Drugoroczność w kształceniu obowiązkowym w Europie: Regulacje i statystyki
|
|
- Kamila Kalinowska
- 7 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 BG Drugoroczność w kształceniu obowiązkowym w Europie: Regulacje i statystyki Komisja Europejska
2 Drugoroczność w kształceniu obowiązkowym w Europie: regulacje i statystyki
3 Niniejsze opracowanie zostało po raz pierwszy opublikowane w języku angielskim w 2009 roku (tytuł oryginału Grade Retention during Compulsory Education in Europe: Regulations and Statistics) przez EACEA, P9 Eurydice Avenue du Bourget 1 (BOU2) B-1140 Brussels Agencja Wykonawcza ds. Edukacji, Kultury i Sektora Audiowizualnego (EACEA) ISBN dla angielskiej wersji językowej DOI dla angielskiej wersji językowej /50570 ISBN dla polskiej wersji językowej DOI dla polskiej wersji językowej /55087 Przetłumaczono i opublikowano za zgodą EACEA. Pełną odpowiedzialność za polską wersję ponosi: Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji Z języka angielskiego przetłumaczył Jakub Czernik Atominium Biuro Tłumaczeń Specjalistycznych Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji Warszawa ul. Mokotowska 43 Warszawa 2010 ISBN Z wyjątkiem celów komercyjnych, przedruk fragmentów dokumentu dozwolony pod warunkiem podania źródła. Tłumaczenie publikacji sfinansowano ze środków Komisji Europejskiej. Druk publikacji sfinansowano ze środków Ministerstwa Edukacji Narodowej oraz Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
4 PRZEDMOWA? Z wielką przyjemnością przedstawiam Państwu niniejsze studium autorstwa Eurydice poświęcone kluczowemu zagadnieniu, jakim jest drugoroczność. Kwestia ta jest elementem szerszego problemu walki z niepowodzeniami szkolnymi i przedwczesnym przerywaniem nauki. Zagadnienia te od dawna odgrywały istotną rolę w krajowych przepisach oświatowych, a obecnie są priorytetowymi w działaniach na poziomie europejskim. w strategii wychodzenia z kryzysu ekonomicznego i budowania dobrego, inkluzywnego wzrostu, o nazwie Europa 2020, znalazła się deklaracja o zmniejszeniu liczby uczniów przerywających kształcenie z obecnego wskaźnika wynoszącego 14,4% do poziomu poniżej 10% w 2020 r. Strategie walki z niepowodzeniami szkolnymi są w centrum dyskusji na poziomie europejskim. Prowadzi to do ponownego zainteresowania praktyką powtarzania klasy i wpływem takiego rozwiązania na dzieci mające problemy w szkole. Zagadnienie to stało się przedmiotem badań. W komunikacie zatytułowanym Rozwijanie kompetencji na miarę XXI wieku: plan europejskiej współpracy w zakresie szkół (Komisja Europejska, 2008a) w następujący sposób skomentowano praktykę powtarzania klasy jako strategię walki z trudnościami: w niektórych systemach szkolnych, nawet do 25% uczniów w pewnym momencie nauki powtarza rok, podczas gdy w innych systemach jest to rzadkością. Jest to kosztowna metoda. Jedynie nieliczni uczniowie drugoroczni nadrabiają zaległości, zdecydowana większość ich nie nadrabia. Liczba powtarzających rok jest zdecydowanie wyższa wśród dzieci wywodzących się z mniej uprzywilejowanych grup społeczno-ekonomicznych i długoterminowe wyniki tych uczniów są często niższe niż słabszych uczniów, którzy nie powtarzali roku. Aby osiągnąć cel wyznaczony na poziomie europejskim, konieczne jest wprowadzenie skutecznych działań oświatowych opartych na badaniach. Państwa mogą też w sposób krytyczny sprawdzać 3
5 Drugoroczność w kształceniu obowiązkowym w Europie: regulacje i statystyki i poprawiać swoje regulacje przez uczenie się od siebie nawzajem i wymianę dobrych praktyk. w celu lepszego zrozumienia krajowych praktyk dotyczących drugoroczności, Komisja Europejska zobowiązała sieć Eurydice do przeprowadzenia analizy porównawczej regulacji obowiązujących w państwach europejskich. Jestem przekonana, że raport zawiera wartościowy zbiór obowiązujących uregulowań prawnych i praktyk dotyczących powtarzania przez uczniów klas i że zainteresuje on decydentów, pedagogów, a także szersze grono czytelników. Androulla Vassiliou Komisarz ds. Edukacji, Kultury, Wielojęzyczności i Młodzieży 4
6 SPIS TREŚCI Przedmowa 3 Wstęp 7 Rozdział 1: Warunki dopuszczania do edukacji obowiązkowej w szkole podstawowej Kryteria przyjmowania Wiek przyjmowania do szkół Inne kryteria wstępne Podmioty biorące udział w procesie decyzyjnym Placówki dla dzieci nieprzyjętych do szkoły Dane statystyczne 17 Rozdział 2: Drugoroczność w szkołach podstawowych Obowiązujące przepisy prawne Kryteria regulujące powtarzanie klas Możliwość nadrobienia zaległości pod koniec roku szkolnego Przejście ze szkoły podstawowej do średniej a powtarzanie klas Uczestnicy procesu decyzyjnego w sprawie powtarzania klas Rola pracowników oświatowych w szkole i poza nią Rola rodziców Dane statystyczne 34 5
7 Drugoroczność w kształceniu obowiązkowym w Europie: regulacje i statystyki Rozdział 3: Powtarzanie klas w szkołach średnich i stopnia Kryteria regulujące powtarzanie klas Absencja, sytuacja rodzinna i zachowanie Postępy w nauce Ograniczenia możliwości powtarzania klas Możliwość nadrobienia zaległości pod koniec roku szkolnego Promocja warunkowa Ograniczenia liczby powtarzanych lat i krotności powtarzania klasy Zmiana ścieżek lub szkoły jako alternatywa wobec powtarzania klas Działania podejmowane w czasie powtarzania klas Uczestnicy procesu decyzyjnego w sprawie powtarzania klas Rola pracowników oświatowych w szkole i poza nią Rola rodziców Dane statystyczne 54 Główne wnioski 59 Bibliografia 61 Glosariusz 71 Kody krajów 71 Glosariusz 72 Spis rysunków 73 Podziękowania 75 6
8 WSTĘP Studium jest wkładem sieci Eurydice w ramach regulacji Komisji Europejskiej w zakresie edukacji i szkoleń do debaty nad niepowodzeniami szkolnymi i przedwczesnym przerywaniem nauki (Komisja Europejska, 2011) ( 1 ). We wszystkich systemach edukacji dokonuje się w różnych formach oceny postępów uczniów w ciągu roku szkolnego oraz prowadzi się działania wspierające osoby mające problemy, dzięki czemu powinny one poczynić odpowiednie postępy. w znacznej liczbie państw po zakończeniu roku szkolnego powtarzanie klasy może być jedną z opcji dostępnych dla uczniów, którzy mimo wsparcia udzielonego im w czasie roku nie osiągnęli wystarczających postępów. Należy podkreślić, że kwestii promocji do następnej klasy nie da się odłączyć od kontekstu i tradycji edukacyjnych w danym państwie. Wyjaśnia to, dlaczego częstotliwość stosowania drugoroczności oraz obowiązujące przy tym kryteria bardzo różnią się w poszczególnych krajach. W studium skupiamy się na obowiązujących regulacjach prawnych ( 2 ) dotyczących powtarzania roku szkolnego w szkołach podstawowych i ogólnokształcących szkołach średnich i stopnia w państwach należących do sieci Eurydice. w większości państw okres ten odpowiada kształceniu obowiązkowemu w pełnym wymiarze. Nie uwzględniono różnych środków wsparcia stosowanych we wszystkich krajach oraz indywidualnej pomocy udzielanej w czasie roku szkolnego uczniom mającym problemy. w niniejszym studium skupiamy się wyłącznie na głównym nurcie kształcenia. Oznacza to, że nawet jeśli istnieją odrębne uregulowania, oddzielne klasy bądź inne możliwości poza głównym nurtem dla dzieci o szczególnych potrzebach edukacyjnych lub dzieci ze środowisk imigrantów, to nie są one brane pod uwagę. w analizie nie uwzględniono też kwestii przedwczesnego rozpoczynania edukacji i przyspieszonej promocji uczniów uznanych za utalentowanych lub uzdolnionych. Analiza obejmuje trzy ważne etapy kształcenia obowiązkowego. Rozdział 1 poświęcono dostępowi do kształcenia na poziomie szkoły podstawowej. Normalny wiek rozpoczynania kształcenia obowiązkowego i określony czas w ciągu roku, kiedy dziecko ma osiągnąć ten wiek, różni się w poszczególnych systemach edukacji. w niektórych państwach wiek nie jest jedynym warunkiem uzyskania dostępu. Niekiedy bierze się pod uwagę inne kryteria, takie jak dojrzałość i ogólny poziom rozwoju dziecka stanowią one czynniki, które mogą uzasadniać odmowę dopuszczenia do kształcenia obowiązkowego. Rozdziały 2 i 3 dotyczą regulacji związanych z postępami i przechodzeniem do kolejnych klas odpowiednio w szkołach podstawowych i średnich i stopnia. Przeanalizowano w nich kilka aspektów związanych z powtarzaniem klas, w tym kryteria wdrażania tego rodzaju procedur, ograniczenia ich stosowania, możliwości pomocy uczniom w nadrabianiu zaległości i osoby zaangażowane w podejmowanie decyzji w tej sprawie. Ostatnia część każdego rozdziału zawiera dane statystyczne na temat liczby uczniów rozpoczynających kształcenie podstawowe z opóźnieniem i uczniów powtarzających klasę. Informacje te pomagają lepiej zrozumieć różnice między państwami w zakresie praktyki i wykorzystywania możliwości powtarzania klasy. Część statystyczna obejmuje dane za rok szkolny 2007/08 z bazy danych Eurostatu i badania PISA z 2009 r. ( 1 ) Konkluzje Rady z 12 maja 2009 r. na temat zakresu strategicznej współpracy europejskiej w dziedzinie edukacji i szkoleń ( ET 2020 ), OJ C 119, ( 2 ) Krajowe dokumenty regulujące przyjmowanie dzieci do szkół podstawowych i ich przechodzenie przez kolejne stopnie edukacji obowiązkowej są wymienione w bibliografii. 7
9 Drugoroczność w kształceniu obowiązkowym w Europie: regulacje i statystyki Raport odnosi się do roku szkolnego 2009/10 i obejmuje wszystkie państwa sieci Eurydice. Analiza porównawcza została przygotowana przez jednostkę Eurydice EACEA na podstawie szczegółowych krajowych opisów systemów edukacji opublikowanych na stronie internetowej Eurydice. Informacje uzupełniły i uaktualniły jednostki krajowe w czasie weryfikacji niniejszego studium. Wszystkie osoby, które wniosły swój wkład, zostały wymienione na końcu raportu. 8
