Międzynarodowe prawo środowiska

Transkrypt

1

2 Międzynarodowe prawo środowiska

3

4 Międzynarodowe prawo środowiska wybór i wprowadzenie Maria M. Kenig-Witkowska przepisy z wprowadzeniem Warszawa 2009

5 Wydawca: Anna Hara Redaktor prowadzący: Anna Hara Sk³ad, ³amanie: Sławomir Sobczyk Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2009 ISBN: Wydane przez: Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. Redakcja Książek Warszawa, ul. Płocka 5a tel. (022) Kraków, ul. Zacisze 7 tel. (012) ksiazki@wolterskluwer.pl Księgarnia internetowa

6 Spis treści Przedmowa... 9 Tendecje w rozwoju międzynarodowego prawa środowiska. Uwagi z perspektywy powszechnego prawa międzynarodowego Zagadnienia ogólne, pojęcia i definicje Aksjologia zobowiązań prawnomiędzynarodowych w dziedzinie środowiska Źródła i akty prawa środowiska Zasady Zagadnienia przestrzegania prawa, rozstrzygania sporów i odpowiedzialności za środowisko Prawo człowieka do środowiska Konkluzje Rozdział I. Zasady ogólne międzynarodowego obrotu prawnego w dziedzinie środowiska Deklaracja sztokholmska z 1972 r. w sprawie środowiska człowieka...53 Konwencja z 1972 r. w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego Deklaracja z Rio de Janeiro z 1992 r. w sprawie środowiska i rozwoju Rozdział II. Dostęp do informacji i ocena oddziaływania na środowisko Konwencja z Espoo z 1991 r. o ocenach oddziaływania na środowisko w kontekście trangranicznym Konwencja z Aarhus z 1998 r. o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska

7 Spis treści Rozdział III. Ochrona atmosfery Konwencja genewska z 1979 r. w sprawie transgranicznego zanieczyszczania powietrza na dalekie odległości Konwencja wiedeńska z 1985 r. o ochronie warstwy ozonowej Protokół montrealski z 1987 r. w sprawie substancji zubożających warstwę ozonową Ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych z 1992 r. w sprawie zmian klimatu Protokół z Kioto z 1997 r. do Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu Rozdział IV. Ochrona środowiska morskiego Układ z 1971 r. o zakazie umieszczania broni jądrowej i innych rodzajów broni masowej zagłady na dnie mórz i oceanów oraz w jego podłożu Konwencja z 1972 r. o zapobieganiu zanieczyszczaniu mórz przez zatapianie odpadów i innych substancji Konwencja z 1973 r. o zapobieganiu zanieczyszczenia morza przez statki Konwencja z 1982 r. o prawie morza Rozdział V. Ochrona różnorodności biologicznej Konwencja z Ramsar z 1971 r. o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego Konwencja bońska z 1979 r. o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt Konwencja z 1992 r. o różnorodności biologicznej Protokół kartageński z 2000 r. o bezpieczeństwie biologicznym do Konwencji z 1992 r. o różnorodności biologicznej Rozdział VI. Niebezpieczne odpady/awarie przemysłowe Konwencja bazylejska z 1989 r. o kontroli transgranicznego przemieszczania i usuwania odpadów niebezpiecznych Konwencja z 1992 r. w sprawie transgranicznych skutków awarii przemysłowych Rozdział VII. Działania zbrojne i środowisko Konwencja z 1977 r. o zakazie używania technicznych środków oddziaływania na środowisko w celach militarnych lub jakichkolwiek innych celach wrogich

8 Spis treści Protokół I dodatkowy z 1977 r. do Konwencji genewskich dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych Konwencja z 1980 r. o zakazie lub ograniczaniu użycia pewnych broni konwencjonalnych, które mogą być uważane za powodujące nadmierne cierpienia lub mające niekontrolowane skutki Rozdział VIII. Handel międzynarodowy i środowisko Konwencja z 1973 r. o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem Układ ogólny w sprawie ceł i handlu (GATT) z 1947/94 r Porozumienie z 1994 r. ustanawiające światową organizację handlu (WTO) Porozumienie z 1994 r. w sprawie barier technicznych w handlu Porozumienie z 1994 r. w sprawie stosowania środków sanitarnych i fitosanitarnych Rozdział IX. Odpowiedzialność za szkody w środowisku Konwencja wiedeńska z 1963 r. o odpowiedzialności cywilnej za szkodę jądrową Konwencja z 1972 r. o odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez obiekty kosmiczne Międzynarodowa konwencja z 1992 r. o odpowiedzialności cywilnej za szkody spowodowane zanieczyszczeniem olejami Chronologiczny spis dokumentów Wybrana literatura

9

10 Przedmowa Wybór dokumentów z dziedziny międzynarodowego prawa środowiska obejmuje przepisy najważniejszych aktów prawnych dotyczących tej dziedziny obrotu prawnomiędzynarodowego. Jest on przeznaczony dla wszystkich zainteresowanych prawem środowiska, studiujących i stosujących prawo międzynarodowe w praktyce, w szczególności międzynarodowe prawo środowiska i generalnie prawo środowiska, ponieważ zgodnie z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej umowy międzynarodowe są źródłem prawa obowiązującego na jej terytorium. Zamierzeniem przyświecającym dokonanemu wyborowi było zgromadzenie w jednej publikacji aktów prawnych, które są zazwyczaj analizowane przy okazji studiowania i stosowania norm międzynarodowego prawa środowiska. Rzecz oczywista, dokonany wybór nie ma charakteru wyczerpującego, zważywszy m.in. na fakt, że liczba wielostronnych umów międzynarodowych w dziedzinie środowiska już dawno przekroczyła pięćset. Przy wyborze dokumentów kierowano się przede wszystkim kryterium reprezentatywności i znaczenia wybranych dokumentów dla praktyki międzynarodowej oraz tym, iż zawarte w nim umowy wielostronne zostały ratyfikowane przez Polskę i w ten sposób znalazły się w katalogu źródeł prawa obowiązującego w Rzeczpospolitej Polskiej. Podział na działy chronione normami międzynarodowego prawa środowiska wynika z praktyki obrotu prawnomiędzynarodowego uwzględniającej możliwie najbardziej powszechny charakter tych norm. Ze względu na obszerność niektórych umów międzynarodowych w zbiorze znalazły się jedynie wyciągi z cytowanych przepisów, które miały znaczenie dla dokonanego podziału rzeczowego. Z tego też powodu pominięto te załączniki do traktatów międzynarodowych, które ze względu na zawarte w nich standardy techniczne mają niewielkie znaczenie dla analizy prawniczej cytowanych dokumentów. 9

