Nadciśnienie tętnicze u chorych z cukrzycą. Wytyczne postępowania terapeutycznego
|
|
- Magda Natalia Wrona
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 R. Andrzejak, R. Poręba : Copyright by Wydawnictwo Continuo Prace poglądowe reviews Nadciśnienie tętnicze u chorych z cukrzycą. Wytyczne postępowania terapeutycznego pl issn Arterial hypertension in patients with diabetes. Treatment indications Ryszard Andrzejak E, F, Rafał Poręba E, F Klinika Chorób Wewnętrznych, Zawodowych i Nadciśnienia Tętniczego Akademii Medycznej we Wrocławiu Kierownik: prof. dr hab. med. Ryszard Andrzejak A przy go to wa nie pro jek tu ba da nia, B zbie ra nie da nych, C ana li za sta ty stycz na, D in ter pre ta cja da nych, E przy go to wa nie ma szy no pi su, F opra co wa nie pi śmien nic twa, G po zy ska nie fun du szy Streszczenie W ostatnich latach obserwuje się wzrost częstości występowania cukrzycy typu 2, która stanowi znaczący czynnik ryzyka chorób układu krążenia. W pracy podjęto przegląd najważniejszych badań wieloośrodkowych oraz dokonano analizy dostępnych wytycznych postępowania terapeutycznego w nadciśnieniu tętniczym u chorych na cukrzycę. Starano się zwrócić uwagę przede wszystkim na odrębności terapeutyczne w tej grupie chorych. Słowa kluczowe: nadciśnienie tętnicze, cukrzyca typu 2, wytyczne postępowania terapeutycznego. Summary In recent years a growing incidence of type 2 diabetes has been reported. Diabetes increases the risk of cardiovascular complications. In the paper a review of the most important multicenter trials was carried out as well as the analysis of the treatment indications in patients with arterial hypertension and diabetes was done. A special attention was paid to therapeutic differences in this group of patients. Key words: arterial hypertension, type 2 diabetes mellitus, treatment indications. Badania epidemiologiczne pokazują, że obserwuje się ciągły wzrost częstości występowania cukrzycy typu 2. Może to być związane z procesem starzenia się społeczeństw, częstszym występowaniem otyłości, zwiększającej się kaloryczności stosowanej diety oraz zmniejszającej się aktywności fizycznej. Przyjmuje się, że do 2030 r. liczba chorych na cukrzycę na całym świecie może wzrosnąć do 500 mln [1]. Ryzyko wystąpienia cukrzycy typu 2 wzrasta wraz z wiekiem. W polskim badaniu WOBASZ wykazano, że cukrzyca najczęściej występuje w grupie wiekowej od 65. do 74. roku życia [2, 3]. Cukrzyca stanowi bardzo istotny czynnik ryzyka wystąpienia niekorzystnych zdarzeń sercowo-naczyniowych. Chorzy na cukrzycę są obciążeni od 2 do 5 razy większym ryzykiem choroby niedokrwiennej serca niż osoby bez cukrzycy [4]. W badaniu ARIC wykazano, że ryzyko wystąpienia cukrzycy było około 2,5 raza większe w grupie chorych na nadciśnienie tętnicze w porównaniu z osobami bez nadciśnienia tętniczego [5]. Nadciśnienie tętnicze zwykle nie jest izolowanym czynnikiem ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego. W badaniu NATPOL III PLUS stwierdzono, że cukrzyca typu 2 występowała u 14% badanej populacji chorych z nadciśnieniem tętniczym [6]. Zgodnie z obowiązującymi standardami, skuteczne leczenie nadciśnienia tętniczego polega nie tylko na obniżeniu ciśnienia tętniczego, ale przede wszystkim na zmniejszaniu globalnego ryzyka sercowo-naczyniowego. Dlatego też niezmiernie ważne jest wykrywanie czynników ryzyka chorób układu krążenia, często współistniejących z nadciśnieniem tętniczym. Wytyczne ESH/ESC z 2007 r. wskazują na konieczność oceny globalnego ryzyka sercowo- -naczyniowego, co umożliwia określenie rokowania i agresywności prowadzonego leczenia hipotensyjnego. Cukrzyca, według opinii ekspertów ESH/ESC, pozwala chorego zakwalifikować do grupy wysokiego ryzyka sercowo-naczyniowego. Tym samym chorzy na nadciśnienie tętnicze ze współistniejącą cukrzycą powinni być leczeni od samego początku bardzo intensywnie [7]. Najnowsza aktualizacja europejskich wytycznych postępowania w nadciśnieniu tętniczym, opracowana przez Grupę Roboczą European Society of Hypertension, zaleca leczenie hipotensyjne chorych na cukrzycę w przypadku, gdy wartości ciśnienia tętniczego są równe lub większe niż 140/90 mm Hg. Leczenie można rozważyć także u chorych z ciśnieniem tętniczym wysokim prawidłowym, co może zapobiegać rozwojowi lub wręcz
2 314 R. Andrzejak, R. Poręba Nadciśnienie tętnicze u chorych z cukrzycą. Wytyczne postępowania terapeutycznego zmniejszać stopień powikłań narządowych nadciśnienia tętniczego, a zwłaszcza mikroalbuminurii [8]. Zalecane, przez wytyczne ESH/ESC z 2007 r., docelowe wartości ciśnienia tętniczego mniejsze niż 130/80 mm Hg w najnowszej aktualizacji nie mają już tak mocnej rekomendacji jak wcześniej. Związane jest to z brakiem potwierdzenia w dużych randomizowanych badaniach klinicznych, że takie wartości ciśnienia tętniczego są najbardziej pożądane. Poza tym wartości ciśnienia tętniczego mniejsze niż 130/80 mm Hg u większości chorych z cukrzycą typu 2 są trudne do osiągnięcia. Wszystkich pacjentów z cukrzycą należy zachęcać do stosowania intensywnych, niefarmakologicznych metod leczenia, zwracając szczególną uwagę na redukcję masy ciała, zmniejszenie spożycia soli i alkoholu, zwiększenie aktywności fizycznej i zaprzestania palenia tytoniu. Tak więc leczenie farmakologiczne powinno być prowadzone w połączeniu z leczeniem niefarmakologicznym, ponieważ tylko takie postępowanie ułatwia uzyskanie docelowych wartości ciśnienia tętniczego [9]. Leczenie chorego na nadciśnienie tętnicze z cukrzycą typu 2 powinno obejmować obniżanie ciśnienia tętniczego do wartości zalecanych, co w połączeniu z eliminacją czynników ryzyka chorób układu krążenia pozwala zmniejszyć całkowite ryzyko sercowo-naczyniowe. Jak wynika z dostępnych metaanaliz, obejmujących duże badania kliniczne, wszystkie z podstawowych grup leków hipotensyjnych, obniżając ciśnienie tętnicze, pozwalają zmniejszyć ryzyko sercowonaczyniowe. Większość chorych z cukrzycą typu 2, w celu uzyskania pełnej normalizacji ciśnienia tętniczego, wymaga stosowania w terapii dwóch lub więcej leków hipotensyjnych. Stałym składnikiem skojarzonego leczenia nadciśnienia tętniczego u chorych z cukrzycą typu 2 powinny stanowić leki blokujące układ renina angiotensyna aldosteron (inhibitory konwertazy, sartany), chroniące przed występowaniem i rozwojem uszkodzenia naczyń krwionośnych i narządów, a zwłaszcza wywierające efekt nefroprotekcyjny. Korzystny wpływ tych leków zdaje się być związany nie tylko z samym obniżaniem wartości ciśnienia tętniczego, ale również z efektem pozahipotensyjnym. W badaniu HOPE wykazano, że stosowanie ramiprilu u chorych z cukrzycą zmniejszało ryzyko występowania niekorzystnych zdarzeń sercowo-naczyniowych. W tym samym badaniu stwierdzono, że ramipril w grupie chorych wysokiego ryzyka chorób układu krążenia zmniejszał znamiennie częstość występowania nowych przypadków cukrzycy [10]. Wyniki badania LIFE pokazały, że mimo osiągnięcia podobnej redukcji ciśnienia tętniczego w przypadku stosowania losartanu lub atenololu w grupie chorych otrzymujących losartan wykazano znamienne zmniejszenie częstości występowania niekorzystnych zdarzeń sercowo-naczyniowych [11]. Badanie to wydaje się potwierdzać tezę, że stosowanie leków blokujących układ renina angiotensyna aldosteron jest korzystne, nie tylko ze względu na sam efekt hipotensyjny, ale także z uwagi na działanie pozahipotensyjne. U chorych na cukrzycę i nadciśnienie tętnicze działanie pozahipotensyjne leków blokujących układ renina angiotensyna aldosteron związane jest z hamującym wpływem tych leków na pogarszanie się funkcji nerek i zmniejszaniem prawdopodobieństwa wystąpienia niewydolności nerek. Zgodnie z najnowszą aktualizacją europejskich wytycznych postępowania w nadciśnieniu tętniczym z 2009 r., nie jest już tak bardzo zalecana podwójna blokada układu renina angiotensyna