10 ROZDZIAŁ 1: WARUNKI DOPUSZCZANIA DO EDUKACJI OBOWIĄZKOWEJ W SZKOLE PODSTAWOWEJ W rozdziale skupiono się na przyjmowaniu dzieci do obowiązkowych szkół podstawowych (poziom ISCED 1). w Europie oficjalny wiek rozpoczynania obowiązkowej nauki w szkole podstawowej różni się w poszczególnych krajach. Pomiędzy państwami występują także rozbieżności dotyczące czasu, w jakim dziecko osiąga ustawowy wiek szkolny. w dopuszczaniu dziecka do pierwszej klasy szkoły podstawowej obowiązują niekiedy kryteria inne niż wiek, dlatego rozpoczęcie nauki w obowiązkowej szkole podstawowej może zostać odłożone w czasie. Niektóre dzieci podejmują naukę w pierwszej klasie, mając o rok więcej, niż teoretycznie wynosi wiek początkowy. Omawiając kwestię przechodzenia do następnych klas, należy uwzględnić proces przyjmowania do szkoły podstawowej. W pierwszej części tego rozdziału przedstawiono różne kryteria, jakie musi spełnić dziecko, by zostało przyjęte do pierwszej klasy obowiązkowej szkoły podstawowej. w drugiej części omówiono, kto uczestniczy w podejmowaniu decyzji o odkładaniu w czasie przyjęcia do szkoły. w trzeciej części skoncentrowano się na placówkach przygotowanych dla dzieci nieprzyjętych do pierwszej klasy szkoły podstawowej, a ostatnia część zawiera szacunkowe dane dotyczące odsetka uczniów, którzy osiągnęli wiek obowiązku szkolnego, a mimo to wciąż uczęszczają do placówek przedszkolnych. Podczas porównywania poszczególnych regulacji prawnych i praktyk dotyczących przyjmowania do szkół podstawowych w państwach uczestniczących w sieci Eurydice brano pod uwagę jedynie oficjalny wiek podawany w przepisach. Możliwość wcześniejszego rozpoczęcia nauki w szkole podstawowej nie jest uwzględniona, podobnie jak szczególne warunki przyjmowania uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych Kryteria przyjmowania W większości państw początek obowiązku szkolnego zbiega się z rozpoczęciem nauki w szkole podstawowej. Niemal wszędzie dzieci, które osiągnęły wiek obowiązku szkolnego, muszą zostać zapisane do instytucji edukacyjnej. w niektórych krajach jest obowiązek uczęszczania do placówek przedszkolnych. w Grecji, na Cyprze, Węgrzech i w Polsce obowiązkowy dla wszystkich dzieci jest ostatni rok edukacji przedszkolnej, a na Łotwie i w Luksemburgu ostatnie dwa lata. w Danii od 2009 r. obowiązkowe są klasy przedszkolne (børnehaveklasse) włączone w obręb folkeskole (szkoła podstawowa i średnia i stopnia), do których uczęszczają dzieci w wieku 6 lat Wiek przyjmowania do szkół We wszystkich państwach kryterium przyjęcia do szkoły podstawowej jest wiek określony w przepisach prawnych. w większości państw (24) jest to 6 lat. Na Malcie, w Holandii i Zjednoczonym Królestwie (Anglia i Walia) ustawowy wiek to 5 lat. Najniższy wiek 4 lata obowiązuje w Irlandii Północnej, a najwyższy 7 lat w trzech państwach bałtyckich, dwóch państwach Europy Środkowej (Bułgaria i Polska) oraz trzech państwach nordyckich (Dania, Finlandia i Szwecja). w Polsce od roku 2012 nauka w szkole podstawowej będzie się rozpoczynać w wieku 6 lat. 9
11 Drugoroczność w kształceniu obowiązkowym w Europie: regulacje i statystyki We wszystkich krajach przepisy prawne wyznaczają określoną datę lub okres roku, w którym dziecko musi osiągnąć wymagany wiek rozpoczynania nauki. w większości państw dziecko rozpoczyna kształcenie obowiązkowe w roku kalendarzowym, w którym osiągnie wiek ustawowy. Nie jest konieczne, by osiągnęło ono wymagany wiek przed rozpoczęciem roku szkolnego, ale musi osiągnąć go przed końcem roku kalendarzowego. Wyjątek w kwestii wspomnianych granic czasowych stanowi Zjednoczone Królestwo (Anglia i Walia). Dzieci osiągają wiek obowiązku szkolnego w różnych momentach roku na początku okresu szkolnego następującego po ich piątych urodzinach, czyli we wrześniu, styczniu lub kwietniu. Jednak wiele dzieci rozpoczyna naukę w szkole podstawowej przed osiągnięciem wieku obowiązku szkolnego, zazwyczaj we wrześniu po czwartych urodzinach. Standardowo dzieci są nauczane w klasach początkowych (ISCED 0) szkół podstawowych do września następującego po ich piątych urodzinach, kiedy to przechodzą automatycznie do klasy pierwszej. W 11 państwach dziecko musi osiągnąć wiek ustawowy do określonej daty w danym roku. Oznacza to, że dzieci, które osiągną wymagany wiek po tej dacie, muszą z rozpoczęciem nauki w szkole podstawowej poczekać do następnego roku szkolnego. Wyznaczona data zazwyczaj pokrywa się z rozpoczęciem roku szkolnego. Dotyczy to Republiki Czeskiej, Cypru ( 3 ), Luksemburga, Austrii, Portugalii, Rumunii, Słowacji i Liechtensteinu, a w Estonii jest to data nieco późniejsza (październik). w Irlandii Północnej datą graniczną jest 1 lipca, tak więc dziecko, którego czwarte urodziny przypadają po tym dniu, osiąga wiek obowiązku szkolnego dopiero we wrześniu kolejnego roku. w Szkocji dozwolony okres rozciąga się na czas trwania roku szkolnego do końca marca, co umożliwia uczniom urodzonym pod koniec lub na początku roku kalendarzowego przystąpienie do kształcenia w szkole podstawowej na początku roku szkolnego. w Niemczech do szkoły podstawowej przyjmowani są uczniowie, którzy osiągną wiek 6 lat przed końcem września. Jednak okres ten może zostać zmodyfikowany przez landy. w Berlinie, Bawarii i Nadrenii Północnej-Westfalii został on rozciągnięty do 31 grudnia: wszystkie dzieci, które osiągną wiek 6 lat przed końcem roku kalendarzowego, rozpoczynają naukę w szkole podstawowej po letnich wakacjach. W czterech spośród tych państw dzieci, które osiągają wymagany wiek w miesiącach następujących po założonej dacie, mogą otrzymać możliwość rozpoczęcia nauki w pierwszej klasie szkoły podstawowej pod pewnymi warunkami. w Republice Czeskiej mogą zostać przyjęte do szkoły dzieci kończące 6 lat między rozpoczęciem roku szkolnego we wrześniu a końcem grudnia. Warunkiem jest złożenie przez opiekuna prawnego odpowiedniego podania oraz potwierdzenie przez odpowiednią poradnię pedagogiczną po dokonaniu oceny, że dziecko jest gotowe na rozpoczęcie nauki. w marcu 2009 r. ustawa o edukacji rozciągnęła wspomniany okres do czerwca danego roku szkolnego. Oznacza to, że aby dziecko urodzone między styczniem a końcem czerwca zostało przyjęte do szkoły, jego poziom dojrzałości musi zostać oceniony przez specjalistę (np. neurologa lub pediatrę), który następnie wydaje zalecenie dotyczące rozpoczęcia nauki. w Austrii dziecko osiągające oficjalny wiek rozpoczęcia nauki (6 lat) przed 1 marca następującego po rozpoczęciu roku szkolnego może zostać przyjęte do pierwszej klasy szkoły podstawowej na prośbę rodziców po przedstawieniu dowodów, że jest dojrzałe psychicznie i społecznie do uczęszczania do szkoły. w Portugalii dzieci urodzone między 16 września a 31 grudnia są przyjmowane do ensino básico, jeśli poproszą o to rodzice lub opiekunowie prawni. Jedynym ograniczeniem jest liczba miejsc dostępnych w wybranej ( 3 ) Kształcenie podstawowe jest obowiązkowe dla wszystkich dzieci, które osiągnęły wiek pięciu lat i ośmiu miesięcy przed rozpoczęciem roku szkolnego 1 września. Oznacza to więc, że muszą one osiągnąć wiek sześciu lat przed końcem roku kalendarzowego. 10
12 Rozdział 1: Warunki dopuszczania do edukacji obowiązkowej w szkole podstawowej szkole. w Rumunii rodzice lub opiekunowie dziecka, którego urodziny wypadają między rozpoczęciem roku szkolnego a końcem roku kalendarzowego, muszą poprosić o jego przyjęcie do pierwszej klasy szkoły podstawowej. Aby ich żądanie zostało spełnione, dziecko musi wykazać się określonym poziomem dojrzałości fizycznej i psychicznej lub ogólnego rozwoju. Dzieci, które nie osiągają wymaganego wieku przed określoną datą lub w określonym czasie, pozostają na poziomie przedszkolnym. Rozpoczną one naukę w szkole podstawowej w kolejnym roku, kiedy to będą o rok starsze, niż wynosi oficjalny wiek rozpoczynania nauki. Według międzynarodowych statystyk (zob. część 1.4) w państwach tych odsetek dzieci rozpoczynających naukę w szkole podstawowej z rocznym opóźnieniem wydaje się większy Inne kryteria wstępne Jak pokazano na Rys. 1.1, w 14 państwach osiągnięcie określonego wieku to jedyny warunek przyjmowania uczniów do pierwszej klasy szkoły podstawowej. w ośmiu (Łotwa, Polska, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Finlandia, Szwecja i Turcja) występuje podobna sytuacja, ale rodzice mają tam prawo do odłożenia rozpoczęcia przez dziecko nauki w pierwszej klasie szkoły podstawowej. We wszystkich pozostałych krajach przyjęto inne poza wiekiem warunki wstępne, określane przez władze oświatowe; dziecko, które osiąga wymagany wiek w założonym okresie, może pozostać na poziomie przedszkolnym, jeśli nie spełni pozostałych warunków rozpoczęcia nauki w szkole podstawowej. Inne najczęściej stosowane kryteria opierają się na koncepcji, że dziecko musi osiągnąć dany poziom rozwoju, dojrzałości lub gotowości do rozpoczęcia nauki w szkole podstawowej. Dzieci, które nie zostały uznane za gotowe do rozpoczęcia nauki w szkole podstawowej, pozostają przez dodatkowy rok na poziomie przedszkolnym czas ten jest im potrzebny do przygotowania się do szkoły podstawowej i jej wyzwań. Ocena wymaganego poziomu rozwoju jest dokonywana na podstawie analizy rozwoju dziecka jako całości (dzieje się tak w Belgii, Danii, Niemczech i Islandii) albo różnych jego wymiarów: fizycznego, umysłowego, psychologicznego i społecznego. w Estonii rozwój psychiczny, umysłowy i społeczny dziecka stanowi kryterium wstępne tylko w sytuacji, jeśli rodzice poproszą o odłożenie rozpoczęcia nauki o rok. Tak samo jest w Belgii. w Turcji, nawet jeśli dziecko osiąga wymagany wiek, może nie zostać przyjęte do szkoły podstawowej, jeśli rodzice uznają jego poziom rozwoju fizycznego za nieadekwatny. W kilku innych państwach kładzie się nacisk na dojrzałość dziecka i jego gotowość do rozpoczęcia nauki. w Austrii wszyscy uczniowie w wieku szkolnym rozpoczynają naukę w szkole podstawowej (Volksschule) na początku roku szkolnego. Kryterium dojrzałości decyduje też o zapisaniu dziecka do klasy przedszkolnej (Vorschulstufe) lub do klasy pierwszej. w Republice Czeskiej sprawdza się, czy dziecko jest gotowe pod względem fizycznym i psychicznym. z kolei na Łotwie gotowość dziecka ocenia się zarówno w kategoriach psychologicznych, jak i zdrowotnych. Na Węgrzech wymaga się zaświadczenia o gotowości do nauki jako dowodu, że dziecko może rozpocząć naukę w altalános iskola (instytucji obejmującej szkołę podstawową i średnią i stopnia). Na Cyprze dojrzałość dziecka i jego gotowość do nauki bierze się pod uwagę przy przejściu z ostatniej obowiązkowej przedszkolnej klasy nipiagogeio do pierwszej klasy szkoły podstawowej (dimotiko scholeio). Podobnie jest na Słowacji, gdzie zgodnie z prawem nauka w szkole rozpoczyna się, gdy dziecko osiąga określony wiek i dojrzałość pod względem gotowości do nauki. Jeśli dziecko nie osiąga dojrzałości szkolnej, a jego opiekun prawny złoży taką prośbę, rozpoczęcie nauki w pierwszej klasie może zostać odłożone. 11
