KWASY OMEGA-3 DIETA CZY SUPLEMENTACJA? RAPORT. Kwasy Omega-3 w profilaktyce chorób serca i w ÊwiadomoÊci społecznej PATRONAT

Transkrypt

1 KWASY OMEGA-3 DIETA CZY SUPLEMENTACJA? RAPORT Kwasy Omega-3 w profilaktyce chorób serca i w ÊwiadomoÊci społecznej PATRONAT

2 SPIS TREÂCI 1. WPROWADZENIE 5 1. Abc kwasów tłuszczowych Dobre i złe tłuszcze Rodzaje kwasów Omega WłaÊciwoÊci kwasów Omega Przeciwzapalne Przeciwmia d ycowe Antyarytmiczne Obni ajàce ciênienie 8 2. OMEGA-3 DLA ZDROWIA SERCA DOWODY NAUKOWE 9 1. Zalecenia towarzystw naukowych Polskie Towarzystwo Kardiologiczne i Europejskie Towarzystwo Kardiologiczne Amerykaƒskie Towarzystwo Kardiologiczne Inne zalecenia Wybrane badania naukowe Prekursorzy z Grenlandii Badania dotyczàce diety Physicians Health Study Cardiovascular Health Study Metaanaliza He i wspólników Paradoks ryb Badanie dotyczàce suplementacji Badania porównawcze diety i suplementacji Badania Harrisa Badanie DART Suplementacja Omega-3 13 RAPORT POWSTAŁ WE WSPÓŁPRACY Z: prof. nadzw. dr. hab. n. med. Arturem Mamcarzem kardiologiem i internistà, kierownikiem III Kliniki Chorób Wewn trznych i Kardiologii II Wydziału Lekarskiego Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, dr n. med. Monikà Dudà biologiem i fizjologiem, Zakład Fizjologii Klinicznej, Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego w Warszawie, lek. med. Annà Senderskà dietetykiem i internistà. 3. OMEGA-3 W DIECIE CZŁOWIEKA Niezb dne tłuszcze Zdrowa równowaga Omega-3 niezb dne w diecie Spo ycie ryb w Polsce Ryba rybie nierówna Dieta czy suplementacja? KRYL NOWE èródło OMEGA Zdrowy skorupiak Olej z ryb czy olej z kryla? SkutecznoÊç potwierdzona badaniami KWASY OMEGA-3 I CHOROBY KARDIOLOGICZNE W ÂWIADOMOÂCI POLAKÓW Wiedza na temat kwasów Omega ÂwiadomoÊç chorób serca Badanie cholesterolu 28

3 Serce i układ krwionoêny to jedne z naszych najwa niejszych organów. Dlatego z du ym niepokojem obserwujemy doniesienia epidemiologiczne, według których to właênie choroby serca i układu krà enia sà pierwszà przyczynà Êmierci wêród Polaków. Dzieje si tak pomimo wysiłków całego Êrodowiska lekarskiego, a tak e innych podmiotów wspierajàcych jego prac, w tym naszej Fundacji Rozwoju Kardiochirurgii im. prof. Zbigniewa Religi. Kardiochirurdzy w swojej codziennej pracy majà do czynienia z przypadkami zaawansowanych schorzeƒ serca, które wymagajà zabiegów operacyjnych. Zapewne cz Êci z tych zabiegów mo na by uniknàç, gdyby chorzy odpowiednio wczeêniej zadbali o swoje serce, zmieniajàc tryb ycia bàdê wykonujàc badania przesiewowe. Niestety, według badaƒ, które prezentuje niniejszy raport, ponad jedna trzecia (38%) Polaków nigdy nie miała wykonanego badania EKG serca, a prawie połowa Polaków (49%) nigdy nie miała zbadanego poziomu cholesterolu. Jak wynika z rozlicznych badaƒ, jednà z wielu mo liwych form profilaktyki zdrowotnej obok aktywnoêci fizycznej i regularnych badaƒ serca czy poziomu cholesterolu jest tak e odpowiednia dieta, w szczególnoêci bogata w kwasy tłuszczowe Omega-3. Ju od kilkudziesi ciu lat wiemy, e kwasy te majà zbawienne działanie prewencyjne w przypadku wielu schorzeƒ układu krwionoênego, co znajduje potwierdzenie w rekomendacjach m.in. Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego i Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego. Uwarunkowania kulturowe oraz współczesne zmiany cywilizacyjne sprawiajà jednak, e Polacy nie uwzgl dniajà tych zaleceƒ w swojej diecie tak cz sto, jak powinni. Wspomniane zmiany ka à wi c si skłoniç ku rozwa eniu suplementacji Omega-3, co znajduje oparcie w wielu badaniach naukowych. I. WPROWADZENIE Raport, kompleksowo opisujàcy działanie kwasów Omega-3, a tak e przedstawiajàcy wyniki badaƒ opinii społecznej na temat ÊwiadomoÊci Polaków, dotyczàcych zarówno Omega-3, jak i chorób kardiologicznych, jest bardzo wa nym êródłem informacji, które powinno zach ciç społeczeƒstwo do uwzgl dnienia w diecie spo ywania kwasów Omega-3 jako jednej z form profilaktyki chorób serca. Zach cam wszystkich do zapoznania si z niniejszà publikacjà. 5 dr Jan Sarna Dyrektor Generalny Fundacji Rozwoju Kardiochirurgii

4 nasycone do których zalicza si m.in. kwas palmitynowy (olej palmowy, tłuszcze zwierz ce), kwas stearynowy (masło kakaowe, czekolada, smalec), kwas masłowy (masło, sery, mleko kozie i owcze); jednonienasycone zawierajàce jedno wiàzanie nienasycone (podwójne) mi dzy atomami w gla. Zalicza si do nich m.in. kwas oleinowy (oleje rzepakowy, kukurydziany i słonecznikowy, oliwa z oliwek oraz tłuszcze zwierz ce), kwas eru- Nie bez powodu wielonienasycone kwasy Omega-3 nale à do grupy tzw. niezb dnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT), czyli kwasów, które nie powstajà w organizmie człowieka i muszà byç dostarczane z dietà. Ssaki i inne kr gowce nie mogà wyprodukowaç kwasów Omega-3 ze wzgl du na brak enzymów odpowiedzialnych za powstawanie podwójnych wiàzaƒ w pozycji omega 3. JeÊli podwójne wiàzanie wyst puje w pozycji omega-6, mamy do czynienia z kwasami Omega-6, które tak e nale à do NNKT. W przypadku tych ostatnich bardzo istotne jest utrzymanie ich prawidłowego stosunku do Omega-3, poniewa nadmiar kwasów Omega-6 hamuje metabolizm Omega-3. Ponadto kwasy Omega-6 stymulujà wiele niekorzystnych procesów, w tym zakrzepowych, zapalnych i alergicznych. Dlatego ich nadmierne spo ycie w stosunku do spo ycia kwasów Omega-3 jest uwa ane za niekorzystne. 1. Abc kwasów tłuszczowych kowy (rzepak, gorczyca), kwas palmitynowy (olej palmowy, tłuszcze zwierz ce), kwas wakcenowy Odmienne właêciwoêci majà kwasy tłuszczowe typu trans (cz sto zwane złymi tłuszczami). Wiele Wbrew powszechnej opinii nie wszystkie lipidy (zwyczajowo nazywane tłuszczami) i wchodzàce w ich skład kwasy tłuszczowe sà szkodliwe. Wiele z nich pełni w naszym organizmie istotne funkcje biologiczne sà podstawowym materiałem budulcowym, z którego organizm czerpie składniki do tworzenia komórek, tkanek, narzàdów, oraz sà substratami do syntezy substancji biologicznie czynnych. Sà tak e zapasowym materiałem energetycznym, wpływajà na metabolizm lipoprotein (czàsteczek transportujàcych (masło, tłuszcze zwierz ce); wielonienasycone zawierajàce dwa lub wi cej wiàzaƒ nienasyconych. Zalicza si do nich m.in. kwas alfa-linolenowy (ALA), kwas eikozapentaenowy (EPA), kwas dokozaheksaenowy (DHA), kwas linolowy (LA), kwas arachidonowy (AA) Dobre i złe tłuszcze badaƒ wskazuje, e zwi kszajà one ryzyko rozwoju chorób sercowo-naczyniowych 6,7. Badania wykazały, e zastàpienie kwasów tłuszczowych typu trans energià pochodzàcà z kwasów tłuszczowych nasyconych oraz jednonienasyconych i wielonienasyconych zmniejsza prawdopodobieƒstwo wystàpienia choroby wieƒcowej serca 8. Obserwacje dotyczyły kwasów tłuszczowych typu trans uzyskiwanych w procesie przetwarzania olejów roêlinnych. Mo emy je najcz Êciej spotkaç 1.3. WłaÊciwoÊci kwasów Omega-3 Kwasy tłuszczowe Omega-3 sà niezb dne do prawidłowego funkcjonowania organizmu czło- 6 trójglicerydy, cholesterol i fosfolipidy do komó- Dla prawidłowego funkcjonowania naszego or- m.in. w postaci utwardzonych tłuszczów roêlinnych wieka i odznaczajà si wieloma korzystnymi rek) oraz na produkcj czàsteczek uczestniczàcych ganizmu bardzo wa ne sà zarówno rodzaj, jak np. w margarynie i maêle roêlinnym oraz innych, właêciwoêciami, m.in. dobroczynnym wpływem 7 w procesie zapalnym. i prawidłowa iloêç kwasów tłuszczowych, których wysoko przetworzonych produktach spo ywczych. na funkcjonowanie układów kostno-stawowego dostarczamy w diecie. Jednymi z najzdrowszych Podobnej zale noêci nie zaobserwowano i nerwowego oraz na przebieg procesów meta- Nie wszystkie kwasy tłuszczowe sà identyczne i w ten sam sposób oddziałujà na organizm człowieka. Ze wzgl du na budow chemicznà dzielimy je na: sà wielonienasycone kwasy tłuszczowe Omega-3, cz sto zwane dobrymi tłuszczami. Ich dobroczynne działanie wykazano przede wszystkim w prewencji wtórnej chorób sercowo-naczyniowych 1,2. w przypadku kwasów tłuszczowych obecnych w mi sie wołowym i jagni cym oraz przetworach mlecznych 9. bolicznych. Jednym z najlepiej zbadanych działaƒ kwasów Omega-3 jest ich korzystne oddziaływanie na układ sercowo-naczyniowy, b dàce wynikiem współdziałania kilku mechanizmów. Dobre tłuszcze zmniejszajà m.in. ryzyko wystàpienia 1.2. Rodzaje kwasów Omega-3 arytmii i nagłej Êmierci sercowej 3 oraz rozwoju Przeciwzapalne choroby niedokrwiennej i niewydolnoêci serca 4,5. Geneza nazwy Omega-3 Nienasycone kwasy tłuszczowe sà to kwasy tłuszczowe zawierajàce podwójne wiàzania pomi dzy atomami w gla. Ró nica pomi dzy kwasami Omega-3 a Omega-6 wyra ona liczbà omega pochodzi od poło enia pierwszego wiàzania podwójnego, liczàc od koƒca z grupà metylowà (tzw. koniec omega). Omega-3 oznacza, e pierwsze wiàzanie podwójne znajduje si przy trzecim atomie w gla, liczàc od koƒca z grupà metylowà. EPA (kwas eikozapentaenowy) wielonienasycony kwas tłuszczowy Omega-3 zaliczany do niezb dnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT). Jego êródło stanowià algi oraz ryby i zwierz ta morskie, które od ywiajà si algami. DHA (kwas dokozaheksaenowy) wielonienasycony kwas tłuszczowy Omega-3 zaliczany do niezb dnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT). Jego êródło stanowià algi oraz ryby i zwierz ta morskie, które od ywiajà si algami. Wyst puje równie w mleku kobiet karmiàcych piersià. Prekursorem rodziny Omega-3 jest kwas alfa-linolenowy ALA, z którego w naszym organizmie mogà powstaç dwa najwa niejsze i bardzo aktywne biologicznie kwasy Omega-3: dokozaheksaenowy (DHA) oraz eikozapentaenowy (EPA). Proces transformacji kwasów ALA z pokarmów roêlinnych w kwasy EPA i DHA w organizmie jest bardzo nieefektywny: tylko 5% z kwasu ALA, który wyst puje w tłuszczach roêlinnych (np. oleju lnianym lub rzepakowym), przekształca si w EPA, a mniej ni 1% w DHA. Dlatego zalecane jest przyjmowanie kwasów Omega-3 w bezpoêredniej postaci DHA i EPA, które wyst pujà głównie w rybach oraz zwierz tach morskich. EPA i DHA najobficiej wyst pujà w tłustych rybach, m.in. w łososiu, tuƒczyku, makreli, Êledziach, oraz skorupiakach (kryl, krewetki). Jednak wbrew temu, co si powszechnie sàdzi, to nie ryby sà pierwotnym êródłem EPA i DHA, lecz glony i fitoplankton, a ryby jedynie je kumulujà. Z kolei bogatym êródłem ALA sà tłuszcze roêlinne, jednak ze wzgl du na ograniczony metabolizm ALA, o którym wspomniano wczeêniej, nie mogà one byç alternatywnym êródłem EPA i DHA. U podstaw wielu schorzeƒ układu sercowo-naczyniowego le à procesy zapalne w organizmie. ALA (kwas alfa-linolenowy) wielonienasycony kwas t uszczowy Omega-3 zaliczany do niezb dnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT). Wyst puje w tłuszczach roêlinnych (głównie w olejach lnianym, rzepakowym i sojowym). Jest przekształcany w kwasy EPA i DHA.