aldosteron, która wcześniej była dosyć często stosowana w leczeniu nadciśnienia tętniczego u chorych z cukrzycą [8]. W świetle wyników badania ONTARGET skojarzone leczenie ramiprilem i telmisartanem, mimo uzyskania większej redukcji ciśnienia tętniczego w porównaniu z monoterapią, wiązało się z częstszym występowaniem zdarzeń niepożądanych, w tym przede wszystkim hiperkaliemii. Jednocześnie wydaje się, że badanie ONTARGET w sposób jednoznaczny rozwiało wątpliwości, że zarówno inhibitory konwertazy, jak i sartany, są podobnie skuteczne i nie mają przewagi nad sobą [12]. Terapia skojarzona nadciśnienia tętniczego u chorych z cukrzycą oparta na tiazydowych lekach moczopędnych i lekach b-adrenolitycznych nie powinna być rekomendowana ze względu na działanie prodiabetogenne, nasilanie insulinooporności oraz potęgowanie dyslipidemii aterogennej [13]. Wyniki badania ASCOT wskazują na większe prawdopodobieństwo rozwoju cukrzycy u chorych leczonych tiazydowym lekiem moczopędnym i/lub b-blokerem w porównaniu z grupą chorych leczonych amlodypiną i/lub perindoprilem [14]. Omawiając znaczenie leków b-adrenolitycznych w leczeniu nadciśnienia tętniczego wśród chorych ze współistniejącą cukrzycą, należy pamiętać, że powinny być one zalecane zwłaszcza w przypadku współistnienia choroby niedokrwiennej serca. Występująca u chorych z wieloletnią cukrzycą dysfunkcja układu autonomicznego może objawiać się tachykardią, która obecnie uznawana jest za niezależny czynnik ryzyka sercowo-naczyniowego. Dlatego też stosowanie leków b-adrenolitycznych w leczeniu nadciśnienia tętniczego u chorych z cukrzycą, pozwalające zmniejszyć akcję serca, może mieć korzystne znaczenie rokownicze. Na podstawie dostępnych badań wiemy, że ryzyko rozwoju cukrzycy jest 2 razy mniejsze u osób z akcją serca 60/min w porównaniu z chorymi z akcją serca 73/min [15]. Mówiąc o niekorzystnym wpływie leków b-adrenolitycznych stosowanych w leczeniu nadciśnienia tętniczego u chorych z cukrzycą, należy pamiętać, że jest to bardzo niejednorodna grupa
3 R. Andrzejak, R. Poręba Nadciśnienie tętnicze u chorych z cukrzycą. Wytyczne postępowania terapeutycznego 315 leków. Badania kliniczne wskazują, że b-adrenolityki nowej generacji, takie jak nebiwolol, karwedilol, nie powodują niekorzystnych następstw w metabolizmie węglowodanów oraz lipidów. W prowadzonych badaniach wykazywano neutralność metaboliczną nebiwololu (b-adrenolityk III generacji, zwiększający syntezę tlenku azotu), który oprócz skuteczności przeciwnadciśnieniowej, nie nasilał także insulinooporności. W badaniu GEMINI wykazano znamienne zmniejszenie mikroalbuminurii w grupie stosującej karwedilol, w porównaniu z grupą leczoną metoprololem. Oprócz tego w grupie leczonej karwedilolem podczas leczenia nie obserwowano wzrostu stężenia hemoglobiny glikozylowanej w odróżnieniu od grupy chorych leczonych metoprololem, który to powodował jej wzrost [16]. Podsumowując, warto stwierdzić, że lecząc chorych z cukrzycą typu 2 i nadciśnieniem tętniczym ważne jest nie tylko osiągnięcie docelowych wartości ciśnienia tętniczego, ale przede wszystkim obniżenie ryzyka sercowo-naczyniowego. Wyniki badania Steno-2 pokazały, że jedynie postępowanie wielokierunkowe w tej grupie chorych, pozwalające osiągnąć wartości takich parametrów, jak: HbA 1C : 6,5%, glikemia na czczo w osoczu żylnym: 110 mg/dl, glikemia na czczo w samokontroli: mg/dl, glikemia po posiłku podczas samokontroli: mg/dl, akcja serca w spoczynku 50 60/ min, LDL cholesterol < 70 mg/dl oraz ciśnienie tętnicze < 130/80 mm Hg, a w przypadku białkomoczu 1 g/24 godz. ciśnienie tętnicze < 125/75 mm Hg, pozwala w sposób najbardziej efektywny zmniejszyć ryzyko wystąpienia niekorzystnych incydentów sercowo-naczyniowych [17]. Piśmiennictwo 1. Cukrzyca i stany przedcukrzycowe a choroby sercowo-naczyniowe. W: Podręcznik Polskiego Forum Profilaktyki, T. 1. Kraków: Medycyna Praktyczna; Ogólnopolskie i regionalne rozpowszechnienie głównych czynników ryzyka układu sercowo-naczyniowego. Wyniki ogólnopolskiego badania stanu zdrowia ludności programu WOBASZ. Kardiol Pol 2005; 63(Suppl. 4): Pająk A, Wiercińska E, Polakowska M, i wsp. Rozpowszechnienie dyslipidemii u mężczyzn i kobiet w wieku lata w Polsce. Wyniki programu WOBASZ. Kardiol Pol 2005; 63: Rydén L, Standl E, Bartnik M, et al. Task Force on Diabetes and Cardiovascular Diseases of the European Society of Cardiology (ESC); European Association for the Study of Diabetes (EASD). Guidelines on diabetes, pre-diabetes, and cardiovascular diseases: executive summary. The Task Force on Diabetes and Cardiovascular Diseases of the European Society of Cardiology (ESC) and of the European Association for the Study of Diabetes (EASD). Eur Heart J 2007; 28(1): Gress TW, Nieto FJ, Shahar E, et al. Hypertension and antihypertensive therapy as risk factors for type 2 diabetes mellitus. Atherosclerosis Risk in Communities Study. N Engl J Med 2000; 342(13): Zdrojewski T, Bandosz P, Szpakowski P, i wsp. Rozpowszechnienie głównych czynników ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego w Polsce. Wyniki badania NATPOL-PLUS. Kardiol Pol 2004; 61: IV1 IV Mancia G, De Backer G, Dominiczak A, et al. Guidelines for the management of arterial hypertension: The Task Force for the Management of Arterial Hypertension of the European Society of Hypertension (ESH) and of the European Society of Cardiology (ESC). Eur Heart J 2007; 28: Mancia G, Laurent S, Agabiti-Rosei E, et al. Reappraisal of European guidelines on hypertension management: a European Society of Hypertension Task Force document. Blood Pressure 2009; 18(6): Zasady postępowania w nadciśnieniu tętniczym. Wytyczne Polskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego oraz Kolegium Lekarzy Rodzinnych w Polsce. Nadciśn Tętn 2008; 12(5): Yusuf S, Sleight P, Pogue J, et al. Effects of an angiotensin-converting-enzyme inhibitor, ramipril, on cardiovascular events in high-risk patients. The Heart Outcomes Prevention Evaluation Study Investigators. N Engl J Med 2000; 342(3): Dahlöf B, Devereux RB, Kjeldsen SE, et al. Cardiovascular morbidity and mortality in the Losartan Intervention For Endpoint reduction in hypertension study (LIFE): a randomized trial against atenolol. Lancet 2002; 359 (9311): Yusuf S, Teo KK, Pogue J, et al. Telmisartan, ramipril, or both in patients at high risk for vascular events. N Engl J Med 2008; 358: Bengtsson C, Blohmé G, Lapidus L, et al. Do antihypertensive drugs precipitate diabetes? Br Med J 1984; 289(6457): Dahlöf B, Sever PS, Poulter NR, et al. Prevention of cardiovascular events with an antihypertensive regimen of amlodipine adding perindopril as required versus atenolol adding bendroflumethiazide as required, in the Anglo- Scandinavian Cardiac Outcomes Trial-Blood Pressure Lowering Arm (ASCOT-BPLA): a multicentre randomized controlled trial. Lancet 2005; 366(9489): Carnethon MR, Jacobs DR, Sidney S, Liu K. Prospective investigation of autonomic nervous system function and the development of Type 2 diabetes. The arteriosclerosis risk in communities study, Circulation 2003; 107:
4 316 R. Andrzejak, R. Poręba Nadciśnienie tętnicze u chorych z cukrzycą. Wytyczne postępowania terapeutycznego 16. Bakris GL, Fonseca V, Katholi RE, et al. GEMINI Investigators. Metabolic effects of carvedilol vs metoprolol in patients with type 2 diabetes mellitus and hypertension: a randomized controlled trial. JAMA 2004; 292(18): Gaede P, Vedel P, Larsen N, et al. Multifactorial intervention and cardiovascular disease in patients with type 2 diabetes. N Engl J Med 2003; 348(5): Adres do korespondencji: Dr n. med. Rafał Poręba Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych, Zawodowych i Nadciśnienia Tętniczego AM ul. Pasteura Wrocław Tel.: sogood@poczta.onet.pl Praca wpłynęła do Redakcji: r. Po recenzji: r. Zaakceptowano do druku: r.