13 Drugoroczność w kształceniu obowiązkowym w Europie: regulacje i statystyki W Liechtensteinie najważniejszym kryterium branym pod uwagę podczas decydowania o przyjęciu dzieci do szkoły podstawowej (Primarschule) jest Schulfähigkeit. Termin ten oznacza gotowość do nauki i obejmuje trzy odrębne aspekty: poziom rozwoju dziecka, wymagania szkoły oraz środowisko domowe/rodzinne. Są one uznawane za niezależne od siebie, a dziecko nie może zostać ocenione tylko na podstawie jednego lub dwóch aspektów z wyłączeniem pozostałych. W Luksemburgu jedynym kryterium przejścia z przedszkola do szkoły podstawowej jest poziom wiedzy dziecka. w państwie tym odpowiada to przejściu z pierwszego cycle d'apprentissage (etap nauki obowiązkowej od drugiej klasy) do drugiego etapu. Przejście z jednego etapu do drugiego w ramach szkoły podstawowej jest regulowane, co oznacza, że pod koniec pierwszego cycle d'apprentissage przeprowadza się ocenę. Ten raport z końca etapu ma zaświadczać, że uczniowie rozwinęli umiejętności umożliwiające im skuteczne kontynuowanie nauki w drugim cycle d'apprentissage. Możliwe jest wówczas podjęcie decyzji, że uczeń musi spędzić dodatkowy rok w fazie pierwszej (edukacja przedszkolna), aby uzyskać poziom umiejętności wymaganych pod koniec tej fazy ( 4 ). We Wspólnocie Flamandzkiej Belgii w roku szkolnym 2010/11 weszły w życie nowe zasady przyjmowania do holenderskojęzycznych ogólnodostępnych szkół podstawowych. Dzieci w wieku 5 lub 6 lat powinny w poprzednim roku uzyskać odpowiedni poziom frekwencji w holenderskojęzycznym przedszkolu. w przeciwnym razie przeprowadza się test językowy w celu zdecydowania, czy dziecko musi jeszcze przez rok pozostać w przedszkolu. Rys. 1.1: Kryteria przyjęcia do pierwszej klasy szkoły podstawowej (ISCED 1), 2009/10 Poziom rozwoju/dojrzałości/gotowości Postępy w nauce Jedynym kryterium jest osiągnięcie ustawowego wieku Przyjęcie Odłożenie przyjęcia dziecka możliwe tylko na prośbę rodziców Źródło: Eurydice. UK ( 1 ) = UK-ENG/WLS/NIR Dodatkowe uwagi Irlandia: Informacje niepotwierdzone na szczeblu krajowym. Węgry: Rodzice mają prawo odłożyć rozpoczęcie przez dziecko nauki w pierwszej klasie szkoły podstawowej, nawet jeśli pomyślna jest ocena gotowości do nauki. Objaśnienia Na rysunku nie są brane pod uwagę szczególne warunki dopuszczania uczniów z oficjalnie potwierdzonymi specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Białym symbolem oznaczono państwa, w których osiągnięcie ustawowego wieku początkowego stanowi jedyne kryterium wstępne przedstawiane przez władze oświatowe, ale możliwe jest odłożenie rozpoczęcia nauki na żądanie rodziców. Więcej szczegółów zob. część 1.2. ( 4 ) Tutaj omawiamy przyjęcie do obowiązkowej szkoły podstawowej w wieku 6 lat. w odniesieniu do obowiązkowej nauki na poziomie przedszkolnym, w wieku 4 lat, zapis może być odłożony o jeden rok na żądanie rodziców, pod warunkiem wydania zgody przez radę samorządową, a także gdy stan zdrowotny lub fizyczny dziecka, albo jego rozwój intelektualny uzasadnia taki krok. Do wniosku składanego do rady dołączane jest zaświadczenie wystawiane przez pediatrę. Wyjaśnia to, że dziecko może zacząć kształcenie przedszkolne rok po osiągnięciu ustawowego wieku. 12
14 Rozdział 1: Warunki dopuszczania do edukacji obowiązkowej w szkole podstawowej 1.2. Podmioty biorące udział w procesie decyzyjnym Decyzja o odłożeniu przyjęcia dziecka do pierwszej klasy szkoły podstawowej mimo osiągnięcia przez nie wieku obowiązku szkolnego nie jest związana wyłącznie z procesem stosowania określonych kryteriów, ale także z przeprowadzeniem skomplikowanej oceny i procesu decyzyjnego, w których uczestniczą różne podmioty. W trzech państwach instytucja edukacyjna, do której dziecko ma być zapisane do pierwszej klasy, to jedyny podmiot podejmujący decyzję o jego przyjęciu lub odłożeniu w czasie tego momentu. w większości landów w Niemczech organy nadzorcze w obrębie szkół podstawowych (Grundschule) mają prawną możliwość zażądania, by dzieci, które nie osiągnęły jeszcze wymaganego poziomu rozwoju, zostały zapisane do Schulkindergarten lub Vorklasse. w Luksemburgu o tym, czy dziecko spełnia wymagania stawiane mu w końcu pierwszego etapu (przedszkolnego) i może zostać przyjęte do drugiego etapu nauczania (szkoła podstawowa), decyduje grono pedagogiczne (équipe pédagogique). w Austrii, gdzie do szkół podstawowych (Volksschule) przyjmowane są wszystkie dzieci, dyrektor szkoły określa dojrzałość dziecka i decyduje, czy jest ono gotowe na rozpoczęcie pierwszego stopnia szkoły podstawowej, czy też potrzebuje roku przygotowawczego w Vorschulstufe. Na Węgrzech o przyjęciu dziecka do szkoły podstawowej decyduje dyrektor altalános iskola na podstawie oceny dojrzałości. Nauczyciel z zerówki po konsultacji z rodzicami wydaje zaświadczenie o gotowości potrzebne do przyjęcia do szkoły. Zaświadczenie to opiera się na obserwacji postępów dziecka podczas uczęszczania do zerówki. Jeśli dziecko do niej nie uczęszczało, a także w przypadku niepewności, braku zgody z rodzicami lub negatywnej opinii óvoda, poradnia pedagogiczna dokonuje dogłębnej oceny dziecka i wydaje zaświadczenie o gotowości. Ostateczna decyzja o przyjęciu dziecka należy do dyrektora altalános iskola i może niekiedy być sprzeczna z zaświadczeniem stwierdzającym brak gotowości do nauki takie przypadki należą jednak do rzadkości. W wielu państwach w przyjmowaniu dzieci do szkół podstawowych ważną rolę odgrywają rodzice. Zdarzają się sytuacje, gdy instytucja edukacyjna sugeruje, że przyjęcie dziecka do szkoły powinno zostać opóźnione, ale taka decyzja nie może zapaść bez zgody prawnych opiekunów. w innych przypadkach kwestia odłożenia rozpoczęcia nauki w czasie pojawia się tylko na wniosek rodziców. Należy wówczas sprawdzić, czy taki wniosek powinien zostać przyjęty czy też odrzucony. W trzech Wspólnotach Belgii, choć w proces zatrzymania dziecka w placówce przedszkolnej mogą być zaangażowane trzy różne podmioty, największe znaczenie ma wybór rodziców ( 5 ). We Wspólnocie Niemieckojęzycznej rodzice mogą poprosić, by dziecko zostało zatrzymane, lub muszą na to wyrazić zgodę ( 6 ), a we Wspólnocie Flamandzkiej i Francuskiej do rodziców należy ostateczna decyzja w tej sprawie. Inne włączane w ten proces podmioty to dyrektor szkoły (Wspólnota Francuska i Niemieckojęzyczna) oraz nauczyciele przedszkolni, wyrażający swoją opinię, a także dokonujące oceny dziecka centrum psychologiczno-medyczno-socjalne zwane CPMS (centre psycho-médicosocial) we Wspólnocie Francuskiej, PMS (Psycho-Medizinisch-Soziales Zentrum) we Wspólnocie ( 5 ) Według nowych procedur wstępnych, od roku 2010/11 rodzice nie mają ostatecznego słowa na temat tego, czy frekwencja dziecka była wystarczająca w ostatnim roku edukacji przedszkolnej, tzn. dziecko nieobecne przez przynajmniej 185 lub 220 dni w roku i nie przechodzi testów językowych. Jeśli dziecko zdaje test, rodzice zachowują prawo do zdecydowania, czy pozostawić dziecko przez dodatkowy rok w placówce przedszkolnej. ( 6 ) Jeśli dziecko nie uczęszczało do placówki przedszkolnej, zalecenie poradni wystarczy, by nie pozwolić dziecku na rozpoczęcie nauki w pierwszej klasie szkoły podstawowej i zapisać je na rok do placówki przedszkolnej. 13
15 Drugoroczność w kształceniu obowiązkowym w Europie: regulacje i statystyki Niemieckojęzycznej i CLB (centrum voor leerlingenbegeleiding) we Wspólnocie Flamandzkiej. Rozwój dziecka jest oceniany zgodnie z tą procedurą wyłącznie w sytuacji, gdy pojawia się kwestia odłożenia zapisu dziecka do pierwszej klasy szkoły podstawowej. W Republice Czeskiej wszystkie dzieci przy zapisie do pierwszej klasy podlegają ocenie gotowości, dokonywanej przez szkołę podstawową. Na podstawie tych wyników rodzice lub opiekunowie prawni są informowani o możliwości odłożenia w czasie rozpoczęcia przez nie nauki. a zatem to rodzice lub opiekunowie prawni wnoszą o odłożenie rozpoczęcia nauki. w takim przypadku przeprowadzana jest dodatkowa ocena. Ostateczną decyzję o ewentualnym odłożeniu nauki podejmują wyłącznie rodzice lub opiekunowie prawni. W Danii, jeśli pojawiają się jakieś wątpliwości co do gotowości dziecka do rozpoczęcia nauki, rodzice, zerówka lub inna instytucja przedszkolna, a także szkoła, do której będzie ono uczęszczać, wspólnie oceniają i omawiają, co jest dla niego najlepsze. Rada miejska może następnie podjąć decyzję o tym, że rozpoczęcie nauki w szkole podstawowej nastąpi rok później, w wieku 7 lat, ale zawsze dzieje się to na żądanie rodziców lub za ich zgodą. W Estonii rodzice mogą odłożyć rozpoczęcie przez dziecko pierwszej klasy szkoły podstawowej. Instytucje przedszkolne lub grupy przygotowawcze funkcjonujące w põhikool (instytucja obejmująca szkołę podstawową i średnią i stopnia), do których uczęszczają dzieci, oceniają ich rozwój, a rodzice mogą wykorzystać wydawany przez nie raport oceniający przy podejmowaniu decyzji o odłożeniu w czasie nauki dziecka w szkole. w takiej sytuacji poziom rozwoju dziecka jest traktowany jako warunek wstępny. Jeśli rodzice zdecydują się na opóźnienie rozpoczęcia nauki przez dziecko, muszą skontaktować się z komisją konsultacyjną złożoną z pedagoga specjalnego, logopedy, psychologa, pracownika socjalnego i przedstawiciela władz samorządowych lub miejskich. Decyzja tej komisji jest traktowana jako zalecenie. Niemniej jednak przy braku zgody instytucji przedszkolnej na odłożenie nauki w czasie rodzice nie są zobowiązani do konsultowania się z komisją i mogą sami podjąć ostateczną decyzję. w Estonii zarówno prośba o odłożenie nauki, jak i ostateczna decyzja to domena rodziców dziecka. Na Cyprze zgoda rodziców jest potrzebna do zatrzymania dziecka w nipiagogeio na dodatkowy rok. Nauczyciel z nipiagogeio diagnozuje problemy z jego rozwojem oraz dojrzałością i może poprosić, by dziecko pozostało w tej placówce o rok dłużej. w niektórych sytuacjach prosi się o opinię psychologa rozwojowego. Na Łotwie odroczenie przyjęcia do szkoły podstawowej dziecka objętego obowiązkiem szkolnym odbywa się na prośbę rodziców i musi być poparte opinią lekarza rodzinnego lub psychologa na temat jego gotowości do nauki w szkole. Ostateczną decyzję podejmuje instytucja na szczeblu podstawowym. W Polsce Ustawa o edukacji zakłada, że rodzice podczas zapisywania dziecka do pierwszej klasy szkoły podstawowej mogą poprosić o przełożenie momentu rozpoczęcia nauki. Taka prośba musi być dobrze uzasadniona, a odroczenie może trwać tylko jeden rok. Decyzję podejmuje dyrektor szkoły w danym rejonie po konsultacji z poradnią psychologiczno-pedagogiczną. Nauczyciele przedszkolni także mogą brać udział w tym procesie, przekazując rodzicom własną opinię na temat przetrzymania dziecka o dodatkowy rok na poziomie przedszkolnym. 14
