of our culture which somehow is responsible for the last centuries of western development, which contributed in many ways to positive transformations of other regions. Some short presentation of these changes in values is offered in the table below (Table 1.). Table 1. Comparison of Postmodern and Traditional Values (POST)MODERN over TRADITIONAL subjective over objective individual over social reward here and over delayed reward opinion now over truth self over we rights over obligations freedom over responsibility pleasure over joy wants over needs momentary over eternal The relation between this cultural shift and civilizational condition of the West becomes more and more evident these days. The demographic tendencies indicate very precisely that if nothing changes our societies will be described in future history books as an example of unprecedented disappearance. As Goldman writes, for the first and only time in recorded history leaving aside fragmentary evidence from late antiquity prosperous, secure, and peaceful societies facing no threat have elected to pass out of existence [Goldman, 2011, p. 15]. Among various factors we tried to analyze here one seems to be of greater importance. The secularization and the crisis or loss of faith it may bring are serious challenges of our time. We find it confirmed in the statement of the Japanese philosopher Takeshi Umehara, who writes that "( ) if there is nothing beyond death, then what is wrong with giving oneself wholly to pleasure in the short time one has left to live? The loss of faith in the 'other world' has saddled modern Western society with a fatal moral problem" [Umehara, 1999, p. 46].

147 Once again we learn about this interaction from Goldman, who reminds us that without the hope of immortality we cannot bear mortality. Cultures that have lost he hope of immortality also lose the will to live. Culture is the stuff out of which we weave the perception of immortality [Goldman 2011, p. 351]. If these are the real factors which are at play in current situation it means that no political or economic remedies are able to cure and bring our civilization back to life. The only realistic way that seems to promise anything is to look back at the spiritual sources that gave rise to the West and shaped its identity. The first step to revival is to understand this Big Why which consists of certain norms, values and beliefs. It is necessary to see what is so unique about them and how they created the civilization that probably most of us do not want to lose. LITERATURE Bauerlein, M. (2011). An Unnatural Habitat: The Separate Lives of Adolescents. In: ed. N. Schaefer Riley, C. Rosen (ed.), Acculturated (61-68). West Conshohocken, PA: Templeton Press. E. Dichter, E. (1960). The Strategy of Desire. Garden City, NY: Doubleday, cited in: Baudrillard, J. (1988), The System of Objects. In: Baudrillard J., Selected Writings, M. Poster (ed.), (10-28). Stanford University Press. Elias, N. (1991). The Society of Individuals. New York & London: Continuum. Frejka, T., Westoff C.F. (2006). Religion, Religiousness and Fertility in the U.S. and in Europe, Max Planck Institute for Demographic Research WORKING PAPER WP , May, ( ). Goldman, D.P. (2011), It s Not the End of the World. It s the End of You. New York: RVP Publishers. Inglehart, R. (1995). Changing Values, Economic Development and Political Change. International Social Science Journal, no. 145, ( ; ). Milbank Memorial Fund. (1944). Demographic Studies of Selected Areas of Rapid Growth, Proceedings of the Round Table on Population Problems. New York. Sauvy, A. (1953). On the Relations Between Domination and the Numbers of Men. Diogenes, vol. 1 no. 3, (31-49). Schulz, N. (2013). Home Economics. The Consequences of Changing Family Structure. Washington D.C.: AEI Press. Umehara, T. (2009). Ancient Postmodernism. New Perspectives Quarterly, Fall, Umehara, T. (1999). The Civilization of the Forest. New Perspectives Quarterly, Vol. 16, Issue 2, Spring, (). Zimmerman, C.C. (2008). Family and Civilization. Wilmington: ISI Books.

148 Agnieszka MORAWIAK NOWE WYZWANIA. ZARZĄDZANIE WIEDZĄ I WIEKIEM WE WSPÓŁCZESNYM PRZEDSIĘBIORSTWIE Streszczenie: XXI wiek można nazwać erą cywilizacji informacyjnej, gdzie wiedza stała się specyficznym rodzajem zasobów wielu organizacji a także integralną częścią każdego pracownika. Szybko zachodzące zmiany polityczne, społeczne, ekonomiczne a przede wszystkim technologiczne wymuszają na współczesnych firmach poszukiwanie właściwego kierunku rozwoju i sposobu zarządzania. Jednym z istotnych czynników stymulujących rozwój gospodarczy są procesy demograficzne. Odwrócona piramida demograficzna, w wyniku której społeczeństwo się starzeje, stanowi zagrożenie dla firm gdyż już dziś zauważa się brak zastępowalności kadry pracowniczej. Dostrzeganie tych zmian i poszukiwanie innowacyjnych rozwiązań może być podstawą zwiększenia własnej konkurencyjności. Dlatego organizacje coraz częściej wprowadzają do programu rozwoju zarządzanie wiedzą i raczkujące zarządzanie wiekiem. Inwestując w starszą kadrę pracowniczą firmy nie tylko dostosowują się do potrzeb rynku, ale również zapobiegają wykluczeniu osób starszych z rynku pracy. Taka postawa prowadzi do dialogu międzykulturowego i zmian w kulturze organizacji. Słowa kluczowe: Zarządzanie wiedzą, zarządzanie wiekiem, innowacja, rozwój organizacji, grupa wiekowa 50+ NEW CHALLENGES. KNOWLEDGE AND AGE MANAGEMENT IN A MODERN ENTERPRISE Summary: The twenty first century can be named the era of information civilization where knowledge has become a specific type of resources of multiple organizations and also an integral part of each employee. Quickly occurring political, social, and economic changes, and above all, technological changes force today's business organizations to search for the correct direction of development and the right mode of management. Demographic processes are one of the essential factors stimulating economic growth. The inverted demographic pyramid as a result of which a society ages, poses a risk to businesses since there has been noticed a lack of workforce disposability. The observation of these changes and the search for innovative solutions can be grounds for the increase in one's own competitiveness. Thus, organizations have increasingly Wyższa Szkoła Bankowa, Wydział Finansów i Zarządzania, Instytut Zarządzania i Marketingu 148

149 introduced knowledge management and fledging age management into their development program. Investing in older staff, enterprises not only adjust to the market needs but also prevent the exclusion of the elderly from the job market. Such an attitude leads to a multicultural dialogue and changes to the organizational culture. Key words: knowledge management, age management, innovation, organization development, age group 50+ WSTĘP Starzenie się człowieka jest nie tylko nieuniknionym, ale i naturalnym procesem występującym we wszystkich społeczeństwach. Stało się też kluczowym czynnikiem kształtującym sytuację na rynku pracy. W wysoko rozwiniętych gospodarkach proces ten stał się wyzwaniem, z którym zmagają się nowoczesne organizacje. Pracodawcy już dawno dostrzegli, że dobrze przygotowani pracownicy do wykonywania swoich obowiązków są największym kapitałem każdej organizacji. Zmiany demograficzne, które już występują, ale i te prognozowane, wymuszają zastosowanie zmian innowacyjnych w przedsiębiorstwie zarówno wobec pracowników jak i metod zarządzania. Trzecia fala o której pisał Toffler prezentuje światu znaczenie informacji, nowe technologie, cyfryzacje, instytucje elektroniczne, odwołuje się do zasobów umysłowych (Toffler, 1997, s. 44). Przedsiębiorstwa, które nie dostrzegają zachodzących zjawisk, bądź je ignorują są skazane na porażkę. Zarządzanie jest dynamiczną dziedziną wymagającą śledzenia zmian zachodzących w samym przedsiębiorstwie i w jego otoczeniu. Zmiany są wieloaspektowe i dotyczą zarówno sfery ekonomicznej, politycznej, technologicznej, organizacyjnej, ale również społecznej. Postęp cywilizacyjny i zmiany kulturowe stawiają przed ludźmi starszymi, w tym i starszymi pracownikami, nowe wyzwania. Jednym z nich jest konieczność ciągłego uczenia się i przystosowywania do nowych warunków. Bez względu na wiek i stan zdrowia w każdym człowieku tkwi moc kreacji i siła ducha pozwalające wykroczyć poza to, co osiągalne. Rozwój może następować na każdym etapie życia jeżeli tylko człowiek posiada odpowiednią motywację do działania. W poprzednim XX wieku ekonomia interesowała się przede wszystkim dwoma czynnikami produkcji: kapitałem i pracą. Obecnie niemal najważniejszym zasobem przedsiębiorstwa staje się wiedza zorientowana na kształtowanie odpowiednich zachowań pracowników. Proces modernizacji rozpoczęty w XXI wieku spowodował, że ludzie zostali wyzwoleni z form społeczeństwa przemysłowego. W procesie dojścia do gospodarki opartej na wiedzy w ewolucji społeczeństwa wyróżnia się kilka er rozwoju: rewolucja trwającą tysiące lat, 149

150 tworzenie społeczeństwa przemysłowego trwające około 300 lat, trzecia fala, która przyniosła z sobą nowy styl życia oparty na różnicach, odnawialnych źródłach energii, nowych metodach produkcji i wiosce elektronicznej (Toffler, 1997, s ). Świat wkroczył w epokę gdzie świadome pozyskiwanie i przetwarzanie informacji stanowi klucz do sukcesu. Informacja stała się dobrem niematerialnym, elementem działalności gospodarczej i społecznej, integralną częścią pracy każdego pracownika, jest nośnikiem wartości przedsiębiorstwa (Kiełtyka, 2002, s. 18). Inwestowanie firmy w kapitał pracowników poprzez zarządzanie wiedzą oraz zarządzanie wiekiem prowadzi firmę do przewagi konkurencyjnej a pracowników 50+ do aktywizacji. Stanowi ono ochronę przed pozostaniem na bocznicy pędzącego pociągu rozwoju zawodowego. Dostosowanie struktury organizacyjnej firmy oraz metod zarządzania do nowych wyzwań i postępu informatycznego warunkuje rozwój przedsiębiorstwa. Wiedza postrzegana jest jako środek umożliwiający utrzymanie konkurencyjności, ale również jako narzędzie opracowywania własnych celów rozwoju i wzrostu przedsiębiorstwa (Rutkowski i Mruk, 2002, s. 181). Uświadomienie sobie wartości kapitału intelektualnego sprawiło, że stał się on ważniejszy od aktywów fizycznych firmy. Na potencjał wiedzy zwracali już uwagę starożytni filozofowie z Platonem na czele. Wiedza według nich była stanem świadomości i mądrości, które prowadziły do osiągnięcia stanu doskonałości (Harari, 1994, s. 58). Wiedza zawsze była w centrum szczególnego zainteresowania myślicieli a w XX wieku stała się kluczem do sukcesu w ekonomii i biznesie. 1. ZARZĄDZANIE WIEDZĄ SZANSĄ ROZWOJU ORGANIZACJI I STYMULACJĄ DLA PRACOWNIKÓW 50+ Powierzchnia, nieruchomości, urządzenia, surowce, finanse, siła robocza danego przedsiębiorstwa przestaje być kryterium oceny jego możliwości produkcyjnych. Rewolucja i rozwój technik telekomunikacyjnych sprawiły, że to wiedza stała się podstawowym kapitałem firmy. Zasoby wiedzy i kompetencje, którą dysponuje ludzkość rosną na przestrzeni wieków zgodnie z przebiegiem funkcji wykładniczej. Musiało minąć 300 lat od wynalezienia przez Gutenberga prasy drukarskiej aby ludzkość podwoiła zasoby swej wiedzy. Dziś wystarczy na to już tylko 5 lat. W trzecim kwartale XX wieku wydano tyle samo książek, ile przez pół tysiąclecia po wynalezieniu druku (Probst, Raub i Romhardt, 2002, s. 17). Zasoby wiedzy to intelektualne aktywa organizacji, to suma wiedzy indywidualnych pracowników i całych zespołów. Należą do nich również dane i informacje pochodzące z zewnątrz firmy, na bazie których budowany jest sukces (Probst, Raub i Romhardt, 2002, s. 35). Gospodarka oparta na wiedzy jest gospodarką w której produkcja, dystrybucja i wykorzystywanie wiedzy jest główną siłą napędową wzrostu, kreowania, bogactwa i zatrudnienia wzdłuż wszystkich przemysłów (Herman, 150

151 2003, s. 140). Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie prowadzi do tworzenia organizacji inteligentnej, sprzyja wzrostowi kompetencji pracownika również tego starszego, prowadzi do otwartości na nowe poglądy, służy prorozwojowym oczekiwaniom pracowników, pozwala na indywidualny rozwój oraz identyfikacje mocnych i słabych stron kadry pracowniczej (Morawski, 2005, s. 203). Instytucja inwestująca w kapitał wiedzy stawia na kompetencje, kreatywność i kulturę przedsiębiorstwa. Zgodnie z założeniami, to właśnie ludzie decydują o sukcesie są oni dynamicznym jej kapitałem (Kisiel, 2013, s. 29). Organizacje stawiające na sukces muszą stosować innowacje w zarządzaniu. Jedną z nich jest inwestowanie w starszych pracowników poprzez zarządzanie wiekiem oraz umiejętne zarządzanie wiedzą. Zwróćmy teraz uwagę na zarządzanie wiedzą. Ze względu na interdyscyplinarny charakter zjawiska istnieje wiele definicji zarządzania wiedzą. Davenport i Prusak w 1998 roku uważali że zarządzanie wiedzą polega na wykorzystywaniu zasobów, które organizacja prawdopodobnie już posiada dobrze funkcjonujących rozwiązań w zakresie zarządzania systemami informacyjnymi, zmianami organizacyjnymi oraz zasobami ludzkimi (Jashapara, 2006, s. 27). W 1999 roku Skyrme uważał, że jest to świadome i systematyczne zarządzanie fundamentalną wiedzą oraz procesami jej tworzenia, gromadzenia, porządkowania, upowszechniania i wykorzystywania w ramach osiągania celów organizacji (Jashapara, 2006, s. 27). Jak zauważa Bogusz Mikuła Wiedza do celów zarządzania jest różnie definiowana. Jej najczęstsze ujęcia traktują ją jak : powiązanie informacji z ich zrozumieniem efekt myślowego przetworzenia informacji i doświadczeń oraz uczenia się ogół wiadomości człowieka odzwierciedlenie stanu rzeczywistości w umyśle człowieka potwierdzone przekonanie (Mikuła, 2007, s. 113). Opierając się na definicjach zarządzania wiedzą powstało wiele modeli całościowego podejścia do tego zagadnienia. Jedną z koncepcji przedstawił Jashapara Ashok eksponując aspekt procesów uczenia się oraz aspekt technologiczny. 151

152 Rysunek 1. Zintegrowany model zarządzania wiedzą Zarządzanie wiedzą Strategie Systemy i technologie Organizacyjne uczenie się Kultura Kapitał intelektualny Sprawność i skuteczność organizacyjna Zarządzanie zmian Wdrażanie Poszukiwanie wiedzy Upowszechnianie wiedzy Wykorzystywanie wiedzy Źródło: (Jashapara, 2006, s. 366). Zarządzanie wiedzą to wymiana poglądów, spojrzenie na sprawę z innej perspektywy, wykorzystywanie umysłu ludzkiego do wyciągania wniosków i podejmowania decyzji. To przebłysk intuicji prowadzący do innowacji, ale również wykorzystywanie nowych technologii informatycznych czy nieoficjalnych norm i przyzwyczajeń panujących w przedsiębiorstwie, a także opowieści i anegdoty, które pracownicy sobie przekazują (Evans, 2005, s ). Do instrumentów zarządzania wiedzą należą: misja oparta na wiedzy oraz strategia konkurencyjna instrumenty społeczno-kulturowe instrumenty ekonomiczno-finansowe instrumenty instytucjonalno-prawne instrumenty technologiczno-informacyjne (Koźminski, 2005, s. 109). Przejmowanie, tworzenie, magazynowanie, przetwarzanie i wykorzystywanie wiedzy w tych zakresach prowadzi firmę do przewagi konkurencyjnej. Firma wykorzystuje własny potencjał wiedzy, ale również wiedzę klientów i innych firm oraz wiedzę społeczną, polityczną i administracyjną ogólnie dostępną. System zarządzania wiedzą może być wspomagany wieloma technikami, narzędziami czy metodami. Literatura przedmiotu podaje wykorzystywany do tego celu, na przykład mentoring zakładający ciągłe i sprzężone uczenie się. Jest to proces sprawowania opieki nad pracownikiem od momentu zatrudnienia do osiągnięcia dojrzałości zawodowej. Pracownicy o wyższych kompetencjach uczą nowo zatrudnionych. Wzajemna praca ma wzmacniać, rozwijać samoświadomość i samorealizację, uczy szerszego spojrzenia na problemy, pozwala nabyć umiejętności właściwego rozwiązywania problemów (Ziębicki, 2007, s. 273). Pracownicy uczestniczący w mentoringu dzięki wsparciu łatwiej przystosowują 152

153 się do nowych wyzwań i obowiązków. Współpraca zróżnicowanych wiekowo pracowników zwiększa wydajność pracy, podnosi motywację wśród załogi, łączy doświadczenie z kreatywnością. Ponadto mentoring pozwala pracodawcy ograniczać koszty związane z zewnętrznymi szkoleniami a także pomaga w tworzeniu otwartej na zmiany atmosfery w firmie. Kolejnym narzędziem przydatnym w zarządzaniu wiedzą jest benchmarking, czyli poszukiwanie efektywnych metod działalności pozwalających osiągnąć przewagę konkurencyjną. Jest to proces ciągłego uczenia się od najlepszych, to poszukiwanie i wdrażanie rozwiązań sprawdzonych w innych organizacjach. Pozwala on na wzrost innowacyjności, efektywności i ciągły rozwój organizacji. Jednakże proces ten wymaga rozległej wiedzy, dużego doświadczenia oraz czasu realizacji. Jest to systematyczna analiza działań podejmowanych przez konkurentów. Jego zastosowanie umożliwia śledzenie wzorcowych procesów na zewnątrz i wewnątrz organizacji, podejmowanie trwałej współpracy z innymi firmami ( ), stymulowanie nowatorskich rozwiązań, dokładne określenie własnej pozycji rynkowej, oddziaływanie motywujące na załogę (Ziębicki, 2007, s. 257). Z kolei istotą coachingu jest branie pod uwagę działań jednostki bez narzucania jej wcześniejszych rozwiązań, potęguje ono chęć uczenia się o ile starannie zostaną dobrani do tego trenerzy. Osoby takie powinny poza wiedzą posiadać umiejętności obserwacji, diagnozowania, doradzania i odpowiedzialności za firmę (Ziębicki, 2007, s. 271). Coaching jest jakby indywidualnym szkoleniem dostosowanym do możliwości jednostki wykorzystującym wiedzę i doświadczenie trenera, jest dwustronnym procesem rozwoju pracowników firmy zapewniającym sprzężenie zwrotne (Parsloe, 1998, s. 10). Łączenie wyżej wymienionych metod może przyczynić się do skutecznego rozwoju pracowników, wzrostu ich identyfikacji z firmą, rozwoju zespołowych form pracy oraz przeprowadzenia organizacji przez burzliwy proces zmian demograficznych. Zatem zarządzanie wiedzą ma usprawniać organizację i prowadzić do wzrostu jej kapitału intelektualnego. Jednym z pierwszych modeli organizacji opartej na wiedzy jest organizacja ucząca się. Uważa się, że moment jej powstania nastąpił w 1988 roku, ale ogólnie rozpowszechniona została w 1990 roku (Mikuła, 2007, s. 144). Organizacja ucząca się ewoluowała od postawy, że wiedza daje władzę do postawy, że należy dzielić się wiedzą, od nieregularnego szkolenia do szkolenia ustawicznego, od koncentracji na ekspertach po koncentracje na wszystkich pracownikach. Organizacja ucząca się preferuje orientację na klienta, celebrowanie współpracy, pełen dostęp do wiedzy i informacji (Galata, 2006, s. 58). Wyższą formą organizacji uczącej się jest organizacja inteligenta, której istotą jest system tworzący i wykorzystujący zbiorową inteligencję, strategia oparta na wiedzy wychwytywania okazji, struktura symetrycznej sieci zespołów i pracowników ( ) dominującym procesem zarządzanie wiedzą i kapitałem 153