11 Przedmowa Wybrane dokumenty zostały poprzedzone wprowadzeniem omawiającym tendencje w rozwoju systemu norm międzynarodowego prawa środowiska. Przy wyborze analizowanych problemów międzynarodowego prawa środowiska kierowano się z jednej strony katalogiem zagadnień systemowych powszechnego prawa międzynarodowego, z drugiej zaś odpowiednio długim okresem występowania tych tendencji w praktyce międzynarodowego prawa środowiska oraz poglądami doktryny. Stając przed wyborem między umieszczeniem w zbiorze możliwie dużej liczby reprezentatywnych dokumentów międzynarodowych a ograniczeniem zbioru na rzecz omówienia zawartości rzeczowej regulacji dotyczących poszczególnych działów, wybrano pierwszy wariant. Teksty cytowanych w zbiorze umów międzynarodowych pochodzą z Dziennika Ustaw, jako formalnego źródła prawa obowiązującego w Rzeczpospolitej Polskiej i nie zostały poddane żadnemu procesowi korekty gramatycznej, semantycznej czy innej. Teksty pozostałych dokumentów zawartych w zbiorze pochodzą ze źródeł w nich wskazanych. W spisie treści i chronologicznym wykazie dokumentów podano ich zwyczajowo używane nazwy. Warszawa, luty 2009

12 Tendecje w rozwoju międzynarodowego prawa środowiska Uwagi z perspektywy powszechnego prawa międzynarodowego 1. Zagadnienia ogólne, pojęcia i definicje W 1991 r. w nocie redakcyjnej do specjalnego wydania Harvard Law Review redaktorzy napisali, że pod koniec lat osiemdziesiątych międzynarodowe prawo środowiska pojawiło się jako odrębna dyscyplina akademicka, tym samym rozpoczynając w doktrynie dyskusję o jej charakterze w porządku prawnomiędzynarodowym 1. Z przebiegu tej dyskusji wynika, że pogląd o odrębności międzynarodowego prawa środowiska, jako dyscypliny akademickiej, nie jest generalnie podzielany w piśmiennictwie prawnomiędzynarodowym. Doktryna ostrożnie podchodzi do takich zdecydowanych kwalifikacji, pozostając przy koncepcji jedności prawa międzynarodowego, jako dyscypliny naukowej, równocześnie wskazując na elementy szczególnej podstawy metodologicznej badania obrotu prawnomiędzynarodowego związanego z materią prawa środowiska. Stanowisko takie potwierdza praktyka, posługująca się partykularnymi metodami i środkami regulacji oraz mechanizmami przestrzegania prawa ze względu na zazwyczaj bardzo techniczny charakter norm prawa środowiska. W doktrynie prawa międzynarodowego powszechnie uważa się, że międzynarodowe prawo środowiska jest gałęzią prawa międzynarodowego dającą się wyodrębnić ze względu na kryterium przedmiotowe, którym jest dość ogólnie zdefiniowane środowisko, oraz ze względu na metodę 1 Harvard Law Review Editors, Developments in the Law: International Environmental Law, Harvard Law Review

13 Tendecje w rozwoju międzynarodowego prawa środowiska regulacji. W stosunku do pojęcia powszechnego prawa międzynarodowego pozostaje ono w podobnym związku, jak np. międzynarodowe prawo handlowe, międzynarodowe prawo ochrony praw człowieka czy międzynarodowe prawo morza. W prawie międzynarodowym nie ma normy, która generalnie definiowałaby pojęcie środowiska. Dzieje się tak zapewne dlatego, że terminu tego można by użyć dla określenia szerokiego spektrum zagadnień od biosfery po najmniejszy organizm. Wśród definicji słownikowych znajdujemy takie określenia, jak np. coś co nas otacza, czy bardziej rozbudowane cały kompleks czynników glebowych, klimatycznych i biologicznych, które wpływają na organizm lub ekosystem i ostatecznie decydują o ich formie i przetrwaniu, czy też całość społecznych i kulturowych uwarunkowań wpływających na życie jednostki lub wspólnoty 2. Albo po prostu otoczenie 3. W opublikowanym w 1969 r. tzw. Raporcie U Thanta w sprawie środowiska człowieka czytamy, że środowisko to fizyczne i biologiczne otoczenie człowieka, bez względu na to, czy chodzi o środowisko naturalne, czy też środowisko będące wynikiem działalności ludzkiej 4. Deklaracja Sztokholmska z 1972 r. definiuje środowisko człowieka, jako dające mu fizyczne utrzymanie i dostarczające możliwości intelektualnego, duchowego, moralnego i społecznego rozwoju, dodając, że obydwa aspekty środowiska, naturalne i stworzone przez człowieka, są istotne dla jego dobrobytu oraz korzystania z jego podstawowych praw 5. Światowa Komisja ds. Środowiska i Rozwoju zaproponowała jeszcze bardziej ogólne podejście do definicji środowiska, określając je jako to, gdzie wszyscy żyjemy 6. Brak ogólnej definicji normatywnej środowiska sprawia, że niektóre akty prawa międzynarodowego definiują to pojęcie na użytek przepisów danego aktu prawnego, co prowadzi do konstruowania definicji wymieniających poszczególne elementy środowiska. Na przykład Konwencja z 1988 r. dotycząca korzystania z zasobów naturalnych Antarktydy, definiując szkodę w środowisku Antarktydy, określa ją jako każde oddziaływanie na ożywione lub nieożywione składniki tego środowiska lub ekosystem, 2 Zob. Webster s New World Dictionary, 3th College Ed., Zob. Concise Dictionary, 7 th. ed. 4 Zob. Raport U Thanta, UN-CES-XLVII, E/4667. Szerzej na ten temat K. Kocot, Prawnomiędzynarodowe zasady sozologii, Warszawa Wrocław 1977, s. 55 i nast. 5 Zob. Report of the United Nations Conference on the Human Environment 1972, doc. A/Conf. 48/14 rev Zob. Raport WCED, Our Common Future, Oxford