5 Na przykład mia d yca jest traktowana jako przewlekły proces zapalny modyfikowany przez lipidy, o czym wiadomo ju od połowy XIX wieku. Procesy zapalne sà naturalnà reakcjà obronnà organizmu, która mija po usuni ciu szkodliwego czynnika (np. bakterii). JeÊli proces zapalny ma charakter przewlekły, mo e byç o wiele bardziej niebezpieczny i wiàzaç si z powa nymi konsekwencjami, poniewa stanowi istotny element mechanizmu rozwoju takich chorób kardiologicznych, jak: mia d yca, nadciênienie t tnicze, choroba niedokrwienna serca oraz niewydolnoêç serca. Kwasy tłuszczowe Omega-3 osłabiajà i wygaszajà odczyn zapalny poprzez zmian składu fosfolipidów komórkowych, w których wzrasta zawartoêç DHA i EPA, a spada AA (kwasu arachidonowego) bioràcego udział w reakcjach zapalnych. W efekcie powstajà zwiàzki o du o słabszych właêciwoêciach prozapalnych, co skutkuje łagodniejszym przebiegiem procesu zapalnego 10. Jednà z przyczyn przewlekłego stanu zapalnego, uznawanego za niezale ny czynnik rozwoju chorób sercowo-naczyniowych 11, jest nie tyle brak kwasów Omega-3, co nieprawidłowy stosunek dostarczonych z dietà kwasów Omega 3 do kwasów Omega-6. Optymalny stosunek kwasów Omega-6 do Omega-3 powinien wynosiç od 4 : 1 do 5 : W typowej wschodnioeuropejskiej diecie stosunek ten wzrasta i wynosi od 20 : 1 do 30 : 1 13, przez co zostaje zaburzona równowaga pomi dzy czynnikami prozapalnymi a wygaszajàcymi zapalenie Przeciwmia d ycowe Kwasy Omega 3 działajà przeciwmia d ycowo i przeciwzakrzepowo 14, dzi ki czemu zmniejszajà ryzyko wystàpienia incydentów niedokrwiennych mi Ênia sercowego. Mia d yca jest przewlekłym procesem zapalnym, który polega na gromadzeniu si w Êcianie t tnic złogów komórek zapalnych i cholesterolu LDL. Przewlekły i podostry odczyn zapalny, który mo e odpowiadaç za uszkodzenie blaszek mia d ycowych, prowadzi do powstania zakrzepu i mo e skutkowaç ostrym incydentem niedokrwiennym (np. zawałem). Kwasy Omega-3 powodujà z jednej strony głównie obni enie st enia trójglicerydów i w mniejszym stopniu złego cholesterolu (LDL), a z drugiej wzrost st enia dobrego cholesterolu (HDL). Mechanizm zmiany st enia wspomnianych zwiàzków jest doêç zło onym procesem, który w uproszczeniu polega na oddziaływaniu EPA i DHA na aktywnoêç enzymów uczestniczàcych w syntezie trójglicerydów w wàtrobie oraz metabolizmie lipoprotein VLDL, LDL i HDL Antyarytmiczne Kwasy Omega-3 majà działanie antyarytmiczne. Proporcjonalnie do zawartoêci kwasów Omega-3 w diecie wzrasta ich iloêç w błonach komórkowych 15. Zmienia to właêciwoêci fizykochemiczne błon komórkowych, co korzystnie wpływa na skurcz komórek mi Ênia sercowego (kardiomiocytów) i wywołuje efekt antyarytmiczny Obni ajàce ciênienie 8 9 Znany jest równie łagodny hipotensyjny efekt (obni enie ciênienia) suplementacji kwasów Omega-3, który zaobserwowano u chorych z nadciênieniem. Analiza badaƒ pokazuje, e suplementacja EPA i DHA prowadziła u tych chorych do spadku ciênienia skurczowego i rozkurczowego 17. Efekt ten mo na przypisaç towarzyszàcej suplementacji EPA i DHA efektywniejszej produkcji tlenku azotu i poprawie funkcji Êródbłonka naczyƒ 18 oraz zmniejszonej produkcji eikozanoidów odpowiedzialnych za skurcz naczyƒ krwionoênych. 2. OMEGA-3 DLA ZDROWIA SERCA DOWODY NAUKOWE LDL (lipoproteina niskiej g stoêci, ang. Low Density Lipoprotein) jest potocznie nazywana złym cholesterolem. Odkłada si na Êcianach naczyƒ krwionoênych i przyczynia do rozwoju blaszek mia d ycowych. Jej podwy szona iloêç mo e byç niebezpieczna w skutkach. P kni te blaszki mia d ycowe sà głównà przyczynà zawału serca i udaru mózgu. HDL (lipoproteina wysokiej g stoêci, ang. High Density Lipoprotein) jest okreêlana jako dobry cholesterol. W przeciwieƒstwie do złego cholesterolu LDL, który mo e si odkładaç w Êcianach t tnic, dobry HDL stara si temu przeciwdziałaç, transportujàc cholesterol ze Êcian naczyƒ do wàtroby, gdzie zostaje on przetworzony na kwasy ółciowe.