154 intelektualnym, ( ) źródłem synergii synergia jako efekt pracy zespołowej, zespołów pracowniczych, wspólnot i pracowników wiedzy oraz współpracy z partnerami zewnętrznymi (Mikuła, 2005, s. 86). Zmiany demograficzne, jakie zachodzą w społeczeństwie wymuszają na przedsiębiorstwach inwestowanie w starszych pracowników, obejmowanie ich zgodnie ze strategią zarządzania wiedzą i edukacją ustawiczną. Człowiek uczy się całe życie i wciąż posiada możliwości adaptacyjne do nowych warunków. Pokolenie pracowników 50+ znalazło się w wyjątkowej sytuacji, przechodząc z ery analogowej w swej aktywności zawodowej muszą zmierzyć się z wyzwaniami ery cyfrowej i gospodarki elektronicznej. Pracodawcy często pomijają ich doświadczenie uważając, że jest nieadekwatne do panujących warunków gospodarczych. Generacja 50+ ma wiele do zaoferowania a ukierunkowana na rozwój firma powinna wykorzystać jej potencjał w zarządzaniu zasobami ludzkimi, by w trakcie postępujących zmian w strukturze wiekowej społeczeństwa dążyć do konkurencyjności przedsiębiorstwa. Starzejące się społeczeństwo będzie wymagało coraz więcej nakładów i opieki. Odwrócona piramida demograficzna pokazuje, że należy przedłużać aktywność zawodową pracowników. Błędem jest wypychanie starszych pracowników z rynku pracy. Należy zerwać ze stereotypami, że pracownik starszy przynosi straty, że jest schorowany, powolny, mniej wydajny, zamknięty na zmiany, że osoby w wieku przedemerytalnym to balast dla przedsiębiorstwa. Zarzuca się im brak kompetencji związanych z nowoczesnymi technologiami, posiadanie nawyków wyniesionych z poprzedniego systemu oraz to, że nie sprawdzają się jako część młodego zespołu (Diagnoza dobrych praktyk 2014, źródło internetowe). Wśród czynników ograniczających zatrudnienie osób starszych Barbara Sztur-Jaworska wskazuje: ukierunkowania ekonomiczne i społeczne takie jak bezrobocie, ageizm, systemy emerytalne zachęcające do stosunkowo wczesnego kończenia kariery zawodowej organizację pracy i technologię, tempo pracy, konieczność zdobywania nowych umiejętności i kwalifikacji, brak szkoleń dla pracowników cechy osób starszych jak: niskie wykształcenie, stan zdrowia, niechęć do przystosowywania się do nowych warunków, obawa przed konkurencją ze strony osób młodych (Sztur-Jaworska, 2005, s. 21). Zatem postawienie na tę grupę pracowników jest bardzo ważne. Należy inwestować w osoby starsze, gdyż prognozy wskazują że odsetek osób w grupie 50+ będzie znacząco wzrastał. Raport GUS z roku pokazuje, że liczba osób w starszym wieku produkcyjnym stale wzrasta w stosunku do osób młodych rozpoczynających życie zawodowe. Saldo tej wymiany z każdym rokiem jest coraz mniejsze. Badanie pokazuje, że w 2002 wynosiło 337 tys. osób, w 2007 r. 187,2 tys., w 2010 roku wystąpiła wartość ujemna 9,2 tyś. osób (BIP 2014, źródło internetowe). Zatem rynek pracy z roku na rok zasilany jest coraz mniejszą liczebnie generacją osób młodych, co skutkować będzie brakami kadrowymi na rynku pracy. 154

155 Należy mieć również świadomość tego, że aktywizacji zawodowej tej grupy pracowników może sprzyjać wykorzystywanie narzędzi zarządzania wiedzą, gdyż blisko połowa wiedzy jaką posiada człowiek przechowywana jest w umysłach ludzkich. Człowiek starszy nie tylko sam pożytkuje swoją wiedzę w pracy, ale może ją przekazywać młodszym pracownikom dzięki mechanizmom mentoringu. Osoby w wieku 50+ posiadają przecież, nie tylko ogromną wiedzę, ale również bogate doświadczenie. Dzięki szkoleniom, jakie zorganizuje im przedsiębiorstwo w tym zakresie, świetnie sprawdzą się w roli mentorów. Innowacyjna firma nie tylko inwestuje w uczenie starszych pracowników nowych technologii, ale również pomaga spełnić im nowe role zawodowe. Kształtując w starszych osobach nowe cechy, postawy i kompetencje zyska w nich nauczycieli młodszego pokolenia a także narzędzie rozwoju firmy. Korzystne okazuje się też posiadanie starszej kadry ze względu na rynek konsumencki i to z dwóch powodów. Po pierwsze osoby w starszym wieku to potężna grupa odbiorców, która odpowiednio przygotowana będzie korzystać z innowacyjnych produktów oraz usług. Zwiększanie populacji osób starszych wymusza na przedsiębiorstwach wyposażenie tej grupy społecznej w umiejętności korzystania z nowoczesnych towarów. Zatem nie tylko uczy się twórców, ale i odbiorców nowych technologii. Po drugie starsza kadra charakteryzująca się rzetelnością, cierpliwością, dokładnością i umiejętnością komunikacji z klientami stanowi cenny zasób dla firmy. 2. ZARZĄDZANIE WIEKIEM - AGE MANAGMENT WYZWANIEM DLA SEKTORA GOSPODARCZEGO I SPOŁECZNEGO Starzenie się społeczeństwa, niski przyrost naturalny oraz ujemny wynik zastępowalności kadry starszych pracowników młodymi powoduje, że cele polityki rynku pracy powoli ulegają zmianie. Spadek zasobów siły roboczej grozi nie tylko brakiem pracowników, ale i załamaniem systemu emerytalnego. Dlatego pracodawcy muszą odrzucić negatywny stereotyp dotyczący starszej kadry pracowników i idąc drogą innowacji wdrożyć w swoim przedsiębiorstwie zarządzanie wiekiem. Budowanie zespołów pracowniczych o różnym wieku, doświadczeniu i światopoglądzie stworzy właściwe środowisko pracy, w którym będzie rozwijać się każdy pracownik (Kuciński i Rutkiewicz, 2012, s. 32,33). Sukces firmy w dużej mierze może zależeć od kadry. Jedną z metod zapobiegających negatywnym tendencjom wobec starzenia się kadry pracowniczej i jej niskiej aktywności zawodowej jest zarządzanie wiekiem. Jest to stosunkowo młoda metoda zarządzania rozwijająca się zaledwie od kilkunastu lat w Stanach Zjednoczonych. W Polsce od 3-4 lat dzięki działaniom Akademii Rozwoju Filantropii metoda ta zyskuje na popularności. Zarządzanie wiekiem to podejście nastawione na pracowników dojrzałych, gdzie dla pracodawcy wiek pracownika jest naturalną koleją rzeczy, co należy wykorzystać z pożytkiem dla firmy. Zarządzanie wiekiem wykorzystuje aspekty oraz narzędzia zarządzania 155

156 ludźmi (human resources). Polega ono na takim zarządzaniu personelem by uzyskać efekt synergii pracy zróżnicowanego wiekiem personelu. Podstawa wprowadzenia takiej polityki zarządzania ma na celu ukierunkowanie ekonomiczne i społeczne przedsiębiorstwa, a także podążanie drogą postępu. Zarządzanie wiekiem to nic innego jak wykorzystywanie zalet wszystkich pracowników, to zarządzanie różnorodnością oraz korzystanie z zasobów kadrowych w celu zwiększenia efektywnego rozwoju. Zarządzanie wiekiem jest różnorodnie interpretowane, według autorów Vademecum z zakresu zarządzania wiekiem celem zarządzania wiekiem jest utrzymanie zatrudnienia osób starszych aż do wieku emerytalnego i dłużej poprzez wykorzystanie atutów i osłabienie wad osób w tym wieku, umożliwiające zapewnienie rentowności ich zatrudnienia (Leśniewska, 2011, s. 10). Zarządzanie wiekiem to specyficzne podejście do zarządzania zróżnicowanym wiekowo zespołem. Przez odpowiednie stosowanie dostępnych narzędzi zarządzania zasobami ludzkimi pracodawca może wykorzystać potencjał tkwiący w zróżnicowanej wiekowo ekipie pracowniczej. Oprócz starzenia się kadry pracowniczej i niskiej aktywności zawodowej osób starszych kolejnym powodem wprowadzania zarządzania wiekiem w firmach jest: zapobieganie dyskryminacji ze względu na wiek dostosowanie się do zmian polityki państwa względem zatrudnienia korzyści z różnorodności pracowników konieczność utrzymania zasobu kompetencji na odpowiednim poziomie (Litwiński i Sztanderska, 2014, źródło internetowe). Ponadto zarządzanie wiekiem pozwala zmniejszyć koszty pracy przez zmniejszenie absencji pracowników starszych dzięki uzyskanej profilaktyce zdrowotnej 50+, zmniejszenie kosztów dzięki rozwiązaniom ustawowym, na przykład całkowite zwolnienie pracodawcy od obowiązku płacenia składek na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych za pracowników, którzy ukończyli 55 lat kobiety, 60 lat mężczyźni. Takie rozwiązanie zmniejsza fluktuacje pracowników, gdyż kadra dojrzała z reguły jest lojalna wobec firmy, co z kolei zmniejsza koszty związane z rekrutacją personelu. Kolejnym atutem takiego rozwiązania jest możliwość pozyskiwania dofinansowania z Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (Zarządzanie wiekiem 2014, źródło internetowe). Wiek pracowników w wielu przypadkach stanowi atut dla pracodawcy i szanse dla przedsiębiorstw. Oto niektóre powody: Dobra znajomość firmy starsi pracownicy zwykle dobrze znają kulturę organizacyjną firmy jej wartości i oczekiwania, co pozwala na sprawne funkcjonowanie w ramach struktury. Ustabilizowana sytuacja rodzinna osoby starsze zwykle nie są zaangażowane w wychowywanie dzieci, przez co mogą być bardziej dyspozycyjne i rzadziej korzystać, na przykład z nagłych nieobecności. Z drugiej strony mniejsze wymagania finansowe (brak konieczności utrzymywania dużej 156

157 rodziny) pozwala im również podejmować pracę w mniejszym wymiarze godzin. Co więcej, posiadają duży zasób doświadczeń zawodowych i życiowych oraz kontaktów, które mogą procentować w pracy zawodowej. Transfer wiedzy od starszych do młodszych pracowników starsi pracownicy mogą przekazywać swoją wiedzę i doświadczenie młodszym kolegom, dzięki czemu rośnie efektywność pracy mniej doświadczonej kadry a jednocześnie wpływa to na umocnienie zespołu. Kontakty z klientami z kategorii 50+ biorąc pod uwagę globalne trendy demograficzne coraz większy odsetek odbiorców usług stanowią osoby dojrzałe. Tacy klienci mogą preferować kontakt z przedstawicielem firmy w zbliżonym wieku, a podobieństwo demograficzne może sprzyjać nawiązaniu relacji, wzajemnemu zrozumieniu oraz lepszemu wyczuciu potrzeb klienta. Wzrost prestiżu firmy odpowiednio prowadzona i promowana polityka zarządzania wiekiem pozwala budować pozytywny obraz organizacji na rynku i identyfikować ją z określonymi wartościami (Diagnoza dobrych praktyk 2014, źródło internetowe). Zarządzanie wiekiem ważne jest z wielu punktów widzenia. Zmniejsza koszty świadczeń społecznych, gdyż osoby 50+ mają dochód z pracy, zwiększa środki wpływające do budżetu z tytułu składek na ubezpieczenie zdrowotne i społeczne. Ogranicza skale wykluczenia społecznego tej grupy wiekowej. Przełamuje stereotypy na temat możliwości i zachowań osób starszych. Zarządzanie wiekiem, a właściwie działania podejmowane w tym kierunku, mają na celu również poprawę środowiska pracy a także możliwość jej wykonywania, ze zwróceniem uwagi na przedział wiekowy (Mól, 2008, s. 6). Należy również wspomnieć o narzędziach zarządzania wiekiem. Istotną rolę pełnią szkolenia dedykowane dla tej grupy wiekowej. Tematyka i forma powinny być dostosowane do potrzeb pracownika oraz powinny one uwzględniać ścieżki rozwoju kadry. Ważnym narzędziem są elastyczne formy zatrudnienia biorące pod uwagę potrzeby pracodawcy, ale i pracownika. Do systemu zarządzania wiekiem, jak wcześniej wspomniano, należy również odnowa i promocja zdrowia a także opracowanie programów przygotowania do emerytury dającego pracownikowi możliwość wyboru dalszej aktywności zawodowej. Ważny jest również rozwój wewnątrz firmy a także prowadzenie ewaluacji podejmowanych działań oraz oceny efektywności wdrażanych projektów. Pracodawca musi zadbać również o to, by odchodzący na emeryturę pracownik pozostawił w firmie swoją wiedzę i doświadczenie. Według Europejskiego Kodeksu Dobrych Praktyk (Europen od Good Practice), wypracowanego w 2000 roku przez Eurolic Age, zarządzanie wiekiem powinno obejmować siedem obszarów: rekrutacja nauka, szkolenie, rozwój i awans zawodowy awans i wewnętrzne przesunięcia pomiędzy stanowiskami elastyczne formy zatrudnienia i modernizacja pracy projektowanie stanowiska pracy i prewencja zdrowotna zakończenie zatrudnienia i odejście na emeryturę 157

158 zmiana podejścia do starszych pracowników (Szcześniak, 2013, s. 20). Świadomość zagrożeń jakie niesie za sobą starzenie się zasobów kadry pracowniczej nakazuje poszukiwanie w tym procesie możliwości rozwoju firmy. Należy zatem inwestować w rozwiązania wykraczające poza standardy zarządzania pracownikami. Należy inwestować w kapitał zróżnicowanych pracowników, odpowiadać na ich potrzeby, budować z nimi strategię rozwoju organizacji. PODSUMOWANIE Żyjemy w znamiennych czasach fundamentalnych a nawet rewolucyjnych przemian cywilizacyjnych. Starzejące się społeczeństwo a także niski wskaźnik zatrudnienia starszej grupy wiekowej nakreślają przed ludźmi widmo kryzysu gospodarczego spowodowanego niedoborem kadry pracowniczej. Pracodawcy dostrzegają problem wzrostu populacji osób starszych co sprawia, że rośnie w nich również świadomość co do potrzeby aktywizacji zawodowej osób 50+. Wychodząc naprzeciw wymaganiom rynku należy już dziś wdrażać odpowiednie środki zaradcze, by jak najmniejsza liczba starszych pracowników korzystała z świadczeń społecznych. Firmy stawiające na dalekosiężny rozwój dostrzegają swoją szansę w nowych technologiach zarządzania a co za tym idzie mogą one powstrzymać hamowanie rozwoju gospodarczego, a nawet zapobiegać kryzysowi finansowemu czy społecznemu. Starsza kadra pracownicza to cenny kapitał każdej organizacji. Są oni wiarygodni, lojalni a dynamiczność młodych kolegów zastępują doświadczeniem i mądrością nabytą w ciągu dziesiątek lat pracy. W osiąganiu efektywności organizacji i sukcesu firmy istotną rolę odgrywa stosowanie nowoczesnych technologii informacyjnych ICT. Zmieniający się dynamicznie rynek pod wpływem procesów demograficznych wymaga świadomego wykorzystywania atutów poszczególnych pracowników. Wdrażanie strategii zarządzania wiedzą oraz wiekiem w przedsiębiorstwie umożliwi nie tylko realistyczne podejście do zagadnienia starości. Wpłynie również na poprawę jakości funkcjonowania organizacji poprzez transfer wiedzy pomiędzy pracownikami i pozwoli firmie nadążyć za galopującym postępem technologicznym. Zarządzanie wiedzą oraz zarządzanie wiekiem nie pozwoli generacji 50+ sprowadzić się do roli statystów, wyposaży ich w kompetencje konieczne do poruszania się po cyfrowym świecie XXI wieku. Inicjatywa musi również wypływać z postawy samych zainteresowanych 50+, by nie zostać wykluczonym z pędzącego postępu gospodarczego i społecznego. Muszą oni mieć motywacje życiowe i chęć poprawy własnego życia, muszą stawiać się do dyspozycji pracodawcy jeżeli tylko on prowadzi firmę w kierunku inteligentnego rozwoju. 158

159 LITERATURA Evans, Ch. (2005). Zarządzanie wiedzą. Warszawa: Wydawnictwo PWE. Galata, S. (2006). Sztuka zarządzania organizacjami, zasoby, sposoby, perspektywy. Warszawa: Wydawnictwo Difin. Mikuła, B. (2005). Organizacyjne uczenie się. W: K. Perechuda (red.), Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie. Warszawa: Wydawnictwo PWE. Harari, O. (1994). The Brain-Based Organization. W: Management Review, June Jashapara, A. (2006). Zarządzanie wiedzą. Warszawa: Wydawnictwo PWE. Kiełtyka, L. (2002). Komunikacja w zarządzaniu. Warszawa: Wydawnictwo Placet. Kisiel, A. (2013). Zarządzanie przez odpowiedzialność. Podstawa odpowiedzialnego biznesu. Warszawa: Wydawnictwo Difin. Koźmiński, A.K. (2005). Zarządzanie w warunkach niepewności. Podręcznik dla zaawansowanych. Warszawa: Wydawnictwo PWE. Kuciński, M., Rutkiewicz M. (2012). Zarządzanie wiekiem sposobem aktywizacji 50+. Bydgoszcz: Wydawnictwo Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej. Leśniewska A., Romanowicz K., Kozłowski P., Leśniewski R. i Romanowicz M. (red.) (2011). Vademecum z zakresu zarządzania wiekiem. Warszawa: Polska Agencja Przedsiębiorczości. Herman, A. (2003). Zarządzanie wartością przedsiębiorstwa w gospodarce opartej na wiedzy. W: I.K. Hajduk (red.), Przedsiębiorstwo przyszłości. Nowe paradygmaty zarządzania europejskiego. Warszawa: Wydawnictwo Instytut Organizacji i zarządzania w Przemyślu ORGMASZ. Mikuła, B. (2007). Wprowadzenie do gospodarki i organizacji opartych na wiedzy. W: B. Mikuła, A. Pietruszka-Ortyl i A. Potocki(red.), Podstawy zarządzania przedsiębiorstwami w gospodarce opartej na wiedzy. Warszawa: Wydawnictwo Difin. Mikuła, B. (2005). Organizacyjne uczenie się. W: K. Perechuda (red.), Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie. Warszawa: Wydawnictwo PWE. Morawski, M. (2005). Zarządzanie wiedzą w perspektywie personalnej. W: K. Perechuda (red.), Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie. Warszawa: Wydawnictwo PWN. Mól, D. (2008). Osoby 50+ na rynku pracy. Warszawa: Biuletyn Fundacji Inicjatyw Społeczno Ekonomicznych. Parsloe, E. (1998). Coaching i mentoring. Warszawa: Wydawnictwo PETIT. Potocki, A. (2007). Podstawy zarządzania przedsiębiorstwami w gospodarce opartej na wiedzy. Warszawa: Wydawnictwo Difin. Probst, G., Raub, S. i Romhardt K. (2002). Zarządzanie wiedzą w organizacji. Kraków: Oficyna Wydawnicza. Rutkowski, J.P. (2002). Nowe technologie informatyczne jako narzędzie komunikowania się przedsiębiorstwa z otoczeniem. W: H. Mruk (red.), Komunikowanie się w biznesie. Poznań: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej. Mikuła, B. (2002). Organizacyjne uczenie się. W: B. Mikuła, A. Pietruszka-Ortyl i A. Potocki (red.), Podstawy zarządzania przedsiębiorstwami w gospodarce opartej na wiedzy. Warszawa: Wydawnictwo Difin. Szcześniak, A. (red.) (2013). Dobre praktyki w zarządzaniu wiekiem i zasobami ludzkimi ze szczególnym uwzględnieniem pracowników 50+. Warszawa: Instytut Badań nad Demokracją i Przedsiębiorstwem Prywatnym. Sztur-Jaworska, B. (2005). Co wiemy o dyskryminacji ze względu na wiek? Głos ekspertów, doświadczenia osób starszych. Warszawa: Akademia Rozwoju Filantropii w 159