5 M. Bolanowski, M. Kałużny, A. Jawiarczyk M. Bolanowski, M. Kałużny, A. Jawiarczyk Akromegalia możliwe trudności diagnostyczne w praktyce lekarza rodzinnego 317 : Copyright by Wydawnictwo Continuo Prace poglądowe reviews Akromegalia możliwe trudności diagnostyczne w praktyce lekarza rodzinnego pl issn Acromegaly possible diagnostic problems in General Practitioner s office Marek Bolanowski A, D, E, Marcin Kałużny B, D, F B, D, F, Aleksandra Jawiarczyk Katedra i Klinika Endokrynologii, Diabetologii i Leczenia Izotopami Akademii Medycznej we Wrocławiu Kierownik: prof. dr hab. med. Andrzej Milewicz A przy go to wa nie pro jek tu ba da nia, B zbie ra nie da nych, C ana li za sta ty stycz na, D in ter pre ta cja da nych, E przy go to wa nie ma szy no pi su, F opra co wa nie pi śmien nic twa, G po zy ska nie fun du szy Streszczenie W wielu chorobach układu wewnątrzwydzielniczego występują charakterystyczne objawy kliniczne pozwalające na postawienie rozpoznania na podstawie wyglądu chorego. Takimi są objawy typowe dla akromegalii, która nieleczona skutkuje zwiększoną umieralnością. Dlatego wczesne rozpoznanie tej choroby zwiększa skuteczność jej terapii oraz pozwala zapobiec powikłaniom choroby, w tym zwiększającym zagrożenie życia. W leczeniu akromegalii stosuje się leczenie neurochirurgiczne, analogi somatostatyny, agonistów dopaminy, antagonistę receptora GH oraz radioterapię. Słowa kluczowe: akromegalia, powikłania, rozpoznanie, śmiertelność, leczenie. Summary Typical clinical signs and symptoms occur often in the course of many endocrine diseases. They give a chance for a proper diagnosis based on the appearance of the patient. This is typical for acromegaly, which leads to greater mortality, if not treated. So, early diagnostics of acromegaly increases efficacy of therapy and allows to prevent disease complications, including those life-threatening. Neurosurgery, somatostatin analogs, dopamine agonists, GH-receptor antagonist and radiotherapy could be applied in acromegaly therapy. Key words: acromegaly, complications, diagnostics, mortality, treatment. W chorobach układu wewnątrzwydzielniczego często występują charakterystyczne objawy kliniczne, umożliwiające postawienie właściwego rozpoznania jedynie na podstawie wyglądu chorego. Takimi objawami mogą być: wytrzeszcz gałek ocznych, drżenie kończyn, nadpobudliwość, wychudzenie sugerujące nadczynność tarczycy, natomiast przy obecności obrzęków, spowolnienia psychoruchowego można podejrzewać niedoczynność tarczycy. Innymi, typowymi objawami chorób gruczołów endokrynnych, mogą być centralna otyłość ze szczupłymi kończynami, zaczerwieniona twarz jak księżyc w pełni odpowiadające obrazowi zespołu Cushinga, ciemne zabarwienie powłok, jak w pierwotnej niewydolności nadnerczy (choroba Addisona), niskorosłość, hirsutyzm czy cechy akromegaliczne [1]. Do tych chorób zalicza się także akromegalia, w której we wczesnym stadium pojawiają się łatwo zauważalne zmiany, takie jak: pogrubienie kości i tkanek miękkich obwodowych części kończyn, żuchwy, języka, warg, małżowin, uwidocznienie guzów czołowych czy inne deformacje szkieletu. Towarzyszy temu obniżenie głosu, pocenie się, męczliwość, wczesne wypadanie zębów, bóle w zakresie układu ruchu, bóle głowy, zaburzenia widzenia czy miesiączkowania u kobiet, a potencji u mężczyzn [2 5]. Akromegalia jest chorobą rzadką, spowodowaną obecnością łagodnego gruczolaka przysadki wydzielającego hormon wzrostu (GH). Niezwykle rzadko przyczyną jest ektopowe wydzielanie GH przez inny guz, poza przysadką, np. guz neuroendokrynny (rakowiak) oskrzela [2, 6]. Niezależnie od pierwotnej przyczyny konsekwencją choroby są zaburzenia strukturalne i metaboliczne spowodowane nadmiernym stężeniem insulinopodobnego czynnika wzrostu-1 (IGF-1) obwodowego mediatora działania GH w organizmie. Zachorowalność na akromegalię szacuje się na 4 5 nowych przypadków w populacji 1 mln rocznie, częstość występowania w populacji ogólnej wynosi na 1 mln. Występuje z podobną częstością u obu
6 318 M. Bolanowski, M. Kałużny, A. Jawiarczyk Akromegalia trudności diagnostyczne w praktyce lekarza rodzinnego płci, chociaż dane krajowe przemawiają za większą rozpoznawalnością choroby u kobiet [4 7]. Średni czas, jaki mija od wystąpienia pierwszych objawów choroby do postawienia właściwej diagnozy, jest stosunkowo długi i wynosi 5 10 lat. Jest on krótszy u kobiet, a dłuższy u mężczyzn. Wiąże się to z wolnym wzrostem guza wydzielającego GH oraz powoli pojawiającymi się zmianami w wyglądzie chorych. Choroba najczęściej jest rozpoznawana w średnim wieku (piąta dekada życia) [2 4]. Powodem troski o chorych na akromegalię nie jest ich groźny czy straszny wygląd, ale następstwa metaboliczne choroby prowadzące do zwiększonej śmiertelności [8]. Jest ona 2-krotnie większa niż w populacji ogólnej, średni czas przeżycia nieleczonych chorych jest około 10 lat krótszy niż w populacji ogólnej. Wynika to z następstw chorób serca, nadciśnienia, zaburzeń oddychania, cukrzycy i niektórych nowotworów towarzyszących akromegalii. Zwiększoną śmiertelność obserwuje się również wśród pacjentów nieskutecznie leczonych. Normalizacja wydzielania hormonu wzrostu przywraca oczekiwaną długość życia u chorych na akromegalię. W celu rozpoznania choroby niezbędne jest udokumentowanie nieprawidłowego wydzielania GH i IGF-1 oraz uwidocznienie guza będącego przyczyną hipersekrecji hormonalnej [8 12]. Przebieg akromegalii wikłają liczne zaburzenia metaboliczne, takie jak m.in.: nadciśnienie, dysfunkcja mięśnia sercowego, zaburzenia tolerancji węglowodanów, cukrzyca, zaburzenia oddychania oraz zmiany w układzie ruchu. Nadciśnienie tętnicze często towarzyszy akromegalii, stwierdzane jest 3-krotnie częściej niż w populacji ogólnej. Związane jest z zależną od GH retencją sodu, przyrostem masy ciała, hiperinsulinizmem, dysfunkcją śródbłonka. Przerost lewej komory serca jest często pierwszym objawem akromegalii, następstwem mogą być zmiany w aparacie zastawkowym, głównie zastawki dwudzielnej i aortalnej. Rzadziej występują zaburzenia rytmu serca, zazwyczaj związane z przerostem i niewydolnością serca. Dodatkowo, obecne zaburzenia lipidowe i węglowodanowe sprzyjają miażdżycy, stąd powikłania krążeniowo-naczyniowe, głównie udary mózgu są główną przyczyną zwiększonej śmiertelności w akromegalii [3, 5, 13, 14]. Czynna akromegalia charakteryzuje się podwyższonym spoczynkowym wydatkowaniem energii, nasiloną lipolizą i zaburzeniami metabolizmu glukozy, z insulinoopornością, prowadzącymi do cukrzycy. Skuteczne leczenie przyczynowe akromegalii może spowodować remisję cukrzycy. W akromegalii częste i dokuczliwe są objawy zespołu bezdechu śródsennego i chrapanie z następstwami w postaci zaburzeń snu, zmęczenia, bólów głowy. Objawy ze strony układu oddechowego są związane ze zmianami kostnego rusztowania klatki piersiowej, mięśni oddechowych, chrzęstnych i miękkotkankowych struktur dróg oddechowych. Obrzęk tkanek miękkich gardzieli oraz pogrubienie języka mogą być poważną przeszkodą w intubacji chorych [3, 5, 13]. Pacjenci chorujący na akromegalię są obciążeni zmianami zniekształcająco-zwyrodnieniowymi układu ruchu z deformacjami szkieletu, zwłaszcza kręgosłupa i klatki piersiowej. Charakterystyczne są kifoskolioza i beczkowata budowa klatki piersiowej. Objawy reumatologiczne należą do częstych u chorych na akromegalię. Występuje zespół cieśni nadgarstka, pojawiają się wówczas parestezje, zaburzenia czucia dotyku, bóle, a w skrajnych przypadkach zaburzenia ruchu i zaniki mięśniowe. Dolegliwości ze strony układu ruchu są uznawane za główną przyczynę pogorszenia jakości życia w akromegalii [3, 5, 11, 13]. Z występowaniem akromegalii wiąże się zwiększone zagrożenie chorobami nowotworowymi. IGF-1 jest czynnikiem wzrostowym przyczyniającym się do zwiększenia powierzchni jelit oraz przerostu śluzówki jelita grubego, powstawania polipów, a na ich podłożu zmian nowotworowych. Polskie badania wykazały znaczną częstość nowotworów (sutka, nerki, jądra, mózgu, żołądka, tarczycy, oskrzela) wśród pacjentów chorujących na akromegalię. Dlatego zaleca się wzmożony nadzór onkologiczny nad tą grupą chorych (zwłaszcza gdy chodzi o wskazania do kolonoskopii) [4, 7, 9, 13]. Wiele dolegliwości zgłaszanych przez chorych, nieprawidłowych wyników badań biochemicznych oraz objawów chorobowych wtórnych do nadmiernego wydzielania GH jest traktowa i leczona jako choroby pierwotne. Pacjenci zaś są objęci opieką przez lekarzy wielu różnych specjalności. Specjaliści ograniczają się do leczenia chorób z ich własnej dziedziny, pomijając często pozostałe objawy mogące sugerować nadmierne wydzielanie GH. Z tego względu lekarz rodzinny staje przed trudnym zadaniem próby połączenia wszystkich objawów w jedną całość i postawienia wstępnego rozpoznania lub podejrzenia akromegalii, które będzie mogło zostać potwierdzone przez endokrynologa w wyspecjalizowanym ośrodku [1, 3, 5]. Leczenie akromegalii Zasadniczym celem leczenia akromegalii jest normalizacja wydzielania GH i IGF-1, co przywraca oczekiwaną długość życia w tej grupie chorych. W przypadku dużych guzów uciskających skrzyżowanie nerwów wzrokowych istotnym aspektem terapeutycznym jest odbarczenie skrzyżowania celem ratowania wzroku [2, 3, 15]. U chorych na akromegalię możliwe do zastosowania są 3 sposoby terapii: leczenie neurochirurgiczne, farmakologiczne i napromieniowanie. Podstawowym sposobem jest operacyjne usunięcie guza będącego przyczyną nadmiernego wydzielania hormonu. Należy dążyć do wybiórczego usu-