14 1. Zagadnienia ogólne, pojęcia i definicje łącznie ze szkodą dla atmosfery lub życia w morzu albo na lądzie. Warto zauważyć, że nawet takie wielostronne traktaty międzynarodowe, jak Konwencja z 1982 r. o prawie morza, nie definiują tego pojęcia w stosunku do mórz i oceanów, chociaż wydaje się, że powszechne rozumienie środowiska morskiego w doktrynie i praktyce jest dość jednoznaczne i obejmuje atmosferę nad morzem i samo morze. Innym przykładem tego rodzaju definicji wynikających z partykularnych regulacji przedmiotowych jest definicja zawarta w art. 1 Konwencji wiedeńskiej z 1985 r. o ochronie warstwy ozonowej, definiująca pojęcie szkodliwego wpływu na środowisko, jako zmiany w fizycznym środowisku lub biocie, łącznie ze zmianami klimatu, które mają szkodliwy wpływ na życie i zdrowie człowieka, lub na ekosystemy i materiały użyteczne dla ludzkości. W literaturze prawnomiędzynarodowej wyróżnia się na ogół trzy okresy rozwoju międzynarodowego prawa środowiska, którym towarzyszy rozwój aksjologii tej gałęzi prawa: pierwszy okres rozwoju norm prawa międzynarodowego regulujących materie związane ze środowiskiem, określany jako okres tradycyjnych norm prawa międzynarodowego, poprzedzający Konferencję Narodów Zjednoczonych w sprawie środowiska człowieka (Sztokholm 1972 r.); drugi okres nowoczesnych norm, które kształtowały prawo środowiska w okresie od 1972 r. do 1992 r., tj. do Konferencji Narodów Zjednoczonych w sprawie środowiska i rozwoju (Rio de Janeiro); trzeci okres po Konferencji w Rio de Janeiro, który ujawnia kolejne nowe trendy i tendencje w rozwoju międzynarodowego prawa środowiska 7. W związku z proponowanym w doktrynie podziałem na okresy rozwoju norm międzynarodowego prawa środowiska nasuwa się kilka uwag. Otóż nie wydaje się, żeby podział ten oznaczał, iż istnieją daty przełomowe powodujące dyskontynuację procesów rozwoju norm tego prawa podjętych w kolejnych okresach, a normy prawa międzynarodowego, których nie nazywano wcześniej normami prawa środowiska, a które regulowały obrót prawny w tej dziedzinie, pozostawały poza zespołem norm tego prawa tylko dlatego, że powstały wcześniej, jak to się niekiedy sugeruje 8. Nawet jeżeli uznać, że przyjęte daty stanowią cezurę czasową dla etapów 7 Nieco inaczej, bo dwa okresy rozwoju międzynarodowego prawa środowiska (okres pierwszy po 1972 r., drugi po 1992 r.), wyróżnia np. J. Ciechanowicz, Międzynarodowe prawo ochrony środowiska, Warszawa 1999, s Zob. np. komentarze dotyczące wyroku arbitrażowego w sprawie Trail Smelter Arbitration, American Journal of International Law, vol

15 Tendecje w rozwoju międzynarodowego prawa środowiska rozwoju norm międzynarodowego prawa środowiska, to wydaje się, że okres określany jako okres rozwoju tradycyjnych norm tego prawa zakończył się w 1969 r. Raportem w sprawie środowiska człowieka, w którym zaprezentowano nowe podejście aksjologiczne do spraw środowiska jako dobra wspólnego, którego ochrona jest obowiązkiem społeczności międzynarodowej i każdego człowieka 9. Wynikiem dynamicznego rozwoju międzynarodowego prawa środowiska w ostatnim dwudziestoleciu jest ogromna liczba aktów prawnych o różnym charakterze, co wiąże się z zachodzącymi w tym okresie zmianami w podejściu do przedmiotu regulacji. Poglądy doktryny, co do tego, czy mamy już do czynienia z niezależną dziedziną prawa, czy nową gałęzią prawa międzynarodowego publicznego, dziedziną prawa międzynarodowego czy podsystemem, a może samodzielną dyscypliną akademicką są podzielone zarówno gdy chodzi o system prawa międzynarodowego, jak też wewnętrznego 10. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest niewątpliwie brak systemowej jedności tych norm, niepodejmowanie prób ich kodyfikacji, wreszcie nie do końca określony przedmiot regulacji, czego przykładem w nauce polskiej jest operowanie niemal wyłącznie terminem międzynarodowego prawa ochrony środowiska, co wydaje się być nie do końca uzasadnione, bowiem normy tego prawa dotyczą w ogóle obrotu prawnego związanego ze środowiskiem, którego zasadą generalną jest wprawdzie ochrona środowiska, ale które regulują wiele innych zagadnień prawnomiędzynarodowych, takich jak np. szerokie spektrum zagadnień rozwoju społecznego i gospodarczego 11. Należy również zauważyć, że międzynarodowe prawo środowiska nie jest jedynie domeną prawa międzynarodowego publicznego, ale też prawa prywatnego międzynarodowego. Można więc powiedzieć, że międzynarodowe prawo środowiska, tak jak je można obecnie określić, to zespół norm, na które składają się regulacje międzynarodowe 9 Raport U Thanta, j.w. 10 Zob. np. S. Bell, D. McGillivray, Environmental Law, Oxford 2006; P.W. Birnie, A.E. Boyle, International Law and the Environment, Oxford 2002; D. Hunter, J. Salzman, D. Zaelke, International Environmental Law and Policy, New York 2002; A.C. Kiss, J.P. Beurier, Droit International de L Environment, Paris 2001; A. Kiss, D. Shelton, Manual of European Environmental Law, Cambridge 1999; P. Sands, Principles of International Environmental Law, Cambridge 2003; J. Ciechanowicz, Międzynarodowe prawo ochrony środowiska...; J. Pieńkos, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2004; M.N. Shaw, Prawo międzynarodowe, Warszawa Zob. np. J. Ciechanowicz, Międzynarodowe prawo ochrony środowiska..., s. 12 i nast.; J. Pieńkos, Prawo międzynarodowe publiczne..., s. 618 i nast. 14