160 Polsce. Toffler, A. (1997). Trzecia fala. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy. Ziębicki, B. (2007). Coaching i mentoring. W: B. Mikuła, A. Pietruszka-Ortyl i A. Potocki (red.), Podstawy zarządzania przedsiębiorstwami w gospodarce opartej na wiedzy. Warszawa: Wydawnictwo Difin. ŹRÓDŁA INTERNETOWE Diagnoza dobrych praktyk metod aktywizacji zawodowej osób w wieku 50+, wwsi.edu.pl/upload/list/diagnozadobrychpraktyk ( ). Litwiński J., Sztanderska U., Zarządzanie wiekiem w przedsiębiorstwie, ( ). ( ). Zarządzanie wiekiem szansą dla przedsiębiorstw. Mini przewodnik zarządzania, ( ) 160

161 Anna PRZEWOŹNA SKOWROŃSKA Sylwia WNUK Monika BRENK SKUTKI EMIGRACJI POLAKÓW DLA SYSTEMU EMERYTALNEGO Streszczenie: W dzisiejszych czasach bardzo wielu ludzi wyjeżdża za granicę w poszukiwaniu pracy, lepszego życia, gdyż w naszym kraju ciężko jest znaleźć sobie dobrze płatne stanowisko pracy. W artykule przedstawimy skutki emigracji Polaków i wpływ na system emerytalny. Część pierwsza opracowania będzie wprowadzeniem w definicje takie jak: emigracja, kierunki emigracji, skutki emigracji, system emerytalny w Polsce. Druga część to dane statystyczne dotyczące emigrantów. Ile osób wyjechało w ciągu ostatnich 5 lat. Czy zamierzają wrócić. Jaka jest ich sytuacja finansowo ekonomiczno prawna zagranicą. Trzecia część to podsumowanie emigracji w stosunku do polskiego systemu emerytalnego. Podstawowym pytaniem jest czy emigracja Polaków ma wpływ na system emerytalny w Polsce. Czy zmniejszona liczba mieszkańców w Polsce ma realny wpływ na reformy w dziedzinie ubezpieczeń społecznych. Słowa kluczowe: emigracja, system emerytalny, zarobki. IMMIGRATION CONSEQUENCES FOR PENSION SYSTEM Summary: The first part of the development will be the introduction of definitions such as emigration, immigration trends, the effects of emigration, the pension system in Poland. The second part is the statistics on immigrants. How many people have left in the past 5 years. Do you intend to return. What is their financial situation - and economic - Legal abroad. The third part is a summary of emigration in relation to the Polish pension system. Politechnika Poznańska, Wydział Inżynierii Zarządzania 161

162 1. DEFINICJE I KATEGORYZACJA POJĘĆ 1.1. EMIGRACJA ZAKRES POJĘCIOWY Słowem emigracja możemy zdefiniować przynajmniej dwa pojęcia. Pierwsze z nich to opuszczenie rodzinnego państwa na stałe lub na określony czas. Samo słowo wywodzi się z łaciny i oznacza wyprowadzenie się. Drugi ze sposobów definiuje emigrację jako ogół wychodźców (emigrantów), którzy wyjechali z kraju. Migracja to przemieszczanie się ludności, którego celem jest zmiana miejsca pobytu. Przyczyny migracji to między innymi: pogorszenie się sytuacji ekonomicznej w kraju, relatywne polepszenie się warunków życia za granicą, zmiany sytuacji politycznej w kraju. W ostatnim okresie znaczącą przyczyną migracji są względy zawodowe, poszukiwanie bardziej satysfakcjonujących warunków pracy lub uzyskanie ofert bezpośrednio od nowego pracodawcy. To ostatnie zjawisko, dotyczące zwłaszcza wysokiej klasy fachowców i naukowców określa się mianem drenażu mózgów (Kubiak, 1999, s. 243). Migracje dzieli się na: wewnętrzne (w obrębie jednostki administracyjnej, zaliczają się do nich migracje ze wsi do miast), zewnętrzne (poza granice kraju), migracje czasowe (w tym sezonowe), migracje trwałe. Formy migracji: emigrację (wyjazd z kraju), imigrację (przyjazd), reemigrację (zakończenie emigracji czasowej), repatriację (finansowany przez państwo lub inne instytucje powrót obywateli danego kraju lub ich potomków z zagranicy), przesiedlenia (organizowane przez dane państwo transfery ludności w obrębie jego granic), - deportację (usankcjonowane przez prawo krajowe lub międzynarodowe przemieszczenie danej osoby poza granice państwa). Obecnie najczęstszymi migracjami są te o charakterze zarobkowym, wcześniej dominowały motywacje polityczne i religijne (Sakson, 2007) SKUTKI EMIGRACJA ZAROBKOWEJ W przypadku Polski i niejednokrotnie dość prostych pracy wykonywanych przez polskich pracowników, często zdarza się, że po okresowym wyjeździe za 162

163 pracą dany emigrant wraca do kraju z zebranym kapitałem i rozpoczyna tutaj nowe życie, np. prowadząc działalność gospodarczą. Z drugiej jednak strony, zdarza się, że do krajów Zachodnich wyjeżdżają bardzo dobrzy specjaliści, którzy choć kształceni w Polsce (czyli w trakcie nauki finansowani z funduszy publicznych), wzmacniają PKB i jakość życia w innych krajach. Bardzo obrazowym przykładem takiego zjawiska są wyjazdy lekarzy zjawisko to było w ostatnich latach na tyle nasilone, iż w pewnych częściach Polski zaczęło ich po prostu brakować. Migracje zarobkowe mogą mieć pozytywne i negatywne skutki. Pozytywną stroną jest z pewnością możliwość zdobycia doświadczenia i zgromadzenie potrzebnych oszczędności, jednocześnie jednak człowiek narażony jest na różnego rodzaju deprawacje, związane choćby z brakiem zaplecza kulturowego, poczuciem izolacji, odłączeniem od rodziny itp. Od momentu wejścia Polski do UE i otwarcia granic wielu rozwiniętych państw Europy Zachodniej ma pracowników z Polski. Obserwujemy duży odpływ młodych ludzi za granicę w celu poszukiwania wyższych zarobków i lepszego życia. Wyjazdy takie mają negatywne konsekwencje, które dotyczą także gospodarki kraju. W wielu przypadkach dochodzi do sytuacji, gdy rodzice (lub jeden rodzic) wyjeżdżają z kraju za granicę w celu zdobycia lepszego wynagrodzenia. Mimo, że dzięki temu ogólna sytuacja finansowa rodziny ulega poprawie, to jednak wyjazd rodzica powoduje znaczne koszty społeczne, ponieważ powstaje zjawisko tzw. eurosieroctwa dzieci wychowywane są bez jednego rodzica, a czasem nawet bez obojga przez innych członków rodziny, a także rodziny zastępcze. W związku z unijną swobodą przemieszczania się i otwarciem granic, które umożliwiły pracę Polaków na obszarze całej UE, doszło do olbrzymich migracji Polaków obserwuje się je już od roku Najczęstszymi kierunkami wyjazdów były oczywiście rozwinięte kraje Europy Zachodniej (tzw. Starej Unii), które mogły zapewnić atrakcyjne miejsca pracy (ich atrakcyjność polegała przede wszystkim na wynagrodzeniu, szczególnie w przeliczeniu euro na złotówki). Warto w tym momencie podkreślić, że kwestie finansowe są najważniejszą przyczyną emigracji Polaków - kraje Europy Zachodniej zapewniają także wyższy poziom życia (Kłos, 2006) KIERUNKI EMIGRACJI POLAKÓW Zgodnie z danymi Głównego Urzędu Statystycznego, można wskazać, iż największa liczba Polaków wyjechała do Wielkiej Brytanii. Wynika to z faktu znajomości języka angielskiego jego dostępności, a także obecności w programach szkolnych. Warto także podkreślić, że Wielka Brytania i Irlandia były jednymi z krajów, które najwcześniej otwarły przed Polską swoje rynki pracy już w 2004 r. 163

164 Ważnym kierunkiem emigracji Polaków były również Niemcy (otwarcie granic dopiero w 2011 r.), a także Holandia i Włochy. Nieco mniejsze znaczenie mają: Norwegia (poza UE), Francja, Belgia, Szwecja i Hiszpania. W związku z otwarciem rynku pracy krajów Europy Zachodniej dla Polaków (ostatnimi państwami, które to zrobiły w 2011 r. były Niemcy, Austria i Szwajcaria) bardzo wielu Polaków wyjechało za granicę w poszukiwaniu lepszej pracy, wyższego zarobku. Wyjazdy tysięcy Polaków spowodowały zróżnicowane skutki zarówno pozytywne, jak i negatywne. Do pozytywnych skutków emigracji zarobkowej Polaków należy zaliczyć: zdobycie doświadczenia, naukę języka, uzyskanie kapitału które okazują się ważnym punktem startu po powrocie do kraju, poprawę sytuacji materialnej części Polaków, zarówno tych, którzy wrócili do kraju, jak i tych, którzy zdecydowali się zostać za granicą, zwiększenie liczby pracowników w krajach europejskich, którzy mogą realizować prace za nieco niższe wynagrodzenie (jest to niewątpliwie zaleta z perspektywy krajów przyjmujących migrantów). Jeśli chodzi o negatywne skutki to można wymienić: problemy i konflikty kulturowe pojawiające się w środowiskach migrantów, także rozwój niechęci rodowitych mieszkańców krajów Europy Zachodniej wobec przyjezdnych, w tym Polaków, wyjazd z Polski tysięcy osób potencjalnych pracowników i specjalistów, którzy mogliby budować polską gospodarkę, problemy społeczne, związane m.in. z zaburzeniem funkcjonowania rodziny, zjawiskiem eurosieroctwa, zwiększenie narażenia migrantów na różnego rodzaju deprawacje, także związane z przestępczością i alkoholizmem. 2. ANALIZA DANYCH Z GUS NA TEMAT WYJAZDU POLAKÓW ZA GRANICĘ W przeciągu ostatnich pięciu lat z Polski wyjechało ponad 1,2 mln ludzi. Obecne za granicą jest 2,3 mln pracujących Polaków. Główny Urząd Statystyczny w październiku 2014 roku przedstawił szacunkowo liczbę mieszkańców Polski przebywających czasowo za granicą w latach Dane te dotyczą osób, które przebywają za granicą czasowo (nawet kilka lat), ale nie wymeldowały się z pobytu stałego w Polsce w związku z wyjazdem za granicę. Przypuszcza się, że takie osoby rozpatrują możliwość powrotu do Polski kiedyś. Migracje zagraniczne to zjawisko społeczno-ekonomiczne, wpisane na trwałe we współczesną historię Polski. W latach mogliśmy zauważyć spadek liczby Polaków przebywających czasowo za granicą. Rok 2013 był rokiem kolejnym, w którym zwiększył się zasób imigracyjny Polaków w innych krajach. 164

165 Rozpatrywać można tę sytuację z dwóch stron. Z jednej strony może to być wychodzenie krajów Unii Europejskiej z kryzysu ekonomicznego, bądź z drugiej strony skala migracji pokazuje problemy panującego wciąż dużego bezrobocia w Polsce. Szacunkowe wyniki przedstawione z raportu GUS, z założenia nie obejmują emigracji sezonowych Polaków, które z uwagi na krótki czas ich trwania (do 3 miesięcy), w większości krajów Wspólnoty podlegają uproszczonym procedurom formalno-prawnym bądź nie są w ogóle rejestrowane. W 2013 roku poza granicami Polski przebywało czasowo około tys. mieszkańców naszego kraju, tj. o 66 tys. (3,1%) więcej niż w 2012 r. W roku 2012 przebywało około tys. Polaków za granicą. W Europie w 2013 r. przebywało około tys. osób (w 2012 r. ok tys.), przy czym zdecydowana większość ok tys. emigrantów z Polski przebywała w krajach Unii Europejskiej. Wśród krajów UE nadal najwięcej osób przebywało w Wielkiej Brytanii (642 tys.), Niemczech (560 tys.), Irlandii (115 tys.), oraz w Holandii (103 tys.) i we Włoszech (96 tys.). W pełni otwarcie niemieckiego rynku pracy, sąsiedztwo z Polską, niski poziom bezrobocia w Niemczech, powodują że Polacy częściej i chętniej wyjeżdżają do tego kraju. W Holandii także zauważono wzrost liczby Polaków. Równocześnie wzrosła liczba osób przebywających w krajach europejskich nienależących do UE, w tym w Norwegii w 2013 roku (71 tys. osób przebywało w tym kraju). Państwa skandynawskie oferują wysoki poziom opieki społecznej. W Norwegii jest on dość korzystny, młodzi ludzie znajdują tam pracę, a następnie zakładają i powiększają rodzinę. Spadek liczby emigrantów z Polski zauważono w Hiszpanii ( 8,1%), w Irlandii ( 2,5%) i Gracji. W tych krajach panuje wysokie bezrobocie, będące skutkiem kryzysu ekonomicznego. Ponad 75% czasowych emigrantów z Polski przebywa za granicą ok. 12 miesięcy. Takie osoby zaliczane są do emigrantów długookresowych i razem z osobami, które wyjechały na stałe są rezydentami krajów przyjmujących. W dzisiejszych czasach granice coraz bardziej zanikają. Ludzie wyjeżdżają nie z obawy przed więzieniem, czy konfliktów politycznych, lecz przez brak pracy, perspektyw na normalne życie i braku możliwości rozwojowych panujących w kraju. Czynnik ekonomiczny jest dla każdego dość ważny, ale dla większości jest to jeden z głównych powodów emigracji. Ludzie będący już za granicą rzadko myślą o powrocie, raczej zostają tam co najmniej do uzyskania zachodnioeuropejskiej emerytury. Razem z rosnącym wiekiem maleje jednak chęć emigracji. W przedziale wiekowym lata o wyjeździe myśli już 31%, a w przedziale lat już tylko 20%. Ogólnie 23% Polaków rozważa emigrację zarobkową i nie należy się spodziewać z tego tytułu jakichkolwiek zmian (Poakcesyjne, 2013). Jak pokazuje sondaż PBI (Polskich Badań Internetu), emigranci zdecydowanie mają dobre samopoczucie, są zadowoleni z decyzji o wyjeździe za granicę, czują się dobrze i bezpiecznie. Mają oni zapewnioną godną opiekę medyczną, pomoc 165

166 społeczną, większą niż becikowe w Polsce. Jeżeli tęsknią, to nie za Polską jako taką, lecz za rodziną i przyjaciółmi, a także polskim jedzeniem. Oczywiste jest to, że Polacy również tracą prac e za granicą, nie ma jednak rzeczywistych danych o ile wzrosło tam bezrobocie wśród Polaków. Szacuje się od około 100 do 400 tys. osób. Jednak za granicą jest znacznie łatwiej znaleźć pracę opłacalną dla Polaka przebywającego tam, niż w Polsce. Zupełnie inaczej powodzi się bezrobotnemu Polakowi, który stracił etat w Niemczech czy Anglii, a inaczej takiemu, którego zwolnili lub ma problem ze znalezieniem pracy w ojczyźnie (Dyszel, 2009). W przeciągu pięciu lat Polacy za granicą zarobili 125 mld euro. Do kraju przysłali około 21 mld euro. Przeciętne wynagrodzenie Polaka za granicą to ok. 1,300 euro miesięcznie, zatem trochę więcej niż wynagrodzenie w Polsce. Za granicą koszty utrzymania są jednak wyższe, więc aby przeciętny Polak mógł normalnie funkcjonować musi ograniczyć się do minimum, co na dłuższą metę nie jest łatwe (Dyszel, 2009). Według danych GUS za granicę wyjechała bardzo duża liczba osób z Polski z województw: podkarpackiego, podlaskiego, warmińsko-mazurskiego i opolskiego. Konsekwencją tego jest brak specjalistów i osób zaradnych na rynku pracy tych województw. Jak zwrócił Dziennik Gazety Prawnej państwo powinno zachęcać do powrotu, zwłaszcza te osoby, które są w stanie stworzyć w Polsce własny biznes. Jednak po zapoznaniu się z przepisami łatwiej jest założyć firmę i prowadzić ją np. w Wielkiej Brytanii niż w Polsce. Emigrantów również trudniej skłonić do powrotu ponieważ po paru latach pobytu za granicą czują się oni obywatelami Europy. Jeżeli stracą pracę w danym kraju, przenoszą się do innego. Nie obawiają się tego, ponieważ nawet jeśli nie znajdą zatrudnienia to mogą liczyć na duże wsparcie, zabezpieczenie socjalne ze strony państwa, o czym w Polsce nie ma w ogóle mowy. Biedni ludzie, bezrobotni w Polsce zdani są na siebie, bądź na niewielka zapomogę od państwa, która nie starcza nawet na opłaty mieszkania. Dlatego właśnie rodacy nasi z tego i wielu innych powodów nie kwapią się do powrotów, wolą żyć w obcym kraju, gdzie coraz więcej osób robi tam karierę zawodową. 3. EMIGRACJA A SYSTEM EMERYTALNY Spadek dochodów społeczeństwa, skutkujący ograniczaniem globalnego popytu, niewykorzystany, nieproduktywny potencjał ludzki, czy marginalizacja społeczna osób bezrobotnych to jedne z nielicznych skutków bezrobocia. Do niekorzystnych zjawisk związanych z wysokim bezrobociem w Polsce oraz niskim poziomem pensji zaliczyć można również tendencje emigracyjne. Polacy, którzy emigrowali do innych krajów w okresie od maja 2004 r. do końca 2013 r. na pobyt czasowy powyżej 3 miesięcy, w dużej większości wyjechali w celu podjęcia tam pracy (Główny Urząd Statystyczny, 2013). 166

167 Do najliczniejszego grona wyjeżdżających w poszukiwaniu dobrze płatnej pracy zaliczyć można osoby młode, w szczególności te bardziej przedsiębiorcze, często dobrze wykształcone. Niestety osoby te często emigrację na próbę, zamieniają w emigrację osiedleńczą, zostają za granicą na dłużej, albo wręcz na stałe, gdyż młodzi ludzie oprócz znalezienia miejsca pracy za granicą, znajdują również warunki do zakładania i powiększania rodziny. Jaki zatem emigracja Polaków może mieć wpływ na system emerytalny w Polsce? Czy ich zarobki zagranicą mają wpływ na wysokość emerytur w Polsce? Specyfiką systemu emerytalnego o zdefiniowanej składce, który obowiązuje w Polsce, jest to, że wysokość emerytury zależy od opłacanych w trakcie kariery zawodowej składek. Przerwy w opłacaniu składek oraz wysokość wynagrodzenia mają zatem istotny wpływ na to, jaka będzie wartość przyszłej emerytury (Olszewska, 2011, źródło internetowe). Jednakże przepisy unijne dały możliwość sumowania poszczególnych okresów ubezpieczenia i możliwość pobierania emerytury składającej z różnych części. Pozwalają na to zasady koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego związane z wejściem Polski do UE. Oznacza to, że jeżeli podczas ubiegania się o emeryturę w Polsce okaże się, że okres pracy w kraju był zbyt krótki, ZUS doliczy do polskich okresów również staż ubezpieczenia lub zamieszkania za granicą. Gdyby natomiast osoba, która podjęła pracę w jednym z 27 krajów członkowskich UE, państwach Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandii, Liechtensteinie, Norwegii) lub Szwajcarii ubiegała się o emeryturę w którymś z tych państw, tamtejszy odpowiednik ZUS uwzględni jej okres ubezpieczenia w Polsce. Mowa tu o tzw. zasadzie sumowania. Oznacza ona, iż ZUS zsumuje te okresy, które wypracowane zostały za granicą nawet jeżeli praca za granicą trwała za krótko, by mieć prawo do emerytury zagranicznej i doda do lat przepracowanych w Polsce. Warunkiem ubiegania się o prawo do emerytury w krajach wspólnotowych jest obowiązek ubezpieczenia w którymś z nich co najmniej przez rok. Jeśli natomiast w jakimś kraju praca była krótsza niż rok, a przepisy nie przewidują przyznawania emerytury z tytułu tak krótkiego okresu ubezpieczenia (lub zamieszkania), przy ustalaniu prawa do świadczenia okres ten będzie doliczony do ogólnego stażu pracy przez inne państwa, w których ją podjęto. Osoby wykonujące prace na terenie kilku państw posiadają prawo ubiegania się o emeryturę za każdy przepracowany w danym państwie okres, natomiast instytucja ubezpieczeniowa każdego z wymienionych państw musi ustalić na podstawie własnego ustawodawstwa teoretyczną kwotę emerytury za zsumowane okresy ubezpieczenia, a następnie przyznać emeryturę częściową - proporcjonalną do faktycznego okresu ubezpieczenia, przebytego na terytorium danego państwa. Staż pracy lub zamieszkanie w innych państwach członkowskich uwzględnia się tylko wtedy, gdy nie pokrywają się z polskimi okresami ubezpieczenia. Zatem osoba, która w ciągu całego życia pracowała w różnych państwach członkowskich i w żadnym nie osiągnęła wymaganego okresu ubezpieczenia, ale spełnia go, zliczając wszystkie udowodnione okresy ubezpieczenia, nie znajdzie się w gorszej sytuacji niż ta, która pracowała w 167