7 M. Bolanowski, M. Kałużny, A. Jawiarczyk Akromegalia trudności diagnostyczne w praktyce lekarza rodzinnego 319 nięcia gruczolaka przysadki z dojścia przez zatokę klinową, z pozostawieniem nienaruszonej zdrowej części przysadki. Jest to zabieg mało obciążający chorego, umożliwiający przywrócenie zaburzonej równowagi hormonalnej, nie pozostawia widocznych blizn. Skuteczność leczenia neurochirurgicznego zależy od wielkości i lokalizacji guza, wielkości wydzielania hormonu wzrostu (w przypadku mikrogruczolaków do 1 cm osiąga 60 90%, zaś makrogruczolaków ponad 1 cm 20 50%) oraz od doświadczenia neurochirurga. Ze względu na to, że w akromegalii większość guzów to makrogruczolaki, leczenie operacyjne nie zapewnia całkowitego wyleczenia większości chorych. Uzupełnieniem lub alternatywą leczenia chirurgicznego może być terapia analogami somatostatyny, są one dostępne w leczeniu ambulatoryjnym. Analogi somatostatyny normalizują wydzielanie GH u 50 60%, a IGF-1 u 60 70% leczonych, oraz zmniejszają wielkość guza u 20 80% pacjentów. Leczenie akromegalii analogami somatostatyny o przedłużonym działaniu może być terapią pierwszego wyboru, przygotowaniem do leczenia operacyjnego guza bądź uzupełnieniem nieskutecznego leczenia operacyjnego. W niektórych, wybranych przypadkach (guz wydziela GH i prolaktynę) skuteczne może być podawanie agonisty dopaminy (bromokryptyna, kabergolina). Nowoczesną opcję farmakoterapii akromegalii stanowi możliwość blokady receptora dla hormonu wzrostu antagonista receptora hormonu wzrostu (pegwisomant), co powoduje normalizację metaboliczną bez wpływu na wielkość guza. Inną możliwością leczenia jest energia promienista, której efekty ujawniają się często z kilkuletnim opóźnieniem. Wiąże się ona ze zwiększonym ryzykiem niedoczynności przysadki i powikłań ze strony ośrodkowego układu nerwowego [16, 17]. Piśmiennictwo 1. Bolanowski M, Kałużny M, Jawiarczyk A. Akromegalia uliczne rozpoznanie w endokrynologii. Zamojskie Studia i Materiały 2009; 11(28): Melmed S. Acromegaly. N Engl J Med 1990; 322: Kałużny M, Bolanowski M. Akromegalia możliwa przyczyna pomyłek diagnostycznych w praktyce lekarza rodzinnego. Fam Med Prim Care Rev 2009; 11(2): Bolanowski M, Zatońska K, Kałużny M, et al. A follow-up of 130 patients with acromegaly in a single centre. Neuro Endocrinol Lett 2006; 27: Jawiarczyk A, Bolanowski M. Akromegalia możliwość wczesnego rozpoznania tej rzadkiej choroby przez stomatologa. Mag Stomatol 2009; 19(6): Bolanowski M, Schopohl J, Marciniak M, et al. Acromegaly due to GHRH-secreting large bronchial carcinoid. Complete recovery following tumor surgery. Exp Clin Endocrinol Diab 2002; 110: Bałdys-Waligórska A, Krzentowska A, Gołkowski F, et al. The prevalence of benign and malignant neoplasms in acromegalic patients. Endokrynol Pol 2010, 61: Kałużny M, Bolanowski M. Akromegalia od mitów do faktów. Endokrynol Pol 2008; 59(3): Dekkers OM, Biermasz NR, Pereira AM, et al. Mortality in acromegaly: a metaanalysis. J Clin Endocrinol Metab 2008; 93: Giustina A, Barkan A, Casanueva F, et al. Criteria for cure of acromegaly: a consensus statement. J Clin Endocrinol Metab 2000; 87: Holdaway IM, Bolland MJ, Gamble GD. A meta-analysis of the effect of lowering serum levels of GH and IGF-1 on mortality in acromegaly. Eur J Endocrinol 2008; 159: Rajasoorya C, Holdaway IM, Wrightson P, et al. Determinants of clinical outcome and survival in acromegaly. Clin Endocrinol 1994; 41: Colao A, Ferone D, Marzullo P, et al. Systemic complications of acromegaly: epidemiology, pathogenesis, and management. Endocr Rev 2004; 25: Kałużny M, Bolanowski M, Daroszewski J, et al. The role of fibrinogen and CRP in cardiovascular risk in patients with acromegaly. Endokrynol Pol 2010; 61: Biermasz NR, Pereira AM, Smit JW, et al. Morbidity after long-term remission for acromegaly: persisting joint-related complaints cause reduced quality of life. J Clin Endocrinol Metab 2005; 90: Bolanowski M, Bar-Andziak E, Kos-Kudła B, et al. Consensus statement of the Polish Society for Endocrinology: Presusurgical somatostatin analogs therapy in acromegaly. Neuro Endocrinol Lett 2008; 29: Jawiarczyk A, Kałużny M, Bolanowski M, et al. Additional metabolic effects of adding GH receptor antagonist to longacting somatostatin analog in patients with active acromegaly. Neuro Endocrinol Lett 2008; 29(4): Adres do korespondencji: Prof. dr hab. med. Marek Bolanowski Katedra i Klinika Endokrynologii, Diabetologii i Leczenia Izotopami AM Wybrzeże L. Pasteura Wrocław Tel.: (71) bolan@endo.am.wroc.pl Praca wpłynęła do Redakcji: r. Po recenzji: r. Zaakceptowano do druku: r.
PROFILAKTYKA PRZECIW GRYPIE
PROFILAKTYKA PRZECIW GRYPIE Koordynator profilaktyki : mgr piel. Anna Karczewska CELE: zwiększanie świadomości pacjenta na temat szczepionek przeciwko grypie zapobieganie zachorowań na grypę zapobieganie
Bardziej szczegółowoMateriały edukacyjne. Diagnostyka i leczenie nadciśnienia tętniczego
Materiały edukacyjne Diagnostyka i leczenie nadciśnienia tętniczego Klasyfikacja ciśnienia tętniczego (mmhg) (wg. ESH/ESC )
Bardziej szczegółowoGrypa - zagrożeniem życia bez względu na wiek i stan zdrowia człowieka. Prof. dr hab. Lidia B. Brydak
Grypa - zagrożeniem życia bez względu na wiek i stan zdrowia człowieka. Prof. dr hab. Lidia B. Brydak Grypa, choroba zakaźna powoduje co sezonowe zachorowania, szczególnie liczne powikłania, zgony w grupach
Bardziej szczegółowoGRYPA. Jak zapobiec zakażeniom grypy? m. st. Warszawie. Oddział Promocji Zdrowia, ul. Cyrulików 35; Powiatowa Stacja Sanitarno Epidemiologiczna w
Powiatowa Stacja Sanitarno Epidemiologiczna w m. st. Warszawie ul. Kochanowskiego 21, Oddział Promocji Zdrowia, ul. Cyrulików 35; tel. 22/311-80-07 08; e-mail: oswiatazdrowotna@pssewawa.pl GRYPA Jak zapobiec
Bardziej szczegółowoGRYPA JAK ZAPOBIEC ZAKAŻENIOM GRYPY?
Powiatowa Stacja Sanitarno Epidemiologiczna w m. st. Warszawie ul. Kochanowskiego 21,, ul. Cyrulików 35; tel. 22/311-80-07 08; e-mail: oswiatazdrowotna@pssewawa.pl GRYPA JAK ZAPOBIEC ZAKAŻENIOM GRYPY?
Bardziej szczegółowoUchwała Nr XIX/169/2008 Rady Miasta Marki z dnia 18 czerwca 2008 roku
Uchwała Nr XIX/169/2008 Rady Miasta Marki z dnia 18 czerwca 2008 roku w sprawie wyrażenia zgody na realizację programu zdrowotnego w zakresie szczepień ochronnych przeciwko grypie, dla mieszkańców Miasta
Bardziej szczegółowoUrząd Miasta Bielsko-Biała - um.bielsko.pl Wygenerowano: /14:10: listopada - Światowym Dniem Walki z Cukrzycą
14 listopada - Światowym Dniem Walki z Cukrzycą Cukrzyca jest chorobą, która staje się obecnie jednym z najważniejszych problemów dotyczących zdrowia publicznego. Jest to przewlekły i postępujący proces
Bardziej szczegółowoINFORMACJE DOTYCZĄCE WSKAZAŃ DO SZCZEPIEŃ PRZECIWGRYPOWYCH
G Ł Ó W N Y II N S P E K T O R A T S A N II T A R N Y INFORMACJE DOTYCZĄCE WSKAZAŃ DO SZCZEPIEŃ PRZECIWGRYPOWYCH (opracowane na podstawie danych Krajowego Ośrodka ds. Grypy) Grypa (influenza) jest jednym
Bardziej szczegółowoLECZENIE WTÓRNEJ NADCZYNNOŚCI PRZYTARCZYC U PACJENTÓW HEMODIALIZOWANYCH ICD-10 N
Załącznik nr 42 do zarządzenia Nr 59/2011/DGL Prezesa NFZ z dnia 10 października 2011 roku Nazwa programu: LECZENIE WTÓRNEJ NADCZYNNOŚCI PRZYTARCZYC U PACJENTÓW HEMODIALIZOWANYCH ICD-10 N 25.8 Inne zaburzenia
Bardziej szczegółowoCMC/2015/03/WJ/03. Dzienniczek pomiarów ciśnienia tętniczego i częstości akcji serca
CMC/2015/03/WJ/03 Dzienniczek pomiarów ciśnienia tętniczego i częstości akcji serca Dane pacjenta Imię:... Nazwisko:... PESEL:... Rozpoznane choroby: Nadciśnienie tętnicze Choroba wieńcowa Przebyty zawał
Bardziej szczegółowoGRYPA CO POWINIENEŚ WIEDZIEĆ NA TEN TEMAT? CZY WYKORZYSTAŁŚ WSZYSTKIE DOSTĘPNE ŚRODKI BY USTRZEC SIĘ PRZED GRYPĄ?