16 1. Zagadnienia ogólne, pojęcia i definicje publicznoprawne i prywatnoprawne mające za przedmiot obrót prawny w dziedzinie środowiska 12. W kontekście rozważań o skomplikowanej i wielowątkowej strukturze norm prawa środowiska należy też zwrócić uwagę na wpływ krajowych systemów prawa środowiska na rozwój norm międzynarodowych w tej dziedzinie, który może być postrzegany nawet jako impuls sprawczy innowacji w rozwoju norm tego prawa 13. Ponadto, ze względu na szczególnie kompleksowy charakter materii regulacji, trudno jest niekiedy w sposób jednoznaczny oddzielić działania międzynarodowe od krajowych w implementacji i aplikacji norm prawa środowiska, żeby tylko posłużyć się przykładem regulacji dotyczących zmian klimatu, które są nie tylko elementem zainteresowania i działań polityki zagranicznej państwa, ale angażują niemal każdy sektor jego polityki wewnętrznej, jak np. transport, polityka energetyczna, sektor budowlany, konsumpcja itd. Międzynarodowe prawo środowiska ze względu na charakter norm wyróżnia się też szczególną wielorodnością podmiotów uczestniczących w procesie ich wypracowywania, tworzenia i stosowania. Katalog tych podmiotów obejmuje państwa, organizacje międzynarodowe rządowe i pozarządowe 14, podmioty indywidualne, takie jak business, eksperci techniczni itp. Oczywiście zasadniczymi podmiotami uczestniczącymi w procesie tworzenia i stosowania międzynarodowego prawa środowiska są państwa. Większość korpusu norm tego prawa, czy to w formie traktatów czy aktów tzw. miękkiego prawa, jak np. deklaracje, kodeksy postępowania, powstało w procesie negocjacji międzynarodowych na poziomie państw. Również wprowadzanie tych norm do krajowych porządków prawnych przede wszystkim spoczywa na państwach. 12 Na temat definicji zob. P.W. Birnie, A.E. Boyle, International Law and the Environment Szerzej na ten temat zob. O.R. Young, The Institutional Dimensions of Environmental Change: Fit, Interplay, and Scale, Cambridge Na temat rosnącej roli organizacji pozarządowych w rozwoju międzynarodowego prawa środowiska zob. np. M.D. Varella, Le role des organizations non-governementales dans le developpement du droit international de l environment, Journal du Droit International 2005, no

17 Tendecje w rozwoju międzynarodowego prawa środowiska 2. Aksjologia zobowiązań prawnomiędzynarodowych w dziedzinie środowiska Partykularny charakter norm międzynarodowego prawa środowiska wynika m.in z aksjologicznych podstaw zobowiązań w stosunkach międzynarodowych dotyczących dziedziny środowiska. I tak np. tradycyjne podejście do określenia zobowiązań międzynarodowych oparte na zasadzie wzajemności z perspektywy podmiotów prawa międzynarodowego zmienia się na perspektywę wspólnoty międzynarodowej zobowiązanej do ochrony dobra wspólnego, jakim jest środowisko naturalne. W związku z tym należy podkreślić, że nastąpiły też istotne zmiany w określeniu przedmiotu zobowiązań, który dotyczy nie tylko środowiska naturalnego, ale też środowiska będącego wytworem człowieka. Warto też zauważyć, że podmiot odpowiedzialny bywa coraz częściej określany, zwłaszcza w preambułach do umów międzynarodowych, jako bliżej niesprecyzowana wspólnota międzynarodowa. Można więc powiedzieć, że współczesne międzynarodowe prawo środowiska wyróżnia się szerszą podstawą aksjologiczną dla regulacji tej sfery stosunków międzynarodowych i nie prezentuje tradycyjnego dla powszechnego prawa międzynarodowego państwo-centrycznego podejścia do norm prawnomiędzynarodowych, których celem jest regulacja stosunków opartych na wzajemności praw i zobowiązań. Zakres problemów międzynarodowych, które reguluje międzynarodowe prawo środowiska, a które często określa się mianem tzw. wspólnej troski, znacznie się rozszerzył w ostatnich kilkunastu latach i obejmuje np. ochronę zasobów naturalnych, które nawet wtedy, gdy znajdują się w obrębie jurysdykcji jednego państwa, służą dobru wspólnemu,, jak np. ochrona różnorodności biologicznej. Chociaż ochrona zasobów różnorodności biologicznej mogłaby być wyłącznie przedmiotem prawa wewnętrznego, to w przypadkach indywidualnych wielu państw niedostatek środków spowodowałby brak takiej ochrony, a w konsekwencji narażenie całej społeczności międzynarodowej na niekorzystne skutki stąd wynikające. Zwłaszcza że nie jest do końca jasne, jak dalece poszczególne państwa mają świadomość powszechnego w skali globalnej obowiązku ochrony tych zasobów. W kategorii wspólna troska mieszczą się też zagadnienia związane z pokoleniową płaszczyzną odniesienia do środowiska, w szczególności z obowiązkami wobec przyszłych pokoleń. Skutki zanieczyszczeń środowiska mają często charakter nieodwracalny, a szkody w środowisku są 16

18 2. Aksjologia zobowiązań prawnomiędzynarodowych w dziedzinie środowiska trudne do naprawienia. Kiedy wymiera jakiś gatunek, strata jest na pewno nieodwracalna, podobnie, jak negatywne skutki zachwianej w ten sposób równowagi ekologicznej. Podobnie, aktualne problemy związane z emisją dwutlenku węgla do atmosfery będą miały konsekwencje dla przyszłych pokoleń. Warto w tym kontekście przypomnieć, że zgodnie z teorią tych kierunków w nauce, które określa się mianem ekonomii ekologicznej, niektórych zasobów naturalnych nie będzie można niczym zastąpić w przyszłości, jak np. systemu klimatu, który jest zasadniczy dla utrzymania życia na Ziemi 15. Jak się wydaje, również pod wpływem rozszerzającego się coraz bardziej zakresu pojęcia wspólnej troski dynamicznie zmienia się też punkt odniesienia norm międzynarodowego prawa środowiska, z antropocentrycznego, w kierunku ekocentrycznego. I tak w 1969 r. ONZ opublikowała tzw. Raport U Thanta zatytułowany Człowiek i środowisko, a Deklaracja Sztokholmska z 1972 r. nosi tytuł Deklaracja Konferencji Narodów Zjednoczonych w sprawie środowiska człowieka, ale już dziesięć lat później została przez społeczność międzynarodową przyjęta Światowa Karta Przyrody, w której czytamy, że każda forma życia jest wyjątkowa, warta poszanowania bez względu na jej wartość dla człowieka, co wskazuje na kierunek ekocentryczny. Na podejście ekocentryczne wskazuje również Protokół z 1991 r. do Układu w sprawie Antarktyki, podobnie jak Konwencja Narodów Zjednoczonych z 1997 r. o prawie nieżeglugowego wykorzystania międzynarodowych cieków wodnych. Śledząc praktykę traktatową, można zauważyć, że pod wpływem kategorii wspólnej troski wysiłki wspólnoty międzynarodowej skierowane są na rozwijanie norm międzynarodowego prawa środowiska opartego na traktatach wielostronnych, zawierających mechanizmy zapewniające ich stosowanie, których stronami powinna być jak największa liczba państw 16. W ostatnim dwudziestoleciu wysiłki te zmierzały przede wszystkim do zmotywowania działania państw, prowadzącego do przestrzegania norm dotyczących np. ochrony bioróżnorodności, przeciwdziałania zmianom klimatu, ochrony warstwy ozonowej itp. Dla skuteczności ich stosowania 15 Szerzej na ten temat zob. P.K. Rao, International Environmental Law and Economics, Blackwell Publishers 2002, passim. 16 Nie mówimy tu o kształtującym się systemie prawa w rozumieniu teorii prawa, a więc kompleksie norm, który posiada wewnętrzną strukturę zróżnicowaną hierarchicznie, niesprzeczną wewnętrznie, wzajemnie powiązaną, oddziałującą korelatywnie, ale, jak na razie, o zespole norm dotyczących podobnego zakresu rzeczowej regulacji. 17