168 jednym kraju. Należy jednak pamiętać, że pracując za granicą, powinniśmy zadbać o dokumenty, które będą poświadczały ubezpieczenie ( źródło internetowe). Czy emigracja może spowodować zmiany w polskim systemie emerytalnym? Oczywistym jest, że tak, zwłaszcza jeśli wiele z obecnie okresowych migracji okaże się migracjami stałymi. Zmiany te mogą posiadać charakter pozytywny jak i negatywny. Mogą m. in. spowodować zmniejszenie podaży pracy, skutkujące zwiększeniem presji płacowej w gospodarce, zwiększyć wydatki gospodarstw domowych, które otrzymują transfery od rodziny pracującej za granicą, a co za tym idzie zwiększyć bazę podatków pośrednich (Wpływ emigracji, źródło internetowe). Stałe wyjazdy, zwłaszcza całymi rodzinami mogą mieć wpływ na trendy demograficzne, przyspieszając i pogorszając sytuację w systemach zabezpieczenia społecznego, zapewniających ochronę w starszym wieku poprzez zmniejszenie bazy podatkowej i zmniejszenie liczby osób pracujących i finansujących świadczenia w relacji do liczby świadczeniobiorców. Wpływ migracji na polski system zabezpieczenia społecznego zależy głównie od tego, jak bardzo migracje zmienią w długim okresie proporcje między liczbą osób system utrzymujących i korzystających ze świadczeń. Można założyć, że zmiany w strukturze populacji migrującej będą miały wpływ na ceny i wynagrodzenia, poziom bezrobocia i zatrudnienia, a także jakość podaży pracy w Polsce. Mniejsza baza podatkowa w przyszłości może doprowadzić do niższych realnych emerytur i większego zagrożenia ubóstwem w starszym wieku (Ruzik, 2008, s. 30). Wprawdzie nowy system emerytalny niejako automatycznie dostosowuje wysokość waloryzacji świadczeń do zmian na rynku pracy, lecz niezwykle istotną sprawą dla polityki społecznej, w tym polityki rynku pracy powinna stać się obserwacja i analiza zjawisk migracyjnych. PODSUMOWANIE Dziś, gdy świat się skurczył przez Internet, Skype, a podróże po Europie to sprawa godzin, trudno narzucać ludziom miejsce zamieszkania czy pracy. Granice są otwarte, a znajomość języków obcych, szczególnie j. angielskiego i posiadane przez młodych Polaków wykształcenie przełamują resztę barier. Tym bardziej warto pochylić się nad tymi odpowiedziami i zastanowić się, co zrobić, aby młodzi ludzie nie tyle nie wyjeżdżali za granicę, bo wyjazdy kształcą, dają doświadczenie, ale aby chcieli do Polski wracać. System emerytalny w Polsce za kilka lat może nie poradzić sobie z dużo ilością ludzi uprawnionych do świadczeń emerytalnych a ludźmi pracującymi. 168

169 LITERATURA Dyszel, A. (2009). Tygodnik przegląd, Największa emigracja nowoczesnej Europy, ( ). Główny Urząd Statystyczny. (2013) Departament Badań i Rynku Pracy. Informacja o rozmiarach i kierunkach emigracji z Polski w latach Warszawa, październik 2013, ( ). Kłos, B. (2006). Migracje zarobkowe Polaków do krajów Unii Europejskiej. W: Infos Biuro Analiz Sejmowych, 2/2006, dostępne na stronie: Kubiak, H., Slany, K. (1999). Migracje hasłow w: Encyklopedia socjologii, Warszawa: Oficyna Naukowa. Olszewska, M. (2011). System emerytalny problemy na przyszłość. Materiały z seminariów ZUS, 5%82o%C5%9B%C4%87.pdf ( ). Poakcesyjne migracje zarobkowe. Komunikat z badań CBOS-u. Warszawa, listopad 2013, ( ). Ruzik, A. (2008). Polityka Społeczna, nr 11-12, s Sakson, A. (2007). Migracje XX wieku, Wpływ emigracji zarobkowej na gospodarkę Polski. Ministerstwo Gospodarki, 44D7A0454F93/31186/migracja pdf (dostęp: ). ( ). 169

170 Paweł ROMANOW Józef FRĄŚ * UBEZPIECZENIA W TRANSPORCIE W ASPEKCIE EFEKTÓW EKONOMICZNYCH PRZEWOŹNIKÓW DROGOWYCH Streszczenie: W referacie omówiono kluczowe zagadnienia odnoszące się do ubezpieczeń w transporcie samochodowym. Wskazano i scharakteryzowano typowe sytuacje w zakresie relacji pomiędzy stronami kontraktu transportowego i instytucjami ubezpieczeniowymi na tle groźnego i niestety coraz powszechniejszego zjawiska kradzieży ładunków. Rozważania autorów referatu koncentrują się także na problemie przerzucania odpowiedzialności za szkody i ich wpływu na efekty ekonomiczne przewoźników drogowych. Słowa kluczowe: ubezpieczenie, szkoda transportowa, odpowiedzialność stron kontraktu Abstract: The paper discusses the key issues relating to insurance in road transport. In the paper the typical situations in the relationship between the parties to the transport and insurance companies have been identified and characterized against dangerous and unfortunately increasingly widespread phenomenon of stolen goods. Considerations also focus on the problem of shifting responsibility for damage and their impact on the economic effects of road transport operators. Key words: insurance, transport damage, responsibility of the parties of the contract WPROWADZENIE Ubezpieczenie to spory wydatek, dlatego też ani nadawca przesyłki, ani odbiorca nie chcą pokrywać jego kosztów, bo to automatycznie przekłada się na wzrost kosztów całego transportu, a tym samym na efekty ekonomiczne. Dlatego też bardzo często (Sangowski, źródło internetowe) nadawca i odbiorca nie wykupują ubezpieczenia, a po to aby nie pozostać zupełnie bez zabezpieczenia, wymagają od przewoźnika/spedytora, aby on posiadał ubezpieczenie OC. W ten dr P. Romanow, Wyższa Szkoła Logistyki w Poznaniu, Wydział Zarządzania i Logistyki ** dr hab. inż. prof. nadzw. J. Frąś, Politechnika Poznańska, Wydział Inżynierii Zarządzania 170

171 sposób przesyłka nie pozostaje całkowicie bez zabezpieczenia. Co prawda, inny jest zakres zabezpieczenia przesyłki w przypadku ubezpieczenia cargo, a inny w przypadku ubezpieczeń OC cargo ma szerszy zakres (z punktu widzenia nadawcy/odbiorcy), ponieważ obejmuje przesyłkę ochroną również podczas wykonywania czynności manipulacyjnych i składowania oraz obejmuje ryzyka, za które nie odpowiada przewoźnik (np. szkody spowodowane tzw. siłą wyższą). Natomiast odpowiedzialność przewoźnika jest ograniczona przepisami prawa przewozowego i różnymi konwencjami międzynarodowymi, dotyczącymi poszczególnych rodzajów transportu. Poza tym ubezpieczenia OC dają przesyłce ochronę tylko w czasie, gdy znajduje się ona pod pieczą osoby, która jest posiadaczem polisy OC (czyli spedytora lub przewoźnika) oraz w wysokości, która jest określona sumą gwarancyjną tego ubezpieczenia. Transfer ryzyka oznacza powierzenie funkcji zarządzania funduszem zgromadzonym przez wspólnotę ryzyka oraz wypłaty świadczeń wyspecjalizowanym podmiotom. Takim podmiotem może być samoorganizująca się grupa lub wyspecjalizowany usługodawca (towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych, zakład ubezpieczeń). Transfer ryzyka na usługodawcę powoduje, że ma on określone zobowiązania do kompensowania ekonomicznych skutków zdarzeń. Zobowiązania te znajdują prawne umocowanie w przepisach prawa i umowie ubezpieczenia (Szczepański, 2011, s. 40). Ubezpieczenie zaś zapewnia finansową rekompensatę w przypadku powstania szkody w mieniu (towarze) w transporcie zarówno krajowym, jak i międzynarodowym. Mienie objęte jest ubezpieczeniem na całej trasie przewozu, a w razie konieczności również w trakcie niezbędnych czynności przeładunkowych i przejściowego składowania podczas zwykłego przebiegu transportu. Ale nie zawsze. W większości towarzystw podstawowy zakres ochrony ubezpieczeniowej obejmuje szkody powstałe m.in. wskutek zdarzeń losowych: deszcz nawalny, eksplozja, grad, huragan, powódź, pożar, uderzenie pioruna, uderzenie przedmiotu w środek transportu, wandalizm, wypadek środka transportu. Zakres rozszerzony obejmuje dodatkowo szkody powstałe wskutek kradzieży mienia wraz ze środkiem transportu i kradzieży z włamaniem z jednoczesnym zaborem pojazdu (wtedy gdy zamknięty środek transportu został pozostawiony na czas postoju na terenie parkingu strzeżonego), uderzenie przez urządzenie załadowcze/wyładowcze oraz na skutek upadku ładunku spowodowanego przez urządzenie załadowcze/wyładowcze podczas i w związku z operacją załadunku/rozładunku. Natomiast zakres pełny obejmuje szkody powstałe wskutek wszelkich zdarzeń losowych, nie wyłączonych w ogólnych warunków ubezpieczeniowych. I tak np. w ramach ubezpieczenia mienia w transporcie PZU pokrywa koszty związane z użytymi przez ubezpieczającego lub ubezpieczonego środkami w celu ratowania mienia oraz zapobieżenia szkodzie lub zmniejszenia jej rozmiarów. Dodatkowo są rekompensowane koszty związane z uprzątnięciem pozostałości po szkodzie, łącznie z kosztami utylizacji ubezpieczonego mienia. Mogą zostać również pokryte koszty ekspertyzy szkodowej wykonanej na zlecenie lub za zgodą towarzystwa oraz uzasadnione koszty delegacji 171

172 ubezpieczonego lub jego przedstawiciela na miejsce powstania szkody. Natomiast w TUiR Warta istnieje możliwość dodatkowego ubezpieczenia od ryzyk politycznych (strajkowych, wojennych) oraz ubezpieczenia podczas zdarzenia nieobjętego ubezpieczeniem na czas transportu składowania w magazynach portowych, celnych, przewoźnika, spedytora, wystaw i targów oraz składowania przed/po wystawach/targach. Ubezpieczenie mienia w transporcie to ubezpieczenie ładunków przewożonych drogą lądową, powietrzną, morską oraz wodnymi drogami śródlądowymi na ryzyko ubezpieczającego wraz z niezbędnymi czynnościami przeładunkowymi i przejściowym magazynowaniem ładunku na trasie transportu. Przedmiotem ubezpieczenia są wszelkie ładunki, w tym także eksponaty targowe i wystawowe, wyroby artystyczne i rzeczy przesiedlenia wywożone za granicę lub przywożone do Polski lub na terytorium Polski. Elementy ubezpieczenia to: ubezpieczone ryzyka - ubezpieczeniem objęte są szkody i straty polegające na utracie, uszkodzeniu lub zniszczeniu mienia na skutek zaistnienia zdarzenia objętego ubezpieczeniem; zakres terytorialny ubezpieczenia - ubezpieczeniem objęte są szkody powstałe na terenie Polski, lub za granicą w trakcie przewozu międzynarodowego; suma ubezpieczenia - suma ubezpieczenia ustalana jest przez ubezpieczającego. Powinna odpowiadać wartości mienia w miejscu i czasie załadowania na środek transportu. Dodatkowo, zgodnie z wymogami akredytyw, suma ubezpieczenia może zostać powiększona o koszt frachtu, ubezpieczenia i opłat celnych; warunki ubezpieczenia - angielskie klauzule instytutowe (Institute Cargo Clauses). Bez względu na powody zlecenia transportu, należy pamiętać, że zawsze jest to powierzenie majątku do przewozu firmie transportowej. Przewoźnik odpowiada za jego dostarczenie do miejsca przeznaczenia ale czasami, mimo najszczerszych chęci może zdarzyć się coś, co to uniemożliwi, np. wypadek, pożar samochodu, czy kradzież. Wiele sytuacji nie wynika z niedołożenia należytej staranności przez przewoźnika, a może spowodować, iż powierzony mu ładunek po prostu będzie nie do odzyskania, co oczywiście powoduje wymierny, negatywny efekt ekonomiczny. Watro mieć tego świadomość, decydując się na zlecenie transportu, i tym samym dopytać o zasady ubezpieczania przewożonego towaru. Każdy przewoźnik oczywiście powinien mieć ubezpieczony samochód, powinien także posiadać OC przewoźnika, czyli polisę, która gwarantuje wypłatę odszkodowania w wypadkach takich zdarzeń. Musi spełnić ten wymóg, jeśli chce prowadzić działalność transportową. Bez ubezpieczenia OCP nikt bowiem nie zleci mu przewozu ładunku. Bywa jednak i tak, że takie ubezpieczenie samo w sobie to nie wszystko, Najważniejsze jest to, co się w nim znajduje. Zapisy zawarte w polisie mogą na przykład wprowadzać ograniczenia odpowiedzialności, przez które wypłata odszkodowania może być po prostu 172

173 niemożliwa. Czasami są to wyłączenia związane z sytuacją, której ubezpieczenie nie obejmuje, czasami wręcz odwrotnie ubezpieczenie obejmuje wszystkie sytuacje, jednak maksymalna wysokość odszkodowania jest jasno określona. Jeśli strata będzie większa, zleceniodawca nie odzyska całości utraconych pieniędzy, bo tak można przeliczać majątek, który u przewoźnika zginął czy też uległ zniszczeniu. Posiadana przez przewoźnika polisa nabierają szczególnego znaczenia przy transporcie ładunku szczególnie wartościowego. Oczywiście ten może nie chcieć ujawnić jej treści, dlatego zapisy na ten temat powinny bezwzględnie znaleźć się w zleceniu transportowym. Jeżeli transport wykonujemy we własnym zakresie, należy pamiętać, że klasyczne ubezpieczenie samochodu nie pokryje wszystkie strat wynikłych z uszkodzenia, utracenia czy też zniszczenia przewożonego towaru. Warto zatem pomyśleć o dodatkowym ubezpieczeniu ładunku, dzięki któremu ewentualne straty zostaną pokryte z polisy ubezpieczeniowej. 1. WARUNKI UBEZPIECZENIA Czytając polisy OCP można dojść do wniosku, że w wielu przypadkach umowy ubezpieczenia mają wiele wad, które uwidaczniają się dopiero po szkodzie. Jeśli już się okaże, że ubezpieczenie jest nie najlepiej zawarte, często wiąże się to z problemami i stratami finansowymi. Niewielu przewoźników dba o prawidłowy zakres swoich ubezpieczeń w aspekcie możliwych negatywnych skutków ekonomicznych utraty lub uszkodzenia ładunku. Jak zatem prawidłowo zawrzeć umowę ubezpieczenia OC przewoźnika? Odpowiedź na to pytanie jest dosyć trudna, ponieważ różne zakłady ubezpieczeń oferują różny zakres i warunki ubezpieczenia. Warunki ubezpieczenia zależą w głównej mierze od możliwości negocjacyjnych pośrednika i możliwości finansowych przewoźnika i dotyczą: 1. sumy gwarancyjnej; 2. zakresu ubezpieczenia; 3. klauzuli podwykonawców; 4. klauzuli postojowej. Określając sumę gwarancyjną w swoim ubezpieczeniu, należy uwzględniać kilka czynników: ograniczenie odpowiedzialności z mocy prawa, rodzaju przewożonych towarów, krajów, do i przez które przewożone są towary, wymagań kontrahentów. Ubezpieczenie OC przewoźnika w ruchu międzynarodowym jest zawierane na podstawie konwencji o umowie międzynarodowego przewozu drogowego towarów, zwanej potocznie konwencją CMR (Konwencja, 1956). Zgodnie z art konwencji CMR, odpowiedzialność przewoźnika jest ograniczona do 25 franków za kilogram brakującej wagi brutto, przy czym za frank uważa się złoty frank, wagi 10/31 grama złota o próbie 0, 900. Większość zakładów ubezpieczeń (za wyjątkiem kilku), do określenia wartościowej odpowiedzialności przewoźnika, przyjmuje przelicznik 8, 33 SDR za kilogram brakującej wagi. Wynika to z protokółu z 1978 r., w którym zmieniono przelicznik ze złotego franka na SDR Polska do chwili 173

174 obecnej nie ratyfikowała tego protokółu i według prawa polskiego obowiązuje złoty frank. I tak np. zakładając, że na naczepie są 24 tony ładunku, przewoźnik odpowiada za ładunek do kwoty PLN, przeliczając według złotego franka lub PLN, przeliczając według SDR (przy kursie walut NBP z dnia r. i przy kursie franka z IV kwartału 2009 r.). Da to odpowiednio: EUR lub USD, przy przeliczniku franka i EUR lub USD, przy przeliczeniu SDR. Uwzględniając jedynie czynnik wartościowej odpowiedzialności przewoźnika, przy zawieraniu ubezpieczenia OCP, optymalną sumą gwarancyjną będzie więc EUR. Nie ma więc znaczenia, czy przewozimy towary wrażliwe (np. elektronikę), czy może neutralne nasza odpowiedzialność będzie zawsze ograniczona z mocy art konwencji CMR. W OC przewoźnika w ruchu krajowym, zgodnie z ustawą prawo przewozowe, przewoźnik odpowiada do wartości ładunku, więc nie ma zastosowania ograniczenie, o którym wspomniano powyżej. Wyznacznikiem wartościowej odpowiedzialności przewoźnika jest więc wartość przewożonego towaru. Przy określaniu sumy gwarancyjnej w tym ubezpieczeniu, należy się więc kierować wartością ładunku, jaki przewozimy. W transporcie drogowym w ruchu międzynarodowym, rodzaj przewożonych towarów nie ma praktycznie żadnego znaczenia. Wobec ograniczenia z art konwencji CMR, odpowiedzialność przewoźnika jest zawsze ograniczona do 25 złotych franków lub 8, 33 SDR za kilogram wagi. W transporcie drogowym w ruchu krajowym, zgodnie z ustawą prawo przewozowe nie ma żadnych ograniczeń, przez co im wyższa wartość towaru, tym wyższa suma gwarancyjna powinna być ustalana w umowie ubezpieczenia. Również kraje, do których lub przez które przewozimy towar mają znaczenie przy określaniu sumy gwarancyjnej. Dotyczy to szczególnie krajów tzw. podwyższonego ryzyka a mianowicie Rosji, Białorusi, Ukrainy i Mołdawii a także innych krajów wyłonionych z byłego ZSRR. Jest to inny obszar celny co oznacza, że przewoźnik jest narażony na obciążenia należnościami celnymi w przypadku powstania szkody w towarze. Dlatego, gdy ubezpieczenie OC przewoźnika ma działać w tych krajach, należy odpowiednio zwiększyć sumę gwarancyjną o ewentualne cło, którym może zostać obciążony przewoźnik oczywiście pod warunkiem, że zakres ubezpieczenia przewiduje ochronę również za zapłacone przez przewoźnika cło. Do sugerowanej EUR należy więc doliczyć ca EUR, co da sumę EUR. Natomiast optymalny zakres ubezpieczenia OC przewoźnika w ruchu międzynarodowym powinien uwzględniać ochronę za: przesyłki towarowe różne, z włączeniem towarów podwyższonego ryzyka, towarów łatwo psujących się i ADR, jeżeli je przewozimy, szkody powstałe na terenie krajów do i prze które przewozimy towary, obciążenia celne i inne wydatki poniesione w bezpośrednim związku z przewozem towaru (art. 23 ust. 4 Konwencji CMR), 174