16 Rozdział 1: Warunki dopuszczania do edukacji obowiązkowej w szkole podstawowej W Słowenii rodzice mogą zasugerować odroczenie rozpoczęcia przez dziecko pierwszej klasy osnovne sole. Ale to dyrektor szkoły podejmuje ostateczną decyzję na podstawie opinii wydanej przez komisję złożoną zazwyczaj z pedagoga, lekarza o odpowiedniej specjalizacji i nauczyciela. Na Słowacji na żądanie opiekuna prawnego dyrektor szkoły może odłożyć przyjęcie do szkoły dziecka objętego obowiązkiem szkolnym (w wieku 6 lat), które nie jest jeszcze wystarczająco dojrzałe do podjęcia nauki. Taki wniosek musi być poparty zaleceniem pediatry i poradni pedagogicznej. W Finlandii rodzice mogą zażądać odroczenia przyjęcia swojego dziecka do szkoły podstawowej na podstawie wyników testów psychologicznych, a jeśli to niezbędne lekarskich, które wykazują, że dziecko nie jest pod względem umysłowym lub fizycznym gotowe do szkoły. Rodzice mogą wybrać lekarza lub psychologa prowadzącego prywatną praktykę lub pracownika szkoły bądź samorządu. Wyniki testów są dla szkoły wiążące. W Szwecji, jeśli istnieją szczególne przyczyny i jeśli opiekun dziecka wystąpi z taką prośbą, odpowiedni samorząd może zdecydować, że dziecko rozpocznie naukę obowiązkową rok później, w semestrze jesiennym w roku kalendarzowym ósmych urodzin dziecka. W Islandii rodzice dziecka mogą wyrazić prośbę lub zgodę na rozpoczęcie przez dziecko nauki w szkole podstawowej (grunnskóli) rok później. Dyrektor szkoły może zadecydować o odroczeniu na podstawie zaleceń specjalisty (psychologa, pedagoga, pedagoga specjalnego lub logopedy). W Liechtensteinie decyzja o przyjęciu dziecka do szkoły podstawowej jest przede wszystkim wynikiem dyskusji między rodzicami i Schulrat, radą szkoły podstawowej (Primarschule). Dzieci kończące 6 lat przed 30 czerwca osiągają wiek obowiązku szkolnego, ale przepisy dają rodzicom 4 miesiące, od 1 maja do 31 sierpnia, na podjęcie decyzji o rozpoczęciu przez dziecko nauki w Primarschule. Porady na temat gotowości dziecka do Primarschule rodzice uzyskują od Kindergarten na podstawie kryterium Schulfähigkeit (gotowości do nauki). Nauczyciele zerówki mogą konsultować gotowość dziecka z poradnią psychologiczną Primarschule. Jeśli nauczyciele Kindergarten i rodzice nie są zgodni (co zdarza się rzadko), ostateczną decyzję podejmuje Schulrat, biorąc pod uwagę opinię tych ostatnich. Jednak najczęściej rodzice i Schulrat wspólnie decydują o przyjęciu dziecka do Primarschule. W Turcji rodzice mogą złożyć pisemne podanie o przełożenie o rok przyjęcia dziecka do ilköğretim okulu na podstawie jego fizycznego rozwoju. W dwóch państwach rodzice mogą zdecydować o odłożeniu rozpoczęcia przez dziecko kształcenia obowiązkowego, jeśli uznają to za konieczne, bez żadnej formalnej procedury. Jest tak w przypadku Węgier, gdzie rodzice mogą odroczyć zapis dziecka do altalános iskola, jeśli tego sobie życzą, nawet gdy wyniki oceny dokonanej przez óvoda wykazują, że osiągnęło ono gotowość szkolną. Podobna sytuacja jest w Rumunii, gdzie rodzice mogą sami zdecydować o odłożeniu zapisu dziecka do szkoły podstawowej o jeden rok, nawet jeśli skończyło ono 6 lat przed rozpoczęciem roku szkolnego. Prawo to ma silny związek z wdrożeniem w 2003 r. reformy, która ustanowiła moment rozpoczęcia kształcenia obowiązkowego na wiek 6 lat (wcześniej było to 7 lat). Decyzja o nieprzyjmowaniu dziecka w wieku obowiązku szkolnego do pierwszej klasy szkoły podstawowej jest skomplikowaną procedurą, w której biorą udział różne podmioty w odmiennym charakterze. w większości wspomnianych wyżej przypadków w celu podjęcia decyzji najbardziej 15
17 Drugoroczność w kształceniu obowiązkowym w Europie: regulacje i statystyki odpowiednich dla dzieci poszukuje się równowagi między opinią rodziców a zdaniem instytucji przedszkolnych lub szkół podstawowych. o dokonanie oceny dziecka często prosi się podmioty zewnętrzne, na przykład personel przychodni lekarskich lub poradni pedagogicznych. Pokazując, że dziecko nie spełnia kryteriów wstępnych, w istocie potwierdzają one i legitymizują odroczenie decyzji podjętej przez rodziców lub instytucję edukacyjną. Rys. 1.2: Podmioty zaangażowane w podejmowanie decyzji o odroczeniu zapisu do pierwszej klasy szkoły podstawowej (ISCED 1), 2009/10 Propozycja Konieczna zgoda Decyzja Prośba o poradę Instytucja edukacyjna na poziomie ISCED 0 Instytucja edukacyjna na poziomie ISCED 1 Rodzice Specjalistyczne poradnie psychologiczne/lekarskie lub pedagogiczne Inne władze oświatowe Władze oświatowe nie zezwalają na odroczenie zapisu Źródło: Eurydice. Dodatkowe uwagi UK ( 1 ) = UK-ENG/WLS/NIR Belgia (BE nl): Informacje o roli rodziców zob. część i 1.2, ponieważ od roku 2010/11 wchodzą w życie nowe warunki zapisów. Irlandia: Informacje niepotwierdzone na szczeblu krajowym. Węgry: Rodzice mają prawo do odroczenia zapisu dziecka do szkoły mimo pozytywnych wyników oceny. Objaśnienia Na rysunku nie są brane pod uwagę szczególne warunki dopuszczania uczniów z oficjalnie potwierdzonymi specjalnymi potrzebami edukacyjnymi Placówki dla dzieci nieprzyjętych do szkoły W większości państw nieprzyjęcie dziecka do pierwszej klasy szkoły podstawowej powoduje przetrzymanie go w grupie przedszkolnej lub w placówce, do której już uczęszcza. Oznacza to, że dziecko albo kończy kolejny rok, albo powtarza ostatni rok edukacji przedszkolnej. w niektórych państwach powstały klasy przejściowe dla dzieci, które osiągnęły wiek umożliwiający rozpoczęcie nauki w pierwszej klasie szkoły podstawowej, ale nie zostały do niej przyjęte na podstawie innych kryteriów, tzn. rozwoju i dojrzałości. Generalnie uważa się, że jeden rok wystarcza na umożliwienie dziecku osiągnięcia odpowiedniego poziomu rozwoju/dojrzałości/gotowości. w Republice Czeskiej i na Węgrzech dzieci mogą zostać przetrzymane w przedszkolu przez dodatkowe dwa lata. Przepisy umożliwiają rozpoczęcie kształcenia obowiązkowego najpóźniej po osiągnięciu wieku 8 lat. 16
18 Rozdział 1: Warunki dopuszczania do edukacji obowiązkowej w szkole podstawowej Klasy przejściowe zwane też przygotowawczymi niezależnie od tego, czy należą do szkoły podstawowej czy innej instytucji, mają umożliwić dziecku przystosowanie się do kształcenia w szkole podstawowej. w pięciu państwach dzieci mogą zostać przypisane do klas przejściowych: w Republice Czeskiej, Niemczech, Austrii, Słowacji i Liechtensteinie. W Republice Czeskiej zaleca się, by dzieci, których zapis do szkoły podstawowej został opóźniony, dołączyły do klasy przygotowawczej w szkole podstawowej (základní škola) albo ponownie zaliczyły ostatni rok przedszkola (mateřská škola). W większości landów niemieckich funkcjonuje Schulkindergarten, instytucja przygotowana specjalnie z myślą o dzieciach w wieku obowiązku szkolnego, które nie osiągnęły odpowiedniego poziomu rozwoju, by zacząć naukę w Grundschule. w części landów dzieci nieprzyjęte do pierwszej klasy szkoły podstawowej mogą uczęszczać do klas przejściowych Vorklasse w niektórych przypadkach dołączając do młodszych dzieci, zazwyczaj w wieku 5 lat. W Austrii oferuje się dzieciom możliwość nauki przez trzeci rok Vorschulstufe, jeśli w czasie dwóch początkowych lat okaże się, że potrzebują one więcej czasu na osiągnięcie celów pierwszego etapu kształcenia na poziomie podstawowym. Na Słowacji uczniowie nieprzyjęci do pierwszej klasy szkoły podstawowej także są przetrzymywani przez kolejny rok w materská škola (przedszkole). w przypadku dzieci, które nie osiągnęły odpowiedniego poziomu dojrzałości bądź pochodzących ze środowisk znajdujących się w niekorzystnej sytuacji, możliwe jest zapisanie ich do klas przygotowawczych w základná škola, tzw. zerówek. Do zerówek przyjmuje się dzieci, które 1 września mają 6 lat. Uczniowie, którzy doświadczają trudności w pierwszym roku nauki w szkole podstawowej i potrzebują więcej czasu na adaptację, także są umieszczani w zerówkach. Opiekun prawny ma prawo zdecydować, czy dziecko będzie uczęszczało do mateřská škola czy do zerówki. W Liechtensteinie istnieją dwa rodzaje placówek dla dzieci niespełniających kryterium Schulfähigkeit (gotowości do szkoły), które dają im możliwość przygotowania się na przyjęcie do Primarschule. Pierwsza to Vorschule instytucja przedszkolna przygotowująca dzieci do pierwszego roku Primarschule. Druga to dwuletnia klasa wstępna, Einführungsklasse, prowadzona przez Primarschule, po której uczeń przechodzi do drugiej klasy Primarschule Dane statystyczne Na podstawie danych Eurostatu z 2008 r. dla każdego państwa obliczono odsetek uczniów, którzy osiągnęli przepisowy wiek rozpoczęcia nauki w pierwszej klasie obowiązkowej szkoły podstawowej (ISCED 1) i wciąż uczęszczają do placówek przedszkolnych (ISCED 0). Dane Eurostatu wykorzystywane w tych szacunkach obejmują też uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. 17