19 Tendecje w rozwoju międzynarodowego prawa środowiska tworzone są specjalne instytucje traktatowe zarządzające mechanizmami traktatu i mające wpływ na postępowanie państw. Koncepcja trwałego rozwoju (sustainable development) wpisuje się do katalogu tych podstaw aksjologicznych postępowego rozwoju prawa międzynarodowego, które wyznaczyły nowe kierunki w rozwoju międzynarodowego prawa środowiska. Opiera się ona na czterech kluczowych elementach, które powinny być brane pod uwagę w procesie prawotwórczym zarówno na poziomie międzynarodowym, jak i na płaszczyźnie krajowej: 1) konieczności uwzględniania potrzeb obecnych i przyszłych pokoleń; 2) zaakceptowania ograniczeń w ich zaspokajaniu, m.in., w eksploatacji zasobów naturalnych; 3) przyjęcia zasady sprawiedliwości międzypokoleniowej w podziale praw i obowiązków; 4) zintegrowanego podejścia do zagadnień rozwoju społeczno-gospodarczego i środowiska. Elementy te tworzą pojęcie trwałego rozwoju, dając podstawę do poszukiwania standardów prawnych dla jego wdrożenia. Pojęcie trwałego rozwoju weszło nie tylko do słownika prawa międzynarodowego, ale również do norm tego prawa, podobnie, jak prawa wewnętrznego państw 17. Znalazło się w dokumentach prawa międzynarodowego w związku z Raportem Światowej Komisji ds. Środowiska i Rozwoju z 1987 r. (WCED), tzw. Raportem Bruntland, chociaż dokument ten nie był pierwszym dokumentem prawa międzynarodowego, który się nim posługiwał 18. Praktyka państw odzwierciedlona w umowach międzynaro- 17 Zob. M.M. Kenig-Witkowska, Koncepcja sustainable development w prawie międzynarodowym, Państwo i Prawo 1998, nr J.w., w niniejszym tekście dla oddania znaczenia terminu sustainable development, posłużono się terminem trwały rozwój, kierując się terminologią oficjalnego tłumaczenia Traktatu o Unii Europejskiej (TUE). Warto zauważyć, że od momentu wprowadzenia terminu sustainable development do obrotu prawnego, pojawiły się też problemy z jego przełożeniem z języka angielskiego na inne języki, w tym na język polski. W języku polskim na jego określenie obowiązuje termin zrównoważony rozwój, co nie wydaje się być odpowiednikiem zawartości semantycznej terminu sustainable development. Do problemów ze znalezieniem właściwego przekładu terminu sustainable development przyznaje się wielu prawników i to nie tylko w Polsce. W polskich aktach prawnych niekonsekwencję w takim jego przekładzie wyraźnie widać na przykładzie tekstu Traktatu o Unii Europejskiej (TUE) i Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (TWE). Użyto w nich bowiem terminu zrównoważony i trwały rozwój na określenie balanced and sustainable development zawarte w art. 2 TUE oraz terminu zrównoważony i stały rozwój na takie samo określenie zawarte w art. 2 TWE, pomi- 18

20 2. Aksjologia zobowiązań prawnomiędzynarodowych w dziedzinie środowiska dowych dotyczących środowiska naturalnego wskazuje bowiem, iż idea sustainability pojawiła się już w orzeczeniu Trybunału Arbitrażowego w sporze między Stanami Zjednoczonymi i Wielką Brytanią 19. Podobnie, wiele wcześniejszych w stosunku do daty ukazania się Raportu Bruntland umów międzynarodowych zawiera ideę sustainability, czego przykładem może być Międzynarodowa Konwencja Wielorybnicza z 1946 r., Afrykańska Karta Przyrody z 1968 r. czy Międzynarodowe Porozumienie dotyczące Tropikalnych Surowców Drzewnych z 1983 r. 20 Warto zauważyć, że są to głównie umowy dotyczące dziedziny środowiska. Z czasem koncepcja trwałego rozwoju pojawiła się również w instrumentach prawnomiędzynarodowych dotyczących innych zagadnień niż przyrodnicze, jak np. IV Konwencja z Lomé, która w artykule 33 zawierała idee wyrażone przez Raport WCED 21. Powszechnie za pierwszy przykład umowy międzynarodowej, która wprowadziła termin trwałego rozwoju, uważa się porozumienie ASEAN u (Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej) z 9 lipca 1985 r. 22 Termin ten został również wprowadzony do Traktatu o Unii Europejskiej z Maastricht z 1992 r. oraz Porozumienia ustanawiającego Światową Organizację Handlu z 1994 r. 23 Dokumenty te dowodzą, że doświadczenia społeczności międzynarodowej w rozwiązywaniu zagadnień rozwoju gospodarczego, które w sferze rozwiązań prawnych zaowocowały m.in. Deklaracją ONZ z 1986 r. o Prawie do Rozwoju, przyczyniły się niewątpliwie do zaakceptowania przez tę społeczność poglądu o konieczności kompleksowego podejścia do zagadnień rozwoju i dołączenia do listy kwalifikatorów pojęcia rozwój elementów dotyczących środowiska naturalnego 24. Pojawienie się w prawie międzynarodowym koncepcji trwałego rozwoju znalazło szybki i szeroki oddźwięk w literaturze prawniczej. Autorem jednej z pierwszych prawnomiędzynarodowych analiz tej koncepcji mo faktu, że termin ten znalazł w Konstytucji w brzmieniu zrównoważony rozwój. Zob. więcej na ten temat, M.M. Kenig-Witkowska, Sustainable Development in Polish Law, w: N. Shrijver, F. Weiss, International Law and Sustainable Development; Principle and Practice, Leiden, Boston Behring Sea Fur Arbitration (Great Britain v. United States), Moore s International Arbitration 755(1893) United Nations Treaty Series 72; 1001 United Nations Treaty Series 4; UN Doc.TD/TIM- BER/11 Rev.1/ International Legal Materials 783 (1990). 22 ASEAN Documents Series , ASEAN Secretariat, Jakarta, International Legal Materials 1480 (1993); Official Journal of the European Communities 1992, C191(29 July 1992) s. 1; 33 International Legal Materials 1 (1994). 24 Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ, doc. A/Res/41/