175 szkody powstałe z utraty, niewykorzystania lub nienależytego wykorzystania dokumentów wymienionych w liście przewozowym (art. 11 ust. 3 Konwencji CMR), szkody finansowe powstałe w wyniku opóźnienia w dostawie do wysokości kwoty przewoźnego (art. 23 pkt.5 Konwencji CMR), szkody powstałe wskutek rabunku lub kradzieży, szkody wynikające z niezastosowania się do poleceń nadawcy (art. 12 Konwencji CMR), szkody w przewożonych paletach, platformach i kontenerach, jeśli przewozimy, szkody powstałe w czasie załadunku i wyładunku, jeżeli wynika to z umowy przewozu, szkody powstałe wskutek rażącego niedbalstwa, utratę lub uszkodzenie towaru powstałe wskutek oszustwa, lub w wyniku innego działania przestępczego o podobnym charakterze, osób podających się za podmioty świadczące usługi transportowe (spedycyjne i/lub transportowe) oraz odbiorców towaru, koszty dodatkowe poniesione w związku ze szkoda, np. koszty utylizacji, przeładowania, przepakowania, uprzątnięcia pozostałości, itp. Ważne jest również, aby w umowie ubezpieczenia była uwzględniona możliwość ubezpieczenia odpowiedzialności do deklarowanej wartości (art. 24 Konwencji CMR). Klauzula podwykonawców jest kolejnym, ważnym elementem ubezpieczenia OC przewoźnika. Często bowiem zlecany jest przewóz towaru innym przewoźnikom, za który przewoźnik umowny ponosi odpowiedzialność. Dlatego ważne jest, aby szkody powstałe w czasie przewożenia towaru przez podwykonawców były chronione posiadaną przez nas polisą OCP. Ubezpieczyciele, w ramach tego rozszerzenia, najczęściej udzielają ochrony na pierwszego podwykonawcę lub na wszystkich, jeżeli list CMR jest wystawiony na ubezpieczającego, czyli przewoźnika głównego. Najbardziej optymalna i bezpieczna jest klauzula podwykonawców, która nie ogranicza do pierwszego podwykonawcy i znosi konieczność wystawiania listu CMR przez przewoźnika głównego, ale w większości przypadków jest to trudne do uzyskania. Większość ubezpieczycieli uzależnia udzielenie swojej ochrony od parkowania w określonych miejscach, np. na parkingach strzeżonych lub całodobowych stacjach paliw. Klauzula postojowa lub warunki dotyczące postojów powinny zawierać takie zapisy, które umożliwią postój z towarem w miejscach, w których jest on uzasadniony, np. przy stacji benzynowej, motelu, hotelu, restauracji lub urzędzie celnym. Powinny również zawierać zapisy, które dają przewoźnikowi możliwość postoju w innych miejscach, jeżeli postój wynika np. z: obowiązku przyjęcia/wydania przesyłki tj. czynności związanych z załadunkiem, doładunkiem, przeładunkiem i rozładunkiem towaru (w tym także w czasie oczekiwania na rozpoczęcie tych czynności), 175

176 konieczności załatwienia formalności finansowych i celnych związanych z realizacją transportu (w tym oczekiwania na odprawę celną), koniecznego postoju na parkingach przy przejściach granicznych, terminalach granicznych, konieczności wezwania pomocy po awarii pojazdu lub wypadku drogowym, konieczności załatwienia potrzeb fizjologicznych, zachorowania lub zasłabnięcia kierowcy, z przepisów prawa (m. in. o czasie pracy kierowcy, o czasie jazdy, o zakazie poruszania się pojazdów ciężarowych w określonym czasie). Oczywiście, to co powinno znaleźć się w umowie ubezpieczenia OC przewoźnika, jest najczęściej jego pobożnym życzeniem i zakłady ubezpieczeń rzadko godzą się na taki zakres i bezpieczne dla firmy transportowej klauzule. Trzeba jednak dążyć do tego, aby posiadane ubezpieczenie chroniło nas w jak największym stopniu. Jeżeli ma to być kosztem składki, należy to poważnie rozważyć koszt jaki można ponieść oszczędzając lub nie dbając o zakres ubezpieczenia, po powstaniu szkody może być znacznie większy. 2. CIĘŻAR ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA PRZESYŁKĘ Główny ciężar odpowiedzialności za przesyłkę spoczywa na przewoźniku, gdyż to w jego gestii pozostaje ona od chwili przyjęcia od nadawcy do jej wydania odbiorcy. Biorąc pod uwagę zasięg przewozów drogowych, ryzyko uszkodzenia lub uraty przesyłki jest dość duże. Do szkody może dojść bowiem na długim odcinku łańcucha i z różnych przyczyn, do których można zaliczyć (Marciniak- Neider, Neider, 2009, s. 564): niewłaściwe zabezpieczanie przesyłek na czas transportu, nieumiejętne przewożenie produktów wymagających kontrolowanej temperatury, nieprzestrzeganie przepisów prawa o ruchu drogowym, wykonywanie przewozów w stanie obniżonej sprawności psychomotorycznej, brak należytego dozoru w czasie odbywania postojów, nieumiejętne wydawanie przesyłek odbiorcom. W opracowaniach odnoszących się do ubezpieczeń dla firm z branży transportowej nieraz podkreślano, że aby zapewnić sobie i swoim klientom kompleksową ochronę towaru podczas przewozu należy zadbać zarówno o wybór przewoźnika z odpowiednią polisą OC, jak i wykupienie ubezpieczenia cargo. Pierwsza zwiększa szansę na zrekompensowanie straty, gdy winę ponosi przewoźnik, polisa cargo stanowi natomiast gwarancję ochrony towarów niezależnie od przyczyny powstania szkody (z uwzględnieniem zwyczajowo przyjętych wyłączeń w zakresie ubezpieczenia). W ostatnich latach świadomość zagrożeń powodujących utratę własnych towarów i produktów znacznie wzrosła. Wiedza ta znajduje odzwierciedlenie m.in. w treści umów związanych z 176

177 procesami spedycji oraz samego transportu ładunków. Można powiedzieć, że firmy bardziej rzetelnie dobierają partnerów logistycznych, stosując przy tym odpowiednie procedury weryfikacyjne tych podmiotów. Celem nadrzędnym pozostaje bezpieczne przemieszczenie się ładunku z punktu A do punktu B. W ramach ubezpieczenia ładunku ochrona obejmuje zazwyczaj wartość towaru, choć niektórzy ubezpieczyciele wypłacają również roszczenia z tytułu spodziewanego zysku w wysokości do 15% wartości towaru. Dodatkowo odzyskać można także zapłacone już cło, podatek oraz inne opłaty. Pokrywane są również koszty ratowania ubezpieczonego ładunku, poniesione w celu zapobieżenia szkodzie lub zmniejszenia jej rozmiarów lub utylizacji ładunku, gdy nie można zrobić z nim nic innego. Jak w przypadku każdego ubezpieczenia transportowego, z polisy wyłączone są niektóre kategorie towarów. Zaliczyć do nich można: leki, pieniądze, żywe zwierzęta, dokumenty, dzieła sztuki, oraz przedmioty niebezpieczne. Więcej też należy zapłacić za ubezpieczenie ładunku, gdy zawiera on: wyroby tytoniowe, kawę czekoladę, alkohol, sprzęt telekomunikacyjny, sprzęt RTV i AGD, części samochodowe oraz opony samochodowe. Istnieją również okoliczności, za których zaistnienie towarzystwo może odrzucić nasze roszczenia. Są to: naruszenie przepisów prawda drogowego, transportowego lub morskiego, rażące niedbalstwo, niewłaściwe załadowanie lub opakowanie towaru, wady ukryte przewożonego ładunku, użycie nieodpowiedniego pojazdu, pozostawienie niezabezpieczonego ładunku bez opieki, działania wojenne, rewolucje, strajki, zamieszki i rozruchy, wojnę domową. Dane statystyczne są zatrważające. Problem kradzieży ładunków (Raport, 2012) dotyczy minimum 75 % firm zajmujących się przewozem międzynarodowym w Polsce a jest ich ok. 28 tys. Podobnie zresztą dzieje się w krajach UE. Co roku w krajach Wspólnoty straty spowodowane kradzieżami ładunków wynoszą ok mld euro. Z czego 80 % ginie na kołach, czyli podczas transportu. To oznacza, że każdego dnia w Unii Europejskiej znika zawartość 550 naczep (każda jest warta średnio ok. 50 tys. euro). W Polsce według jedynego, jak do tej pory na ten temat raportu Skala kradzieży w europejskim transporcie drogowym w latach (od sierpnia do grudnia 177

178 przebadano 3,5 tys. przedsiębiorców sektora TSL z siedmiu krajów europejskich: Czech, Litwy, Niemiec, Polski, Rosji, Słowacji i Ukrainy) przywłaszczenia przez podwykonawcę stanowią już 42 % tego typu przestępstw. Napad rozbójniczy to zaledwie 11 %, kradzież z włamaniem (np. na parkingu) 34 %, a zabór środka transportu 12 % 1. Duży problem, wielki stres, olbrzymie straty. Panuje przekonanie, że mamy do czynienia z przestępcami XXI wieku, policja za nimi nie nadąża, sądy nie zdają sobie sprawy z powagi problemu, a ubezpieczyciele robią wszystko, żeby zrzucić z siebie odpowiedzialność finansową. Do tego dochodzi zmowa milczenia w środowisku przewoźników drogowych. Większość przedsiębiorców, z którymi rozmawia się na ten temat w mediach prosi o anonimowość. Bo już ponieśli olbrzymie straty, a mogą doznać jeszcze większych, jeśli się do nich przyznają. Nikt bowiem nie wynajmie przewoźnika, który daje się okradać, więc na wszelki wypadek milczą. A przestępcy doskonalą metody. Jak donoszą policyjne źródła, zwłaszcza polskie i rosyjskie grupy przestępcze doszły do perfekcji w tych coraz bardziej wysublimowanych metodach kradzieży. Praktycznie wszyscy przewoźnicy skarżą się na ubezpieczycieli: płacą im majątek za polisy, a w razie nieszczęścia nie dostają ani grosza. Uważają (zresztą często słusznie), że w każdej umowie jest tyle kruczków prawnych, tyle wyłączeń, że zawsze znajdzie się powód, aby odmówić wypłaty odszkodowania. Można oczywiście uruchomić procedurę sądową, ale sprawy tego rodzaju trwają zwykle bardzo długo. W średniej firmie transportowej OC to jakieś 10 tys. zł rocznie. Jeszcze droższe jest OCP (ubezpieczenie znoszące odpowiedzialność przewoźnika z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy przewozu czyli kradzieży, uszkodzenia lub zniszczenia towaru, opóźnienia dostawy). Wprawdzie tego typu polisy negocjuje się indywidualnie, w zależności od obrotu i wartości towaru, ale przewoźnicy szacują, że wożąc ładunki masowe, płacą po tys. euro rocznie, a w przypadku wyrobów elektronicznych muszą myśleć o kwocie kilkakrotnie wyższej. W sytuacji powstania szkody ubezpieczyciel z reguły oświadcza, że np. nie dochowali należytej staranności, nawet jeśli wina leżała po stronie ich klienta, który wydał towar nie im, a kierowcom podstawionym przez złodziei. Z drugiej strony warto wskazać na pewną niefrasobliwość przewoźników w relacjach z firmami ubezpieczeniowymi. Często firmy transportowe, zamiast wynająć kancelarię prawną, która w ich imieniu negocjowałaby warunki i dopilnowała, aby były one korzystne, wykupują najtańszą polisę. I potem drogo za to płacą, bo w rzeczywistości dostają praktycznie bezwartościowy dokument. 1 Raport Skala kradzieży w europejskim transporcie drogowym w latach jest jednym z pierwszych na rynku opracowań tak szeroko opisujących problem przestępczości skierowanej przeciwko przedsiębiorcom pracującym w branży transportowo - spedycyjnej ze Starego Kontynentu. W badaniu, na podstawie którego niniejszy raport powstał, wzięło udział ponad 3000 firm z branży TSL z 7 krajów europejskich. Na ponad 3 tys. ankietowanych firm: 43% to firmy transportowe, 36% - spedycyjne i 21% to firmy produkcyjne. 178

179 Sytuacja na rynku powoduje, że przewoźnicy są dziś ostrożniejsi niż jeszcze kilka lat temu, w środowisku coraz powszechniej prowadzone są szkolenia na temat zagrożeń (np. fundacja Trans.org przeszkoliła 2,5 tys. osób). Istnieją już firmy, które wprowadziły osobny dział kontrolingu, który czuwa nad bezpieczeństwem przewozów. Bazują na oficjalnych dokumentach, wpisach do KRS, sprawdzają reputację kontrahentów a także coraz częściej zatrudniają także agencje detektywistyczne. Wysiłek podejmują także operatorzy prowadzący internetowe giełdy transportowe. Uważniej sprawdzają wiarygodność firm, wprowadzają certyfikaty bezpieczeństwa, a zatrudnieni informatycy opracowują coraz to nowe aplikacje do śledzenia podejrzanych transakcji. Jednak pokutuje powszechna opinia, że jeśli złodziej będzie chciał, to i tak dokona oszustwa. I nawet jeśli wpadnie w ręce policji, na sprawiedliwość (i stracone pieniądze) poszkodowany może długo czekać. Kradzież towaru dokonuje się coraz powszechniej w cyberprzestrzeni. Od lat funkcjonują platformy wymiany towaru między przewoźnikami, a klientami, gdzie z jednej strony mamy ładunki, z drugiej są dostępne samochody. Kradzież dokonuje się poprzez ogniwo, które pojawia się na rynku i wchodzi jako element łańcucha logistycznego. To jest kolejny element, który wirtualnie jest częścią łańcucha logistycznego, a tak naprawdę jest elementem złodziejskim, który wyprowadza z tego łańcucha towar. Szacuje się, że udaje się odnaleźć od 5-10% takich skradziony towarów - a ich wartość jest bardzo różna - waha się od 10 do nawet 300 tys. euro w przypadku jednej naczepy. PODSUMOWANIE W związku z narastającym zjawiskiem kradzieży i wyłudzeń towarów w transporcie drogowym, członkowie Polskiej Izby Spedycji i Logistyki postanowili zaangażować się w walkę z tym procederem i wesprzeć środowisko TSL w działaniach na rzecz wyeliminowania tego problemu z rynku transportowego. W tym celu PISiL powołała we wrześniu 2010 r. Komisję ds. bezpieczeństwa w łańcuchu dostaw, w skład której wchodzą przedstawiciele firm zrzeszonych w Izbie. Celem prac Komisji jest rozpoznanie problemu i wzajemna wymiana informacji, a przede wszystkim dążenie do istotnego ograniczenia zjawiska kradzieży i wyłudzeń ładunków w transporcie oraz wsparcie merytoryczne członków PISiL i całego środowiska TSL poprzez: informowanie o problemie, szkolenia z zakresu bezpieczeństwa transportu, zwiększenie zainteresowania tym problemem opinii publicznej podczas spotkań środowiskowych i konferencji współpraca z innymi organizacjami samorządu gospodarczego i z administracją publiczną. Zaskakujące jest, że towarzystwa ubezpieczeniowe z reguły nie widzą problemu. Firmy ubezpieczeniowe nie chcą wspomagać giełd transportowych w 179

180 weryfikacji polis OC przewoźników. Chętnie przyjmują składkę, ale w sytuacji zaistniałej szkody i strat ekonomicznych, zbyt często znajdują pretekst, aby nie wypłacić odszkodowania. Poza tym kryzys i sytuacja finansowa wielu przewoźników zmusiły ich do dokonywania skrajnych oszczędności, które często oznaczają między innymi wykupywanie najtańszych polis OC przewoźnika, które mają najwięcej wyłączeń i często nie gwarantują tak naprawdę jakiejkolwiek ochrony przewoźnika. Jednak wysokość składki za polisę nie zawsze przekłada się na bezpieczeństwo. Literatura: Konwencja o umowie międzynarodowego przewozu drogowego towarów (CMR) i Protokół podpisania, sporządzone w Genewie 19 maja 1956 r. Marciniak-Neider, D., Neider, J. (red.). (2009). Podręcznik spedytora. Polska Izba Spedycji i Logistyki. Gdynia. Raport Skala kradzieży w europejskim transporcie drogowym w latach (2012). Rzetelny Przewoźnik, Warszawa. Sangowski, T. Ubezpieczenia ładunków w transporcie międzynarodowym. Portal logistyka net.pl. Szczepański, M. (2011). Ubezpieczenia w logistyce. Poznań: Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej. 180

181 Joanna RUTECKA ŚWIADCZENIA EMERYTALNE A ZASPOKOJENIE ZMIENIAJĄCYCH SIĘ POTRZEB W OKRESIE DEZAKTYWIZACJI ZAWODOWEJ Streszczenie: Klasyczne formy wypłaty świadczeń emerytalnych (wypłata programowana, renta dożywotnia, wypłata jednorazowa) nie uwzględniają faktu, iż potrzeby jednostek zmieniają się istotnie w trakcie okresu emerytalnego. W początkowej fazie, pomimo najbardziej widocznego i odczuwalnego - w porównaniu z wcześniejszymi zarobkami - spadku dochodów, emeryt jest zwykle w stosunkowo dobrym zdrowiu, a jego potrzeby związane z pokryciem kosztów utrzymania i leczenia są relatywnie niższe niż w okresie późniejszym. W rezultacie wraz z wiekiem emeryta obniża się poziom zaspokojenia jego potrzeb przez świadczenia z systemu emerytalnego pogłębieniu ulega luka w dochodach emerytalnych. W niniejszym opracowaniu podjęto próbę oceny tego niedopasowania w Polsce. Bazując na przeprowadzonych dotychczas badaniach przedstawiono, w jaki sposób potrzeby emerytów zmieniają się wraz z wiekiem i w jakim stopniu świadczenia z obowiązkowego systemu emerytalnego dostarczają dochodów na pokrycie tych potrzeb. Wobec stwierdzenia występowania w Polsce zmiennej w czasie luki dochodowej w okresie emerytalnym, w ostatniej części zaproponowano rozwiązania, które pomogłyby zmniejszyć jej rozmiary i przeciwdziałać wzrostowi luki w kolejnych latach życia emeryta. Słowa kluczowe: system emerytalny, emerytury, luka emerytalna, potrzeby emerytalne, ubezpieczenia pielęgnacyjne OLD-AGE PENSION BENEFITS IN POLAND DO THEY MEET CHANGING NEEDS OF THE RETIRED? Summary: Benefits from old-age pension systems are usually paid in a form of pure annuity, programmed withdrawal or lump sum. Offering rather flat level of regular or single benefits such products are not tailored to the changing needs in old-age. In first years after retirement individuals are in relatively good health and their basic needs are dr, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Kolegium Analiz Ekonomicznych, Instytut Statystyki i Demografii, Zakład Demografii 181

182 generally covered by benefits from mandatory pension system. Although they face some reduction in income compared with the working period, their economic situation and relative level of benefits (replacement rate) are high. The situation changes a few years later when some disabilities appear and the retired need external, formal or informal, help in everyday activities. The article focuses on the assessment of the scope of pension income gap in Poland taking into consideration the changing needs of beneficiaries through the whole retirement period. Analysis of existing data on incomes and expenditures of the retired in Poland resulted in indicating changes in consumption patterns in old-age and answering the question whether the national pensions cover changing needs in every period of old-age. Finally, some recommendations were made how to reduce the existing pension gap and to avoid their occurrence in future. Key words: old-age pension system, old-age pension benefits, pension gap, needs of the retired, long-term care insurance WPROWADZENIE System zabezpieczenia emerytalnego to istniejące rozwiązania instytucjonalne zmierzające na ogół poprzez ustanowienie zasad gromadzenia oszczędności emerytalnych oraz dokonywania wypłat świadczeń emerytalnych do zapewnienia uczestnikom systemu niezarobkowych odpowiednich środków utrzymania na okres starości (Szumlicz, 2005, s 243). Inne źródła podają natomiast, że celem zabezpieczenia na starość jest przywrócenie zdolności do zaspokajania potrzeb w związku z byciem starym (Handschke, Łyskawa i Ratajczak, 2005, s. 146). Najpowszechniejszą zinstytucjonalizowaną formą zabezpieczenia emerytalnego są obecnie bazowe systemy emerytalne organizowane i inicjowane przez państwo (Rutecka, 2014a, s. 44). Systemy obowiązkowe (bazowe) powinny dostarczyć świadczenia adekwatnego do potrzeb osób w wieku emerytalnym. Adekwatność należy w tym przypadku rozpatrywać zarówno w aspekcie sposobu wypłaty, jak i wysokości świadczeń. Emerytura to świadczenie długookresowe przysługujące dożywotnio osobie, która osiągnęła wymagany wiek i zaprzestała aktywności zawodowej (Leksykon Polityki Społecznej, s. 47). 1 Świadczenie takie może być wypłacane w formie renty dożywotniej, wypłaty programowanej lub wypłaty jednorazowej. Bazowe, obowiązkowe systemy emerytalne wykorzystują zwykle rozwiązania w formie renty dożywotniej z uwagi na konieczność ochrony przed ryzykiem długowieczności przejawiającą się w obowiązku zapewnienia wypłaty emerytury 1 Należy jednak zaznaczyć, że warunek zaprzestania aktywności zawodowej traci obecnie na powszechności. 182