GRYPA CO POWINIENEŚ WIEDZIEĆ NA TEN TEMAT? CZY WYKORZYSTAŁŚ WSZYSTKIE DOSTĘPNE ŚRODKI BY USTRZEC SIĘ PRZED GRYPĄ? ZDOBĄDŹ INFORMACJE! ZASZCZEP SIĘ! ZDOBĄDŹ OCHRONĘ! SZCZEPIONKA PRZECIW GRYPIE CZYM JEST
Bardziej szczegółowoFLU FORUM 2013. Rekomendacje polskich Ekspertów dotyczące profilaktyki grypy w sezonie epidemicznym 2013/2014. 23 września 2013 Warszawa
FLU FORUM 2013 23 września 2013 Warszawa Rekomendacje polskich Ekspertów dotyczące profilaktyki grypy w sezonie epidemicznym 2013/2014 LIST OTWARTY EKSPERTÓW Szanowni Państwo, Ostatni sezon epidemiczny
Bardziej szczegółowoUCHWAŁA Nr X/81/2015 Rady Miejskiej w Policach z dnia 25 sierpnia 2015 r.
UCHWAŁA Nr X/81/2015 Rady Miejskiej w Policach z dnia 25 sierpnia 2015 r. w sprawie realizacji w 2015 roku przez gminę Police programu profilaktyki szczepień ochronnych przeciwko grypie dla mieszkańców
Bardziej szczegółowoUCHWAŁA Nr.. Rady Miejskiej w Policach
UCHWAŁA Nr.. Rady Miejskiej w Policach z dnia Projekt w sprawie realizacji w 2012 roku przez gminę Police programu profilaktyki szczepień ochronnych przeciwko grypie dla mieszkańców gminy Police po 65
Bardziej szczegółowoNADCIŚNIENIE ZESPÓŁ METABOLICZNY
NADCIŚNIENIE ZESPÓŁ METABOLICZNY Poradnik dla pacjenta i jego rodziny Konsultacja: prof. dr hab. med. Zbigniew Gaciong CO TO JEST ZESPÓŁ METABOLICZNY Nadciśnienie tętnicze (inaczej podwyższone ciśnienie
Bardziej szczegółowoCukrzyca typu 2 Novo Nordisk Pharma Sp. z o.o.
Cukrzyca typu 2 Cukrzyca typu 2 Jeśli otrzymałeś tę ulotkę, prawdopodobnie zmagasz się z problemem cukrzycy. Musisz więc odpowiedzieć sobie na pytania: czy wiesz, jak żyć z cukrzycą? Jak postępować w wyjątkowych
Bardziej szczegółowoZnaczenie wczesnego wykrywania cukrzycy oraz właściwej kontroli jej przebiegu. Krzysztof Strojek Śląskie Centrum Chorób Serca Zabrze
Znaczenie wczesnego wykrywania cukrzycy oraz właściwej kontroli jej przebiegu Krzysztof Strojek Śląskie Centrum Chorób Serca Zabrze Czynniki ryzyka rozwoju i powikłania cukrzycy Nadwaga i otyłość Retinopatia
Bardziej szczegółowoPROFIALKTYKA GRYPY W GMINIE CZAPLINEK W LATACH
PROFIALKTYKA GRYPY W GMINIE CZAPLINEK W LATACH 2010-2016 CO WARTO WIEDZIEĆ O GRYPIE Każdego roku na całym świecie zaraża się 5-10% populacji osób dorosłych i 20-30%dzieci Wirusy grypy ludzkiej łatwiej
Bardziej szczegółowoVI.2 Podsumowanie planu zarządzania ryzykiem dla produktu Zanacodar Combi przeznaczone do publicznej wiadomości
VI.2 Podsumowanie planu zarządzania ryzykiem dla produktu Zanacodar Combi przeznaczone do publicznej wiadomości VI.2.1 Omówienie rozpowszechnienia choroby Szacuje się, że wysokie ciśnienie krwi jest przyczyną
Bardziej szczegółowoWytyczne ACCF/AHA 2010: Ocena ryzyka sercowo-naczyniowego u bezobjawowych dorosłych
Wytyczne ACCF/AHA 2010: Ocena ryzyka sercowo-naczyniowego u bezobjawowych dorosłych Jednym z pierwszych i podstawowych zadań lekarza jest prawidłowa i rzetelna ocena ryzyka oraz rokowania pacjenta. Ma
Bardziej szczegółowoWpływ zanieczyszczeń powietrza na zdrowie, najnowsze wyniki badań
Wpływ zanieczyszczeń powietrza na zdrowie, najnowsze wyniki badań Łukasz Adamkiewicz Health and Environment Alliance (HEAL) 10 Marca 2014, Kraków HEAL reprezentuje interesy Ponad 65 organizacji członkowskich
Bardziej szczegółowoRekomendacje polskich Ekspertów dotyczące profilaktyki grypy w sezonie epidemicznym 2016/2017
Rekomendacje polskich Ekspertów dotyczące profilaktyki grypy w sezonie epidemicznym 2016/2017 LIST OTWARTY EKSPERTÓW Szanowni Państwo, Szczepienie przeciw grypie jest nieodłącznym jesiennym rytuałem, dzięki
Bardziej szczegółowoAKADEMIA SKUTECZNEJ SAMOKONTROLI W CUKRZYCY. Powikłania cukrzycy Retinopatia
AKADEMIA SKUTECZNEJ SAMOKONTROLI W CUKRZYCY Powikłania cukrzycy Retinopatia PRZEWLEKŁE POWIKŁANIA CUKRZYCY Cukrzyca najczęściej z powodu wieloletniego przebiegu może prowadzić do powstania tak zwanych
Bardziej szczegółowoProgram profilaktyki szczepień ochronnych przeciwko grypie dla mieszkańców powiatu piskiego po 70 roku życia
UCHWAŁA Nr XLVI/300/14 Rady Powiatu Pisz z dnia 30 października 2014r. w sprawie przyjęcia do realizacji w 2014 roku powiatowego programu profilaktyki szczepień ochronnych przeciwko grypie dla mieszkańców
Bardziej szczegółowoKurs Polskiego Towarzystwa Endokrynologicznego AKROMEGALIA. partner kursu: Novartis (firma nie ma wpływu na zawartość merytoryczną)
Kurs Polskiego Towarzystwa Endokrynologicznego AKROMEGALIA partner kursu: Novartis (firma nie ma wpływu na zawartość merytoryczną) 67-letni mężczyzna zgłosił się do Twojego gabinetu z objawami nadmiernego
Bardziej szczegółowoPrzywrócenie rytmu zatokowego i jego utrzymanie
Przywrócenie rytmu zatokowego i jego utrzymanie Jak wspomniano we wcześniejszych artykułach cyklu, strategia postępowania w migotaniu przedsionków (AF) polega albo na kontroli częstości rytmu komór i zapobieganiu
Bardziej szczegółowoAneks III Zmiany w charakterystyce produktu leczniczego oraz w ulotce dla pacjenta
Aneks III Zmiany w charakterystyce produktu leczniczego oraz w ulotce dla pacjenta Uwaga: Niniejsze zmiany do streszczenia charakterystyki produktu leczniczego i ulotki dla pacjenta są wersją obowiązującą
Bardziej szczegółowoEpidemia niewydolności serca Czy jesteśmy skazani na porażkę?
Epidemia niewydolności serca Czy jesteśmy skazani na porażkę? Piotr Ponikowski Klinika Chorób Serca Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu Ośrodek Chorób Serca Szpitala Wojskowego we Wrocławiu Niewydolność
Bardziej szczegółowoZałącznik nr 1 do zarządzenia Nr 53/2006 Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia. Program profilaktyki chorób układu krążenia
Program profilaktyki chorób układu krążenia 1 I. UZASADNIENIE CELOWOŚCI WDROŻENIA PROGRAMU PROFILAKTYKI CHORÓB UKŁADU KRĄŻENIA, zwanego dalej Programem. 1. Opis problemu zdrowotnego. Choroby układu krążenia
Bardziej szczegółowoAgencja Oceny Technologii Medycznych
Agencja Oceny Technologii Medycznych Rada Konsultacyjna Stanowisko Rady Konsultacyjnej nr 9/2011 z dnia 21 lutego 2011r. w sprawie usunięcia z wykazu świadczeń gwarantowanych albo zmiany poziomu lub sposobu
Bardziej szczegółowoAlgorytm wyboru terapii hipotensyjnej krajobraz po badaniu ASCOT-BPLA
Choroby Serca i Naczyń 26, tom 3, supl. A, A5 A9 Algorytm wyboru terapii hipotensyjnej krajobraz po badaniu ASCOT-BPLA Marcin Grabowski, Krzysztof J. Filipiak I Katedra i Klinika Kardiologii Akademii Medycznej
Bardziej szczegółowoWZW TYPU B CO POWINIENEŚ WIEDZIEĆ? CZY WYKORZYSTAŁEŚ WSZYSTKIE DOSTĘPNE ŚRODKI ABY USTRZEC SIĘ PRZED WIRUSOWYM ZAPALENIEM WĄTROBY TYPU B?
SZCZEPIONKA WZW TYPU B CO POWINIENEŚ WIEDZIEĆ? CZY WYKORZYSTAŁEŚ WSZYSTKIE DOSTĘPNE ŚRODKI ABY USTRZEC SIĘ PRZED WIRUSOWYM ZAPALENIEM WĄTROBY TYPU B? ZDOBĄDŹ INFORMACJE! ZASZCZEP SIĘ! ZDOBĄDŹ OCHRONĘ!