21 Tendecje w rozwoju międzynarodowego prawa środowiska był ówczesny Prezes Trybunału Haskiego, sędzia Nagendra Singh, który podejmując próbę zdefiniowania statusu tego pojęcia w prawie międzynarodowym określił je mianem zasady prawa międzynarodowego i prawnomiędzynarodowego imperatywu dla wszelkiej działalności normatywnej dotyczącej rozwoju społeczno-gospodarczego 25. Literatura prawnicza dotycząca problematyki trwałego rozwoju opublikowana w latach osiemdziesiątych i na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia charakteryzuje się próbami oceny Raportu WCED z punktu widzenia konstrukcji doktryny czy też filozofii uzasadniającej potrzebę wprowadzenia nowego modelu rozwoju do sfery normatywnej stosunków międzynarodowych, uwzględniającego konieczność ochrony środowiska i brania pod uwagę uwarunkowań społecznych procesów rozwoju. Warto przypomnieć, że Raport WCED ukazał się krótko po przyjęciu przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Deklaracji o Prawie do Rozwoju i dlatego też pierwsze prace dotyczące problematyki trwałego rozwoju omawiały ją w kontekście prawa do rozwoju. Dynamiki toczącej się wówczas dyskusji przydało przygotowanie do konferencji tzw. Szczytu Ziemi w 1992 r., a później prace inspirowane przez Komisję Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Trwałego Rozwoju 26. Celem konferencji było m.in. zwrócenie uwagi społeczności międzynarodowej na istnienie ścisłych związków między zachodzącymi na świecie alarmującymi zmianami w środowisku naturalnym a prowadzoną przez państwa polityką rozwoju gospodarczego. Konkluzją zaś było wyrażone w dokumentach stanowisko państw, zakładające, że światowa gospodarka musi zaspokajać potrzeby i wymagania ludzi, ale rozwój ten powinien mieścić się w granicach ekologicznej wytrzymałości Ziemi. W czasie Konferencji w Rio de Janeiro z 1992 r. uchwalono dwie deklaracje w sprawie środowiska i rozwoju oraz o ochronie lasów. Przyjęto też dwie konwencje międzynarodowe Ramową Konwencję Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu oraz Konwencję o różnorodności biologicznej. Wreszcie przyjęto tzw. Globalny Program Działań, powszechnie znany jako Agenda 21, w którym wskazano najważniejsze globalne problemy w dziedzinach środowiska i rozwoju oraz sposoby ich rozwiązywania. 25 N. Singh, Sustainable Development as a Principle of International Law, passim, w: International Law and Development, P. de Waart, P. Peters, E. Denters (eds.), Derdrecht Boston London Report of the United Nations Conference on Environment and Development, Rio de Janeiro 3 14 June 1992 (UNCED Report), vol. I, Res. 1, Annex II. 20

22 2. Aksjologia zobowiązań prawnomiędzynarodowych w dziedzinie środowiska Pięć lat po Szczycie w Rio de Janeiro odbyła się w Nowym Jorku specjalna sesja Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych nazwana Rio+ 5, poświęcona bilansowi wyników uzgodnień przyjętych na Konferencji w Rio de Janeiro i wytyczeniu kierunków działań na następne lata. Wynikiem konferencji był dokument zatytułowany Program dalszego wdrażania Agendy 21. W dokumencie tym stwierdzono m.in., że wprawdzie globalna katastrofa ekologiczna nie stanowi bezpośredniego zagrożenia i nawet można mówić o pozytywnych wskaźnikach dotyczących środowiskowego komponentu wprowadzania koncepcji trwałego rozwoju, ale postępy w wielu dziedzinach wdrażania Agendy 21 są dalekie od zadowalających, notuje się nawet regres, w takich sprawach jak np. poprawa poziomu zdrowia, walka z ubóstwem, wprowadzanie właściwych wzorców konsumpcji, zapobieganie pustynnieniu, stan wód, lasów, zanieczyszczenie atmosfery itd. 27 Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych podczas 55. sesji przyjęło rezolucję o zorganizowaniu kolejnej konferencji w 2002 r. 28, oficjalnie nazwanej Szczytem Ziemi na rzecz trwałego rozwoju, który odbył się w 2002 r. w Johannesburgu. W rezolucji tej wezwano państwa do przygotowania raportów oceniających postępy w realizacji Agendy 21 w okresie dziesięciu lat dzielących Konferencję w Johannesburgu od Konferencji w Rio de Janeiro. Zdecydowano również, że Szczyt Rio+10 określi zadania niezbędne dla dalszego wdrażania Agendy 21, w szczególności w tych obszarach, które wymagają najpilniejszych działań i największych wysiłków. Z prawnomiędzynarodowego punktu widzenia znaczenie obu konferencji polegało przede wszystkim na próbie dokonania oceny możliwości sformułowania ogólnych praw i zobowiązań państw we wdrażaniu koncepcji trwałego rozwoju do prawa międzynarodowego i praktyki międzynarodowej oraz wewnętrznej państw. Efektem tych działań miało być sporządzenie katalogu zasad pomocnych w implementacji koncepcji trwałego rozwoju do powszechnej praktyki stosunków międzynarodowych. Warto zaznaczyć, że w zasadzie od początku toczącej się dyskusji na temat koncepcji trwałego rozwoju istniała w doktrynie zgoda co to tego, że jej podstawą, a więc również normą prawa środowiska, powinna być zasa- 27 Zob. UN General Assembly, Doc. A/RES/S-19/2, Programme for Further Implementation of Agenda Zob. A/Res/55/199, Ten-year review of progress achieved in the implementation of the outcome of the United Nations Conference on Environment and Development. 21