183 do końca życia jednostki (szerzej o możliwych formach wypłaty: Rutecka, 2012a, s. 82). W większości bazowych systemów emerytalnych oferowana jest renta natychmiastowa, najczęściej bez żadnego okresu gwarantowanego, ale z coroczną waloryzacją dla utrzymania realnej wartości świadczenia. Najczęściej stosowaną waloryzacją jest waloryzacja inflacyjna lub inflacyjno-płacowa (takie rozwiązanie przyjęto w Polsce). Czasami zaobserwować można także waloryzację kwotową, której stosowanie wynika często z uwarunkować politycznych. Emerytury wypłacane z nowego systemu emerytalnego w Polsce są obliczane według formuły zdefiniowanej składki i przyjmują formę indywidualnej renty dożywotniej. Jej wysokość jest ilorazem łącznego stanu kont w ZUS i przeciętnego dalszego trwania życia wyrażonego w miesiącach dla osoby w wieku równym wiekowi przejścia na emeryturę danego ubezpieczonego. Oznacza to, że wysokość świadczenia jest uzależniona od wysokości uprawnień zgromadzonych na kontach administrowanych przez ZUS (a więc wysokości wpłaconych składek i tempa ich waloryzacji) oraz wieku przejścia na emeryturę. Rozwiązanie takie zachęca do przedłużania aktywności zawodowej w myśl prostej zasady: im dłużej wpłacasz składki i im później kończysz aktywność zawodową, tym wyższa jest twoja emerytura. 1. POZIOM ŚWIADCZEŃ Z POLSKIEGO BAZOWEGO SYSTEMU EMERYTALNEGO UJĘCIE DYNAMICZNE Reforma emerytalna wprowadzona w 1999 r. spowodowała silniejsze powiązanie świadczeń z wysokością opłaconej wcześniej składki, długością okresu wpłacania składek i długością okresu pobierania świadczenia emerytalnego. Dla osób przechodzących na emeryturę w wieku 60 lat, świadczenia oferowane przez nowy system są relatywnie niższe niż te, które przysługiwałyby im według wcześniejszej formuły emerytalnej. 2 Stopa zastąpienia 3 dla osoby uczestniczącej jedynie w obowiązkowej części systemu emerytalnego i zarabiającej przeciętne wynagrodzenia wyniosłaby w takim przypadku jedynie ok. 35% (wykres poniżej). Zgodnie z nową formuła emerytalną, świadczenie będzie znacznie wyższe, jeśli ubezpieczony odłoży moment przejścia na emeryturę o kolejne lata, wydłużając tym samym okres opłacania składek i skracając czasu pobierania świadczenie. Wprowadzone w 2012 r. podwyższenie wieku emerytalnego do poziomu 67 lat spowoduje wzrost świadczenia do poziomu ok. 50% ostatniego wynagrodzenia. Gdyby ubezpieczony chciał uzyskać taką stopę zastąpienia w wieku 60 lat musiałby zapłacić znacznie wyższą składkę (wyższą o ok. 10 p.p.) do systemu obowiązkowego lub w ramach dodatkowego systemu emerytalnego. 2 Stopa zastąpienia w starym systemie emerytalnym wynosiła ok. 62% (osoba zarabiająca przeciętne wynagrodzenie). 3 Mierzona jako relacja pierwszej emerytury do ostatniego wynagrodzenia. 183

184 stopa zastąpienia Wykres 1. Indywidualne stopy zastąpienia w zależności od wieku i stopy składki dla osób nieotrzymujących dopłaty do emerytury minimalnej 140% 120% 100% 80% 60% 40% 20% 25% 23% 21% 19,52% 0% wiek Źródło: Góra i Rutecka, 2013, s Indywidualna stopa zastąpienia informuje ona o relatywnym poziomie świadczenia w momencie przejścia na emeryturę. Warto jednak pamiętać, że w okresie pobierania świadczenia jej poziom może się znacznie zmieniać. Taka sytuacja wystąpi, gdy waloryzacja świadczeń emerytalnych jest waloryzacją inflacyjną lub inflacyjno-płacową i nie nadąża w pełni za wzrostem wynagrodzeń w gospodarce. Zgodnie z art. 89 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, świadczenia emerytalne są corocznie waloryzowane o wskaźnik inflacji zwiększony o co najmniej 20% realnego wzrostu przeciętnego wynagrodzenia w poprzednim roku kalendarzowym. W efekcie, świadczenia emerytalne rosną wolniej niż dochody większości społeczeństwa, powodując wzrost relatywnego ubóstwa wśród ludzi starszych. Przy założeniu takiej właśnie indeksacji świadczenia, początkowa emerytura osoby zarabiającej przeciętną płacę wynosząca ok. 50% ostatniego wynagrodzenia może po 30 latach wynosić już tylko 30% przeciętnej płacy w gospodarce (wykres 2). Zjawisko to, nazywane efektem starego portfela potwierdzają także dane Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) o wysokości świadczeń pobieranych przez emerytów w różnym wieku (Chłoń-Domińczak, 2014, s. 14). 184

185 8000 Wykres 2. Poziom świadczeń z systemu bazowego w Polsce a wiek emerytalny przeciętne wynagrodzenie (lewa oś) 60% świadczenie emerytalne (lewa oś) stopa zastąpienia (prawa oś) % 40% 30% 20% 10% 0% Założenia: ubezpieczony zarabiał przeciętne wynagrodzenie i przechodzi na emeryturę w wieku 67 lat, realna stopa wzrostu kapitału/uprawnień emerytalnych 2,5% p.a., realna stopa wzrostu wynagrodzeń 2,5% p.a., coroczna waloryzacja świadczeń równa 20% realnego wzrostu wynagrodzeń. Źródło: opracowanie własne. Nominalna wysokość przyznawanych co roku świadczeń emerytalnych regularnie rośnie, co jest następstwem rosnącej kwoty bazowej i przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce. Świadczenia te rosną także w ujęciu nominalnym w całym okresie ich pobierania, jednak ich wysokość znacznie się różni pomiędzy różnymi grupami wiekowymi, na niekorzyść osób coraz starszych. Im dłużej emeryt przebywa na emeryturze, tym większy efekt spowodowany przez waloryzację i tym niższe jest jego niższe świadczenie w porównaniu z emeryturą osób młodszych o tym samym stażu, wynagrodzeniach i przechodzących na emeryturę w podobnym wieku. W 2012 r. średnia emerytura wypłacana 75-letnim emerytom wynosiła 1662 zł, podczas gdy 95-letni emeryci otrzymywali przeciętnie 1109 zł, tj. ponad 500 zł mniej (Chłoń-Domińczak, 2014, s. 14). W takim przypadku trudno jest mówić o utrzymaniu odpowiedniego poziomu adekwatności świadczeń w całym okresie dezaktywizacji zawodowej. Wobec rosnących potrzeb można się wręcz pokusić o stwierdzenie, iż adekwatność ta zanika wraz z liczbą lat spędzonych na emeryturze. Wysokość aktualnie pobieranych świadczeń emerytalnych w Polsce jest znacznie zróżnicowana nie tylko ze względu na wiek, ale także biorąc pod uwagę płeć emeryta. Pomimo, że wysokość składek wpłacanych przez kobiety i mężczyzn kształtuje się na podobnym poziomie, emerytury tych pierwszych są 185

186 niższe w konsekwencji niższych wynagrodzeń i wcześniejszego przechodzenia na emeryturę. Znacznie niższe dochody kobiet w okresie emerytalnym potwierdza również badanie PolSenior (Błędowski, 2012). W przypadku obu płci na dochody te składa się przede wszystkim świadczenie emerytalne (95% mężczyzn i ok. 80% kobiet, przy czym 18% kobiet w starszym wieku utrzymywało się z renty), (Błędowski, 2012, s. 397). Warto zwrócić uwagę, że kobiety znacznie przeważały wśród emerytów uzyskujących dochody w wysokości do 1000 zł. Dla wielu z nich (tak odpowiedziało 13% respondentek) są to środki niewystarczające na przeżycie. Porównując wysokość dochodów osób starszych z poziomem minimum egzystencji (515,43 zł dla jednoosobowego gospodarstwa emeryckiego w 2014 r.) i minimum socjalnym (1078 zł) zauważyć można, że pewna część emerytów, zwłaszcza kobiet, żyje w skrajnym ubóstwie. Dochody na poziomie nieprzekraczającym minimum socjalnego otrzymuje ok. 30% mężczyzn i ponad 50% kobiet będących na emeryturze (Błędowski, 2012, s. 399). Problem niemożności zaspokojenia podstawowych potrzeb w okresie starości jest tym samym szczególnie widoczny w przypadku kobiet, które otrzymują znacznie niższe świadczenia, a w przyszłości (po śmierci współmałżonka) częściej zmuszone są funkcjonować w jednoosobowych gospodarstwach domowych, których koszty prowadzenia są znacznie wyższe w przeliczeniu na 1 osobę. 2. ZMIENIAJĄCE SIĘ POTRZEBY I KONSUMPCJA W OKRESIE STAROŚCI Okres dezaktywizacji zawodowej po przejściu na emeryturę nie jest okresem jednorodnym pod względem poziomu zdrowia, aktywności społecznej i ekonomicznej jednostek. Osoby przechodzące na emeryturę często nie są jeszcze stare w ujęciu biologicznym (szerzej: Więckowska, 2008, s ), a większość z nich na pewno nie jest jeszcze niedołężna. Ze względu na indywidualny charakter przebiegu starości biologicznej, w systemach zabezpieczenia społecznego wyznacza się granice starości i jej poszczególnych faz biorąc pod uwagę wiek chronologiczny jednostek. W literaturze przedmiotu spotkać można podział okresu starości na dwie lub trzy fazy: starość wczesną (65-74 lata) i późną (75 lat+) (Żakowska-Wachelko, 1988, s. 14), jak również wiek podeszły (60-74 lata), wiek starczy (75-89 lat) i wiek sędziwy (90 i więcej lat), (Falicki, 1985, s. 183). Inny podział wskazuje na występowanie okresu wczesnej starości (65-74 lata), później starości (75-84 lata) i końcowego okresu starzenia się (od 85 r. życia), (Rosławski, 2001, s. 7). Przedstawiciele branży instytucji finansowych oferujących produkty zabezpieczające dochody w okresie starości, stosują coraz częściej poniższy podział na starość aktywną, spokojną i niedołężną (Mercer Global, 2014). 186

187 Wykres 3. Poziom konsumpcji w fazach starości Źródło: opracowanie własne na podstawie: Mercer Global, Pierwszy okres starości nazywany starością aktywną przypadający na wiek lat to czas nadal względnie wysokiej aktywności towarzyskiej, realizowania marzeń i hobby oraz podejmowania aktywności fizycznej. W tym czasie emeryt pomaga zwykle często rodzinie i opiekuje się wnukami. Pozwala mu na to jego względnie dobre zdrowie, które zaczyna się pogarszać w roku życia. Potwierdzają to dane Komisji Europejskiej, zgodnie z którymi dalsze trwanie życia w zdrowiu dla mężczyzn w wieku 65 lat wynosi 8,4 lat, natomiast dla kobiet w tym samym wieku dalsze trwanie życia w zdrowiu jest jedynie nieznacznie dłuższe i wynosi 8,6 lat. Całkowite dalsze przeciętne trwanie życia kobiet jest co prawda znacznie dłuższe i wynosi 20,1 roku dla kobiety w wieku 65 lat (dla mężczyzn 16,5 lat), jednak dla kobiet większa część tego życia (ponad 50%) związana jest z chorobami (Komisja Europejska, 2013, s. 6). Ze względu na wysoką aktywność fizyczną, towarzyską i rodzinną osoby w wieku aktywnej starości mają większe potrzeby konsumpcyjne, które są także związane z oczekiwaniem utrzymania standardu życia po przejściu na emeryturę. W drugim okresie, tzw. spokojnej starości przypadającej na lata 75-85, aktywność towarzyska i fizyczna ulega ograniczeniu ze względu na pojawienie się chorób związanych ze starzeniem się organizmu. Emeryt nie jest wówczas jeszcze niedołężny i jest w stanie samodzielnie wykonywać większość codziennych czynności 4, jednak coraz częściej musi korzystać z pomocy osób trzecich, zwłaszcza po osiągnięciu 80 lat. Od tego wieku zauważyć można znaczny wzrost zapotrzebowania na opiekę i konieczność ponoszenia z tego tytułu 4 Do oceny możliwości wykonywania podstawowych czynności wykorzystywana jest skala ADL (Acitvities of Daily Living) a do oceny możliwości wykonywania instrumentalnych codziennych czynności (Instrumental Activities of Daily Living) - skala IADL (Więckowska, 2008, s. 47). 187

188 dodatkowych wydatków, jeśli pomoc taka nie jest świadczona przez rodzinę lub znajomych. W ostatniej fazie okresu emerytalnego, wyznaczonej umownie od wieku 85 lat, osoby starsze są już zwykle niedołężne. Ze względu na ograniczenia zdrowotne (współwystępowanie wielu chorób) ich aktywność towarzyska i fizyczna jest już bardzo ograniczona. Do wykonywania podstawowych czynności potrzebują pomocy innych członków rodziny, znajomych lub wykwalifikowanego opiekuna. W ostatnim okresie występują także najwyższe wydatki na opiekę zdrowotną (koszty zakupu lekarstw, wizyt lekarskich i zabiegów medycznych). W tej ostatniej fazie, przy braku odpowiednich dochodów emeryci mogą być zmuszeni do rezygnacji z zaspokojenia części podstawowych potrzeb, w tym zakupu części leków (Błędowski, 2012). Analizując poziom dochodów i wydatków na jedną osobę w gospodarstwach emerytów w 2013 roku wskazać należy, że średni miesięczny dochód na osobę (1415,23 zł ) był wyższy niż średnie miesięczne wydatki na osobę (1197,83 zł) w tego typu gospodarstwach (GUS, 2014a, s. 3). W konsekwencji, udział wydatków w dochodzie rozporządzalnym emeryta był równy 84,6%, co oznacza występowania nadwyżki finansowej. Warto zwrócić uwagę, że średnie dochody na osobę w gospodarstwie emeryckim były także wyższe niż przeciętne dochody na osobę w gospodarstwa domowych w Polsce ogółem (wykres 4). Przy czym wydatki były również relatywnie wyższe (112,8% przeciętnych wydatków na osobę w gospodarstwach domowych ogółem), a ich poziom ustępował jedynie wydatkom na osobę w gospodarstwach osób pracujących na własny rachunek. Nadwyżka przeciętnych dochodów nad przeciętnymi wydatkami nie świadczy jednak, że w większości emeryckich gospodarstw domowych można mówić o zaspokojeniu wszystkich podstawowych potrzeb. Główny Urząd Statystyczny nie publikuje jednak danych nt. relacji dochodów i wydatków w kolejnych grupach wiekowych emerytów, uniemożliwiający tym samym głębszą analizę tego zjawiska. 188

189 Wykres 4. Dochody i wydatki na 1 osobę w gospodarstwie domowym oraz ich udział w dochodach i wydatkach ogółem według grup ekonomicznych w 2013 r. w odniesieniu do średniej dla Polski Źródło: (GUS, 2014a, s. 3). Analizując przyczyny występowania oficjalnej nadwyżki przeciętnych dochodów nad przeciętnym wydatkami na osobę w gospodarstwach emeryckich warto także dokładniej przyjrzeć się strukturze dochodów i wydatków tych gospodarstw (tabela 1 i 2). Dochody emerytów składają się głównie z dochodu ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych (68% przychodów netto i 85% dochodu rozporządzalnego), w tym największą rolę odgrywają emerytury krajowe (65% przychodów netto). Wśród dochodów z ubezpieczeń społecznych występujących w gospodarstwach osób starszych warte odnotowania są również wpływy w formie rent z tytułu niezdolności do pracy 5 oraz innych świadczeń (głównie rent rodzinnych, zasiłków pielęgnacyjnych). Świadczenia z systemu ubezpieczenia społecznego są uzupełniane dochodami z pracy zawodowej, jednak poziom tych dodatkowych dochodów jest dość niski (8% przychodów netto pochodzi łącznie z pracy najemnej i prowadzenia działalności gospodarczej), co wynika zapewne z niskiego wskaźnika aktywności zawodowej osób w wieku emerytalnym. 5 Renta z tytułu niezdolności do pracy jest co prawda automatycznie zamieniana na świadczenie emerytalne, gdy ubezpieczony osiąga minimalny wiek emerytalny. Jednak w przypadku rent przyznanych w związku z wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową (tzw. rent wypadkowych), nawet na emeryturze ubezpieczony może pobierać całość jednego ze świadczeń i połowę drugiego. 189

190 Tabela 1. Dochody na jedną osobę w gospodarstwach domowych pracowników i emerytów w Polsce w 2013 r. Rodzaj/źródło przychodu bądź dochodu Gospodarstwa pracowników Gospodarstwa emerytów Udział % w Udział % w Wysokość Wysokość przychodzie przychodzie w zł w zł netto netto Przychody netto, w tym: 1651,96 100% 1779,23 100% Dochód rozporządzalny 1305,88 79% 1415,23 80% dochód z pracy najemnej 1101,68 67% 121,66 7% dochód z pracy na własny 23,16 1% 14,62 1% rachunek dochód z gospodarstwa 5,04 0% 6,13 0% rolnego dochód ze świadczeń z 90,56 5% 1206,03 68% ubezpieczeń społecznych, w tym: emerytury krajowe 56,00 3% 1161,43 65% renty z tyt. niezdolności do 17,71 1% 23,52 1% pracy krajowe renty rodzinne krajowe 10,79 1% 7,01 0% dochód z pozostałych 35,41 2% 28,76 2% świadczeń społecznych w tym zasiłki dla 4,08 0% 3,00 0% bezrobotnych krajowe pozostałe dochody 46,06 3% 33,84 2% Żródło: (GUS, 2014a). Tabela 2. Wydatki na towary i usługi konsumpcyjne na jedną osobę w gospodarstwach domowych pracowników i emerytów w Polsce w 2013 r. Rodzaj wydatków Gospodarstwa pracowników Wysokość w zł Udział (%) w wydatkach ogółem Gospodarstwa emerytów Wysokość w zł Udział (%) w wydatkach ogółem Towary i usługi konsumpcyjne 1010,71 100,0% 1131,32 100,0% ogółem Żywność i napoje 248,81 24,6% 324,78 28,7% bezalkoholowe Napoje alkoholowe, wyroby 27,80 2,8% 29,56 2,6% tytoniowe i narkotyki Odzież i obuwie 59,51 5,9% 36,46 3,2% Użytkowanie mieszkania lub 203,55 20,1% 286,07 25,3% domu i energia Wyposażenie mieszkania i 50,77 5,0% 51,53 4,6% prowadzenie gospodarstwa domowego Zdrowie 41,87 4,1% 101,92 9,0% 190