6 Badania eksperymentalne, epidemiologiczne i kliniczne wykazujà, i spo ywanie kwasów Omega-3 zmniejsza ryzyko chorób sercowo-naczyniowych, a zwłaszcza nagłych zgonów sercowych zarówno wêród osób zdrowych, jak i pacjentów z chorobà niedokrwiennà serca. Warto przypomnieç, e choroby układu krà enia pozostajà nadal głównà przyczynà zgonów w Polsce. Polskie Towarzystwo Kardiologiczne wraz z Europejskim Towarzystwem Kardiologicznym zalecajà 1. Zalecenia towarzystw naukowych spo ywanie ryb co najmniej 2 razy w tygodniu, Towarzystwa naukowe na całym Êwiecie podejmujàce problematyk chorób serca, naczyƒ umiarkowane zwi kszenie spo ycia tylko o 1-2 w tym raz w tygodniu ryb tłustych. Zdaniem PTK krwionoênych i chorób metabolicznych sà zgod- porcje tygodniowo spowodowałoby zmniejsze- ne co do znaczenia kwasów Omega-3 w prewencji chorób sercowo-naczyniowych oraz stosowanych pomocniczo w wybranych schorzeniach kardiologicznych Polskie Towarzystwo Kardiologiczne i Europejskie Towarzystwo Kardiologiczne nie umieralnoêci z powodu choroby wieƒcowej o 36%, a umieralnoêci ogólnej o 17%. Zastosowanie suplementów zawierajàcych wielonienasycone kwasy Omega-3 w obni eniu st enia trójglicerydów we krwi otrzymało w zaleceniach Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego wysoki status A++ (w trzystopniowej skali ABC i czterostopniowej skali ++++), gdzie A oznacza najwy szy poziom dowodów naukowych, a ++ mniej zaznaczony wpływ na st enia lipidów przy przewa ajàcych dowodach/opiniach Êwiadczàcych o skutecznoêci. Tym samym spo ycie suplementów Omega-3 w powy szych zaleceniach ma taki sam status jak zwi kszenie regularnej aktywnoêci fizycznej oraz zmniejszenie całkowitej iloêci spo ywanych w glowodanów (cukrów prostych) Amerykaƒskie Towarzystwo Kardiologiczne Amerykaƒskie Towarzystwo Kardiologiczne rekomenduje osobom bez choroby wieƒcowej dzienne spo ycie 500 mg EPA i DHA. Odpowiada to dwóm posiłkom z tłustych ryb morskich w tygodniu. Taka zawartoêç EPA i DHA w posiłkach wywołuje skuteczny efekt pierwotnego zapobiegania chorobie wieƒcowej, co stwierdzono w kilku prospektywnych obserwacjach przeprowadzonych w populacji amerykaƒskiej Inne zalecenia Zwi kszone spo ycie olejów rybich w celu zapobiegania chorobom sercowo-naczyniowym i ich leczenia zalecajà tak e eksperci Âwiatowej Organizacji Zdrowia (WHO) 22, Narodowego Programu Edukacji Cholesterolowej w USA (NCEP) 23, Amerykaƒskiego Towarzystwa Diabetologicznego (ADA) 24 oraz Brytyjskiego Komitetu Naukowego Doradzajàcego w Sprawach ywienia 25. Zalecenia te nabierajà ogromnego znaczenia szczególnie w Polsce, w kraju, w którym spo ycie ryb jest jednym z najni szych w Europie. Według danych Głównego Urz du Statystycznego Polacy spo ywajà dwukrotnie mniej ryb ni zalecajà normy jedynie około 400 g ryb na miesiàc przy minimalnych zaleceniach g na dob. 2. Wybrane badania naukowe 2.1. Prekursorzy z Grenlandii Korzystny wpływ diety zawierajàcej du e iloêci kwasów Omega-3 na układ sercowo-naczyniowy zauwa ono ju w latach 70. XX wieku. Stwierdzono wtedy, e ryzyko wystàpienia choroby wieƒcowej, w tym tak e zawału serca, oraz ÊmiertelnoÊci sercowo-naczyniowej było znacznie ni sze u Eskimosów ni u Duƒczyków 26,27. W obu populacjach iloêci spo ywanych tłuszczów, w glowodanów, warzyw i owoców były podobne. To, co ró niło te dwie populacje, to fakt, e Eskimosi spo ywali znacznie wi cej bogatego w Omega-3 mi sa ryb, wielorybów i fok. W efekcie dieta Eskimosów zawierała pi ciokrotnie wi cej wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (14 g v. 3 g) oraz dwukrotnie mniej tłuszczów nasyconych ni dieta Duƒczyków (23% v. 53%) 28. Ta ró nica w diecie skutkowała ró nicà w składzie tłuszczu tkankowego obu populacji w tkankach Eskimosów było istotnie wi cej kwasów Omega-3, zaê w tkankach Duƒczyków wi cej kwasów Omega-6. Wykres 1. Choroby układu krà enia główna przyczyna zgonów w Polsce 19 60% 50% 40% 30% 20% 10% Ponadto we krwi Eskimosów zaobserwowano mniejsze st enie cholesterolu całkowitego, cholesterolu frakcji LDL, VLDL oraz trójglicerydów, a wi ksze cholesterolu HDL w porównaniu ze st eniem we krwi Duƒczyków. Na skutek tego w populacji grenlandzkich Eskimosów umieralnoêç zwiàzana z chorobami układu sercowo-naczyniowego była szczególnie niska. Co ciekawe, ró nic tych nie zaobserwowano przy porównaniu składu osocza Duƒczyków i Eskimosów mieszkajàcych w Danii 29,30. Z badaƒ tych wynika, e wielonienasycone kwasy tłuszczowe Omega-3 znajdujàce si w tłuszczu ryb morskich majà wpływ ochronny na serce i naczynia krwionoêne. Od czasu badaƒ obejmujàcych populacj Eskimosów przeprowadzano wiele innych badaƒ obserwacyjnych, epidemiologicznych oraz interwencyjnych sprawdzajàcych, jak kwasy Omega-3 oddziałujà na organizm człowieka. Badania te udowodniły ochronne i lecznicze działanie kwasów Omega-3 na układ sercowo-naczyniowy. 0% Układ krà enia Nowotwory złoêliwe Urazy i zatrucia Przyczyny niedokładnie okreêlone Pozostałe Czy spo ywanie ryb wystarczy, aby uzupełniç poziom Omega-3? Spo ycie ryb, w tym tłustych, w takich krajach jak Polska jest niskie i trudno to zmieniç. Poszczególne gatunki ryb majà ró nà zawartoêç kwasów Omega-3. Spo ycie ryb nie jest pozbawione ryzyka (ostrze enia o ska eniu ryb metylort cià i/lub dioksynami).

7 Dotyczy to zarówno diety bogatej w ryby, jak i suplementacji kwasami Omega Badania dotyczàce diety Liczne badania populacyjne wskazujà, e dieta bogata w kwasy Omega-3 zmniejsza ryzyko rozwoju chorób sercowo-naczyniowych. WÊród badaƒ dotyczàcych roli kwasów Omega-3 w redukcji ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego na uwag zasługuje równie metaanaliza He i wspólników 35, którà obj to ponad 220 tys. osób. Według badania korzystny wpływ spo ycia ryb na redukcj zgonów z powodu choroby wieƒcowej był zwiàzany z iloêcià zjadanych ryb. Zaobserwowano, e wêród osób, które jadły ryby 5 i wi cej razy w tygodniu, redukcja ÊmiertelnoÊci wynosiła 38% w porównaniu ze ÊmiertelnoÊcià wêród osób, które jadły ryby rzadziej ni raz w miesiàcu. Odwrotna zale noêç mi dzy spo yciem ryb a liczbà zgonów z przyczyn wieƒcowych była tym wyraêniejsza, im dłu ej trwała obserwacja. Ponadto wêród osób spo ywajàcych tygodniowo najwi cej daƒ zawierajàcych ryby ( 5) zaobserwowano istotne statystycznie zmniejszenie ryzyka wystàpienia zawału serca niezakoƒczonego zgonem Paradoks ryb Najnowsze wyniki dwóch du ych badaƒ wskazały, National Institute for Health and Clinical Excel- e zbyt du e spo ycie ryb mo e paradoksalnie lence (NICE) w Wielkiej Brytanii, nadzorujàcy mi - prowadziç do zwi kszenia ryzyka chorób sercowo-naczyniowych. dzy innymi zasadnoêç procedur stosowanych Physicians Health Study WÊród uczestniczek badania Swedish Mammography Cohort w wieku lat w medycynie 39, zaleca od 2007 roku u ka dego pacjenta po zawale serca wdro yç w ciàgu Badania Physicians Health Study przeprowadzone w grupie ponad 20,5 tys. m czyzn nieobcià onych wyst powaniem chorób układu sercowo-naczyniowego po 11 latach obserwacji dowiodły istotnej redukcji ryzyka nagłego zgonu sercowego wêród osób spo ywajàcych ryby raz w tygodniu. Z uwagi na to, e spo ycie ryb nie było zwiàzane z mniejszà cz stoêcià wyst powania zaobserwowano o 20% mniejsze ryzyko rozwoju niewydolnoêci serca u kobiet jedzàcych ryby raz w tygodniu, o 30% mniejsze u jedzàcych ryby 2 razy w tygodniu i tylko o 9% mniejsze u jedzàcych ryby 3 i wi cej razy w tygodniu w porównaniu z kobietami, w których diecie brakowało ryb 36. W drugim z badaƒ, w którym wzi li udział m czyêni w wieku lat, wykazano jedynie 3 miesi cy w ramach prewencji nagłego zgonu sercowego 1 g wysoko skoncentrowanych kwasów Omega-3 w postaci estrów etylowych (DHA i EPA w stosunku 1 : 1,2) i stosowaç je przez co najmniej 3,5-4 lata Badania porównawcze diety i suplementacji 2.5. Suplementacja Omega-3 Przytoczone badania sugerujà, e bezpiecznym êródłem kwasów Omega-3 sà preparaty zawierajàce oczyszczone EPA i DHA pochodzàce szczególnie z pierwotnych, a wi c najczystszych êródeł kwasów Omega-3. Jednak nie wszystkie su- zawałów serca w badanej grupie osób, wy- 12% redukcj ryzyka rozwoju niewydolnoêci serca Badania Harrisa Preparaty z Omega-3: czy wszystkie sà jednakowo dobre? suni to hipotez, e korzystne działanie na układ przy spo ywaniu ryb raz w tygodniu i brak efektów sercowo-naczyniowy wywoływane przez kwasy przy spo ywaniu ryb 2 razy w tygodniu i cz Êciej 37. Według badaƒ Harrisa wi ksza zawartoêç EPA Omega-3 mo e byç zwiàzane z ich potencjalnym Obserwowany brak korzyêci ze zwi kszonego i DHA w tkankach koreluje z mniejszym ryzykiem wpływem antyarytmicznym 31. spo ywania ryb mo e prawdopodobnie wynikaç wystàpienia incydentu sercowo-naczyniowe- Nie tylko skład preparatów z Omega-3, z jednoczesnego wzrostu spo ycia dioksyn, rt ci go 40,41,42. Udowodniono równie, e umiarkowane ale równie postaç, w jakiej wyst pujà Cardiovascular Health Study i polichlorowanych bifenoli, które sà kumulowane przez ryby i zwi kszajà ryzyko rozwoju chorób spo ycie tłustych ryb ( g na tydzieƒ) lub dzienna suplementacja 1 g EPA i DHA pozwalajà kwasy tłuszczowe EPA i DHA, majà wpływ na przyswajalnoêç i działanie. Mogà wyst powaç 12 w postaci trójglicerydów, es- Badanie Cardiovascular Health Study obejmujàce sercowo-naczyniowych 38. Warto wi c spo ywaç zredukowaç liczb zgonów z powodu choroby 12-letnià obserwacj prawie 5 tys. m czyzn powy ej stworzenia morskie b dàce ni ej ni ryby w łaƒcuchu wieƒcowej u pacjentów po zawale serca nawet trów etylowych i fosfolipidów. Najwi kszà roku ycia wskazuje, e u osób jedzàcych ryby 1-2 razy w tygodniu ryzyko rozwoju niewydolnoêci serca było mniejsze o 20%, a u osób jedzàcych ryby co najmniej 3 razy w tygodniu o 31% ni pokarmowym, np. skorupiaki morskie takie jak kryl, poniewa nie kumulujà one zanieczyszczeƒ jak ryby. o 20-30% Badanie DART przyswajalnoêcià cechujà si fosfolipidy wyst pujàce np. w krylu. u osób spo ywajàcych ryby rzadziej ni raz w miesiàcu. Ponadto iloêç kwasów Omega-3 w diecie Paradoks ryb cych kwasów Omega-3 jest badanie DART (Diet Jednym z najbardziej znanych badaƒ dotyczà- ujemnie korelowała z ryzykiem wystàpienia niewydolnoêci serca 33. Wyniki te znalazły potwierdzenie and Reinfarction Trial), w które zaanga owano 2033 m czyzn z zawałem serca. Pacjentom po- w póêniejszych badaniach Metaanaliza He i wspólników Si a suplementów Według najnowszych badaƒ nadmierne spo ywanie ryb mo e zwi kszaç, a nie zmniejszaç ryzyko rozwoju chorób sercowo- -naczyniowych. Wynika to prawdopodobnie z jednoczesnego wzrostu spo ycia kumulowanych w tłuszczach rybich dioksyn, rt ci i polichlorowanych bifenoli, które zwi kszajà ryzyko rozwoju chorób sercowo- -naczyniowych. Warto wi c spo ywaç zwierz ta morskie b dàce ni ej ni ryby w łaƒcuchu pokarmowym, np. skorupiaki morskie jak kryl antarktyczny, które nie kumulujà tylu zanieczyszczeƒ co ryby Badanie dotyczàce suplementacji Najbardziej jednoznaczne i przekonujàce dowody na skutecznoêç kwasów Omega-3 dotyczà zapobiegania nagłym zgonom sercowym bez- poêrednio po zawale serca. W badaniu GISSI Prevenzione 1 g kwasów Omega-3 w postaci estrów etylowych EPA i DHA zastosowany do 3. miesiàca od zawału serca skutkował redukcjà nagłych zgonów sercowych o 45% w obserwacji 3,5-rocznej. Wyniki badania DART (Diet and Reinfarction Trial) wskazujà, e czyste preparaty Omega-3 wywołujà silniejszy efekt terapeutyczny ni zmiany w diecie. Badaniem obj to pacjentów z zawałem serca, którym podawano kwasy Omega-3 w postaci ryb (grupa nr 1) lub w postaci suplementów zag szczonych preparatów (grupa 2). W trakcie dwuletniej obserwacji całkowita ÊmiertelnoÊç była o 29% ni sza w grupie nr 2 ni w grupie nr 1, ró nica zaê wynikała przede wszystkim z redukcji zgonów spowodowanych chorobà wieƒcowà 44. dawano kwasy Omega-3 w postaci ryb (grupa nr 1) lub w postaci suplementów zag szczonych preparatów (grupa nr 2). W trakcie dwuletniej obserwacji całkowita ÊmiertelnoÊç była o 29% ni sza w grupie nr 2 ni w grupie nr 1, zaê ró nica wynikała przede wszystkim z redukcji zgonów spowodowanych chorobà wieƒcowà 44. Wyniki badania DART wskazujà, e czyste preparaty Omega-3 wywołujà silniejszy efekt terapeutyczny ni interwencja dietetyczna. plementy Omega-3 sà takie same. Dost pne na rynku preparaty farmakologiczne zawierajà EPA i DHA w trzech postaciach: trójglicerydów, estrów etylowych i fosfolipidów. Najcz Êciej spotykane sà preparaty oparte na pozyskiwanych z ryb olejach, w których EPA i DHA wyst pujà w postaci trójglicerydów lub estrów etylowych. Ostatnio dost pne sà tak e suplementy bazujàce na oleju z kryla, w których EPA i DHA wyst pujà w najlepiej przyswajalnej formie fosfolipidów. Postaç, w jakiej wyst pujà EPA i DHA (trójglicerydy, estry etylowe lub fosfolipidy), ma istotny wpływ na ich przyswajalnoêç. Najwi kszà przyswajalnoêcià cechujà si fosfolipidy wyst pujàce np. w krylu, które dzi ki swojej specyficznej budowie przyspieszajà tworzenie miceli czàsteczek zło onych z lipidów (m.in. fosfolipidów) i kwasów ółciowych. Micele ułatwiajà działanie enzymów trawiennych, a fosfolipidy dodatkowo jeszcze zwi kszajà ich aktywnoêç 45. Dlatego te EPA i DHA w postaci fosfolipidów szybciej i w wi kszych iloêciach trafiajà do krwi ni EPA i DHA uzyskiwane z trójglicerydów.