23 Tendecje w rozwoju międzynarodowego prawa środowiska da międzypokoleniowej sprawiedliwości 29. Wiele argumentów dla jej uzasadnienia można znaleźć w teorii sprawiedliwego udziału w światowych zasobach naturalnych, wywodzonej z koncepcji dwoistości zasady sprawiedliwości, opartej na standardach minimalnych potrzeb i uzasadnionych oczekiwań 30. Oponenci tego poglądu wysuwali zarzut nieprzewidywalności przyszłych zdarzeń i ich konsekwencji, a przede wszystkim podnosili zagadnienie określenia tożsamości przyszłych podmiotów 31. Sugerowano też, że zabiegi prowadzące do określenia standardów prawnych zasady sprawiedliwości międzypokoleniowej mogą stanowić poważne naruszenie dóbr indywidualnych 32. Zwolennicy zasady międzypokoleniowej sprawiedliwości odpowiadają na te zarzuty, posługując się argumentem, iż każde prawo ze swej istoty materializuje się wtedy, kiedy pojawia się jego podmiot oraz sytuacja odpowiadająca jego zakresowi przedmiotowemu. Zagadnienie przyszłych podmiotów i ochrony ich praw oraz obowiązków obecnych pokoleń pojawia się jeszcze niekiedy w dyskusjach doktryny, ale zdecydowanie nie są to już poglądy odrzucające zasadę międzypokoleniowej sprawiedliwości, a raczej próby jej wyjaśnienia w ramach teorii depozytariusza 33. Bez względu na rodzaj uzasadnienia, dyskusję tę zamknął przeważający w doktrynie pogląd o konieczności wypracowania ram prawnych opartych na zasadzie odpowiedzialności za ochronę interesów przyszłych pokoleń, powszechnie akceptowanej przez społeczność międzynarodową 34. Takie ramy w postaci Deklaracji w sprawie środowiska i rozwoju, Planu Działania oraz Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu i Konwencji o różnorodności biologicznej przyjęto na Konferencji w Rio de Janeiro 35. Konferencja i przyjęte na niej dokumenty dały nowy impuls do określenia ram prawnych dla koncepcji trwałego rozwo- 29 E. Brown-Weiss, Our Rights and Obligations to Future Generations for the Environment, American Journal of International Law 1990, vol. 84, passim. 30 O. Schachter, Sharing the World s Resources, Columbia University Press, 1977, s. 12 i nast. 31 B. Norton, Environmental Ethics and the Rights of Future Generations, Sociology, Theory and Practice 1988, s A. D Amato, Do we Owe a Duty to Future Generations to Preserve the Global Environment, American Journal of International Law, vol. 84, s. 190 i nast. 33 Szerzej na ten temat zob. Schroder, M., Sustainable Development: A Principle for Action and an Instrument to Secure the Conditions for Survival for Future Generations?, Law and State, vol. 51, s Gundling L., Our Responsibility to Future Generations, American Journal of International Law, vol. 84, s. 207 i nast. 35 supra przypis

24 3. Źródła i akty prawa środowiska ju i jej analizy ze stanowiska prawa międzynarodowego. W świetle tych dokumentów, a zwłaszcza Zasady 27 Deklaracji, niejako wytyczony został przyszły kierunek dyskusji na temat miejsca koncepcji trwałego rozwoju i międzynarodowego prawa środowiska. Zasada 27 wyraźnie zobowiązuje do dalszego rozwoju prawa międzynarodowego w dziedzinie trwałego rozwoju, sugerując, że takie prawo już istnieje. Gdyby przyjąć takie założenie, które nie wydaje się jednak uzasadnione, jego generalny zarys prawdopodobnie najlepiej przedstawiają dwie wyżej wymienione Konwencje. Mogą one być uznane za pierwsze instrumenty powszechnego prawa międzynarodowego, które odnoszą koncepcję trwałego rozwoju do zagadnień gospodarczych, środowiska naturalnego i w ograniczony nieco sposób do zagadnień społecznych, głównie praw człowieka, traktowanych w sposób zintegrowany, albo, jak piszą niektórzy przedstawiciele doktryny, normy prawa zaadaptowane do nowych wartości politycznych oraz nowe normy i zasady wyłaniające się w kontekście koncepcji trwałego rozwoju Źródła i akty prawa środowiska Pojęcie źródeł międzynarodowego prawa środowiska dotyczy tej części systemu powszechnego prawa międzynarodowego, która reguluje, pośrednio lub bezpośrednio, obrót prawny w dziedzinie środowiska, i używane jest w takim samym znaczeniu, jak w przypadku innych gałęzi prawa międzynarodowego. Podobnie też, jak w przypadku innych gałęzi tego prawa, doktryna międzynarodowego prawa środowiska dzieli źródła tego prawa na źródła materialne, formalne i poznawcze 37. Generalnie, podręczniki systemowe międzynarodowego prawa środowiska, podobnie, jak podręczniki powszechnego prawa międzynarodowego, posługują się katalogiem zawartym w art. 38 Statutu MTS przy konstrukcji katalogu źródeł prawa i wymieniają jako źródła tej gałęzi prawa: umowy międzynarodowe, zwyczaj międzynarodowy, ogólne zasady prawa, orzecznictwo sądów i poglądy doktryny. Do katalogu tego doktryna dodaje też uchwały prawotwórcze organizacji międzynarodowych. 36 P. Sands, International Law in the Field of Sustainable Development: Emerging Legal Principles, w: Sustainable Development and International Law, Leiden Boston 1995, passim. 37 Tego rodzaju podział źródeł prawa podają niemal wszystkie funkcjonujące na rynku naukowym podręczniki prawa międzynarodowego. 23