191 wyroby i sprzęt medycznofarmaceutyczny 25,63 2,5% 78,13 6,9% usługi ambulatoryjne i inne 15,60 1,5% 19,75 1,7% zdrowotne usługi szpitalne i sanatoryjne 0,63 0,1% 4,04 0,4% Transport 114,73 11,4% 81,02 7,2% Łączność 56,13 5,6% 55,51 4,9% Rekreacja i kultura 74,12 7,3% 62,64 5,5% Edukacja 16,23 1,6% 2,43 0,2% Restauracje i hotele 33,78 3,3% 18,79 1,7% Pozostałe wydatki na towary i 62,44 6,2% 68,26 6,0% usługi higiena osobista 32,67 3,2% 26,63 2,4% opieka społeczna 0,92 0,1% 1,34 0,1% ubezpieczenia 17,63 1,7% 22,42 2,0% na życie 7,20 0,7% 9,74 0,9% mieszkaniowe 2,18 0,2% 3,86 0,3% związane ze zdrowiem 1,15 0,1% 0,94 0,1% (prywatne) związane z transportem 6,83 0,7% 7,78 0,7% Kieszonkowe 20,96 2% 12,35 1,1% Źródło: (GUS, 2014a). W strukturze wydatków emerytów, podobnie jak w przypadku gospodarstw pracowników, najważniejszą rolę odgrywają koszty wyżywienia (28,7% wydatków ogółem na towary i usługi) oraz koszty stałe związane z użytkowaniem mieszkania (25,3%). W odróżnieniu od gospodarstw pracowników, emeryci wydają niemal 2,5-krotnie więcej na zdrowie (9% wydatków). Wydatki na leki i sprzęt farmaceutyczno-medyczny są natomiast ponad 3-krotnie wyższe niż wydatki tego rodzaju przypadające na 1 osobę w gospodarstwach pracowników. Zjawisko to potwierdzają również dane pozyskane w ramach badania PolSenior, zgodnie z którymi w gospodarstwach emeryckich wydatki na leki i leczenie stanowiły 9,1% łącznych wydatków, podczas gdy w gospodarstwach utrzymujących się z pracy na stanowiskach robotniczych i nierobotniczych odpowiednio 3,8% oraz 5,2% ogółu wydatków. W przeliczeniu na 1 osobę w 2010 r. była to kwota 84,92 zł miesięcznie ponad dwukrotnie więcej niż w gospodarstwach pracowniczych (37,22 zł), (Błędowski, 2012, s. 394). Zwrócono przy tym uwagę, że wydatki te są mało elastyczne, nawet przy założeniu zastępowania przepisanych leków zamiennikami. Wśród wydatków gospodarstw emerytów dziwić może natomiast bardzo niski udział wydatków na usługi opiekuńcze i prywatne ubezpieczenia (na życie i zdrowotne) odpowiednio 0,1% i 1% wydatków ogółem na towary i usługi. Stan taki informuje o występującym aktualnie słabym popycie na usługi tego rodzaju wynikającym z zaspokojenia potrzeb opiekuńczych i zdrowotnych w inny sposób (publiczna opieka zdrowotna i pielęgnacyjna oraz nieformalna opieka świadczona 191

192 przez rodzinę), o braku odpowiedniej oferty na rynku lub braku środków na zaspokojenie wydatków innych niż podstawowe. Sytuacja ta może się jednak w przyszłości zmienić, głównie z uwagi na możliwości świadczenia usług opiekuńczych przez rodzinę i ograniczenia w finansowaniu z budżetu państwa rosnących wydatków na świadczenia i usługi dla osób starszych. Aktualna relacja pomiędzy przeciętnymi wpływami i wydatkami na 1 osobę gospodarstw domowych nie wydaje się alarmować o problemach z zaspokojeniem podstawowych potrzeb w gospodarstwach emeryckich. Jeśli jednak dokonamy rozróżnienia na gospodarstwa 2-osobowe składających się wyłącznie z osób starszych, w których w 2013 r. odnotowano przeciętny dochód rozporządzalny na 1 osobę w wysokości 1675 zł i na jednoosobowe gospodarstwa domowe osób starszych utrzymujących się samodzielnie, w których dochód na osobę wyniósł 1670 zł, sytuacja wygląda już inaczej (Kuropaś, 2015). W ocenie większości osób starszych, ich sytuacja materialna na emeryturze pozostawia wiele do życzenia (Mossakowska, Więcek i Błędowski, 2012). Zdecydowanie gorzej swoją sytuację na emeryturze oceniają kobiety niż mężczyźni, zwłaszcza kobiety w wieku 60+. Te różnice w ocenie wynikające z płci respondentów mogą być konsekwencją faktu, iż emerytury kobiet są przeciętnie niższe (w przyszłości będę to w dużej mierze świadczenia minimalne, zob. Owczarek i Więckowska, 2011; Chłoń-Domińczak i Strzelecki, 2013) oraz to one częściej tworzą po śmierci współmałżonka jednoosobowe gospodarstwa emeryckie. Wśród tej grupy już dziś odnotować można niezaspokojenie podstawowych potrzeb w okresie emerytalnym w tej jego części, która następuje po śmierci współdomownika. Niezależnie jednak o faktu śmierci współmałżonka, gospodarstwa emeryckie doświadczają zjawiska rosnących w czasie potrzeb na usługi opiekuńcze. Są one konsekwencją postępującego procesu starzenia związanego z występowaniem chorób przewlekłych. Podczas, gdy w wieku 60 lat u ok. 50% ludzi występuje co najmniej jedna choroba przewlekła, w wieku 70 lat odsetek ten wynosi już ok. 68% a w wieku powyżej 85 lat ponad 82% (Kubicki i Maciejasz, 2014, s. 17). Wraz z wiekiem choroby te kumulują się, potęgując niezdolność do wykonywania codziennych czynności. Coraz powszechniejsze wraz z wiekiem emeryta zjawisko niedołęstwa starczego skutkuje wzrostem potrzeby opieki długoterminowej nad niedołężną osobą. Podczas gdy jedynie ok. 6% w wieku lat potrzebuje pomocy w codziennym funkcjonowaniu, wśród osób w wieku lata już niemal co piąta wymaga takiego wsparcia. Potrzeba pomocy lawinowo wzrasta w okresie starości niedołężnej, tzn. po ukończeniu 85 lat powodując, iż większość emerytów wymaga codziennej pomocy, przynajmniej w wymiarze kilku godzin dziennie (Błędowski, 2012, s. 464). Obecnie osoby starsze nie ponoszą zwykle kosztów pomocy świadczonej im w przypadku choroby lub niepełnosprawności. Z badania PolSenior wynika, że mężczyźni przebywający na emeryturze otrzymują tę pomoc głównie od żon (59-79% wskazań w zależności od wieku), natomiast kobiety emerytki od dzieci, 192

193 synowych i zięciów (75-82%). Wraz z wiekiem coraz rzadziej osoby starsze mogą liczyć na współmałżonka, a ciężar świadczenia pomocy jest przenoszony na dzieci, wnuki, prawnuki i rodzeństwo. Z formalnej pomocy korzysta tylko 1% emerytów w wieku lata i 2% osób starszych w wieku 75 lat i więcej. W przyszłości, głównie ze względu na zmiany demograficzne i konieczność wydłużania aktywności zawodowej, możliwości świadczenia usług opiekuńczych przez rodzinę zostaną znacznie ograniczone, zwłaszcza w zakresie pomocy świadczonej przez dzieci, synowe i zięciów. Ze względu na podwyższanie wieku emerytalnego (w Polsce do poziomu 67 lat), opieka nad 85-letnimi rodzicami (zwłaszcza matkami) nie będzie już mogła być świadczona w dotychczasowym zakresie przez pracujących jeszcze 50- i 60-latków. Zwłaszcza, że świadczenie takiej pomocy powoduje problemy z pozostawaniem na rynku pracy w pełnym wymiarze czasu pracy. Brak wystarczającej pomocy ze strony członków rodziny powodować będzie większe zapotrzebowanie na pomoc formalną i nieformalną ze strony innych podmiotów. Jej koszty mogą jednak znacznie przewyższać możliwości płatnicze przeciętnego emeryta. 3. LUKA EMERYTALNA Niezaspokojenie podstawowych potrzeb w wieku emerytalnym oznacza występowanie tzw. luki emerytalnej. Pojęcie to jest zatem ściśle związane z adekwatnością świadczeń emerytalnych, tj. możnością pokrycia przez nie podstawowych wydatków w okresie starości. W literaturze emerytalnej przyjmuje się także, że luka emerytalna odzwierciedla różnicę pomiędzy pożądanym poziomem świadczenia a poziomem emerytury otrzymywanej z publicznego (obowiązkowego) systemu emerytalnego (OECD, 2011b). Biorąc pod uwagę konstrukcję świadczeń emerytalnych i poziom stopy zastąpienia z bazowego systemu emerytalnego luka emerytalna będzie najbardziej odczuwalna dla świadczeniobiorców w pierwszym okresie starości (aktywnej starości) oraz w okresie starości niedołężnej (wykres 5). 193

194 Wykres 5. Poziom luki emerytalnej w kolejnych fazach starości. Żródło: opracowanie własne na podstawie: Mercer Global Przy założeniu zaspokojenia przez bazowe świadczenie emerytalne podstawowych potrzeb w fazie spokojnej starości (75-85 lat), luka emerytalna wystąpi w okresie pierwszym, kiedy aktywność towarzyska i fizyczna emeryta jest jeszcze względnie wysoka oraz próbuje on utrzymać standard życia (oraz względnie dobry stan zdrowia 6 ) po zakończeniu aktywności zawodowej. Następnie luka zmniejsza się do momentu osiągnięcia ok. 75 lat, by po kilku latach ponownie wzrosnąć, głównie za sprawą rosnących wydatków na leki i usługi zdrowotne oraz w związku z koniecznością korzystania z zewnętrznej opieki długoterminowej. Ustalenie nominalnego rozmiaru luki jest w zasadzie niemożliwe z uwagi na subiektywizm i indywidualny charakter wyznaczania poziomu potrzeb uznanych za podstawowe (pożądane) oraz trudności w wycenie kosztu i zakresu usług opiekuńczych w okresie starości. Biorąc pod uwagę aktualnie dostępne dane, możliwym jest jedynie wyznaczenie kierunków zmian rozmiarów luki w okresie starości oraz wskazanie różnic w jej zakresie pomiędzy różnymi grupami emerytów. Luka emerytalna w całym okresie starości (w każdej z faz starości) będzie znacznie większa w przypadku kobiet niż w przypadku mężczyzn, o czy decydują następujące czynniki: 1) świadczenia emerytalne kobiet są niższe od świadczeń mężczyzn, 2) kobiety żyją dłużej i to one tworzą większość jednoosobowych gospodarstw emeryckich, które mają największe problemy w pokryciu kosztów podstawowych towarów i usług, 6 Przeprowadzone badania wskazują, że wydatki na usługi medyczne ponoszone przez osoby w wieku lata są wyższe niż te ponoszone przez osoby w wieku lata. 194

195 3) w przypadku kobiet w podeszłym wieku istnieje większa potrzeba formalnej opieki długoterminowej niż w przypadku mężczyzn, gdyż rzadziej mogą one skorzystać ze wsparcia współmałżonka (małżonek nie żyje lub charakteryzuje się wyższym stopniem niepełnosprawności), 4) długość dalszego trwania życia w niepełnoprawności jest w przypadku kobiet znacznie większa niż w przypadku mężczyzn (ponad 50% okresu emerytalnego przypadka to okres życia w chorobie). Dodać przy tym należy, że dla kobiet otrzymujących w przyszłości minimalne emerytury, otrzymywane świadczenie kształtować się będzie znacznie poniżej oficjalnego minimum socjalnego, chociaż nadal będzie to poziom powyżej granicy ustawowego ubóstwa (w 2014 r. był to poziom 515 zł dla 1-osobowego gospodarstwa emeryckiego). Trudno jednak uznać taką wysokość za wystarczającą do zaspokojenia nawet najbardziej podstawowych potrzeb w okresie starości, zwłaszcza w przypadku samotnie gospodarującego emeryta. Luka emerytalna dotknie zatem w przyszłości przede wszystkim osoby, które zaprzestały aktywności zawodowej stosunkowo wcześnie i, będąc na emeryturze, w sposób aktywny korzystają z uroków pierwszej fazy starości, oraz emerytów charakteryzujących się znaczną niesprawnością (niedołężnych), którzy potrzebują pomocy przy wykonywaniu codziennych czynności. Będzie także bardziej powszechna w przypadku kobiet, a jej poziom zależeć będzie od poziomu wcześniejszych zarobków, wysokości emerytury, długości trwania życia małżonka-emeryta oraz ich własnego stanu zdrowia. Luka ta wynosić może, uwzględniając koszty usług opiekuńczych, od kilkudziesięciu do nawet kilku tysięcy złotych miesięcznie i powodować konieczność rezygnacji z zaspokojenia części potrzeb, a dokładniej tych potrzeb, które nie mieszczą się na szczycie listy priorytetowych wydatków. 4. SPOSOBY ŁAGODZENIA LUKI EMERYTALNEJ Luka emerytalna może być ograniczana poprzez podjęcie różnorodnych działań wpływających zarówno na dochody, jak i wydatki w okresie emerytalnym. Wśród najważniejszych narzędzi wyróżnić należy: wydłużenie aktywności zawodowej (dłuższe pełne zatrudnienie lub łączenie pracy z emeryturą), dodatkowe oszczędzanie, zabezpieczenie/ubezpieczenie pielęgnacyjne (od niedołęstwa starczego). Możliwości zastosowania konkretnych rozwiązań zależą oczywiście od fazy, w której luka emerytalna występuje. W fazie pierwszej (aktywna starość) najbardziej pożądanym jest przedłużanie aktywności zawodowej, które wpływa na skrócenie okresu występowania luki (ograniczenie czasu aktywnej starości z dołu) oraz podwyższenie świadczeń z systemu bazowego, a w razie łączenia pracy z emeryturą umożliwia uzupełnienie świadczenia z systemu obowiązkowego. Wydłużanie aktywności spowoduje równoległe przesunięcie krzywej dochodów 195

196 emerytów w górę, nie rozwiąże jednak problemu niedopasowania wielkości wpływów i wydatków w czasie. Taką rolę może jednak spełnić dodatkowe oszczędzanie, które poza uzupełnieniem dochodów emerytalnych w ogóle, w zależności od sposobu (i terminów) konsumowania zgromadzonych środków, może także zapewnić podwyższenie dochodów (i tym samym ograniczyć lukę emerytalną) w dowolnej, indywidualnie wybranym okresie starości. Warto przy tym zaznaczyć, że obecnie funkcjonujące rozwiązania nie pozwalają na dostosowanie poziomu świadczenia do zmieniających się potrzeb w okresie starości. Nawet w systemie dodatkowym brak jest odpowiednich rozwiązań oferowana jest elastyczność na etapie oszczędzania, a w bardzo małym zakresie na etapie konsumowania środków (wypłata jednorazowa lub ratalna). Aby osiągnąć efekt lepszego dopasowania formy wypłaty świadczeń z systemu dodatkowego do indywidualnych potrzeb emerytów należy wprowadzić znaczne szerszą elastyczność w zakresie możliwości (Góra i Rutecka, 2013, s ): sfinansowania przekwalifikowania zawodowego (wydłużenia zatrudnialności i aktywności zawodowej), łączenia pracy z częściową wypłatą środków, przeniesienia konsumpcji środków na okres późnej starości (w tym renta odroczona, zakup ubezpieczenia pielęgnacyjnego), wyboru różnych wariantów renty dożywotniej (m.in.. variable life annuities, escalating life annuities) oraz łączenia renty z innymi formami wypłaty świadczeń. Trzecim narzędziem ograniczania luki emerytalnej jest system zabezpieczenia na wypadek niedołęstwa starczego oraz ubezpieczenia pielęgnacyjne, które mogą być oferowanie także przez podmioty prywatne. Niektóre z krajów podjęły już działania zmierzające do powołania odrębnego systemu zabezpieczenia pielęgnacyjnego, w tym wykorzystania do tego celu prywatnych ubezpieczeń pielęgnacyjnych. We Francji 15%. populacji posiada obecnie prywatne ubezpieczenie pielęgnacyjne, podczas gdy w Stanach Zjednoczonych odsetek ten wynosi 5%. Pod tym względem relatywnie rozwiniętym rynkiem jest rynek niemiecki, gdzie funkcjonują zarówno obowiązkowe ubezpieczenia pielęgnacyjne (od 1995 r.), jak i dobrowolne dodatkowe produkty obie formy obejmują swoich zasięgiem łącznie 12,5% Niemców w wieku powyżej 40 lat (OECD, 2011, s. 249). Ubezpieczenie prywatne okazuje się jednak bardzo kosztowne (7% ogółu wydatków na opiekę długoterminową ogółem w Stanach Zjednoczonych i 5% łącznych wydatków w Japonii). Stąd proces wprowadzania takich produktów, zwłaszcza obowiązkowych, poprzedzony musi być dokładną analizą kosztów opieki oraz wprowadzeniem rozwiązań chroniących przed nadmiernym ich wzrostem, zwłaszcza w obliczu występowania ogromnej asymetrii informacyjnej pomiędzy dostawcą usług a ich odbiorcą. 196

197 PODSUMOWANIE Aktualne sposoby wypłaty świadczeń z bazowych (publicznych) systemów emerytalnego nie uwzględniają zmieniających się potrzeb w okresie starości - poziom świadczeń jest bowiem relatywnie płaski przez cały okres emerytalny. Poziom potrzeb i konsumpcji w okresie dezaktywizacji zawodowej w zależności od wieku przypomina natomiast literę U. Okres emerytalny podzielić można na: (I) okres stosunkowo wysokiej konsumpcji i dobrego zdrowia aktywna starość (65-75 lat), (II) niższej konsumpcji i relatywnie dobrego zdrowia spokojna starość (75-85 lat), (III) wysokiej konsumpcji (potrzeb) w okresie słabego zdrowia niedołężna starość (od 85 r.ż.). Niemal w każdym z poodokresów występuje luka emerytalna, której poziom może wynosić od kilku zł do nawet kilku tysięcy złotych miesięcznie. Luka ta jest znacznie większa w pierwszym okresie przebywania na emeryturze oraz w okresie niedołężnej starości. Ponadto, niedostatek dochodów na pokrycie potrzeb występuje częściej w przypadku kobiet, które przechodzą na emeryturę wcześniej, mniej zarabiają, uzyskują tym samym niższe świadczenia, a częściej tworzą jednoosobowe gospodarstwa emeryckie, będąc już często osobami wymagającymi regularnej pomocy w wykonywaniu codziennych czynności. Niedostatek dochodów w poszczególnych podokresach starości można łagodzić poprzez: wydłużenie aktywności zawodowej (w tym na część etatu), dodatkowe oszczędności lub zakup uzupełniającego produktu emerytalnego/pielęgnacyjnego. Alternatywą jest także utworzenie odrębnego publicznego systemu opieki długoterminowej, którego koszty musiałoby jednak pokryć społeczeństwo. System taki może okazać się jedynym rozwiązaniem w sytuacji rosnących ograniczeń w świadczeniu pomocy osobom starszym przez członków ich najbliższej rodziny (aktywne zawodowo dzieci i wnuki, które będą pozostawać na rynku pracy coraz dłużej) oraz postępującej niewydolności powszechnego systemu ochrony zdrowia. Zaspokojenie zmieniających się potrzeb w okresie starości wymaga podjęcia równoległych działań na kilku polach, w tym także w zakresie podnoszenia świadomości emerytalnej społeczeństwa. W przyszłości powstaną zapewne produkty i usługi lepiej dopasowane do potrzeb emerytów (m.in. tanie i elastyczne dodatkowe ubezpieczenie emerytalne, prywatne ubezpieczenie pielęgnacyjne), dużym wyzwaniem będzie jednak ich finansowanie. Koszty takich usług mogą oczywiście zostać rozłożone na cały okres aktywności zawodowej (regularna składka, dobrowolna lub obowiązkowa), jednak osiągnięcie ich powszechności wydaje się w najbliższym czasie niemożliwe z uwagi na poziom dochodów społeczeństwa. 197