19 Drugoroczność w kształceniu obowiązkowym w Europie: regulacje i statystyki Rys. 1.3: Odsetek uczniów, którzy osiągnęli przepisowy wiek rozpoczęcia nauki w obowiązkowej szkole podstawowej (ISCED 1), zapisanych do placówek przedszkolnych (ISCED 0), 2007/08 BE fr BE de BE nl BG CZ DK DE EE IE EL ES FR IT CY LV LT LU 5,6 : 5,9 1,0 47,3 17,4 37,7 16,7 : 1,0 0,5 1,4 1,5 3,8 8,0 2,5 3,5 HU MT NL AT PL PT RO SI SK FI SE UK ( 1 ) UK-SCT IS LI NO TR 75,8 : : 38,6 4,2 2,5 77,7 4,4 43,7 1,9 1,6 : : 0,1 48,6 0,9 : Źródło: Obliczenia Eurydice na podstawie danych Eurostatu. Dodatkowe uwagi UK ( 1 ): UK-ENG/WLS/NIR Irlandia: Zgodnie z informacjami Eurostatu o państwach w Irlandii nie ma oficjalnego obowiązku nauki na poziomie ISCED 0. Wiele dzieci uczestniczy w jakiejś formie kształcenia na poziomie ISCED 0, ale są to placówki prywatne i dla większości z nich brak danych. Grecja: Dane za rok 2006/07. Holandia i Malta: Zgodnie z Międzynarodową Standardową Klasyfikacją Wykształcenia (UNESCO, 2006) pierwszy rok szkoły podstawowej klasyfikowany jest jako edukacja przedszkolna (poziom ISCED 0). Objaśnienia Kalkulacje opierają się na danych Eurostatu na temat uczniów według poziomu ISCED i wieku. w przypadku każdego państwa podstawą szacunków jest oficjalny wiek rozpoczynania nauki na poziomie ISCED 1 (osiągnięcie wieku). Dla wyznaczonego wieku odsetek uczniów, którzy wciąż uczą się na poziomie ISCED 0, został wyliczony z ogólnej liczby uczniów w tym wieku w danym państwie. Uwzględniono uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Niezależne prywatne instytucje edukacyjne nie są brane pod uwagę. Ustawowy wiek rozpoczynania kolejnych poziomów ISCED zob. schematyczne diagramy struktury europejskich systemów szkolnictwa w roku 2009/10 (Eurydice, 2009). Jak wynika z Rys. 1.3, w państwach, w których jedynym wymogiem przyjęcia dziecka do szkoły podstawowej jest osiągnięcie obowiązkowego wieku w trakcie roku kalendarzowego, odsetek dzieci uczęszczających do placówek przedszkolnych, gdy są już w wieku odpowiednim do szkoły podstawowej, jest bardzo niski. Kraje te to Bułgaria, Grecja, Hiszpania, Francja, Włochy, Litwa i Norwegia, w których odsetek ten nie przekracza 2%. We wszystkich tych państwach, z wyjątkiem dzieci o szczególnych potrzebach edukacyjnych, dzieci, które osiągają wiek obowiązku szkolnego przed końcem roku kalendarzowego, są automatycznie zapisywane do pierwszej klasy szkoły podstawowej. Portugalia znajduje się bardzo blisko tej grupy, ponieważ szacunki z Rys. 1.3 pokazują, że rodzice dzieci, których szóste urodziny przypadają między wyznaczoną datą a końcem roku kalendarzowego, wnioskują o przyjęcie ich do szkoły podstawowej: w roku szkolnym 2007/08 tylko 2,5% sześciolatków wciąż chodziło do przedszkoli (jardim de infância). W państwach dopuszczających możliwość opóźnienia przyjęcia dziecka, które osiągnęło wiek obowiązku szkolnego w czasie roku kalendarzowego, odsetek dzieci kontynuujących naukę na poziomie przedszkolnym jest bardzo zróżnicowany. Szacunki na Rys. 1.3 wykazują, że częstotliwość 18
20 Rozdział 1: Warunki dopuszczania do edukacji obowiązkowej w szkole podstawowej korzystania z możliwości odłożenia zapisu dziecka do pierwszej klasy szkoły podstawowej na podstawie dojrzałości, gotowości do szkoły lub poziomu rozwoju poznawczego i fizycznego różni się w zależności od kraju. w Islandii korzysta się z niej bardzo rzadko. Podobnie jest w Szwecji (1,6%) i Finlandii (1,9%), gdzie opóźnianie rozpoczęcia nauki w szkole podstawowej należy do wyjątków. Zjawisko to nieco częściej obserwuje się w pięciu państwach: na Cyprze (3,8%), w Polsce (4,2%), Słowenii (4,4%), Belgii Wspólnota Francuska (5,6%) i Flamandzka (5,9%) oraz na Łotwie (8,0%). Najwyższy wskaźnik w tej grupie charakteryzuje Danię 17,4% dzieci wciąż uczęszczających do placówek przedszkolnych jest w wieku właściwym do szkoły podstawowej. Przepisy dają możliwość odłożenia w czasie nauki obowiązkowej przede wszystkim na prośbę lub za zgodą rodziców. Jednak statystyki wykazują, że nie korzysta się z niej często. W innych państwach oficjalny wiek początkowy należy osiągnąć przed rozpoczęciem lub na początku roku szkolnego. Odsetek dzieci nieprzyjmowanych do pierwszej klasy szkoły podstawowej jest z tego powodu wyższy. Bez wątpienia pewna liczba dzieci osiągnie wymagany wiek w kilku ostatnich miesiącach roku kalendarzowego, tzn. tuż po rozpoczęciu roku szkolnego. Ponadto w niemal wszystkich tych państwach przepisy pozwalają na odłożenie nauki z innych powodów. Odsetek dzieci zapisanych na poziom ISCED 0, podczas gdy znajdują się w wieku właściwym dla ISCED 1, bywa niekiedy bardzo wysoki. Jest tak w Rumunii (77,7%), na Węgrzech (75,8%), w Liechtensteinie (48,6%), Republice Czeskiej (47,3%), na Słowacji (43,7%), w Austrii (38,6%) ( 7 ) i Niemczech (37,7%). w Estonii wskaźnik ten utrzymuje się na znacznie niższym poziomie 16,7% ale i tak wyższym niż w przypadku dwóch pierwszych grup. Na uwagę zasługują Rumunia i Węgry ze względu na bardzo wysoki odsetek dzieci uczęszczających do przedszkoli mimo osiągnięcia wieku obowiązkowego rozpoczęcia nauki w szkole podstawowej. w Rumunii wiek rozpoczęcia nauki obowiązkowej został od roku szkolnego 2003/04 obniżony z 7 do 6 lat. Mimo obowiązywania tych przepisów cztery lata później, w roku 2007, gdy zbierano dane statystyczne, wciąż niewiele się zmieniło: trzy czwarte dzieci nie zostało przyjętych do szkół podstawowych, choć osiągnęły wiek obowiązku szkolnego. a zatem większość rodziców nie pozwala swoim dzieciom na rozpoczęcie nauki w szkole podstawowej, dopóki nie osiągną one wieku 7 lat dawnego wieku rozpoczynania szkoły. Krajowe statystyki z Rumunii potwierdzają te szacunki w roku szkolnym 2006/07 do placówek przedszkolnych wciąż uczęszczało 78,2% sześciolatków (MECT 2007). Na Węgrzech przepisy zakładają, że dziecko musi rozpocząć kształcenie obowiązkowe na poziomie podstawowym najpóźniej w wieku 8 lat. Ponieważ obowiązkowy wiek rozpoczęcia nauki w szkole podstawowej wynosi 6 lat, dziecko ma dodatkowe dwa lata na osiągnięcie poziomu rozwoju wymaganego do przyjęcia do szkoły podstawowej. Fakt, że każde dziecko przechodzi testy sprawdzające, czy jest gotowe do nauki w szkole podstawowej, świadczy o bardzo systematycznym stosowaniu tego kryterium. Ponadto wydaje się, że istnieje tam taka sama tendencja jak w Rumunii, gdzie znaczna liczba rodziców woli przetrzymać dziecko w przedszkolu przez dodatkowy rok przed rozpoczęciem kształcenia obowiązkowego, nawet jeśli instytucja przedszkolna uznaje je za gotowe do nauki w szkole. ( 7 ) Według krajowych statystyk dotyczących Austrii jedna piąta tych dzieci uczęszczała do klasy przedszkolnej Vorschulstufe (Statistics Austria, 2010). 19
21 Drugoroczność w kształceniu obowiązkowym w Europie: regulacje i statystyki * * * W siedmiu państwach odkładanie rozpoczęcia nauki w szkole podstawowej jest praktyką wynikającą przede wszystkim z koncepcji rozwoju dziecka, a także poziomu dojrzałości i gotowości do szkoły. Dowodem na to są klasy przejściowe tworzone w niektórych spośród tych państw. Idea ta jest włączana do przepisów prawnych i wydaje się akceptowana przez wszystkie podmioty zaangażowane w proces decyzyjny, czyli rodziców i społeczność szkolną oraz instytucje, takie jak poradnie pedagogiczne, lekarze czy psychologowie. 20
22 ROZDZIAŁ 2: DRUGOROCZNOŚĆ W SZKOŁACH PODSTAWOWYCH Niniejszy rozdział rozpoczyna się od omówienia przepisów prawnych regulujących powtarzanie klas w państwach uczestniczących w sieci Eurydice. Po nim następuje analiza kryteriów przechodzenia z klasy do klasy w szkole podstawowej oraz możliwości nadrabiania materiału oferowanych uczniom, którzy nie radzą sobie z nauką. w dalszej kolejności omówiona zostaje relacja między przejściem ze szkoły podstawowej do średniej i stopnia a przechodzeniem do kolejnych klas oraz rola różnych podmiotów uczestniczących w procesie decyzyjnym w sprawie zatrzymania ucznia w tej samej klasie przez kolejny rok. Na końcu zaprezentowano dane z międzynarodowych badań dotyczących liczby uczniów opóźnionych na poziomie ISCED 1 w celu zrozumienia, w jakim stopniu powtarzanie roku dozwolone przez prawo jest rzeczywiście stosowane w praktyce w szkołach podstawowych Obowiązujące przepisy prawne W niemal wszystkich państwach zgodnie z obowiązującymi przepisami możliwe jest powtarzanie klasy w szkole podstawowej. Choć uczniom udziela się wsparcia i prowadzi zajęcia wspomagające (wyrównawcze), gdy doświadczają problemów w ciągu roku szkolnego, niektórzy z nich nie są w stanie sprostać celom do zrealizowania do końca roku. Dlatego jako ostateczną metodę wsparcia proponuje się powtarzanie klasy. Uważa się, że dzięki temu uczniowie zyskują dodatkową możliwość pogłębienia umiejętności i wiedzy. Przepisy mówiące o powtarzaniu klas opierają się przede wszystkim na tej zasadzie. W bardzo niewielu krajach nie zezwala się na powtarzanie klas. w Norwegii przepisy stanowią, że wszyscy uczniowie są uprawnieni do promocji automatycznej w czasie kształcenia obowiązkowego. w Islandii ustawa o kształceniu obowiązkowym nie mówi wprost, że dzieci przechodzą automatycznie do kolejnych klas, ale wyjaśnia, że kształcenie obowiązkowe zasadniczo powinno trwać 10 lat ( ) generalnie wszystkie dzieci w wieku 6-16 lat powinny uczęszczać do szkoły obowiązkowej ( 8 ). Zapis ten interpretuje się w taki sposób, że żadne dziecko nie powinno spędzać na poziomie obowiązkowym dłużej niż 10 lat, co stało się powszechną praktyką. Ponadto w rewidowanym obecnie Krajowym programie nauczania będzie wyraźnie mowa o tym, że dzieci na etapie obowiązkowym wraz z końcem roku szkolnego mają automatycznie przechodzić z klasy do klasy. w Bułgarii zgodnie z ostatnią poprawką Narodowej ustawy o edukacji z 2009 r. uczeń może powtarzać klasy od pierwszej do czwartej odpowiadające poziomowi ISCED 1. w Liechtensteinie przepisy także umożliwiają automatyczne przejście przez szkołę podstawową. Bardzo szczególny jest przypadek Zjednoczonego Królestwa. Nie istnieją tam konkretne wymagania mówiące o tym, że dziecko każdego roku powinno przejść do nowej grupy wiekowej, nie ma także wymogów prawnych w zakresie organizacji szkoły. Obowiązuje jednak podstawowa zasada zawarta w przepisach, że edukacja powinna być odpowiednia do wieku, możliwości i zdolności dziecka. Zgodnie z tym prawem struktura programu nauczania musi uwzględniać różnice w umiejętnościach i wynikach uczniów. Taka rama tworzy kontekst, w którym szkoły organizują grupy klasowe. Oznacza to, że dziecko o odpowiednim poziomie osiągnięć standardowo otrzymuje edukację we własnej grupie wiekowej, a w innej grupie jest umieszczane wyłącznie w wyjątkowych okolicznościach. ( 8 ) Lög um grunnskóla [Ustawa o kształceniu obowiązkowym]