8 3. OMEGA-3 W DIECIE CZŁOWIEKA 15

9 Kryl antarktyczny Jedynym znanym obecnie êródłem najlepiej przyswajalnych kwasów Omega-3 jest podobny do krewetki kryl antarktyczny. Poniewa nie jest uznawany w kuchni europejskiej za produkt kulinarny, jest stosowany w formie suplementów diety. 1. Niezb dne tłuszcze Prawidłowe ywienie polega na całkowitym pokryciu zapotrzebowania na składniki od ywcze, które sà niezb dne do właêciwego rozwoju człowieka. Jednym z kluczowych elementów po ywienia sà tłuszcze, inaczej lipidy. Wbrew powszechnej opinii tłuszcze, a konkretnie kwasy tłuszczowe sà niezb dne do prawidłowego rozwoju człowieka. Te najlepsze wyst pujà m.in. w oleju rzepakowym bezerukowym, oliwie z oliwek (jednonienasycone) oraz w rybach i zwierz tach morskich (wielonienasycone). Obecnie przewa a poglàd, e kwasy tłuszczowe nasycone, zawarte na przykład w maêle, smalcu, Êmietanie, nie sà człowiekowi potrzebne, stàd zaleca si maksymalne ograniczenie ich spo ycia. Jednymi z najwa niejszych nienasyconych kwasów tłuszczowych sà kwasy Omega-3 oraz kwasy Omega-6. Z punktu widzenia fizjologii ywienia sà one najwa niejsze, dlatego otrzymały nazw niezb dnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT). 2. Zdrowa równowaga BezpoÊrednim êródłem kwasów Omega-3 w postaci EPA i DHA jest tłuszcz z ryb i zwierzàt morskich (np. kryl, krewetki), szczególnie wyst pujà- Wyst powanie kwasów Omega-3 i Omega-6 w po ywieniu Kwasy Omega-3 ryby i ssaki morskie orzechy olej lniany olej rzepakowy cych w zimnych wodach. Wbrew powszechnemu przekonaniu oliwa z oliwek, ceniona ze wzgl du na właêciwoêci prozdrowotne, ma niskà zawartoêç kwasów Omega-3, a te, które posiada, wyst pujà w postaci ALA. SpoÊród olejów roêlinnych znacznie lepszym êródłem kwasów Omega-3 sà na przykład oleje rzepakowy, z orzechów włoskich czy lniany. êródło energii energia zapasowa noênik smaku w potrawach umo liwianie wchłaniania witamin: A, D, E, K budulec błon komórkowych dostarczanie niezb dnych nienasyconych kwasów tłuszczowych Oprócz kwasów Omega-3 w ywnoêci wyst pujà tak e kwasy Omega-6, które mo emy spotkaç przede wszystkim w olejach roêlinnych (kukurydzianym, słonecznikowym, sojowym) i w margarynach. Z punktu widzenia wpływu na zdrowie obu tych kwasów zaobserwowano, e niewłaêciwa proporcja w ich spo yciu ma znaczenie. Kwasy Omega-6 oleje roêlinne (kukurydziany, słonecznikowy) margaryna awokado W prawidłowo zbilansowanej diecie stosunek Omega-6 do Omega-3 powinien wynosiç 5 : 1. Obecnie w krajach wysokorozwini tych panuje tendencja do nadmiernego spo ycia kwasów Omega-6. Jest to spowodowane w znacznej mierze zbyt du ym spo yciem margaryn, przez co stosunek Omega-6 do Omega-3 si ga nawet 20 : Omega-3 niezb dne w diecie Pomimo licznych badaƒ i dowodów na korzystne działanie kwasów Omega-3, szczególnie w chorobach kardiologicznych, oraz edukacji społeczeƒstwa w tym zakresie ÊwiadomoÊç Polaków dotyczàca stylu ycia i od ywiania jako form profilaktyki jest ciàgle niezadowalajàca. Według zaleceƒ ywieniowców oraz rekomendacji towarzystw naukowych nale y spo ywaç co najmniej 2 g na dob kwasu ALA i 200 mg na dob kwasów EPA i DHA. Odpowiada to spo ywaniu dwóch porcji tłustych ryb (porcja około 200 g) tygodniowo, czyli 400 g. W zale noêci od wieku oraz stanu fizjologicznego (towarzyszàce choroby lub cià a, laktacja) to zapotrzebowanie wzrasta. W grupach podwy szonego ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, nowotworowych, reumatoidalnych i neurodegeneracyjnych dzienne spo ycie kwasów Omega-3 powinno byç zwi kszone do około 1,5 g. W leczeniu podwy szonego poziomu trójglicerydów wymagane dawki kwasów Omega-3 wynoszà 2-4 g dziennie. 16 Tłuszcze pełnià w organizmie człowieka wa ne funkcje: ZawartoÊç wielonienasyconych kwasów Omega-3 w zwierz tach morskich 17 podane wartoêci mogà podlegaç znacznym odchyleniom zale nie od pory roku lub miejsca połowu ZawartoÊç kwasów tłuszczowych Omega-3 w gramach na 100 g produktu ŁosoÊ atlantycki hodowlany, sma ony, w dzony 1,8 Sardela europejska w oleju, po odsàczeniu 1,7 Sardynki w sosie pomidorowym, całe, po odsàczeniu 1,4 Âledê atlantycki marynowany 1,2 Makrela atlantycka sma ona, w dzona 1,0 Pstràg t czowy hodowlany, sma ony, w dzony 1,0 Miecznik (ryba miecz) sma ony, w dzony 0,7 Tuƒczyk biały w sosie własnym, osuszony 0,7 Mał e bł kitne gotowane, parowane 0,7 Ostrygi niehodowlane, gotowane, suszone 0,5 Płastuga (flàdra i sola) sma ona, w dzona 0,4 Halibut sma ony, w dzony 0,4 Krewetki parowane, mieszane gatunki 0,3 Muszle gotowane, suszone, gatunek mieszany 0,3 Łupacz sma ony, w dzony 0,2 Mał e gotowane, parowane, mieszane gatunki 0,2 Dorsz atlantycki sma ony, w dzony 0,1 èródło: USDA Nutrient Database for Standard Reference