Bardziej szczegółowoOrganizacje pozarządowe w diabetologii: realne problemy pacjentów. problem z postrzeganiem cukrzycy typu 2 POLSKIE STOWARZYSZENIE DIABETYKÓW
POLSKIE STOWARZYSZENIE DIABETYKÓW Organizacje pozarządowe w diabetologii: realne problemy pacjentów problem z postrzeganiem cukrzycy typu 2 Małgorzata Marszałek POSTRZEGANIE CUKRZYCY TYPU 2 Łagodniejszy,
Bardziej szczegółowoUNIWERSYTET MEDYCZNY W LUBLINIE KATEDRA I KLINIKA REUMATOLOGII I UKŁADOWYCH CHORÓB TKANKI ŁĄCZNEJ PRACA DOKTORSKA.
UNIWERSYTET MEDYCZNY W LUBLINIE KATEDRA I KLINIKA REUMATOLOGII I UKŁADOWYCH CHORÓB TKANKI ŁĄCZNEJ PRACA DOKTORSKA Małgorzata Biskup Czynniki ryzyka sercowo-naczyniowego u chorych na reumatoidalne zapalenie
Bardziej szczegółowoOstre infekcje u osób z cukrzycą
Ostre infekcje u osób z cukrzycą Sezon przeziębień w pełni. Wokół mamy mnóstwo zakatarzonych i kaszlących osób. Chorować nikt nie lubi, jednak ludzie przewlekle chorzy, jak diabetycy, są szczególnie podatni
Bardziej szczegółowoAKADEMIA SKUTECZNEJ SAMOKONTROLI W CUKRZYCY. Cukrzyca co powinniśmy wiedzieć
AKADEMIA SKUTECZNEJ SAMOKONTROLI W CUKRZYCY Cukrzyca co powinniśmy wiedzieć Cukrzyca jest chorobą metaboliczną, której głównym objawem jest podwyższone stężenie glukozy we krwi (hiperglikemia). Stan taki
Bardziej szczegółowoOcena ryzyka sercowo naczyniowego w praktyce Katedra i Zakład Lekarza Rodzinnego Collegium Medicum w Bydgoszczy UMK w Toruniu
Ocena ryzyka sercowo naczyniowego w praktyce Katedra i Zakład Lekarza Rodzinnego Collegium Medicum w Bydgoszczy UMK w Toruniu 2018-03-15 Czym jest ryzyko sercowo naczyniowe? Ryzyko sercowo-naczyniowe to
Bardziej szczegółowoEuropejski Tydzień Szczepień kwietnia 2017 r.
Europejski Tydzień Szczepień 24-30 kwietnia 2017 r. Europejski Tydzień Szczepień Inicjatywa Światowej Organizacji Zdrowia WHO (World Health Organization). Celem wydarzenia jest zwrócenie uwagi na znaczenie
Bardziej szczegółowoFARMAKOTERAPIA NADCIŚNIENIA TĘTNICZEGO. Prof. dr hab. Jan J. Braszko Zakład Farmakologii Klinicznej UMB
FARMAKOTERAPIA NADCIŚNIENIA TĘTNICZEGO Prof. dr hab. Jan J. Braszko Zakład Farmakologii Klinicznej UMB Oparte na dowodach zalecenia w leczeniu nadciśnienia tętniczego wg. Joint National Committee (JNC
Bardziej szczegółowoSkale i wskaźniki jakości leczenia w OIT
Skale i wskaźniki jakości leczenia w OIT Katarzyna Rutkowska Szpital Kliniczny Nr 1 w Zabrzu Wyniki leczenia (clinical outcome) śmiertelność (survival) sprawność funkcjonowania (functional outcome) jakość
Bardziej szczegółowoTesty wysiłkowe w wadach serca
XX Konferencja Szkoleniowa i XVI Międzynarodowa Konferencja Wspólna SENiT oraz ISHNE 5-8 marca 2014 roku, Kościelisko Testy wysiłkowe w wadach serca Sławomira Borowicz-Bieńkowska Katedra Rehabilitacji
Bardziej szczegółowoNadciśnienie tętnicze u chorych z cukrzycą - groźny duet. prof. Włodzimierz J. Musiał
Nadciśnienie tętnicze u chorych z cukrzycą - groźny duet. prof. Włodzimierz J. Musiał Plan wykładu Epidemiologia Jaki wpływ ma współwystępowanie nadciśnienia u chorych z cukrzycą Do jakich wartości obniżać
Bardziej szczegółowodystrybucji serotypów powodujących zakażenia inwazyjne w poszczególnych grupach wiekowych zapadalność na IChP w poszczególnych grupach wiekowych
Warszawa, 15.06.2015 Rekomendacje Pediatrycznego Zespołu Ekspertów ds. Programu Szczepień Ochronnych (PZEdsPSO) dotyczące realizacji szczepień obowiązkowych, skoniugowaną szczepionką przeciwko pneumokokom;
Bardziej szczegółowoRejestr codziennej praktyki lekarskiej dotyczący cy leczenia nadciśnienia nienia tętniczego t tniczego. czynnikami ryzyka sercowo- naczyniowego
Rejestr codziennej praktyki lekarskiej dotyczący cy leczenia nadciśnienia nienia tętniczego t tniczego współwyst występującego z innymi czynnikami ryzyka sercowo- naczyniowego Nr rejestru: HOE 498_9004
Bardziej szczegółowoGRYPA CO POWINIENEŚ WIEDZIEĆ O GRYPIE? CZY WYKORZYSTAŁEŚ WSZYSTKIE DOSTĘPNE ŚRODKI ABY USTRZEC SIĘ PRZED GRYPĄ?
GRYPA CO POWINIENEŚ WIEDZIEĆ O GRYPIE? CZY WYKORZYSTAŁEŚ WSZYSTKIE DOSTĘPNE ŚRODKI ABY USTRZEC SIĘ PRZED GRYPĄ? ZDOBĄDŹ INFORMACJE! ZASZCZEP SIĘ! ZDOBĄDŹ OCHRONĘ! SZCZEPIONKA PRZECIW GRYPIE CZYM JEST GRYPA?
Bardziej szczegółowoŚmiertelność przypisana w tys; całość Ezzatti M. Lancet 2002; 360: 1347
Nadciśnienie tętnicze Prewencja i leczenie Prof. dr hab. med. Danuta Czarnecka I Klinika Kardiologii i Elektrokardiologii Interwencyjnej oraz Nadciśnienia Tętniczego Uniwersytet Jagielloński, Kraków Warszawa.07.04.2013
Bardziej szczegółowoZAPROSZENIE NA BADANIA PROFILAKTYCZNE WYKONYWANE W RAMACH PODSTAWOWEJ OPIEKI ZDROWOTNEJ ( )
ZAPROSZENIE NA BADANIA PROFILAKTYCZNE WYKONYWANE W RAMACH PODSTAWOWEJ OPIEKI ZDROWOTNEJ (2015-08-03) PROFILAKTYKA CHORÓB UKŁADU KRĄŻENIA ADRESACI - Osoby zadeklarowane do lekarza POZ, w wieku 35, 40, 45,
Bardziej szczegółowoMarcin Leszczyk SKN przy Klinice Chorób Wewnętrznych i Kardiologii WUM
Marcin Leszczyk SKN przy Klinice Chorób Wewnętrznych i Kardiologii WUM Definicja NS to zespół kliniczny, w którym wskutek dysfunkcji serca jego pojemność minutowa jest zmniejszona w stosunku do zapotrzebowania
Bardziej szczegółowoPOSTĘPOWANIE W CUKRZYCY I OPIEKA NAD DZIECKIEM W PLACÓWKACH OŚWIATOWYCH
POSTĘPOWANIE W CUKRZYCY I OPIEKA NAD DZIECKIEM W PLACÓWKACH OŚWIATOWYCH CUKRZYCA.? cukrzyca to grupa chorób metabolicznych charakteryzujących się hiperglikemią (podwyższonym poziomem cukru we krwi) wynika
Bardziej szczegółowoNie daj się grypie! Grypa przenosi się z osoby na osobę drogą kropelkową podczas
Nie daj się grypie! Jesień i zima to okres wzmożonych zachorowań na choroby górnych dróg oddechowych. Zachorowania mogą być wywoływane przez ponad 200 różnych gatunków wirusów. Najczęstszą przyczyną zachorowań
Bardziej szczegółowoPROKALCYTONINA infekcje bakteryjne i sepsa. wprowadzenie
PROKALCYTONINA infekcje bakteryjne i sepsa wprowadzenie CZĘŚĆ PIERWSZA: Czym jest prokalcytonina? PCT w diagnostyce i monitowaniu sepsy PCT w diagnostyce zapalenia dolnych dróg oddechowych Interpretacje
Bardziej szczegółowoPułapki farmakoterapii nadciśnienia tętniczego. Piotr Rozentryt III Katedra i Kliniczny Oddział Kardiologii Śląskie Centrum Chorób Serca, Zabrze
Pułapki farmakoterapii nadciśnienia tętniczego Piotr Rozentryt III Katedra i Kliniczny Oddział Kardiologii Śląskie Centrum Chorób Serca, Zabrze Leczenie nadciśnienia tętniczego versus leczenie chorego
Bardziej szczegółowoAnalysis of infectious complications inf children with acute lymphoblastic leukemia treated in Voivodship Children's Hospital in Olsztyn
Analiza powikłań infekcyjnych u dzieci z ostrą białaczką limfoblastyczną leczonych w Wojewódzkim Specjalistycznym Szpitalu Dziecięcym w Olsztynie Analysis of infectious complications inf children with
Bardziej szczegółowoSpis treści. Część I Definicja, epidemiologia i koszty otyłości. Część II Etiologia i patogeneza otyłości
Spis treści Część I Definicja, epidemiologia i koszty otyłości Rozdział 1. Wprowadzenie: problematyka otyłości w ujęciu historycznym i współczesnym..................................... 15 Problematyka