Wiek rozpoczynania edukacji obowiązkowej w Europie Opracował Zespół Polskiego Biura Eurydice
Polskie Biuro Eurydice Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji ul. Mokotowska 43 Warszawa Warszawa, 6 lipca 2011 roku Wiek rozpoczynania edukacji obowiązkowej w Europie Opracował Zespół Polskiego Biura Eurydice
Bardziej szczegółowoKluczowe dane dotyczące nauczania języków w szkołach w Europie
Informacje prasowe sieci Eurydice Kluczowe dane dotyczące nauczania języków w szkołach w Europie Ján Figel, komisarz UE ds. edukacji, kształcenia, kultury i młodzieży, powiedział: Chociaż obserwujemy pewne
Bardziej szczegółowoZmiany dotyczące wieku rozpoczynania obowiązku szkolnego w Europie
Polskie Biuro Eurydice Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji ul. Mokotowska 43 Warszawa Zmiany dotyczące wieku rozpoczynania obowiązku szkolnego w Europie Opracowanie: Anna Smoczyńska Małgorzata Tyczyńska
Bardziej szczegółowoMapa Unii Europejskiej
Mapa Unii Europejskiej 1. Cele lekcji a) Wiadomości Uczeń zna: nazwy państw Unii Europejskiej, nazwy stolic państw Unii Europejskiej, flagi państw Unii Europejskiej. b) Umiejętności Uczeń potrafi: wskazać
Bardziej szczegółowo(Tekst mający znaczenie dla EOG) (2017/C 162/05)
C 162/4 PL Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej 23.5.2017 Informacje przekazane przez Komisję zgodnie z art. 8 akapit drugi dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/1535 ustanawiającej procedurę
Bardziej szczegółowoInformacje prasowe sieci Eurydice. Kluczowe dane o edukacji w Europie 2009 Wydanie 7
Informacje prasowe sieci Eurydice Kluczowe dane o edukacji w Europie 2009 Wydanie 7 Europejskie systemy edukacji porównania na podstawie 121 wskaźników Siódme wydanie publikacji Kluczowe dane o edukacji
Bardziej szczegółowoFrekwencja w wyborach parlamentarnych oraz samorządowych
GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY URZĄD STATYSTYCZNY W KATOWICACH Wskaźniki Zrównoważonego Rozwoju. Moduł krajowy Więcej informacji: w kwestiach merytorycznych dotyczących: wskaźników krajowych oraz na poziomie
Bardziej szczegółowoKluczowe dane o kształceniu i innowacjach z zastosowaniem
EURYDICE Nowości Wydawnicze Sieci Eurydice Nr 21 lipiec 2011 Kluczowe dane o kształceniu i innowacjach z zastosowaniem technologii informacyjno- -komunikacyjnych w szkołach w Europie Wydanie 2011 Technologie
Bardziej szczegółowoPRAKTYCZNY PRZEWODNIK DLA WNIOSKODAWCÓW PROGRAM LEONARDO DA VINCI KONKURS 2012 PROJEKTY MOBILNOŚCI STAŻE I WYMIANY (IVT, PLM, VETPRO)
PRAKTYCZNY PRZEWODNIK DLA WNIOSKODAWCÓW PROGRAM LEONARDO DA VINCI KONKURS 202 PROJEKTY MOBILNOŚCI STAŻE I WYMIANY (IVT, PLM, VETPRO) I. INFORMACJE OGÓLNE Słowniczek terminów Instytucja wnioskująca uprawniona
Bardziej szczegółowoŁączność szerokopasmowa: zmniejszają się różnice między europejskimi krajami o najlepszych i najgorszych wynikach
IP/08/1831 Bruksela, dnia 28 listopada 2008 r. Łączność szerokopasmowa: zmniejszają się różnice między europejskimi krajami o najlepszych i najgorszych wynikach Jak wynika ze sprawozdania opublikowanego
Bardziej szczegółowoLiczba samochodów osobowych na 1000 ludności
GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY URZĄD STATYSTYCZNY W KATOWICACH Wskaźniki Zrównoważonego Rozwoju. Moduł krajowy Więcej informacji: w kwestiach merytorycznych dotyczących: wskaźników krajowych oraz na poziomie
Bardziej szczegółowoRecykling odpadów opakowaniowych
GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY URZĄD STATYSTYCZNY W KATOWICACH Wskaźniki Zrównoważonego Rozwoju. Moduł krajowy Więcej informacji: w kwestiach merytorycznych dotyczących: wskaźników krajowych oraz na poziomie
Bardziej szczegółowoKomunikat w sprawie pacjentów uprawnionych do świadczeń na podstawie dokumentów wystawionych przez inne kraje UE/EFTA
Komunikat w sprawie pacjentów uprawnionych do świadczeń na podstawie dokumentów wystawionych przez inne kraje UE/EFTA Wydział Spraw Świadczeniobiorców i Współpracy Międzynarodowej/Dział Współpracy Międzynarodowej
Bardziej szczegółowoZAŁĄCZNIKI. wniosku dotyczącego rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady. w sprawie europejskiej inicjatywy obywatelskiej. {SWD(2017) 294 final}
KOMISJA EUROPEJSKA Bruksela, dnia 13.9.2017 r. COM(2017) 482 final ANNEXES 1 to 7 ZAŁĄCZNIKI do wniosku dotyczącego rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie europejskiej inicjatywy obywatelskiej
Bardziej szczegółowoStudiuj, ale płać. Wpisany przez RR Sob, 15 wrz 2012
Wysokość czesnego na wyższych uczelniach w krajach europejskich znacznie się różni - wynika z najnowszego sprawozdania Komisji Europejskiej. Najdrożej jest w Anglii, gdzie studenci płacą za rok akademicki
Bardziej szczegółowoOpóźnienia w płatnościach w transakcjach handlowych
Opóźnienia w płatnościach w transakcjach handlowych 13/05/2008-20/06/2008 Znaleziono 408 odpowiedzi z 408 odpowiadających wybranym kryteriom 0. Uczestnictwo Kraj DE - Niemcy 48 (11,8%) PL - Polska 44 (10,8%)
Bardziej szczegółowoDiagramy europejskich systemów edukacji 2014/15 Eurydice Fakty i liczby
Diagramy europejskich systemów edukacji 2014/15 Eurydice Fakty i liczby Edukacja i szkolenia at is Eurydice The Eurydice Network provides information on and analyses of European education systems and policies.
Bardziej szczegółowoDorośli w systemie edukacji formalnej: polityka i praktyka w Europie
BG Dorośli w systemie edukacji formalnej: polityka i praktyka w Europie Komisja Europejska Dorośli w systemie edukacji formalnej: polityka i praktyka w Europie Niniejsze opracowanie zostało po raz pierwszy
Bardziej szczegółowoTABELA I: FLOTY RYBACKIE PAŃSTW CZŁONKOWSKICH (UE-28) W 2014 R.
EUROPEJSKIE RYBOŁÓWSTWO W LICZBACH Poniższe tabele zawierają podstawowe dane statystyczne dotyczące różnych obszarów związanych ze wspólną polityką rybołówstwa (WPRyb), a mianowicie: floty rybackie państw
Bardziej szczegółowo2002L0004 PL
2002L0004 PL 01.01.2007 002.001 1 Dokument ten służy wyłącznie do celów dokumentacyjnych i instytucje nie ponoszą żadnej odpowiedzialności za jego zawartość B DYREKTYWA KOMISJI 2002/4/WE z dnia 30 stycznia
Bardziej szczegółowoNowe i powstające czynniki ryzyka zawodowego a zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy. wyniki ogólnoeuropejskiego badania przedsiębiorstw ESENER
Nowe i powstające czynniki ryzyka zawodowego a zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy wyniki ogólnoeuropejskiego badania przedsiębiorstw ESENER dr inż. Zofia Pawłowska 1. W jaki sposób bada się nowe
Bardziej szczegółowoKluczowe dane dotyczące nauczycieli i dyrektorów szkół w Europie
NOWOŚCI WYDAWNICZE EURYDICE MAJ 13 Kluczowe dane dotyczące nauczycieli i dyrektorów szkół w Europie RAPORT Key Data on Teachers and School Leaders in Europe Kluczowe dane dotyczące nauczycieli i dyrektorów
Bardziej szczegółowoKluczowe dane o edukacji w Europie 2012
Kluczowe dane o edukacji w Europie 2012 Kluczowe dane o edukacji w Europie 2012 1 Niniejsze opracowanie zostało po raz pierwszy opublikowane w języku angielskim w 2012 roku (tytuł oryginału Key Data on
Bardziej szczegółowoIP/10/211. Bruksela, 1 marca 2010 r.
IP/10/211 Bruksela, 1 marca 2010 r. Tabela wyników rynku wewnętrznego: państwa członkowskie osiągnęły najlepszy dotychczasowy wynik, ale nadal potrzeba działań w zakresie praktycznego stosowania przepisów
Bardziej szczegółowoI Podstawa prawna odroczenia obowiązku szkolnego w roku szkolnym 2015/16
Odroczenie obowiązku szkolnego w roku szkolnym 2015/16 I Podstawa prawna odroczenia obowiązku szkolnego w roku szkolnym 2015/16 1. 30 sierpnia 2013 r. Sejm RP uchwalił ustawę o zmianie ustawy o systemie
Bardziej szczegółowoL 185/62 Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej 15.7.2011
L 185/62 Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej 15.7.2011 ROZPORZĄDZENIE WYKONAWCZE KOMISJI (UE) NR 680/2011 z dnia 14 lipca 2011 r. ustalające na rok 2011 pułapy budżetowe mające zastosowanie do określonych
Bardziej szczegółowo19.8.2010 Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L 218/9
19.8.2010 Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L 218/9 ROZPORZĄDZENIE KOMISJI (UE) NR 745/2010 z dnia 18 sierpnia 2010 r. ustalające na rok 2010 pułapy budżetowe mające zastosowanie do określonych systemów
Bardziej szczegółowoKONSULTACJE NA TEMAT RÓŻNORODNOŚCI W MIEJSCU PRACY ORAZ ANTYDYSKRYMINACJI
KONSULTACJE NA TEMAT RÓŻNORODNOŚCI W MIEJSCU PRACY ORAZ ANTYDYSKRYMINACJI 14.06.2005-15.07.2005 Znaleziono 803 odpowiedzi z 803 odpowiadających wybranym kryteriom Proszę wskazać główny sektor działalności
Bardziej szczegółowosolutions for demanding business Zastrzeżenia prawne
Zastrzeżenia prawne Zawartośd dostępna w prezentacji jest chroniona prawem autorskim i stanowi przedmiot własności. Teksty, grafika, fotografie, dźwięk, animacje i filmy, a także sposób ich rozmieszczenia
Bardziej szczegółowoWYBORY EUROPEJSKIE W 2009 R. Eurobarometr Standard (EB 69) - Wiosna 2008 Pierwsze wyniki brutto: Średnia europejska i główne tendencje krajowe
Dyrekcja Generalna ds. Komunikacji SEKCJA MONITOROWANIA OPINII PUBLICZNEJ 15/09/2008. WYBORY EUROPEJSKIE W 2009 R. Eurobarometr Standard (EB 69) - Wiosna 2008 Pierwsze wyniki brutto: Średnia europejska
Bardziej szczegółowoSTRATEGIA EUROPA 2020 PODSTAWOWE WSKAŹNIKI
STRATEGIA EUROPA 2020 PODSTAWOWE WSKAŹNIKI Strategia Europa 2020 to unijny program wzrostu i rozwoju społeczno-gospodarczego na aktualne dziesięciolecie. Strategia ta, ze względu na czas jej tworzenia,
Bardziej szczegółowoPRAKTYCZNY PRZEWODNIK DLA WNIOSKODAWCÓW
PRAKTYCZNY PRZEWODNIK DLA WNIOSKODAWCÓW PROGRAM OPERACYJNY KAPITAŁ LUDZKI AKCJA - ZAGRANICZNA MOBILNOŚĆ SZKOLNEJ KADRY EDUKACYJNEJ W RAMACH PROJEKTÓW INSTYTUCJONALNYCH (VETPRO_COM) I. INFORMACJE OGÓLNE
Bardziej szczegółowoPrzed letnimi wakacjami UE przypomina o europejskim numerze alarmowym 112
IP/08/836 Bruksela, dnia 3 czerwca 2008 r. Przed letnimi wakacjami UE przypomina o europejskim numerze alarmowym 112 Komisja Europejska wzmogła dzisiaj działania mające na celu spopularyzowanie w UE bezpłatnego
Bardziej szczegółowo4. Korzystanie z pomocy psychologiczno-pedagogicznej w szkole jest dobrowolne i nieodpłatne.