10 4. Spo ycie ryb w Polsce W Polsce spo ycie ryb i ich przetworów jest drastycznie niskie i według przeprowadzonych badaƒ epidemiologicznych (WOBASZ) wynosi 140 g w wypadku m czyzn i 100 g w wypadku kobiet tygodniowo. Pomimo doêç wysokiej wêród Polaków ÊwiadomoÊci walorów zdrowotnych ryb 84% społeczeƒstwa uwa a, e obiad rybny jest zdrowy i po ywny to a 20% Polaków je ryb tylko raz w roku podczas wigilii. Niestety według danych statystycznych spo ycie ryb w porównaniu ze spo yciem w poprzednich latach wcià si zmniejsza i w 2012 roku wynosiło około 4,5 kg na rok. 5. Ryba rybie nierówna Pomimo nieocenionych po ytków zdrowotnych płynàcych ze spo ycia ryb nale y zauwa yç, e w niektórych okolicznoêciach rybna dieta mo e wpłynàç niekorzystnie na organizm człowieka. Trzeba pami taç, e ryby nie sà pierwotnym êródłem kwasów Omega-3, a jedynie gromadzà je wraz z po ywieniem, którym sà małe skorupiaki jak kryl czy glony. To sprawia, e ryby mogà si znacznie ró niç mi dzy sobà pod wzgl dem zawartoêci kwasów tłuszczowych. Na przykład wiele ryb hodowlanych zawiera znacznie mniej Omega-3 lub nie zawiera ich wcale, gdy nie ma ich w paszach, którymi sà karmione. Dlatego nale y wybieraç ryby z łowisk naturalnych. Problem stanowi równie zawartoêç w rybach ró nych toksyn, jak metale ci kie czy dioksyny, b dàca efektem zanieczyszczenia Êrodowiska. Dlatego lepiej jeêç ryby yjàce krótko i niedrapie ne. Ponadto jeêli decydujemy si zwi kszyç spo ycie ryb, wa ny jest równie sposób ich przyrzàdzania. Spo ywajàc ryby sma one na tłuszczach roêlinnych, dostarczamy sobie niepotrzebnych kalorii oraz zwiàzków akrylamidowych pochodzàcych ze sma onych panierek, a nie kwasów Omega-3, na czym nam najbardziej zale y. Nie zaleca si równie spo ywania w zbyt du ych iloêciach ryb mocno solonych czy w dzonych. Ponadto według zaleceƒ EFSA (Europejski Urzàd do spraw Bezpieczeƒstwa ywnoêci) kobiety w cià y oraz dzieci do 6. roku ycia nie powinny spo ywaç ryb, a w szczególnoêci marlina, miecznika, tuƒczyka, maêlanej, okonia, w gorza, płoci, dorsza, flàdry oraz rekina i jego przetworów, z uwagi na wysokà zawartoêç metali ci kich. Kobiety w cià y powinny wybieraç ryby krótko yjàce i niedrapie ne, np. Êledzia, mintaja. 6. Dieta czy suplementacja? Zwi kszenie spo ycia kwasów Omega-3 przez Polaków wymagałoby rewolucji w przyzwyczajeniach ywieniowych, czyli zwi kszenia spo ycia tłustych ryb morskich. Jest to cel trudny do osiàgni cia, a nawet mało realny. Dlatego w przypadku gdy zwyczaje ywieniowe sà trudne do zmodyfikowania, w zaleceniach europejskich dopuszcza si za ywanie suplementów diety z kwasami tłuszczowymi Omega-3. SpoÊród suplementów diety, które zawierajà Omega-3, najlepiej si gaç po te, w których kwasy Omega-3 wyst pujà w postaci fosfolipidów, a nie trójglicerydów. Sà to przede wszystkim preparaty z kryla, które w przeciwieƒstwie do oleju rybiego sà lepiej przyswajane przez organizm człowieka. 4. KRYL NOWE èródło OMEGA Dlaczego Polacy jedzà tak mało ryb pomimo ich korzystnych cech prozdrowotnych? Na podstawie doêwiadczenia w pracy z pacjentami mog stwierdziç, e jest wiele powodów, dla których Polacy nie jedzà ryb. Po pierwsze w Polsce nie mamy tradycji cz stego spo ywania ryb model konsumpcji jest oparty przede wszystkim na nabiale, mi sie i ziemniakach. Nie bez znaczenia jest równie cena ryb, która jest uznawana za zbyt wysokà. Konkurencjà dla ryb sà inne dietetyczne produkty pochodzenia zwierz cego (mi so kurczaka i indyka). Nie pomaga równie brak umiej tnoêci, a tym samym brak czasu na szukanie inspiracji do przygotowania potrawy rybnej. Kolejnym problemem jest trudnoêç w znalezieniu ryb dobrej jakoêci. Polacy z jednej strony nie chcà kupowaç ryb w supermarketach, a z drugiej nie znajà innych miejsc, gdzie mogliby je kupiç. Sporà rol odgrywajà te niech ç do rybiego smaku i zapachu czy strach przed oêciami, ale na to nie mamy ju wpływu. lek. med. Anna Senderska, dietetyk

11 Porównanie oleju z kryla z olejem z ryb 1. Zdrowy skorupiak Kryl to gatunek małego skorupiaka podobnego do krewetki, jedno z najcz Êciej wyst pujàcych stworzeƒ na naszej planecie. Na całym Êwiecie yje około 85 gatunków. Jeden metr szeêcienny wody mo e pomieêciç a do 30 tys. tych zwierzàt. Najbardziej znany jest kryl antarktyczny (Euphausia superba), który yje w ogromnych ławicach w Oceanie Antarktycznym. Ze wzgl du na czystoêç wód, które sà Êrodowiskiem naturalnym kryla, i jego niskà pozycj w łaƒcuchu pokarmowym ten mały skorupiak nie kumuluje wi kszoêci zanieczyszczeƒ, tj. rt ci, metali ci kich ani innych toksyn. Dzi ki temu kryl jest czystym i naturalnym êródłem kwasów tłuszczowych Omega-3. Nic wi c dziwnego, e olej z kryla jest tak cennym i po àdanym przez człowieka dodatkiem do diety. 2. Olej z ryb czy olej z kryla? Olej z kryla i olej z ryb majà ró nà budow. Olej z kryla jest zbudowany z czàsteczek zwanych fosfolipidami, Co ciekawe, badania przeprowadzone w gru- które składajà si z dwóch czàsteczek Z kolei Ulven i współpracujàcy z nim badacze pach kobiet i m czyzn wykazały istotne ró nice Dorosły kryl osiàga do 6 cm długoêci, 2 g wagi kwasów tłuszczowych oraz jednej czàsteczki fosforanu. wykazali, e po 7-tygodniowej suplementacji ole- pomi dzy płciami w przyswajaniu kwasów Ome- 20 Dzi ki cz Êci fosforanowej fosfolipidy miejem z kryla (543 mg na dob ) lub olejem z ryb ga-3 w postaci oleju z kryla oraz oleju z ryb. Wzrost tonem. Stanowi bardzo wa ne ogniwo łaƒcucha pokarmowego, jest po ywieniem morskich ptaków, fok i wielorybów. i yje 5-7 lat. Mo na go znaleêç na gł bokoêci do 1000 m, gdzie ywi si głównie algami i fitoplank- 21 Kryl od kuchni Kryl, znany równie jako szcz tka, jest typowym smakołykiem w Japonii, gdzie funkcjonuje pod nazwà okiami. Był on hodowany od XIX w. i jest spo ywany nie tylko w Japonii, ale równie w Korei Południowej, na Tajwanie, w Rosji i na Ukrainie. Trafia do kuchni w postaci mro onej, suszonej lub jako pasta. Kryl ma zastosowanie w zupach, sałatkach z owoców morza oraz przystawkach i przyprawach. Za najwi kszy rarytas jest uznawane mi so z ogona kryla. Smak kryla mo na porównaç do smaku krewetki, jednak jest on o wiele bardziej intensywny i słonawy. szajà si z wodà. Natomiast olej z ryb jest zbudowany z trójglicerydów, które sà czàsteczkami hydrofobowymi, wi c nie mieszajà si z wodà. Dokładnie taka sama reakcja zachodzi w ołàdku: kwasy tłuszczowe Omega-3 w postaci fosfolipidów w oleju z kryla mieszajà si z wodà i łatwiej wchłaniajà do komórek w organizmie. Proces ten nie zachodzi w przypadku oleju z ryb, który nie miesza si z zawartoêcià ołàdka, unosi si na jej powierzchni i powoduje rybi zapach i posmak. Ponadto fosfolipidy to czàsteczki, które budujà i wzmacniajà błony otaczajàce komórki w naszym organizmie. Dzi ki temu, e olej z kryla wyst puje w formie fosfolipidów, jest łatwiej i efektywniej przyswajany przez nasze komórki. 3. SkutecznoÊç potwierdzona badaniami Korzystne właêciwoêci oleju z kryla zostały potwierdzone licznymi badaniami eksperymentalnymi 46, próbami klinicznymi 47 oraz randomizowanymi badaniami 48,49. Wiele badaƒ eksperymentalnych 50, prób klinicznych 51, jak i pierwsze randomizowane badania 52,53 pokazujà przewag Omega-3 pozyskanych z oleju z kryla nad pozyskanymi z oleju z ryb. Fosfolipidy olej z kryla PrzyswajalnoÊç EPA + DHA wysoka Êrednia Pochodzenie naturalne naturalne Zanieczyszczenia niskie kryl pochodzi z czystych wód Antarktyki, znajduje si na poczàtku łaƒcucha pokarmowego Rybi zapach i posmak brak tak U pacjentów z poziomem trójglicerydów powy ej 150 mg/dl olej z kryla skutkował ich 10% redukcjà 54. U pacjentów z hiperlipidemià (stan, w którym poziom trójglicerydów wynosi powy ej 203 mg/dl i LDL powy ej 193 mg/dl) olej z kryla prowadził do obni enia st enia trójglicerydów o 26,5% i LDL o 39% oraz do podwy szenia st enia HDL o 59,6% 55. (864 mg na dob ) u zdrowych ochotników wzrastało st enie EPA i DHA w osoczu krwi (w porównaniu z grupà kontrolnà, p < 0,001). Pomimo mniejszej dawki oleju z kryla w stosunku do dawki oleju z ryb nie zaobserwowano ró nic w st eniu EPA i DHA mi dzy grupami 56. Wyniki te znalazły Trójglicerydy olej z ryb du e prawdopodobieƒstwo zale ne od pochodzenia ryb, wymaga dodatkowego oczyszczania potwierdzenie w kolejnych badaniach, w których pokazano, e przyjmowanie na dob 600 mg kwasów Omega-3 pochodzàcych z oleju z kryla prowadzi do wi kszego wzrostu st enia EPA i DHA w osoczu i w fosfolipidach erytrocytów ni przyjmowanie identycznej iloêci kwasów Omega-3 z oleju rybiego 57. st enia kwasów EPA i DHA w osoczu był wy szy u kobiet ni u m czyzn w przypadku oleju z ryb ró nice wynosiły 16% dla EPA i 8% dla DHA, natomiast w przypadku oleju z kryla były o wiele wi ksze i wynosiły odpowiednio 46% dla EPA i 38% dla DHA. Przewaga oleju z kryla nad olejem z ryb potwierdzona badaniami naukowymi: dłu sze utrzymanie st enia kwasów Omega-3 w osoczu krwi po 90 dniach stosowania oleju z kryla poziom lipoproteiny HDL w osoczu krwi wynosił 59,6% (u osób stosujàcych olej z ryb tylko 4,2%) 58 obni enie poziomu trójglicerydów w osoczu krwi o 27% 59 korzystniejsze działanie u kobiet w stosunku do wyników u m czyzn: poziom kwasu EPA był wi kszy o 46% (16% w przypadku oleju z ryb), a poziom kwasu DHA o 38% (8% w przypadku oleju z ryb) 60