198 LITERATURA Błędowski, P. (2006). Człowiek stary jako konsument. W: B. Szatur-Jaworska, P. Błędowski, M. Dzięgielewska, Podstawy gerontologii społecznej, Warszawa: Aspra-JR. Błędowski, P. (2012). Potrzeby opiekuńcze osób starszych. W: M. Mossakowska, A. Więcek, P. Błędowski (red.), Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce, Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne. Błędowski, P. (2013). Aktywność zawodowa osób w starszym wieku, Zeszyty Demograficzne, Zeszyt nr 1 Rynek pracy wobec zmian demograficznych, Instytut Obywatelski. Chłoń-Domińczak, A. (2014). Social insurance Age Transfers in Poland, Referat wygłoszony na: Tenth Meeting of Working Group on Macroeconomic Aspects of Intergenerational Transfer: International Symposium on Demographic Change and Policy Response, Beijing, November Chłoń-Domińczak, A., Strzelecki P. (2013). The minimum pension as an instrument of poverty protection in the defined contribution pension system an example of Poland, Journal of Pension Economics and Finance, Vol. 12. Ciura, G. (2012). Gospodarstwa emerytów na tle innych typów gospodarstw domowych, Studia BAS, Nr 2(30)/2012. European Union. (2014). Adequate social protection for long-term care need in an ageing society, Luxembourg. Falicki Z. (1985). Psychiatria społeczna, Warszawa: PZWL. Góra M., Rutecka J. (2013). Elastyczny system emerytalny a obecne i przyszłe potrzeby jego uczestników, "Ekonomista", nr 6/2013. GUS. (2014a). Sytuacja gospodarstw domowych w 2013 r. w świetle wyników badania budżetów gospodarstw domowych, GUS, 2014, GUS. (2014b). Europejskie badanie dochodów i warunków życia (EU-SILC) w 2013 r. Notatka informacyjna, GUS, Grudzień 2014, Handschke J., Łyskawa K., Ratajczak J. (2005). Ryzyko emerytalne w systemie zabezpieczenia na starość, W: T. Szumlicz (red.), Społeczne aspekty ubezpieczenia, Warszawa: Oficyna Wydawnicza SGH. Komisja Europejska. (2013). Long-term care in ageing societies - Challenges and policy options, Brussels. Kubicki P., Maciejasz M. (2014). Disability and Long-Term Illness Defining, Costs and Tasks for Local Social Policy, Social Policy, Thematic Issue 4/2014. Kuropaś D. (2015). Dochody seniorów nie takie małe, ale samotne kobiety zagrożone ubóstwem, Rynek Seniora, 4 marca 2015 r., rynekseniora.pl Leksykon Polityki Społecznej (2001). B. Rysz-Kowalczyk (red.), Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR. Mercer Global (2014), DC Lessons from around the globe. 198

199 Mossakowska M., Więcek A., Błędowski P. (red.). (2012). Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce, Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne. Mot E., Faber R., Geerts J., Willeme P.(eds.). (2012). Performance of Long-Term Care Systems in Europe, ENEPRI Research Report No OECD. (2011a). Help Wanted? Providing and Paying for Long-Term Care, OECD Publishing. OECD. (2011b). Pensions at a Glance Retirement-Income Systems in OECD and G20 Countries, OECD Publishing. Palacios R., Rofman R. (2001). Annuity markets and benefit design in multipillar pension schemes: Experience and lessons from four Latin American countries, Washington. Rosławski A. (2001). Wybrane zagadnienia z geriatrii, Wrocław: Wyd. AWF we Wrocławiu. Rutecka J. (2012a). Wypłata świadczeń emerytalnych z kapitałowej części systemu emerytalnego w Polsce, Wiadomości Ubezpieczeniowe, nr 4/2012. Rutecka J. (2012b). Zakres redystrybucji dochodowej w ubezpieczeniowym systemie emerytalnym, Warszawa: Oficyna Wydawnicza SGH. Rutecka J. (2014a). Doubezpieczenie emerytalne w racjonalizowaniu systemu zabezpieczenia społecznego, Rozprawy Ubezpieczeniowe, nr 16 (1/2014). Rutecka J. (2014b). System emerytalny po zmianach od 2014 r., Ubezpieczenia społeczne. Teoria i praktyka, nr 1 (118) Szumlicz T. (2005). Ubezpieczenie społeczne. Teoria dla praktyki, Bydgoszcz-Warszawa: Oficyna Wydawnicza Branta. Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, Dz.U. nr 162 poz. 1118, ze zm. Więckowska B. (2008). Ubezpieczenia pielęgnacyjne, Warszawa: Oficyna Wydawnicza SGH. Więckowska B., Owczarek J. (2011). Ryzyko dopłaty do emerytury minimalnej w nowym systemie emerytalnym w Polsce, Zeszyty Naukowe UE w Poznaniu, nr 181, Poznań. World Bank (2010), World Bank Report Long-Term Care and Ageing Case Studies - Bulgaria, Croatia, Latvia and Poland, Washington. Żakowska-Wachelko B. (1988). Biologia starzenia się. W: W. Pędich, B. Żakowska- Wachelko (red.), Podręcznik geriatrii dla lekarzy, Warszawa: PZWL. 199

200 Marek SZCZEPAŃSKI SYSTEMY ZABEZPIECZENIA EMERYTALNEGO WOBEC RYZYKA UBÓSTWA OSÓB STARSZYCH Streszczenie: Celem artykułu jest zbadanie i dokonanie wstępnej oceny zmian dokonanych w Polskim systemie emerytalnym w ostatniej dekadzie XX w. i w XXI w. na zagrożenie ryzykiem ubóstwa osób starszych. Punktem wyjścia do rozważań będzie zdefiniowanie różnych rodzajów ryzyka występujących w systemach emerytalnych oraz podstawowych funkcji systemów zabezpieczenia emerytalnego. W wyniku przeprowadzonych analiz sformułowano generalna konkluzję, iż istniejąca w zreformowanym systemie emerytalnym ustawowa gwarancja w postaci emerytury minimalnej nie stanowi wystarczającego zabezpieczenia przed ubóstwem osób starszych. Składa się na to wiele przyczyn, m.in. relatywnie bardzo niski poziom najniższych gwarantowanych świadczeń emerytalnych, a także wymagany staż ubezpieczeniowy. Ponadto zagrożenie ubóstwem kolejnych roczników przechodzących na emerytury z nowego, wprowadzonego po 1999 r. systemu emerytalnego zwiększa zmiana formuły naliczania świadczenia ze zdefiniowanego świadczenia na zdefiniowaną składkę, co spowoduje znaczące obniżenie stopy zastąpienia (relacji świadczeń emerytalnych do ostatniego lub średniego wynagrodzenia z pracy). Zdaniem autora, niezbędne jest wprowadzenie istotnych zmian w tym zakresie, dostosowujących poziom ochrony przed ubóstwem osób starszych do standardów zabezpieczenia społecznego Unii Europejskiej. Słowa kluczowe: ryzyko ubóstwa osób starszych - system emerytalny filar zerowy minimalny dochód gwarantowany PENSION SYSTEMS AND THE POVERTY RISK OF THE ERDELY Summary: The article aims to investigate and make a preliminary assessment of the impact of changes in the Polish pension system, which have been introduced in the last decade of the XX and in the XXI century, on the poverty risk of the old-age generation. The starting point for discussion will be to define the various types of risk existing in pension schemes and basic functions for security systems. The analyzes formulated a general conclusion that minimum pension guarantee in Polish pension system does not protect against the poverty risk of the pensioners. Moreover, the change in the pension formula ( form defined benefit to defined Politechnika Poznańska, Wydział Inżynierii Zarządzania, Katedra Nauk Ekonomicznych 200

201 contribution) cosed futher reduction of replacement ration (relation of pension benefits to the latest or the average salary). According to the author s opinion, it is necessary to introduce major changes in this regard-ing adjusting the level of protection against poverty for the elderly to socialsecurity stan-dards of the the European Union. Key words: the risk of poverty among the elderly design of pension scheme - a minimum guaranteed income zero pillar in pension schemes. WPROWADZENIE Zaspokojenie potrzeb osób starszych, niezdolnych do samodzielnego zarobkowania za względu na wiek, to problem wieloaspektowy. Dotyczy on nie tylko milionów osób starszych, pobierających świadczenia emerytalne, ale także osób pracujących, które w okresie aktywności zawodowej powinny zgromadzić odpowiedni kapitał emerytalny na starość, czyli dokonać transformacji dochodu w czasie. W sensie makroekonomicznym system emerytalny stanowi formę podziały bieżącego PKB między pokolenie pracujące a pokolenie w wieku poprodukcyjnym. Funkcjonujące od lat 90. XIX w. zinstytucjalizowane systemy zabezpieczenia emerytalnego (pierwszy tego typu system o charakterze ubezpieczenia społecznego powstał w Niemczech, stąd popularnie zwany jest Bismarckowskim) tworzą określone ramy, a których następuje transformacja indywidualnego dochodu w czasie oraz podział produktu społecznego między pokoleniem w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym. Wraz z postępującym w krajach rozwiniętych gospodarczo procesem demograficznego starzenia się społeczeństwa (wzrost udziału osób starszych w wieku poprodukcyjnym w całym społeczeństwie, a także w relacji do pokolenia w wieku produkcyjnym) narasta zagrożenie dla finansowej stabilności systemów emerytalnych obecnie i w przyszłości. W tym miejscu warto przypomnieć podstawowe funkcje systemów emerytalnych (systemów zabezpieczenia emerytalnego). Są nimi: stwarzanie mechanizmu do wyrównywania czy też wygładzania konsumpcji ( consumption smooothing ) w cyklu życia jednostki, przeniesienie części dochodu z okresu aktywności zawodowej na okres po jej zakończeniu, ubezpieczenie przed brakiem dochodu na starość; zabezpieczenie przed ubóstwem oraz redystrybucja dochodu i majątku (lub praw majątkowych dających zabezpieczenie finansowe na starość). Coraz trudniej jest pogodzić podstawowe funkcje systemu emerytalnego: zapewnienie adekwatnych świadczeń (umożliwiających po przejściu na emeryturę utrzymanie dotychczasowego poziomu życia) oraz ochronę przed ubóstwem na starość z długoterminową stabilnością systemów emerytalnych. W opublikowanym przez Komisję Europejską dokumencie programowym pt. BIAŁA KSIĘGA Plan na rzecz adekwatnych, bezpiecznych i stabilnych 201

202 emerytur z 2012 r., którego tezy pozostają nadal aktualne, znalazło się charakterystyczne stwierdzenie (Komisja Europejska 2012, s.4): Starzenie się społeczeństwa to duże wyzwanie dla systemów emerytalnych we wszystkich państwach członkowskich. Jeśli kobiety i mężczyźni, żyjąc dłużej, nie będą również dłużej aktywni zawodowo i nie zaoszczędzą więcej pieniędzy na swoją emeryturę, nie będzie można im zagwarantować adekwatnych emerytur, ponieważ wymagany wzrost wydatków byłby niemożliwy do utrzymania. Według prognoz do 2060 r. średnie trwanie życia w chwili urodzenia wydłuży się w przypadku mężczyzn o 7,9 roku, a w przypadku kobiet o 6,5 roku w porównaniu z 2010 r. Emerytury stanowią bardzo dużą i wciąż rosnącą część wydatków publicznych: obecnie średnio ponad 10 % PKB, a w 2060 r. może nawet 12,5 % dla całej UE (Komisja Europejska 2012:4). Stwarza to poważne wyzwanie ekonomiczne i finansowe dla systemów zabezpieczenia społecznego zwłaszcza systemu emerytalnego. Reakcją na te wyzwania były reformy emerytalne wprowadzone w większości państw UE, także w Polsce, pod koniec XX w. i na początku XXI w. Wiele państw postsocjalistycznych np. Bułgaria, Rumunia, Serbia, Czechy i Słowacja wprowadziło reformy emerytalne o charakterze parametrycznym ( np. wydłużenie okresów składkowych i nieskładkowych wymaganych do uzyskania pełnego świadczenia emerytalnego, przeliczanie stażu ubezpieczeniowego na specjalnie wyliczane punkty rozwiązanie wzorowane na Niemczech itp), a podstawa finansowania systemu emerytalnego pozostała niezmieniona i oparta na umowie pokoleniowej, czyli repartycji (finansowanie bieżących świadczeń emerytalnych ze składek ubezpieczeniowych lub ogólnych podatków pokolenia pracującego, które w zamian nabywa uprawnienia do emerytur finansowanych z wpłat następnego pokolenia pracującego). Natomiast reformy w Polsce oraz w takich krajach jak Węgry, Litwa, Łotwa, Łotwa, Estonie i Bułgaria miały charakter radykalny, systemowy. Oznaczały wprowadzenie do publicznego systemu emerytalnego prywatnie zarządzanych funduszy emerytalnych, przy czym zakres tej częściowej prywatyzacji publicznego systemu emerytalnego był bardzo zróżnicowany (Mueller 2011, s ). W Polsce najbardziej widocznym elementem nowego systemu emerytalnego stały się nowopowstałe otwarte fundusze emerytalne (OFE), do których skierowano znaczącą cześć składki emerytalnej (7,3%), pozostałą (12,22%) pozostawiając w filarze finansowanym na zasadzie repartycji, administrowanym przez ZUS. Powstał w ten sposób system mieszany, repartycyjno-kapitałowy, który miał zapewnić dywersyfikację ryzyka w systemie emerytalnym i zwiększyć odporność systemu na ryzyko demograficzne. Mniej akcentowaną, a bardzo istotną zmianą była konsekwentna, obejmująca oba filary nowego systemu emerytalnego (finansowany repartycyjnie I filar i finansowany kapitałowo II filar) zmiana formuły naliczania świadczeń emerytalnych z formuły o zdefiniowanym świadczeniu (defined benefit, DB) na zdefiniowaną składkę (defined contribution, DC). W systemie o zdefiniowanym 202

203 świadczeniu (DB) wysokość emerytur danego pracownika nie jest oparta na wysokości zgromadzonego przez niego kapitału (w formie uprawnień emerytalnych lub aktywów zgromadzonych w funduszu emerytalnym), lecz na historii zarobków, z ewentualnym uwzględnieniem stażu pracy. Wysokość świadczenia w proporcji do zarobków jest z góry określona, a ryzyko zapewnienia określonego poziomu emerytur ponosi prowadzący system emerytalny (państwo - w systemach publicznych, zakład pracy - w pracowniczym programie emerytalnym typu DB). Zupełnie inaczej wygląd podział ryzyka w systemie ze zdefiniowaną składką (DC), zwanym też systemem indywidualnych rachunków (kont emerytalnych). Każdy uczestnik wpłaca do systemu określona część swoich dochodów, które są inwestowane w aktywa finansowe (jeśli system jest finansowany kapitałowo) lub rejestrowane jako kapitał uprawnień emerytalnych (jeśli system jest finansowany repartycyjnie). Po przejściu danej osoby na emeryturę zgromadzony kapitał emerytalny jest zamieniany na rentę dożywotnią. Wartość zgromadzonego na indywidualnym koncie kapitału może zmaleć np. wskutek spadku wartości aktywów finansowych w funduszu emerytalnym lub pogorszenia warunków indeksacji w części repartycyjnej. Ryzyko w tym związane ponosi uczestnik systemu emerytalnego. Formuła zdefiniowanej składki nie gwarantuje bowiem określonej Zmiana formuły emerytalnej spowodowała, że stopa zastąpienia z nowego systemu emerytalnego w Polsce wprowadzonego w 1999 r. będzie zdecydowanie niższa niż w starym systemie z formuła o zdefiniowanym świadczeniu. Istnieje wiele różnych symulacji przyszłej stopy zastąpienia z nowego publicznego systemu emerytalnego. Na przykład z symulacji przeprowadzonych przez T.Szumlicza wynika, że mężczyzna osiągający dochody na poziomie 100% średniego wynagrodzenia, po przepracowaniu i opłacaniu składek emerytalnych przez 35 lat, przechodząc na emeryturę w wieku 65 lat ze starego systemu otrzymałby świadczenie emerytalne na poziomie 73% ostatniego wynagrodzenia, a z nowego odpowiednio 63%. Warto zwrócić uwagę na niemal całkowite ograniczenie redystrybucji w nowym systemie emerytalnym. Według T.,Szumlicza, mężczyzna osiągający niższe dochody (50% średniego wynagrodzenia) przy tym samym okresie pracy i opłacania składki co w powyższym przykładzie, ze starego systemu zastąpienia mógłby liczyć na stopę zastąpienia ok. 96%, a z nowego tylko 63%. Jak podkreśla autor tej symulacji, jest to wariant optymistyczny. Oczywiście, wszelkie przerwy w pracy spowodują w nowym systemie jeszcze większy spadek stopy zastąpienia. Jeszcze gorzej przedstawia się sytuacja kobiet, które na ogół mają niższe dochody w okresie aktywności zawodowej i częstsze przerwy w pracy związane z opieką nad dziećmi czy swoimi rodzicami, gdy osiągają podeszły wiek. Obniżony poziom zabezpieczenia finansowego na starość, jaki jest w stanie zapewnić nowy system emerytalny, nie zostanie zmniejszony przed dodatkowe oszczędności emerytalne, o ile nie zostaną wprowadzone nowe, bardziej 203

204 efektywne zachęty i produkty emerytalne 1. W III, dobrowolnym filarze systemu emerytalnego w ciągu ostatnich 10 lat, zarówno w pracowniczych, jak w indywidualnych dodatkowych systemach (planach) emerytalnych oszczędza tylko niewielka część pracujących w Polsce. W pracowniczych programach emerytalnych (PPE) uczestniczy tylko ok. 2,4% ogółu pracowników, indywidualne konta emerytalne (IKE) posiada ok. 5,2%, a indywidualne konta zabezpieczenia emerytalnego (IKZE) 3,2% aktywnych zawodowo. Na dodatek tylko na część kont IKE i IKZE wpływają regularnie wpłaty. Z dużą dozą prawdopodobieństwa można przypuszczać, że osoby o niskich zarobkach oraz o część osób o przeciętnych dochodach, które z różnych powodów będą miały przerwy w opłacaniu składek emerytalnych, otrzymają z nowego systemu bardzo niskie świadczenia emerytalne. Te osoby zagrożone są ubóstwem na starość. Osoby o wyższych dochodach, które nie zgromadzą dodatkowych oszczędności emerytalnych, też odczują znaczący spadek dotychczasowego poziomu życia po przejściu na emeryturę, aczkolwiek nie zagraża im ubóstwo. 1. ZAGROŻENIE UBÓSTWEM OSÓB STARSZYCH KONTEKST EUROPEJSKI W tym miejscu dla porównania warto przytoczyć wyniki badań przeprowadzonych w ramach Projektu Europejskiej Sieci na rzecz Dochodu Minimalnego (EMIN). Został on przeprowadzony na przełomie roku 2013 i 2014, a jego celem było uzgodnienie podjęcia odpowiednich działań na rzecz stopniowego wprowadzenia adekwatnych i dostępnych systemów dochodu minimalnego w państwach członkowskich UE 2. 1 Taki wniosek sformułowali autorzy raportu Dodatkowy system emerytalny w Polsce diagnoza i rekomendacje zmian, przygotowanego przez zespół J.Ruteckiej pod egidą towarzystwa Ekonomistów Polskich na zlecenie Kancelarii Prezydenta RP. Por. (Bielawska, Petru, Pieńkowska-Kamieniecka, Szczepański, Żukowski 2014). 2 Więcej informacji pod adresem: ec.europa.eu/europe2020/europe-2020-in-anutshell/ index_en.htm wykluczeniem społecznym3 204

205 Rys. 1. Osoby zagrożone ubóstwem i zagrożeniem społecznym, UE-27, Źródło: EMIN 2014, s. 9. Badanie pilotażowe przeprowadzono w Polsce, Irlandii i we Francji. Uczestnicy w trzech krajach zostali również poproszeni o ocenę progu zagrożenia ubóstwem (ang. at-risk-poverty treashold ARPT) jako punktu odniesienia, na podstawie ktorego można ocenić odpowiedni dochod minimalny. ARPT jest obliczany jako odsetek (60%) mediany dochodu gospodarstwa domowego (patrz powyżej). Jest to zatem względne ujęcie ubóstwa, ktore kładzie nacisk nie tyle na bezwględną wysokość dochodu ale na poziom nierowności, tj. dystans pomiędzy poziomem życia określonych grup ludności, ktory wynika z wysokości dochodu. Wskaźnik zagrożenia ubostwem ma pewne istotne zalety: łatwo jest go obliczyć i zrozumieć, jest względnie wiarygodny, jest porównywalny pomiędzy krajami jako proporcja niskiego dochodu i wymaga ograniczonej ilości danych. 205