Załącznik nr 1 do zarządzenia nr 2/2012 PROCEDURA ORGANIZACJI I ZAKRES ZADAŃ ZESPOŁÓW DS. POMOCY PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNEJ W SZKOLE PODSTAWOWEJ NR 2 IM. KOMISJI EDUKACJI NARODOWEJ WE WŁODAWIE Na podstawie
Bardziej szczegółowoKluczowe dane o nauczaniu języków obcych w szkołach w Europie 2012
Kluczowe dane o nauczaniu języków obcych w szkołach w Europie 2012 Publikacja Key Data on Teaching Languages at School in Europe 2012 ( Kluczowe dane o nauczaniu języków obcych w szkołach w Europie 2012
Bardziej szczegółowoPROCEDURA ORGANIZACJI I ZAKRES ZADAŃ ZESPOŁU DS. POMOCY PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNEJ W PRZEDSZKOLU SAMORZĄDOWYM NR
PROCEDURA ORGANIZACJI I ZAKRES ZADAŃ ZESPOŁU DS. POMOCY PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNEJ W PRZEDSZKOLU SAMORZĄDOWYM NR 68 im. Janusza Korczaka w Białymstoku Na podstawie rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej
Bardziej szczegółowoPorównajmy pensje minimalne nauczycieli w szkołach podstawowych (czyli w polskim ujęciu wynagrodzenie zasadnicze): Portugalia -139%
Według najnowszych opracowań europejskich EURYDICE 2014/2015 sytuacja polskich nauczycieli przedstawia się następująco (dane są przedstawiane w % ujęciu w stosunku o PKB. Podaje również jakie jest roczne
Bardziej szczegółowoDorośli w systemie edukacji formalnej: polityka i praktyka w Europie
BG Dorośli w systemie edukacji formalnej: polityka i praktyka w Europie Komisja Europejska Dorośli w systemie edukacji formalnej: polityka i praktyka w Europie Niniejsze opracowanie zostało po raz pierwszy
Bardziej szczegółowoOdsetek gospodarstw domowych posiadających szerokopasmowy dostęp do Internetu w domu
GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY URZĄD STATYSTYCZNY W KATOWICACH Wskaźniki Zrównoważonego Rozwoju. Moduł krajowy Więcej informacji: w kwestiach merytorycznych dotyczących: wskaźników krajowych oraz na poziomie
Bardziej szczegółowoKatarzyna Maciejewska. Urząd Statystyczny w Poznaniu Oddział w Kaliszu
Katarzyna Maciejewska Urząd Statystyczny w Poznaniu Oddział w Kaliszu DEFINICJE ŚWIADOMOŚCI Świadomość: zdolność człowieka do zdawania sobie sprawy ze swego istnienia i z tego co jest przedmiotem jego
Bardziej szczegółowoSpołeczeństwo informacyjne w Unii Europejskiej
Notatka informacyjna Kwiecień 2008; http://www.stat.gov.pl, e mail: obslugaprasowa@stat.gov.pl Społeczeństwo informacyjne w Unii Europejskiej Badania gospodarstw domowych i przedsiębiorstw Główny Urząd
Bardziej szczegółowo48,6% Turystyka w Unii Europejskiej INFORMACJE SYGNALNE r.
INFORMACJE SYGNALNE Turystyka w Unii Europejskiej 16.02.2018 r. 48,6% Udział noclegów udzielonych turystom Według Eurostatu - Urzędu Statystycznego Unii Europejskiej, liczba noclegów udzielonych w turystycznych
Bardziej szczegółowoObniżenie wieku emerytalnego: Straty dla przyszłych emerytów, pracujących i gospodarki
Rząd przyjął najgorszy z rozważanych wariantów decydując się na bezwarunkowe obniżenie wieku emerytalnego do 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn. Na tej decyzji stracą wszyscy przyszli emeryci, pracujący
Bardziej szczegółowoWYJAZDY INDYWIDUALNE UCZNIÓW
Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji Narodowa Agencja Programu Uczenie się przez całe Ŝycie WYJAZDY INDYWIDUALNE UCZNIÓW Program COMENIUS konkurs 2011 Zaproszenie do składania wniosków 2012 cele akcji Uczniowie
Bardziej szczegółowoApteki a wejście do UE
Apteki a wejście do UE część 2 W poprzednim numerze przedstawiłem ogólne informacje dotyczące aptek, związane z wejściem do UE. Mimo, że na dzień wydania tego numeru Vitaminy C++ nie ma jeszcze oficjalnie
Bardziej szczegółowoOsoby dorosłe uczestniczące w kształceniu i szkoleniu
GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY URZĄD STATYSTYCZNY W KATOWICACH Wskaźniki Zrównoważonego Rozwoju. Moduł krajowy Więcej informacji: w kwestiach merytorycznych dotyczących: wskaźników krajowych oraz na poziomie
Bardziej szczegółowoInformacja nt aktualnie obowiązujących przepisów prawa oświatowego dotyczących wydawania opinii przez poradnie psychologiczno-pedagogiczne
Informacja nt aktualnie obowiązujących przepisów prawa oświatowego dotyczących wydawania opinii przez poradnie psychologiczno-pedagogiczne ROZPORZĄDZENIE MINISTRA EDUKACJI NARODOWEJ z dnia 17 listopada
Bardziej szczegółowoAnkieta internetowa dla inspektorów
Ankieta internetowa dla inspektorów Drodzy inspektorzy rolnictwa ekologicznego! Jesteśmy wdzięczni za włączenie się w projekt poświęcony doskonaleniu szkoleń, poprzez udział w ankiecie internetowej. Stanowi
Bardziej szczegółowoComenius. Program Comenius, jako część programu Uczenie się przez całe życie, realizuje następujące akcje:
Comenius Program Comenius, jako część programu Uczenie się przez całe życie, realizuje następujące akcje: Dwustronne Partnerskie Projekty Szkół Wielostronne Partnerskie Projekty Szkół Partnerskie Projekty
Bardziej szczegółowoZrównoważona intensyfikacja rolnictwa jako kombinacja efektywności ekonomicznej i środowiskowej. prof. Andrzej Czyżewski mgr Jakub Staniszewski
Zrównoważona intensyfikacja rolnictwa jako kombinacja efektywności ekonomicznej i środowiskowej prof. Andrzej Czyżewski mgr Jakub Staniszewski XV Międzynarodowa Konferencja Naukowa Globalne problemy rolnictwa
Bardziej szczegółowoPomoc psychologiczno-pedagogiczna w oświacie w świetle nowego rozporządzenia 17 listopada 2010r.
Pomoc psychologiczno-pedagogiczna w oświacie w świetle nowego rozporządzenia - materiał prezentowany na spotkaniach szkoleniowych dyrektora poradni z radami pedagogicznymi szkół. Podpisane przez Ministra
Bardziej szczegółowoProgram nauczania matematyki
Program nauczania matematyki Opracowanie, zatwierdzanie i rozpowszechnianie dokumentów strategicznych Dokumenty strategiczne oficjalne dokumenty, w których określone są cele uczenia się i treść przedmiotowa
Bardziej szczegółowoRozp. 1408/71: art. 12; art. 72 Rozp. 574/72: art. 10a; art. 85.2 i 3. 1.1. Nazwisko ( 1a )...
KOMISJA ADMINISTRACYJNA DS. ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO PRACOWNIKÓW MIGRUJĄCYCH Patrz: Pouczenie na stronie 3 E 405 ( 1 ) ZAŚWIADCZE DOTYCZĄCE SUMOWANIA OKRESÓW UBEZPIECZENIA, ZATRUDNIENIA LUB PRACY NA
Bardziej szczegółowoKOMUNIKAT PRASOWY KOMISJA EUROPEJSKA. Bruksela, 19 marca 2013 r.
KOMISJA EUROPEJSKA KOMUNIKAT PRASOWY Bruksela, 19 marca 2013 r. Bezpieczeństwo na drogach: UE odnotowuje najniższą w historii liczbę ofiar śmiertelnych i rozpoczyna prace nad strategią na rzecz zmniejszenia
Bardziej szczegółowoSytuacja zawodowa osób z wyższym wykształceniem w Polsce i w krajach Unii Europejskiej w 2012 r.
1 Urz d Statystyczny w Gda sku W Polsce w 2012 r. udział osób w wieku 30-34 lata posiadających wykształcenie wyższe w ogólnej liczbie ludności w tym wieku (aktywni zawodowo + bierni zawodowo) wyniósł 39,1%
Bardziej szczegółowoWSPÓLNA POLITYKA ROLNA W LICZBACH
WSPÓLNA POLITYKA ROLNA W LICZBACH Poniższe tabele zawierają podstawowe dane statystyczne dotyczące różnych obszarów związanych ze wspólną polityką rolną (WPR), a mianowicie: sektora rolnictwa i przemysłu
Bardziej szczegółowoOFERTA RAPORTU. Szkolnictwo wyższe analiza porównawcza Polski i wybranych krajów świata. Kraków 2012
Oferta raportu: Szkolnictwo wyższe w Polsce i wybranych krajach analiza porównawcza OFERTA RAPORTU Szkolnictwo wyższe analiza porównawcza Polski i wybranych krajów świata Kraków 2012 1 Oferta raportu:
Bardziej szczegółowoFORMY PŁATNOŚCI STOSOWANE OBECNIE ORAZ PREFEROWANE
FORMY PŁATNOŚCI STOSOWANE OBECNIE ORAZ PREFEROWANE 2/09/2008-22/10/2008 Znaleziono 329 odpowiedzi z 329 odpowiadających wybranym kryteriom UDZIAŁ Kraj DE - Niemcy 55 (16.7%) PL - Polska 41 (12.5%) DK -
Bardziej szczegółowoProgram PIN Performance Road Safety Index
Program PIN Performance Road Safety Index Ciągła potrzeba poprawy brd w Unii Europejskiej Warszawa, 14 lutego 2013 Mircea Steriu, Oficer Projektu ETSC PIN Wprowadzenie do ETSC ETSC jest niezależną organizacją
Bardziej szczegółowoPROCEDURA. Przeprowadzanie badań diagnostycznych w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Lubinie
Poradnia Psychologiczno- Pedagogiczna w Lubinie PROCEDURA Przeprowadzanie badań diagnostycznych w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Lubinie Nr procedury 3 Wydanie 1.0 Cel procedury. Celem niniejszej
Bardziej szczegółowoDostęp rodziców do informacji szkolnej dotyczącej ich pełnoletnich dzieci (na podstawie wybranych systemów oświaty UE)
Dostęp rodziców do informacji szkolnej dotyczącej ich pełnoletnich dzieci (na podstawie wybranych systemów oświaty UE) Opracowanie: Beata Maluchnik WSTĘP W dniu 21 sierpnia, na zlecenie Ministerstwa Edukacji
Bardziej szczegółowoEURYDICE. Informacja prasowa Polskiego Biura
EURYDICE Informacja prasowa Polskiego Biura Education and Training in Europe 2020. Responses from the EU Member States Edukacja i szkolenia w strategii Europa 2020. Odpowiedzi krajów członkowskich Warszawa,
Bardziej szczegółowoAd 1. USTAWA z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2016 r. poz z późn. zm.), USTAWA z dnia 14 grudnia 2016 r.
Porównanie aktów prawnych dotyczących indywidualnego obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego dzieci i indywidualnego nauczania dzieci i młodzieży 1. USTAWA z dnia 7 września 1991 r. o systemie
Bardziej szczegółowoTablica wyników Unii badań i innowacji z 2014 r.