12 5. KWASY OMEGA-3 I CHOROBY KARDIOLOGICZNE W ÂWIADOMOÂCI POLAKÓW 23

13 Wykres 3. Jakie produkty spo ywcze sà êródłem kwasów Omega-3? Jaka jest wiedza Polaków na temat kwasów Omega-3? Wbrew pozorom, choç na co dzieƒ jesteêmy bombardowani informacjami dotyczàcymi tych niezb dnych kwasów tłuszczowych, nasza wiedza na ich temat jest znikoma lub nieprawidłowa. Fakt, e Polacy niewiele wiedzà na temat właêciwoêci kwasów Omega-3, tworzy niebezpiecznà kombinacj z brakiem dbałoêci o profilaktyk chorób serca oraz niebadaniem poziomu cholesterolu. 1. Wiedza na temat kwasów Omega-3 Ârednio ponad połowa Polaków (59%) ma jakàê wiedz bàdê skojarzenia zwiàzane z kwasami Omega-3. Sà to jednak skojarzenia bardzo ogólne, a sam termin jest im obcy. Dominujàcym skojarzeniem wyra onym prawie przez co piàtego respondenta było stwierdzenie, e kwasy Ome- ga-3 to coê zdrowego, dobrego dla organizmu. Kolejnymi stwierdzeniami, jakie pojawiły si w odpowiedziach respondentów, były: zawarte w rybach (morskich) 9%, obni ajà poziom cholesterolu 8%, tran, składnik tranu 6%. Jedynie 3% badanych skojarzyło kwasy Omega-3 z korzystnym wpływem na serce i układ krà enia, a 4% podało bł dnà odpowiedê, e kwasy Omega-3 to witaminy. Jak widaç na załàczonych wykresach (3, 4, 5), wiedza teoretyczna na temat kwasów Omega-3 jest znikoma, a jeêli ju to bardzo ogólna. Podobnie jest z wiedzà praktycznà dotyczàcà zawartoêci kwasów Omega-3 w konkretnych produktach spo ywczych. Ryby morskie, np. łosoê, tuƒczyk Tran Oliwa z oliwek Owoce morza, np. krewetki, mał e Orzechy Olej lniany Olej słonecznikowy Olej rzepakowy Pestki dyni Odpowiedzi bł dne produkty spo ywcze niezawierajàce kwasów Omega-3 lub zawierajàce ich na tyle mało (w porównaniu z innymi produktami z listy majàcymi w składzie Omega-3), e nie mo na ich nazwaç naturalnie bogatymi w te kwasy Wykres 2. Najcz stsze odpowiedzi na pytanie, Z badaƒ przeprowadzonych dzi ki TNS Polska w reprezentatywnej czym sà kwasy Omega-3 24 grupie osób powy ej 15. roku ycia wynika, e ponad jedna trzecia (38%) Polaków nigdy nie miała wykonywanego badania EKG serca, a prawie połowa (49%) nigdy nie miała badanego poziomu cholesterolu we krwi. Bez badaƒ profilaktycznych, zmiany nawyków ywieniowych lub 25 suplementacji diety stan zdrowia serca Polaków b dzie si pogarszał z roku na rok. Czy niskie spo ycie ryb oznacza, e powinniêmy suplementowaç kwasy Omega-3? Wiedza na temat Omega-3 Jedna piàta Polaków nie wie, które produkty spo ywcze sà êródłem kwasów Omega-3, a prawie połowa badanych (42%) udzieliła bł dnych odpowiedzi, wskazujàc produkty ich niezawierajàce, tj. masło, olej słonecznikowy, oliw z oliwek czy sałat. 59% 41% Wiedzieli cokolwiek o kwasach Omega-3 Nie wiedzieli, czym sà kwasy Omega-3, nie mieli adnych skojarzeƒ W tej kwestii nale y opieraç si po pierwsze na dowodach naukowych, a po drugie na zaleceniach ekspertów, które sà formułowane jako standardy post powania. Według zaleceƒ Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego (ESC) zastosowanie suplementów diety w zwiàzku z ich wpływem na układ lipidowy nale y dostosowaç do realnego zapotrzebowania organizmu pod kàtem uwarunkowaƒ geograficznych i kulturowych. Sytuacjà idealnà byłoby, gdyby Polacy spo ywali zdecydowanie wi cej ryb ni obecnie. Zmiany te jednak nie nastàpià tak szybko. Âwiatowi eksperci wiedzà, e sà takie miejsca na ziemi, gdzie zmiana w nawykach ywieniowych nie nastàpi z dnia na dzieƒ, a zmniejszenie ryzyka, czyli popraw zdrowia, trzeba uzyskaç ju teraz. Dlatego Êrodowisko lekarskie akceptuje suplementacj, jeêli jest ona poparta zaleceniami ekspertów. Według wspomnianych zaleceƒ Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego suplementy diety zawierajàce wielonienasycone kwasy tłuszczowe Omega-3 majà wysoki poziom rekomendacji w działaniach majàcych na celu zmniejszenie poziomu st enia trójglicerydów. Âwiadczy to o tym, e dowody sà wystarczajàco silne, by uznaç suplementy diety bogate w kwasy Omega-3 za skuteczne, a w niektórych przypadkach niezb dne. Nale y jednak pami taç, e jeêli ju mamy wybieraç suplementy, to wybierajmy te, które sà najlepszej jakoêci i zawierajà prawidłowe proporcje kwasów DHA i EPA. prof. nadzw. dr hab. Artur Mamcarz Soja i olej sojowy Masło Sałata, np. lodowa, rzymska Owoce tropikalne, np. papaja, marakuja Màka pszenna i produkty na bazie màki pszennej Smalec wieprzowy adne z wymienionych Nie wiem, trudno powiedzieç