Bardziej szczegółowoRekomendacje polskich Ekspertów dotyczące profilaktyki grypy w sezonie epidemicznym 2015/2016
Rekomendacje polskich Ekspertów dotyczące profilaktyki grypy w sezonie epidemicznym 2015/2016 LIST OTWARTY EKSPERTÓW Szanowni Państwo, Szczepienie przeciw grypie jest nieodłącznym jesiennym rytuałem, dzięki
Bardziej szczegółowo10 FAKTÓW NA TEMAT CUKRZYCY
10 FAKTÓW NA TEMAT CUKRZYCY FAKT 1. Około 347 mln ludzi na świecie choruje na cukrzycę. Istnieje rosnąca globalna epidemia cukrzycy, u której podłoża leży szybki przyrost przypadków nadwagi i otyłości
Bardziej szczegółowoANEKS III UZUPEŁNIENIA DO CHARAKTERYSTYKI PRODUKTU LECZNICZEGO ORAZ ULOTKI PLA PACJENTA
ANEKS III UZUPEŁNIENIA DO CHARAKTERYSTYKI PRODUKTU LECZNICZEGO ORAZ ULOTKI PLA PACJENTA 25 UZUPEŁNIENIA ZAWARTE W ODPOWIEDNICH PUNKTACH CHARAKTERYSTYKI PRODUKTU LECZNICZEGO DLA PRODUKTÓW ZAWIERAJĄCYCH
Bardziej szczegółowoLp. Zakres świadczonych usług i procedur Uwagi
Choroby układu nerwowego 1 Zabiegi zwalczające ból i na układzie współczulnym * X 2 Choroby nerwów obwodowych X 3 Choroby mięśni X 4 Zaburzenia równowagi X 5 Guzy mózgu i rdzenia kręgowego < 4 dni X 6
Bardziej szczegółowoKOMUNIKAT GŁÓWNEGO INSPEKTORATU SANITARNEGO W ZWIĄZKU Z WYSTĄPIENIEM PRZYPADKÓW ZAKAŻENIA WIRUSEM GRYPY ŚWIŃ TYPU A/H1N1 U LUDZI W USA I MEKSYKU
KOMUNIKAT GŁÓWNEGO INSPEKTORATU SANITARNEGO W ZWIĄZKU Z WYSTĄPIENIEM PRZYPADKÓW ZAKAŻENIA WIRUSEM GRYPY ŚWIŃ TYPU A/H1N1 U LUDZI W USA I MEKSYKU z dnia 26 kwietnia 2009 r. (godz. 19.00 ) (Źródło: WHO,
Bardziej szczegółowoANALIZA PROFILU METABOLICZNEGO PACJENTÓW Z PRZEWLEKŁĄ NIEWYDOLNOŚCIĄ SERCA I WSPÓŁISTNIEJĄCYM MIGOTANIEM PRZEDSIONKÓW
ANALIZA PROFILU METABOLICZNEGO PACJENTÓW Z PRZEWLEKŁĄ NIEWYDOLNOŚCIĄ SERCA I WSPÓŁISTNIEJĄCYM MIGOTANIEM PRZEDSIONKÓW Rozprawa doktorska Autor: lek. Marcin Wełnicki Promotor: prof. dr hab. n. med Artur
Bardziej szczegółowoWZW TYPU B CO POWINIENEŚ WIEDZIEĆ? CZY WYKORZYSTAŁEŚ WSYSTKIE DOSTĘPNE ŚRODKI ABY USTRZEC SIĘ PRZED WIRUSOWYM ZAPALENIEM WĄTROBY TYPU B?
WZW TYPU B CO POWINIENEŚ WIEDZIEĆ? CZY WYKORZYSTAŁEŚ WSYSTKIE DOSTĘPNE ŚRODKI ABY USTRZEC SIĘ PRZED WIRUSOWYM ZAPALENIEM WĄTROBY TYPU B? ZDOBĄDŹ INFORMACJE! ZASZCZEP SIĘ! ZDOBĄDŹ OCHRONĘ! szczepionka przeciw
Bardziej szczegółowoOsoby z cukrzycą pomagają innym prewencja cukrzycy w rodzinie
3 Osoby z cukrzycą pomagają innym prewencja cukrzycy w rodzinie Samokontrolne, przesiewowe rozpoznanie ryzyka stanu przedcukrzycowego lub cukrzycy utajonej mogą wykonać pacjenci w swoich rodzinach. W praktyce
Bardziej szczegółowoEuropejski Tydzień Walki z Rakiem
1 Europejski Tydzień Walki z Rakiem 25-31 maj 2014 (http://www.kodekswalkizrakiem.pl/kodeks/) Od 25 do 31 maja obchodzimy Europejski Tydzień Walki z Rakiem. Jego celem jest edukacja społeczeństwa w zakresie
Bardziej szczegółowoRekomendacje polskich Ekspertów dotyczące profilaktyki grypy w sezonie epidemicznym 2019/2020
Rekomendacje polskich Ekspertów dotyczące profilaktyki grypy w sezonie epidemicznym 2019/2020 LIST OTWARTY EKSPERTÓW Szanowni Państwo, Profilaktyka grypy to nadal wielkie wyzwanie, gdyż choroba ta często
Bardziej szczegółowoEpidemia definiowana jest jako wystąpienie na danym obszarze zakażeń lub zachorowań na chorobę zakaźną w liczbie wyraźnie większej niż we
Epidemia definiowana jest jako wystąpienie na danym obszarze zakażeń lub zachorowań na chorobę zakaźną w liczbie wyraźnie większej niż we wcześniejszym okresie. Epidemie grypy zaobserwować można najczęściej
Bardziej szczegółowoHipercholesterolemia najgorzej kontrolowany czynnik ryzyka w Polsce punkt widzenia lekarza rodzinnego
XVI Kongres Medycyny Rodzinnej Kielce, 2 5 czerwca 2016 Prof. UJ dr hab. med. Adam Windak Kierownik Zakładu Medycyny Rodzinnej CM UJ Wiceprezes Kolegium Lekarzy Rodzinnych w Polsce Hipercholesterolemia
Bardziej szczegółowoAktywność sportowa po zawale serca
Aktywność sportowa po zawale serca Czy i jaki wysiłek fizyczny jest zalecany? O prozdrowotnych aspektach wysiłku fizycznego wiadomo już od dawna. Wysiłek fizyczny o charakterze aerobowym (dynamiczne ćwiczenia
Bardziej szczegółowoIlość zachorowań na grypę stale rośnie.
Ilość zachorowań na grypę stale rośnie. Od początku 2010 roku zachorowalność na grypę z roku na rok stale rośnie. W sezonie 2010/11 na grypę zachorowało 1 085 471 osób. Sezon 2016/17 to aż 4 841 678 zachorowań
Bardziej szczegółowoRekomendacje polskich Ekspertów dotyczące profilaktyki grypy w sezonie epidemicznym 2013/2014
Rekomendacje polskich Ekspertów dotyczące profilaktyki grypy w sezonie epidemicznym 2013/2014 LIST OTWARTY EKSPERTÓW Szanowni Państwo, Ostatni sezon epidemiczny zakończył się prawie 3-trzykrotnym wzrostem
Bardziej szczegółowoPROGRAM PROFILAKTYKI I WCZESNEGO WYKRYWANIA CHORÓB UKŁADU KRĄŻENIA
PROGRAM PROFILAKTYKI I WCZESNEGO WYKRYWANIA CHORÓB UKŁADU KRĄŻENIA - 2006 1. UZASADNIENIE POTRZEBY PROGRAMU Choroby układu krążenia są główną przyczyną zgonów w Polsce i na świecie. Umieralność z tego
Bardziej szczegółowoSTRESZCZENIE. Wstęp. Cele pracy
STRESZCZENIE Wstęp Hormon wzrostu (GH) jest jednym z najważniejszych hormonów anabolicznych promujących proces wzrastania człowieka. GH działa lipolitycznie, wpływa na metabolizm węglowodanów, białek i
Bardziej szczegółowoRekomendacje polskich Ekspertów dotyczące profilaktyki grypy w sezonie epidemicznym 2013/2014
Rekomendacje polskich Ekspertów dotyczące profilaktyki grypy w sezonie epidemicznym 2013/2014 LIST OTWARTY EKSPERTÓW Szanowni Państwo, Ostatni sezon epidemiczny zakończył się prawie 3-trzykrotnym wzrostem
Bardziej szczegółowoTabela 1. Objawy akromegalii.
Akromegalia jest rzadką, przewlekłą chorobą spowodowaną nadmiernym wydzielaniem hormonu wzrostu (GH), najczęściej przez guz przysadki. Prowadzi do zmian wyglądu zewnętrznego z powiększeniem twarzoczaszki,
Bardziej szczegółowoLeczenie nadciśnienia tętniczego - krok po kroku
Leczenie nadciśnienia tętniczego - krok po kroku Prof. dr hab. med. Danuta Pupek-Musialik Kierownik Katedry Chorób Wewnętrznych, Zaburzeń Metabolicznych i Nadciśnienia Tętniczego Uniwersytet Medyczny w
Bardziej szczegółowoNA ZAKAŻENIE HBV i HCV
NA ZAKAŻENIE HBV i HCV Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Gdańsku 18.04.2016r. Aneta Bardoń-Błaszkowska HBV - Hepatitis B Virus Simplified diagram of the structure of hepatitis B virus, Autor
Bardziej szczegółowoProgram Profilaktyki Zdrowotnej
Załącznik Nr 1 do Uchwały Nr IX/56/2011 Program Profilaktyki Zdrowotnej Realizowany w roku 2011 pod nazwą Badania wad postawy wśród dzieci klas pierwszych szkół podstawowych miasta Tczewa w ramach programu
Bardziej szczegółowoUCHWAŁA NR XV RADY GMINY USTKA. z dnia 12 lutego 2016 roku
UCHWAŁA NR XV. 182.2016 RADY GMINY USTKA z dnia 12 lutego 2016 roku w sprawie przyjęcia Programu szczepień ochronnych przeciwko grypie dla osób powyżej 60 roku życia, zamieszkałych na terenie gminy Ustka.