Tablica wyników Unii badań i innowacji z 2014 r. Tablica wyników Unii innowacji w zakresie badań i innowacji Streszczenie Wersja PL DG ds. Przedsiębiorstw i Przemysłu Streszczenie Tablica wyników Unii
Bardziej szczegółowoMODELE NAUCZANIA EDUKACJI OBYWATELSKIEJ W SZKOŁACH EUROPEJSKICH. Kamila Ordowska
MODELE NAUCZANIA EDUKACJI OBYWATELSKIEJ W SZKOŁACH EUROPEJSKICH Kamila Ordowska PRIORYTET zaangażowanie obywateli w życie polityczne i społeczne Zachęcanie obywateli do aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym
Bardziej szczegółowoNarażenie ludności miejskiej na powietrze zanieczyszczone ozonem
GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY URZĄD STATYSTYCZNY W KATOWICACH Wskaźniki Zrównoważonego Rozwoju. Moduł krajowy Więcej informacji: w kwestiach merytorycznych dotyczących: wskaźników krajowych oraz na poziomie
Bardziej szczegółowoPODSTAWY PRAWNE DZIAŁANIA PORADNI "TĘCZOWA PRZYSTAŃ"
PODSTAWY PRAWNE DZIAŁANIA PORADNI "TĘCZOWA PRZYSTAŃ" Poradnia wpisana jest do rejestru niepublicznych szkół i placówek prezydenta miasta Szczecin. Posiada uprawnienia do wydawania opinii honorowanych przez
Bardziej szczegółowoKOMUNIKAT KOMISJI DO RADY
KOMISJA EUROPEJSKA Bruksela, dnia 25.10. COM(2017) 622 final KOMUNIKAT KOMISJI DO RADY Europejski Fundusz Rozwoju (EFR): prognozy zobowiązań, płatności i wkładów państw członkowskich na lata budżetowe
Bardziej szczegółowoKonsultacje interesariuszy w zakresie kształtowania polityki wobec małych przedsiębiorstw na szczeblu krajowym i regionalnym
Konsultacje interesariuszy w zakresie kształtowania polityki wobec małych przedsiębiorstw na szczeblu krajowym i regionalnym 01/06/2004-30/09/2004 Część I. Informacje ogólne Kraj AT- Austria 9 (4.5) BE
Bardziej szczegółowoEdukacja włączająca w praktyce szkolnej
Edukacja włączająca w praktyce szkolnej (indywidualny tok, indywidualne nauczanie, indywidualna ścieżka, indywidualizacja nauczania) Anna Zych indywidualne nauczanie indywidualne nauczanie Forma nauczania
Bardziej szczegółowoPROCEDURA ORGANIZACJI I ZAKRES ZADAŃ ZESPOŁU
PROCEDURA ORGANIZACJI I ZAKRES ZADAŃ ZESPOŁU DS. POMOCY PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNEJ W ZESPOLE SZKOLNO-PRZEDSZKOLNYM W KRUSZYNIE Na podstawie rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada
Bardziej szczegółowoSytuacja kobiet 50+ na europejskim rynku pracy. Iga Magda Instytut Badań Strukturalnych 13.01.2014
Sytuacja kobiet 50+ na europejskim rynku pracy Iga Magda Instytut Badań Strukturalnych 13.01.2014 Zatrudnienie w UE: kobiety a mężczyźni Zatrudnienie kobiet rosło przy spadających wskaźnikach zatrudnienia
Bardziej szczegółowoDiagramy europejskich systemów edukacji 2017/18. Eurydice 2018
Diagramy europejskich systemów edukacji 2017/18 Eurydice 2018 Diagramy europejskich systemów edukacji 2017/18 Niniejsza publikacja powstała na podstawie informacji zawartych w opracowaniu The Structure
Bardziej szczegółowoUrząd Komunikacji Elektronicznej Departament Analiz Rynku Telekomunikacyjnego. Warszawa, kwiecień 2008 r. 1/16
Analiza penetracji rynku telefonii ruchomej w Polsce na tle pozostałych krajów Europy. Warszawa, kwiecień 2008 r. 1/16 Spis treści 1. Cel, zakres analizy...3 2. Polska w latach 1997-2007...4 2.1. Metoda
Bardziej szczegółowoPerspektywa europejska rynku energii. Prof. Krzysztof Żmijewski Sekretarz Generalny. Rynek Energii w Polsce r.
SPOŁECZNA RADA NARODOWEGO PROGRAMU REDUKCJI EMISJI Perspektywa europejska rynku energii Prof. Krzysztof Żmijewski Sekretarz Generalny Rynek Energii w Polsce 13.4.211 r. Warszawa Społeczna Rada NPRE Struktura
Bardziej szczegółowoWspółpraca, informacja, produkty działalność Polskiego Biura Eurydice. Magdalena Górowska-Fells Polskie Biuro Eurydice
Współpraca, informacja, produkty działalność Polskiego Biura Eurydice Magdalena Górowska-Fells Polskie Biuro Eurydice EURYDICE sieć informacji o edukacji w Europie WSPÓŁPRACA I INFORMACJA PRZETWARZANIE
Bardziej szczegółowoZakończenie Summary Bibliografia
Spis treści: Wstęp Rozdział I Zakresy i ich wpływ na pojmowanie bezpieczeństwa wewnętrznego 1.1. Zakresy pojmowania bezpieczeństwa wewnętrznego 1.1.1. Zakres wąski bezpieczeństwa wewnętrznego 1.1.2. Zakres
Bardziej szczegółowotemat numeru [ Magdalena Górowska-Fells ]
nauczyciel kontekst [ Magdalena Górowska-Fells ] Uczniowie rozpoczynają naukę języków obcych w coraz młodszym wieku. Coraz więcej dzieci uczy się obowiązkowo dwóch języków obcych. Europejski System Opisu
Bardziej szczegółowoPROJEKT OBNIŻENIA WIEKU SZKOLNEGO REFORMA EDUKACJI W LATACH
PROJEKT OBNIŻENIA WIEKU SZKOLNEGO REFORMA EDUKACJI W LATACH 2009-2012 W przeważającej większości państw Europy obowiązek szkolny rozpoczyna się w wieku 6 lat, ale istnieją dobre wyjątki. Wcześniej, bo
Bardziej szczegółowoPŁACA MINIMALNA W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ
10.05.2018 Informacja prasowa portalu Pytania i dodatkowe informacje: tel. 12 423 00 45 media@sedlak.pl PŁACA MINIMALNA W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ Wysokość płacy minimalnej jest tematem wielu dyskusji.
Bardziej szczegółowoOgólnoeuropejskie badanie opinii publicznej na temat zdrowia i bezpieczeństwa w pracy
Ogólnoeuropejskie badanie opinii publicznej na temat zdrowia i bezpieczeństwa w pracy Reprezentatywne wyniki z 2 państw członkowskich Unii Europejskiej Pakiet obejmujący wyniki dla 2 państw UE i dla Polski
Bardziej szczegółowoLOBUS Pracownia Diagnozy i Terapii Dziecka w Suchej Beskidzkiej działa na podstawie AKTÓW PRAWA OŚWIATOWEGO
LOBUS Pracownia Diagnozy i Terapii Dziecka w Suchej Beskidzkiej działa na podstawie AKTÓW PRAWA OŚWIATOWEGO Pracownia jest wpisana do rejestru niepublicznych szkół i placówek Starosty Suskiego pod numerem
Bardziej szczegółowohttp://www.kph.org.pl/publikacje/raport_sw_2010.pdf http://rszarf.ips.uw.edu.pl/pdf/swdodatek.pdf http://rszarf.ips.uw.edu.pl/pdf/prezentacjasw.
http://www.kph.org.pl/publikacje/raport_sw_2010.pdf http://rszarf.ips.uw.edu.pl/pdf/swdodatek.pdf http://rszarf.ips.uw.edu.pl/pdf/prezentacjasw.pdf Skrajne ubóstwo Skrajne ubóstwo dochody poniżej 443 zł
Bardziej szczegółowoZmiany w programie związane z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej Poradnik Użytkownika
Zmiany w programie związane z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej Poradnik Użytkownika River Sp. z o.o. 30-133 Kraków, ul. Juliusza Lea 210 B; tel. (0-12) 638-66-55, fax. (0-12) 636-97-36, e-mail:
Bardziej szczegółowoPodejście do uczenia się osób starszych w polityce LLL w Europie i w Polsce
Podejście do uczenia się osób starszych w polityce LLL w Europie i w Polsce Konferencja Fundacji Rozwoju Systemu Edukacji pn.: Kompetencja UMIEJĘTNOŚĆ UCZENIA SIĘ w kontekście Europejskiego Roku Aktywności
Bardziej szczegółowoWarszawa, dnia 25 czerwca 2013 r. Poz. 724 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA FINANSÓW 1) z dnia 17 czerwca 2013 r.
DZIENNIK USTAW RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Warszawa, dnia czerwca 0 r. Poz. 7 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA FINANSÓW ) z dnia 7 czerwca 0 r. w sprawie informacji podsumowującej o dokonanych wewnątrzwspólnotowych
Bardziej szczegółowo2. Program opracowuje się na okres, na jaki zostało wydane orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, nie dłuższy jednak niż etap edukacyjny.
ZMIANY wprowadzone na Radzie 24 lutego 2016r 32. ust.1 o treści: W szkole powołuje się zespoły ds. pomoc psychologiczno pedagogicznej dla uczniów posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego
Bardziej szczegółowoREGULAMIN WYJAZDÓW STUDENTÓW
REGULAMIN WYJAZDÓW STUDENTÓW Wszechnicy Polskiej Szkoły Wyższej w Warszawie na praktykę (SMP) - (Student Mobility Placement) ERASMUS+ KA 1 MOBILNOŚĆ AKADEMICKA POSTANOWIENIA OGÓLNE: 1. W ramach programu
Bardziej szczegółowoZróżnicowanie regionalne PKB na 1 mieszkańca według PPP na poziomie NTS 3
GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY URZĄD STATYSTYCZNY W KATOWICACH Wskaźniki Zrównoważonego Rozwoju. Moduł krajowy Więcej informacji: w kwestiach merytorycznych dotyczących: wskaźników krajowych oraz na poziomie
Bardziej szczegółowoKluczowe dane dotyczące. wczesnej edukacji. i opieki w Europie. Raport Eurydice i Eurostatu. Wydanie 2014. Edukacja i szkolenie
Kluczowe dane dotyczące wczesnej edukacji Raport Eurydice i Eurostatu i opieki w Europie Wydanie 2014 Edukacja i szkolenie Kluczowe dane dotyczące wczesnej edukacji i opieki w Europie Wydanie 2014 Raport
Bardziej szczegółowoOrganizacja pomocy psychologiczno - pedagogicznej w Szkole Podstawowej nr 2 w Sandomierzu
Organizacja pomocy psychologiczno - pedagogicznej w Szkole Podstawowej nr 2 w Sandomierzu Dokument przygotowany w oparciu o: Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 17 listopada 2010
Bardziej szczegółowoLekcje z PISA Maciej Jakubowski Evidence Institute Uniwersytet Warszawski
Lekcje z PISA 2015 Maciej Jakubowski Evidence Institute Uniwersytet Warszawski Grudzień 2016 Po co nam PISA? To największe badanie umiejętności uczniów na świecie Dostarcza nie tylko rankingów Przede wszystkim
Bardziej szczegółowoWynagrodzenie minimalne w Polsce i w krajach Unii Europejskiej
Wynagrodzenie minimalne w Polsce i w krajach Unii Europejskiej Płaca minimalna w krajach unii europejskiej Spośród 28 państw członkowskich Unii Europejskiej 21 krajów posiada regulacje dotyczące wynagrodzenia
Bardziej szczegółowoDiagramy europejskich systemów edukacji 2017/18. Eurydice 2018
Diagramy europejskich systemów edukacji 2017/18 Eurydice 2018 Diagramy europejskich systemów edukacji 2017/18 Niniejsza publikacja powstała na podstawie informacji zawartych w opracowaniu The Structure
Bardziej szczegółowoPoczątkowe wynagrodzenia nauczycieli nie są atrakcyjne - wyniki sprawozdania
KOMISJA EUROPEJSKA KOMUNIKAT PRASOWY Początkowe wynagrodzenia nauczycieli nie są atrakcyjne - wyniki sprawozdania Bruksela, dnia 4 października 2011 r. W niemal wszystkich państwach europejskich podstawowe
Bardziej szczegółowoSTATUT PRZEDSZKOLA NR 11 w SIEMIANOWICACH ŚL.
Załącznik nr 1 do Statutu Przedszkola nr 11 w Siemianowicach Śl. Warunki organizowania pomocy psychologiczno pedagogiczna dla dzieci w Przedszkolu nr 11 w Siemianowicach śl. zgodnie z rozporządzeniem Ministra
Bardziej szczegółowoInternet szerokopasmowy dla wszystkich Europejczyków: Komisja rozpoczyna debatę na temat przyszłości usługi powszechnej
IP/08/1397 Bruksela, dnia 25 września 2008 r. Internet szerokopasmowy dla wszystkich Europejczyków: Komisja rozpoczyna debatę na temat przyszłości usługi powszechnej W jaki sposób UE może zapewnić wszystkim
Bardziej szczegółowoWniosek DECYZJA RADY. ustalająca skład Komitetu Regionów
KOMISJA EUROPEJSKA Bruksela, dnia 11.6.2014 r. COM(2014) 226 final 2014/0128 (NLE) Wniosek DECYZJA RADY ustalająca skład Komitetu Regionów PL PL UZASADNIENIE 1. KONTEKST WNIOSKU Artykuł 305 Traktatu o
Bardziej szczegółowoAktywność zawodowa osób starszych w wybranych krajach Unii Europejskiej
Aktywność zawodowa osób starszych w wybranych krajach Unii Europejskiej dr Ewa Wasilewska II Interdyscyplinarna Konferencja Naukowa Społeczne wyzwania i problemy XXI wieku. STARZEJĄCE SIĘ SPOŁECZEŃSTWO
Bardziej szczegółowo