14 Wykres 4. Najcz stsze odpowiedzi na pytanie, czym sà kwasy Omega-3 CoÊ zdrowego, dobrego dla organizmu 17 Zawarte w rybach (morskich) Obni ajà poziom cholesterolu Tran, składnik tranu Dobre, zdrowe kwasy Składnik diety, znajdujà si w produktach spo ywczych Kwasy tłuszczowe Wykres 5. Wiedza na temat kwasów Omega-3: jakie znaczenie majà dla ludzkiego organizmu? Kwasy Omega Bł dnych odpowiedzi udzieliło łàcznie 29% badanych Jedna piàta Polaków nie wie, które produkty spo ywcze sà êródłem kwasów Omega-3, a wêród osób, które wskazywa y konkretne produkty, w sumie blisko połowa udzieliła bł dnych odpowiedzi. Ponad 29% Polaków jako główne êródło kwasów Omega-3 wskazuje oliw z oliwek, która pomimo swoich korzystnych dla naszego organizmu właêciwoêci nie zawiera istotnych iloêci kwasów Omega-3, za to jest głównie êródłem kwasów Omega-6. Uwag zwraca równie fakt, e wi cej ni co dziesiàty respondent za êródło kwasów uznaje masło, a co siódmy wskazuje sałat. Bogate êródła kwasów Omega-3 przynajmniej raz na miesiàc Olej rzepakowy 74 Ryby morskie 73 Orzechy 53 Pestki dyni 34 Soja i olej sojowy 24 Olej lniany 18 Tran 17 Owoce morza 12 Witaminy Dobre na serce, układ krà enia Wspomagajà odpornoêç, zapobiegajà chorobom Mała wiedza dotyczàca zawartoêci kwasów Omega-3 w produktach spo ywczych ma odzwierciedlenie w ubogiej w nie diecie, która przewa a u wi kszoêci badanych. WÊród produktów naturalnie bogatych w kwasy Omega-3 produkty, które rzadko wyst pujà w diecie Polaków, to olej lniany, owoce morza i tran ponad dwie trzecie respondentów deklaruje, e w ogóle ich nie spo ywa Przeci tny Polak spo ywa ryby morskie od jednego do maksymalnie trzech razy w miesiàcu. Nieporównywalnie cz Êciej si gamy po masło i produkty màczne. JeÊli porównuje si w skali miesiàca cz stotliwoêç spo ywania produktów bogatych w kwasy Omega-3 i innych (nieb dàcych ich êródłem), wyraênie widaç, e Polacy ch tniej si gajà po te drugie. Inne produkty Màka pszenna i produkty na jej bazie przynajmniej raz na miesiàc 93 Masło 87 Sałaty 79 Smalec wieprzowy 47 Owoce tropikalne 19 Olej słonecznikowy 67 Oliwa z oliwek 51 Wzmacniajà ogólnà odpornoêç organizmu Obni ajà poziom trójglicerydów i tzw. z ego cholesterolu Chronià przed nadciênieniem Zapobiegajà schorzeniom sercowo-naczyniowym Korzystnie wpływajà na pami ç, koncentracj, zdolnoêç uczenia si Wpływajà na prawidłowe funkcjonowanie uk adu nerwowego Zmniejszajà ryzyko zachorowania na nowotwory Pozytywnie wpływajà na stan w osów, skóry i paznokci Jak si okazuje, oprócz wskazania êródeł kwasów Omega-3 badani nie byli pewni co do tego, jakie znaczenie dla ludzkiego organizmu majà kwasy Omega-3. Około jednej trzeciej osób kojarzyło je z czymê, co wzmacnia odpornoêç i obni a poziom złego cholesterolu. JednoczeÊnie niewiele mniej respondentów wskazało odpowiedzi fałszywe lub nie wskazało adnej. Bł dne właêciwoêci tych kwasów tłuszczowych wskazało a 29% badanych, według których kwasy Omega-3 m.in. obni ajà poziom cukru we krwi, chronià przed skurczami łydek, pozwalajà na utrzymanie wagi czy chronià przed udarami słonecznymi. Prawie połowa Polaków uwa a, e produkty bogate w kwasy Omega-3 powinni regularnie spo ywaç wszyscy niezale nie od płci czy wieku. Nie przekłada si to jednak na ich spo ycie. Polacy nie sà równie ch tni, by swoje braki w diecie ubogiej w te potrzebne kwasy uzupełniaç suplementami diety. Tylko 5,2% Polaków stosuje suplementacj Omega-3, w tym tylko 2,9% słyszało o oleju z kryla, a 0,4% stosuje go jako suplement. Obni ajà poziom cukru we krwi Warunkujà właêciwe funkcjonowanie narzàdu wzroku Chronià przed skurczami ydek i uczuciem dr twienia koƒczyn Pozwalajà na utrzymanie wagi, chronià przed efektem jo-jo Chronià przed udarami s onecznymi Nie majà adnego wpływu na zdrowie Mo e mieç to zwiàzek z faktem, e 63% Polaków nie przyjmuje adnych suplementów. Jest to równie pierwszy argument podawany przez badanych jako powód braku suplementacji kwasami Omega-3. Kolejne powody, dla których Polacy nie si gajà po kwasy Omega-3, to m.in.: przeêwiadczenie, e nie potrzebujà suplementacji Omega-3, ich zbyt wysoki koszt, brak wiary w korzystne właêciwoêci kwasów Omega-3, obawa przed nieprzyjemnym zapachem z ust. Osoby, które obecnie przyjmujà kwasy Omega-3, najcz Êciej wybierajà suplementy w formie kapsułek, nast pna jest zdrowa dieta bogata w kwasy Omega-3, produkty spo ywcze wzbogacone w kwasy Omega-3 oraz kwasy Omega-3 w płynnej postaci. 2. ÂwiadomoÊç chorób serca Nie wiem, trudno powiedzieç Dane pokazujàce małà wiedz Polaków na temat kwasów Omega-3 oraz ich korzystnego wpływu na układ sercowo-naczyniowy sà niezwykle niepokojàce w zestawieniu z wynikami badaƒ dotyczàcymi podejêcia do profilaktyki chorób serca i poddawania si podstawowym badaniom serca. Według badaƒ z 2011 roku a 18 mln Polaków ma zbyt wysoki poziom cholesterolu, a 60% 61 nie jest tego Êwiadomych. Nasze serca starzejà

15 Wykres 6. Deklaracje wykonanych badaƒ EKG Wykres 7. Deklaracje wykonanych badaƒ cholesterolu 62% 51% 2% 11% 49% 4% 2% Wykres 8. Wyniki ostatniego badania poziomu cholesterolu we krwi Nigdy nie mieli badania Wszystko było w porzàdku, podczas badania nie stwierdzono adnych nieprawid owoêci Stwierdzono nieprawid owoêci: poziom dobrego cholesterolu (HDL) by zbyt niski Stwierdzono nieprawid owoêci: poziom z ego cholesterolu (LDL) by zbyt wysoki Stwierdzono nieprawid owoêci, ale nie pami tam jakie Nie wiem, trudno powiedzieç 38% 49% 33% Mieli wykonywane badanie EKG Nigdy nie mieli badania EKG* * Łàcznie z osobami, które udzieli y odpowiedzi nie wiem, trudno powiedzieç. Mieli wykonywane badanie Nigdy nie mieli badania* * Łàcznie z osobami, które udzieli y odpowiedzi nie wiem, trudno powiedzieç. 28 si szybciej od nas, co skutkuje tym, e w wieku 40 lat serce przeci tnej Polki jest od niej 10 lat WÊród osób, które nigdy nie miały sprawdzanego poziomu cholesterolu we krwi, co czwarta jest 29 starsze, a serce 50-letniego Polaka ma Êrednio w wieku mi dzy 30. a 39. rokiem ycia. To w tej lat 62. Tak dramatyczny stan serc Polaków i w młodszych grupach wiekowych respondenci Profilaktyka chorób serca potwierdziły badania, z których wynika, e Polacy nie poddajà si podstawowym badaniom, tj. istotnie cz Êciej deklarowali, e nigdy nie uczestniczyli w takim badaniu. nie robià EKG serca ani nie sprawdzajà poziomu cholesterolu we krwi. Około 40% Polaków nie miało nigdy wykonanego badania EKG serca. Natomiast poêród tych osób, które takie badanie miały, Êrednio co czwarta wykonała je ponad 5 lat temu. Połowa respondentów wie, e ma zdrowe serce miała badanie EKG, które nie wykazało adnych nieprawidłowoêci. U osób, u których wykazano nieprawidłowoêci, najcz Êciej diagnozowano nadciênienie, arytmi oraz niedomykanie zastawek serca. 3. Badanie cholesterolu Prawie połowa Polaków (49%) nigdy nie miała badanego poziomu cholesterolu we krwi. Istotnie cz Êciej badanie poziomu cholesterolu majà za sobà Polacy powy ej 50. roku ycia. Prawie co piàty Polak ma zdiagnozowane problemy z poziomem cholesterolu na ogół jest to zbyt wysoki poziom złego cholesterolu, czyli LDL. U 33% Polaków podczas badania nie stwierdzono adnych nieprawidłowoêci. WÊród osób, które majà zdiagnozowane problemy z sercem lub cholesterolem, wiedza na temat kwasów Omega-3 nie jest wi ksza ni w całej badanej populacji Polaków. Faktem jest, e osoby majàce niewłaêciwy poziom cholesterolu cz Êciej poprawnie wskazywały produkty, które sà êródłem Omega-3, czy funkcje, jakie te kwasy pełnià, niemniej adna z tych ró nic nie jest istotna statystycznie w odniesieniu do wszystkich respondentów. Wyniki badaƒ dotyczàcych profilaktyki chorób serca wêród naszego społeczeƒstwa sà niepokojàce. Pokazujà, e wi cej badanych miało wykonane badanie EKG ni badanie lipidowe, czyli oznaczenie poziomu cholesterolu we krwi. Porównujàc te dwa badania, nale y zauwa yç, e badanie EKG jest klasycznym badaniem dodatkowym, do którego przeprowadzenia pacjent potrzebuje okreêlonego wskazania. Z kolei badanie lipidowe jest zalecanym badaniem, które ocenia ryzyko chorób sercowo-naczyniowych. Informacje wynikajàce z badania lipidowego majà du e znaczenie diagnostyczne i o wiele lepiej pozwalajà uchroniç pacjenta przed udarem mózgu lub zawałem serca oczywiêcie jeêli dobrze zareagujemy na nieprawidłowy wynik. Dlatego zdziwienie budzi fakt, e Polacy o wiele cz Êciej wykonujà EKG ni badanie poziomu cholesterolu. Ponadto respondenci, którzy ju zdecydowali si na przebadanie poziomu cholesterolu, jedynie w 17% mieli nieprawidłowe wyniki. Nie jest to spójne z wynikami badaƒ medycznych, z których wynika, e w Polsce hipercholesterolemi rozpoznaje si u 61% ludzi. Przyczyn tej rozbie noêci mo emy szukaç w nieokreêlonym lipidogramie osób, które zadeklarowały, e nie miały przeprowadzonego badania. Kolejnym wytłumaczeniem mo e byç fakt, e ludzie zazwyczaj nie znajà prawidłowego st enia cholesterolu, a ci, którzy zrobili badanie, êle je zinterpretowali. Obecnie nie ma norm populacyjnych dotyczàcych prawidłowego poziomu cholesterolu, istniejà jedynie normy dla grup ryzyka, co mo e byç mylàce, jeêli ktoê b dzie chciał zinterpretowaç wyniki sam. Szczególnie wa na w tym wypadku jest rola edukacji pacjentów. Poza tym bywa, e na wyniku z laboratorium sà podane nieuaktualnione normy. Zdarza si to coraz rzadziej, ale niestety nadal ma miejsce. prof. nadzw. dr hab. Artur Mamcarz