Bardziej szczegółowoPrzegląd randomizowanych, kontrolowanych badań klinicznych w grupie osób w wieku podeszłym
G E R I A T R I A ; : - Akademia Medycyny GERIATRIA OPARTA NA FAKTACH/EVIDENCE-BASED GERIATRICS Otrzymano/Submitted:.. Zaakceptowano/Accepted:.. Przegląd randomizowanych, kontrolowanych badań klinicznych
Bardziej szczegółowoJak ustrzec się grypy
Jak ustrzec się grypy Prof. dr hab. Lidia B. Brydak, Kierownik Zakładu Badania Wirusów Grypy oraz Krajowego Ośrka ds. Grypy. Narowy Instytut Zdrowia Publicznego - Państwowy Zakład Higieny, 00-791Warszawa
Bardziej szczegółowoFLU FORUM września 2012, Warszawa. Rekomendacje polskich ekspertów dotyczące szczepień przeciw grypie w sezonie epidemicznym 2012/2013
FLU FORUM 212 11 września 212, Warszawa Rekomendacje polskich ekspertów dotyczące szczepień przeciw grypie w sezonie epidemicznym 212/213 LIST OTWARTY DO POLSKICH LEKARZY Szanowna Pani Doktor! Szanowny
Bardziej szczegółowoPilotażowy Program Profilaktyki Zakażeń HCV
Pilotażowy Program Profilaktyki Zakażeń HCV HCV zidentyfikowany w 1989 roku należy do rodziny Flaviviridae zawiera jednoniciowy RNA koduje białka strukturalne i niestrukturalne (co najmniej 10) ma 6 podstawowych
Bardziej szczegółowoW Gminnym Ośrodku Zdrowia w Konopiskach prowadzone są aktualnie trzy programy profilaktyczne finansowane przez NFZ:
W Gminnym Ośrodku Zdrowia w Konopiskach prowadzone są aktualnie trzy programy profilaktyczne finansowane przez NFZ: "Profilaktyka raka szyjki macicy"- dla wszystkich Pań w wieku 25-59 lat, które nie miały
Bardziej szczegółowoRekomendacje polskich Ekspertów dotyczące profilaktyki grypy w sezonie epidemicznym 2014/2015
Rekomendacje polskich Ekspertów dotyczące profilaktyki grypy w sezonie epidemicznym 2014/2015 LIST OTWARTY EKSPERTÓW Szanowni Państwo, Jak co roku jesienią, poprzez szczepienia, przygotowujemy się do sezonu
Bardziej szczegółowoLeczenie cukrzycy typu 2- nowe możliwości
Leczenie cukrzycy typu 2- nowe możliwości Dr n. med. Iwona Jakubowska Oddział Diabetologii, Endokrynologii i Chorób Wewnętrznych SP ZOZ Woj,. Szpital Zespolony Im. J. Śniadeckiego w Białymstoku DEFINICJA
Bardziej szczegółowoLiofilizowany ocet jabłkowy 80% (±5%), mikronizowany błonnik jabłkowy 20% (±5%), celulozowa otoczka kapsułki.
Suplement diety Składniki: Liofilizowany ocet jabłkowy 80% (±5%), mikronizowany błonnik jabłkowy 20% (±5%), celulozowa otoczka kapsułki. Przechowywanie: W miejscu niedostępnym dla małych dzieci. Przechowywać
Bardziej szczegółowoOgólnopolski Program Zwalczania Grypy. Styczeń 2013. RAPORT Informacja skrócona
Ogólnopolski Program Zwalczania Grypy RAPORT Informacja skrócona Styczeń 2013 Dokument przygotowany przez firmę Ernst & Young przy współpracy: 1. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH 2. Zakład Badania
Bardziej szczegółowoAKADEMIA SKUTECZNEJ SAMOKONTROLI W CUKRZYCY. Cukrzyca co powinniśmy wiedzieć
AKADEMIA SKUTECZNEJ SAMOKONTROLI W CUKRZYCY Cukrzyca co powinniśmy wiedzieć Cukrzyca jest chorobą metaboliczną, której głównym objawem jest podwyższone stężenie glukozy we krwi (hiperglikemia). Stan taki
Bardziej szczegółowoSpis treści. Przedmowa Badanie pacjenta z chorobami sercowo-naczyniowymi... 13
Spis treści Przedmowa................ 11 1. Badanie pacjenta z chorobami sercowo-naczyniowymi.................. 13 Najważniejsze problemy diagnostyczne....... 13 Ból w klatce piersiowej........... 14 Ostry
Bardziej szczegółowoWIRUSOWE ZAPALENIE WĄTROBY TYPU C PROGRAM PROFILAKTYKI ZAKAŻEŃ HCV
WIRUSOWE ZAPALENIE WĄTROBY TYPU C PROGRAM PROFILAKTYKI ZAKAŻEŃ HCV Wątroba to największy i bardzo ważny narząd! Produkuje najważniejsze białka Produkuje żółć - bardzo istotny czynnik w procesie trawienia
Bardziej szczegółowoLeczenie bezdechu i chrapania
Leczenie bezdechu i chrapania Bezdech senny, to poważna i dokuczliwa choroba, dotykająca ok. 4% mężczyzn i 2% kobiet. Warto więc wykonać u siebie tzw. BADANIE POLISOMNOGRAFICZNE, które polega na obserwacji
Bardziej szczegółowoNarodowy Test Zdrowia Polaków
Raport z realizacji projektu specjalnego MedOnet.pl: Narodowy Test Zdrowia Polaków Autorzy: Bartosz Symonides 1 Jerzy Tyszkiewicz 1 Edyta Figurny-Puchalska 2 Zbigniew Gaciong 1 1 Katedra i Klinika Chorób
Bardziej szczegółowoAneks III. Zmiany w odpowiednich punktach charakterystyki produktu leczniczego i ulotkach dla pacjenta
Aneks III Zmiany w odpowiednich punktach charakterystyki produktu leczniczego i ulotkach dla pacjenta Uwaga: Konieczna może być późniejsza aktualizacja zmian w charakterystyce produktu leczniczego i ulotce
Bardziej szczegółowoFLU FORUM 2012. 11 września 2012, Warszawa. Rekomendacje polskich ekspertów dotyczące szczepień przeciw grypie w sezonie epidemicznym 2012/2013
FLU FORUM 212 11 września 212, Warszawa Rekomendacje polskich ekspertów dotyczące szczepień przeciw grypie w sezonie epidemicznym 212/213 LIST OTWARTY DO POLSKICH LEKARZY Szanowna Pani Doktor! Szanowny
Bardziej szczegółowoKompleksowy program zmniejszania zachorowalności na choroby związane ze stylem życia na terenie powiatu wieruszowskiego.
Kompleksowy program zmniejszania zachorowalności na choroby związane ze stylem życia na terenie powiatu wieruszowskiego. Konferencja otwierająca realizację projektu. Wieruszów, 28.04.2015 DLACZEGO PROFILAKTYKA?
Bardziej szczegółowoSZCZEPIENIA OCHRONNE U DOROSŁYCH lek. Kamil Chudziński Klinika Anestezjologii i Intensywnej Terapii CSK MSW w Warszawie 10.11.2015 Szczepionki Zabite lub żywe, ale odzjadliwione drobnoustroje/toksyny +
Bardziej szczegółowoLECZENIE TĘTNICZEGO NADCIŚNIENIA PŁUCNEGO SILDENAFILEM I EPOPROSTENOLEM (TNP) (ICD-10 I27, I27.0)
Dziennik Urzędowy Ministra Zdrowia 719 Poz. 27 Załącznik B.68. LECZENIE TĘTNICZEGO NADCIŚNIENIA PŁUCNEGO SILDENAFILEM I EPOPROSTENOLEM (TNP) (ICD-10 I27, I27.0) ŚWIADCZENIOBIORCY I. Terapia sildenafilem
Bardziej szczegółowoAneks II. Uzupełnienia odpowiednich punktów Charakterystyki Produktu Leczniczego i Ulotki dla pacjenta
Aneks II Uzupełnienia odpowiednich punktów Charakterystyki Produktu Leczniczego i Ulotki dla pacjenta 7 Dla produktów zawierających inhibitory enzymu konwertującego angiotensynę (inhibitory ACE) benazepryl,
Bardziej szczegółowoEDUKACJA PACJENTA I JEGO RODZINY MAJĄCA NA CELU PODNIESIENIE ŚWIADOMOŚCI NA TEMAT CUKRZYCY, DOSTARCZENIE JAK NAJWIĘKSZEJ WIEDZY NA JEJ TEMAT.
EDUKACJA PACJENTA I JEGO RODZINY MAJĄCA NA CELU PODNIESIENIE ŚWIADOMOŚCI NA TEMAT CUKRZYCY, DOSTARCZENIE JAK NAJWIĘKSZEJ WIEDZY NA JEJ TEMAT. Prowadząca edukację: piel. Anna Otremba CELE: -Kształtowanie
Bardziej szczegółowoPROGRAM SZCZEPIEŃ OCHRONNYCH MIESZKAŃCÓW GMINY ZAGNAŃSK PRZECIWKO GRYPIE NA LATA 2013-2017
Załącznik do Uchwały Nr 69/2013 Rady Gminy Zagnańsk z dnia 26 sierpnia 2013 r. PROGRAM SZCZEPIEŃ OCHRONNYCH MIESZKAŃCÓW GMINY ZAGNAŃSK PRZECIWKO GRYPIE NA LATA 2013-2017 Autor programu: Gmina Zagnańsk,
Bardziej szczegółowoPakiet onkologiczny. w podstawowej opiece zdrowotnej
Pakiet onkologiczny w podstawowej opiece zdrowotnej Agnieszka Jankowska-Zduńczyk Specjalista medycyny rodzinnej Konsultant krajowy w dziedzinie medycyny rodzinnej Profilaktyka chorób nowotworowych Pakiet
Bardziej szczegółowo