16 Przypisy 1. Burdge G.C., Jones A.E., Wootton S.A., Eicosapentaenoic and docosapentaenoic acids are the principal products of alpha-linolenic acid metabolism in young men, Br J Nutr 2002, 88: Duda M.K., O Shea K.M., Stanley W.C., Omega-3 polyunsaturated fatty acid supplementation for the treatment of heart failure: mechanisms and clinical potential, Cardiovasc Res 2009, 84: Leaf A., Kang J.X., Xiao Y.F., Billman G.E., Clinical prevention of sudden cardiac death by n-3 polyunsaturated fatty acids and mechanism of prevention of arrhythmias by n-3 fish oils, Circulation 2003, 107(21): Schacky C., Harris W.S., Cardiovascular benefits of omega-3 fatty acids, Cardiovasc Res 2007, 73(2): Delgado-Lista J., Perez-Martinez P., Lopez-Miranda J., Perez-Jimenez F., Long chain omega-3 fatty acids and cardiovascular disease: a systematic review, Br J Nutr 2012, 107, Suppl 2: Oomen C.M., Ocke M.C., Feskens E.J. et al., Association between trans fatty acid intake and 10-year risk of coronary heart disease in the Zutphen Elderly Study: a prospective population-based study, Lancet 2001, 357: Sun Q., Ma J., Campos H. et al., A prospective study of trans fatty acids in erythrocytes and risk of coronary heart disease, Circulation 2007, 115: Mozaffarian D., Clarke R., Quantitative effects on cardiovascular risk factors and coronary heart disease risk of replacing partially hydrogenated vegetable oils with other fats and oils, Eur J Clin Nutr 2009, 63, Suppl 2: Gebauer S.K., Chardigny J.M., Jakobsen M.U. et al., Effects of ruminant trans fatty acids on cardiovascular disease and cancer: a comprehensive review of epidemiological, clinical, and mechanistic studies. Adv Nutr 2011, 2: Murakami M., Lipid mediators in life science, Exp Anim 2011, 60(1): Harris W.S., Assaad B., Poston W.C., Tissue omega-6/omega-3 fatty acid ratio and risk for coronary artery disease, Am J Cardiol 2006, 98: 19i-26i. 12. Gebauer S.K., Psota T.L., Harris W.S., Kris-Etherton P.M., n-3 fatty acid dietary recommendations and food sources to achieve essentiality and cardiovascular benefits, Am J Clin Nutr 2006, 83: 1526S-35S. 13. Robinson J.G., Antiatherosclerotic and antithrombotic effects of omega-3 fatty acids, Am J Cardiol 2006, 98: 39i-49i. 14. Bang H.U., Dyerberg J., Sinclair H.M., The composition of the Eskimo food in north western Greenland, Am J Clin Nutr 1980, 33: Duda M.K., O Shea K.M., Tintinu A., Xu W., Khairallah R.J., Barrows B.R., Chess D.J., Azimzadeh A.M., Harris W.S., Sharov V.G., Sabbah H.N., Stanley W.C., Fish oil, but not flaxseed oil, decreases inflammation and prevents pressure overload-induced cardiac dysfunction, Cardiovasc Res 2009, 81(2): Leaf A., Kang J.X., Xiao Y.F., Billman G.E., Clinical prevention of sudden cardiac death by n-3 polyunsaturated fatty acids and mechanism of prevention of arrhythmias by n-3 fish oils, Circulation 2003, 107(21): Geleijnse J.M., Giltay E.J., Grobbee D.E. et al., Blood pressure response to fish oil supplementation: metaregression analysis of randomized trials, J Hypertens 2002, 20: Harris W.S., Rambjor G.S., Windsor S.L. et al., n-3 fatty acids and urinary excretion of nitric oxide metabolites in humans, Am J Clin Nutr 1997, 65: Główny Urzàd Statystyczny: Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2013 roku. 20. Kardiologia Polska, Polskie Towarzystwo Kardiologiczne, grudzieƒ 2011, 69(supl. IV): Harris W.S., Kris-Etherton P.M., Harris K.A., Intakes of long-chain omega-3 fatty acid associated with reduced risk for death from coronary heart disease in healthy adults, Curr Atheroscler Rep 2008, 10: World Health Organization, Diet, Nutrition, and the Prevention of Chronic Diseases: Report of a Joint WHO/FAO Expert Consultation Technical report No. 916, Geneva: World Health Organization, Expert Panel on Detection, Evaluation, and Treatment of High Blood Cholesterol in Adults (Adult Treatment Panel III ). Expert Panel on Detection, Evaluation, and Treatment of High Blood Cholesterol in Adults, Executive Summary of the Third Report of the National Cholesterol Education Program (NCEP ), JAMA 2001, 285: Franz M.J., Bantle J.P., Beebe C.A. et al., Nutrition principles and recommendations in diabetes, Diabetes Care 2004, 27(Suppl 1): UK Scientific Advisory Committee on Nutrition, Advice on Fish Consumption Benefits and Risks, London: The Stationery Office, Bang H.O., Dyerberg J., Plasma lipids and lipoproteins in Greenlandic westcoast Eskimos, Acta Med Scand 1972, 192: Bang H.O., Dyerberg J., Lipid metabolism and ischemic heart disease in Greenland Eskimos, Adv Nutr Res 1980, 3: Dyerberg J., Bang H.O., Hjorne N., Fatty acid composition of the plasma lipids in Greenland Eskimos, Am J Clin Nutr 1975, 28: Bang H.O., Dyerberg J., Nielsen A.B., Plasma lipid and lipoprotein pattern in Greenlandic west-coast Eskimos, Lancet 1971, 1(7710): Dyerberg J., Bang H.O., Hjorne N., Fatty acid composition of the plasma lipids in Greenland Eskimos, Am J Clin Nutr 1975, 28(9): Albert C.M., Hennekens C.H., O Donnell C.J. et al., Fish consumption and risk of sudden cardiac death, JAMA 1998, 279(1): Mozaffarian D., Clarke R., Quantitative effects on cardiovascular risk factors and coronary heart disease risk of replacing partially hydrogenated vegetable oils with other fats and oils, Eur J Clin Nutr 2009, 63, Suppl 2: Mozaffarian D., Bryson C.L., Lemaitre R.N. et al., Fish intake and risk of incident heart failure, J Am Coll Cardiol 2005, 45: Yamagishi K., Iso H., Date C. et al., Fish, omega-3 Polyunsaturated Fatty Acids, and Mortality From Cardiovascular Diseases in a Nationwide Community-Based Cohort of Japanese Men and Women. The JACC (Japan Collaborative Cohort Study for Evaluation of Cancer Risk) Study, J Am Coll Cardiol 2008, 52: He K., Song Y., Daviglus M.L. et al., Accumulated evidence on fish consumption and coronary heart disease mortality. A meta-analysis of cohort studies. Circulation 2004, 109: Levitan E.B., Wolk A., Mittleman M.A., Fatty fish, marine omega-3 fatty acids and incidence of heart failure, Eur J Clin Nutr 2010, 64: Levitan E.B., Wolk A., Mittleman M.A., Fish consumption, marine omega-3 fatty acids, and incidence of heart failure: a population-based prospective study of middle-aged and elderly men, Eur Heart J 2010, 30: Mozaffarian D., Rimm E.B., Fish intake, contaminants, and human health: evaluating the risks and the benefits, JAMA 2006, 296: National Institute for Health and Clinical Exellence 2007, Myocardial Infarction: Secondary prevention in primary and secondary care for patients following a myocardial infarction. 40. Harris W.S., Poston W.C., Haddock C.K., Tissue n-3 and n-6 fatty acids and risk for coronary heart disease events, Atherosclerosis 2007, 193: Harris W.S., Kris-Etherton P.M., Harris K.A., Intakes of long-chain omega-3 fatty acid associated with reduced risk for death from coronary heart disease in healthy adults, Curr Atheroscler Rep 2008, 10: Kris-Etherton P.M., Harris W.S., Appel L.J. for the American Heart Association Nutrition Committee: Fish consumption, fish oil, omega-3 fatty acids, and cardiovascular disease, Circulation 2002, 106: Dietary supplementation with n-3 polyunsaturated fatty acids and vitamin E after myocardial infarction: results of the GISSI Prevenzione trial Gruppo Italiano per lo Studio della Sopravvivenza nell Infarto miocardico, Lancet 1999, 354: (errata: Lancet 2001, 357: 642, Lancet 2007, 369: 106). 44. Burr M.L., Fehily A.M., Gilbert J.F. et al., Effects of changes in fat, fish, and fibre intakes on death and myocardial reinfarction: Diet and Reinfarction Trial (DART), Lancet 1989, 2: Mun S., Decker E.A., McClements D.J., Influence of emulsifier type on in vitro digestibility of lipid droplets by pancreatic lipase, Food Res Int 2007, 40: Vigerust N.F., Bjørndal B., Bohov P. et al., Krill oil versus fish oil in modulation of inflammation and lipid metabolism in mice transgenic for TNF-α, Eur J Nutr 2013, 52(4): Berge K., Piscitelli F., Hoem N. et al., Chronic treatment with krill powder reduces plasma triglyceride and anandamide levels in mildly obese men, Lipids Health Dis 2013,12: Berge K., Musa-Veloso K., Harwood M. et al., Krill oil supplementation lowers serum triglycerides without increasing low-density lipoprotein cholesterol in adults with borderline high or high triglyceride levels, Nutr Res 2014, 34(2): Bunea R., El Farrah K., Deutsch L., Evaluation of the effects of Neptune Krill Oil on the clinical course of hyperlipidemia, Altern Med Rev 2004, 9(4): Vigerust N.F., Bjørndal B., Bohov P. et al., Krill oil versus fish oil in modulation of inflammation and lipid metabolism in mice transgenic for TNF-α, Eur J Nutr 2013, 52(4): Berge K., Piscitelli F., Hoem N. et al., Chronic treatment with krill powder reduces plasma triglyceride and anandamide levels in mildly obese men, Lipids Health Dis 2013, 12: Berge K., Musa-Veloso K., Harwood M. et al., Krill oil supplementation lowers serum triglycerides without increasing low-density lipoprotein cholesterol in adults with borderline high or high triglyceride levels, Nutr Res 2014, 34(2): Bunea R., El Farrah K., Deutsch L., Evaluation of the effects of Neptune Krill Oil on the clinical course of hyperlipidemia, Altern Med Rev 2004, 9(4): Berge K., Musa-Veloso K., Harwood M. et al., Krill oil supplementation lowers serum triglycerides without increasing low-density lipoprotein cholesterol in adults with borderline high or high triglyceride levels, Nutr Res 2014, 34(2): Bunea R., El Farrah K., Deutsch L., Evaluation of the effects of Neptune Krill Oil on the clinical course of hyperlipidemia, Altern Med Rev 2004, 9(4): Ulven S.M., Kirkhus B., Lamglait A., Basu S., Elind E., Haider T., Berge K., Vik H., Pedersen J.I., Metabolic effects of krill oil are essentially similar to those of fish oil but at lower dose of EPA and DHA, in healthy volunteers, Lipids 2011, 46(1): Ramprasath V.R., Eyal I., Zchut S., Jones P.J., Enhanced increase of omega-3 index in healthy individuals with response to 4-week n-3 fatty acid supplementation from krill oil versus fish oil, Lipids Health Dis 2013, Dec 5, 12: Bunea R. et al, Evaluation of the effects of Neptune Krill Oil on the clinical course of hyperlipidemia, Altern Med Rev 2004, 9(4): Ferramosca A. et al., J Animal Phys and Animal Nutr 2011, Dane Aker Biomarine, niepublikowane. 61. NATPOL 2011 (Ogólnopolskie Badanie Rozpowszechnienia Czynników Ryzyka Chorób Układu Krà enia). 62. NATPOL 2011 (Ogólnopolskie Badanie Rozpowszechnienia Czynników Ryzyka Chorób Układu Krà enia).

17 PL/ /13