25 Tendecje w rozwoju międzynarodowego prawa środowiska Praktyka międzynarodowa w dziedzinie prawa środowiska w okresie ostatniego trzydziestolecia wskazuje na stosowanie zarówno instrumentów tzw. twardego prawa, czyli norm prawnie wiążących (hard law), jak i miękkiego prawa, czyli aktów niewiążących (soft law), norm o charakterze ramowym, ale też szczegółowych standardów, różnych poziomów regulacji w obrębie jednego systemu norm, różnego poziomu obowiązywania itp. 38 Praktyka wskazuje również na rozwój tendencji budowania systemu prawa środowiska w skali globalnej opartego na wartościach coraz powszechniej podzielanych w społeczności międzynarodowej, (takich jak np. zasada wewnątrz- i międzypokoleniowej sprawiedliwości czy wspólnej, ale zróżnicowanej odpowiedzialności, sformułowana w art. 3 Konwencji Ramowej Narodów Zjednoczonych z 1992 r. w sprawie zmian klimatu, czy Zasadzie 7 Deklaracji z Rio de Janeiro z 1992 r. w sprawie środowiska i rozwoju), dających podstawę do spójnych i długookresowych działań wskazujących na korzyści płynące z uczestnictwa w międzynarodowym systemie prawa środowiska. Wiele sektorów rzeczowej regulacji międzynarodowego prawa środowiska, jak np. ochrona atmosfery czy środowiska morskiego, opiera się właśnie na zasadzie logicznej kontynuacji wcześniej podjętych działań. W doktrynie prawa międzynarodowego podkreśla się dynamizm rozwoju norm międzynarodowego prawa środowiska, który jest wynikiem m.in. elastycznego podejścia do kwestii ustanawiania standardów prawnych. Wielostronne traktaty międzynarodowe dotyczące dziedziny środowiska, których liczbę określa się na około 700, wciąż pozostają podstawą regulacji prawnomiędzynarowego obrotu związanego ze środowiskiem, obok traktatów dwustronnych, których jest około Zawarte w nich normy są na ogół tak skonstruowane, aby prawo międzynarodowe mogło nie tylko szybciej reagować na pojawiające się nowe problemy, ale też uwzględniać nowe technologie i wyniki badań naukowych. Normy te nie stanowią już statycznego zbioru ustalonego przez państwa na czas nieokreślony, ale charakteryzują się rozwiązaniami pozwalającymi na ela- 38 Zob. The Rational Design of International Institutions, B. Koremenos, C. Lipson, D. Snidal (eds.), International Organizations 2005, nr R.B. Mitchell, International Environmental Agreements: A Survey of their Features, Formation, and Effects, Annual Review of Environment and Resources 2003, nr 28. Dynamikę procesu ilustrują dane, według których ilość wielostronnych traktatów zawartych w dwudziestoleciu po Konferencji sztokholmskiej podwoiła się w stosunku do traktatów zawartych w całym okresie poprzedzającym. Zob. B. Ruster, B. Simma, International Protection of Environment: Treaties and Related Documents, Dobbs Ferry, New York

26 3. Źródła i akty prawa środowiska styczne podejście, nie tylko do kwestii proceduralnych, ale też do zakresu rzeczowej regulacji. Dlatego też w dziedzinie międzynarodowego prawa środowiska mamy w dużej mierze do czynienia z zespołami norm funkcjonujących w ramach regulacji objętej zasadniczym traktatem i instytucji powołanych przez ten traktat. Traktaty te często instytucjonalizują zarządzanie objętą nimi materią oraz przewidują uproszczone procedury zmian i uzupełnień. Międzynarodowe zarządzanie środowiskiem przez mechanizmy ustanowione w traktatach często opiera się na polityce tzw. małych kroków, która okazała się bardzo skuteczna w praktyce międzynarodowej, bowiem niemal wszystkie traktaty systemowe zostały tą drogą uzupełnione, stwarzając tym samym szanse państwom, które wcześniej do traktatu nie przystąpiły, na dołączenie do grona jego stron. Same traktaty zostały wynegocjowane i przyjęte w ramach organizacji międzynarodowych lub podobnych instytucji. Po wejściu w życie stały się, w granicach swoich kompetencji, mechanizmami dla tworzenia nowych przepisów oraz rozwoju norm już istniejących. Cechą szczególną tych mechanizmów jest, w zakresie tworzenia i rozwoju norm prawa środowiska, fragmentacja systemu instytucjonalnego, z którego się wywodzą. Zwykle system traktatu dotyczy ograniczonego pola stosunków międzynarodowych i państwa wolą wynegocjować i podpisać nowy traktat dla połączenia nowej materii regulacji z istniejącym systemem. W ten sposób w dziedzinie międzynarodowego prawa środowiska częściej niż w innych dziedzinach prawa międzynarodowego rozwój nauki i technologii wprowadza sferę techniczną do negocjacji dyplomatycznych. Coraz ogólniej dostępna wiedza o skutkach narastających problemów środowiska w skali globalnej i rozwiązaniach, które powinny, mogą lub muszą być przyjęte, przyczynia się stopniowo do modyfikacji poglądów państw w tej materii, których rezultatem są nowe zobowiązania międzynarodowe w skali globalnej. W efekcie, cały system normatywny danego traktatu znajduje odbicie nie tylko w jego przepisach, ale także w postaci dodatkowych decyzji implementacyjnych i proceduralnych na poziomie instytucji zarządzających danym traktatem. Bez względu na charakter formalny takich decyzji system operuje na zasadzie założenia, że decyzje te obowiązują państwa strony, jak długo nie zostaną zakwestionowane przez te państwa Szerzej na ten temat zob. np. L.E. Suskind, Environmental Diplomacy: Negotiating More Effective Global Agreements, Oxford 1994; J. Brunnée, COPing with Consent: Law-making under Multilat- 25

27 Tendecje w rozwoju międzynarodowego prawa środowiska System powszechnego prawa międzynarodowego opartego na koncepcji równości norm regulujących stosunki międzynarodowe funkcjonuje nie tylko w zgodności z przekonaniem o prymacie norm o charakterze ius cogens oraz norm o charakterze erga omnes, ale też działa zgodnie z zasadami hierarchii między normami o charakterze prawnie wiążącym (hard law) i aktami, które nie są prawnie wiążące (soft law), tj. różnego rodzaju aktami o charakterze koncepcji, zasad, deklaracji, wskazówek, polityk, kodeksów zachowań itp. W tym kontekście warto zwrócić uwagę na fakt, że dynamiczny rozwój norm, a w szczególności standardów technicznych dotyczących środowiska, wpłynął na miejsce i pozycję norm prawa zwyczajowego w tej materii. Z natury zdecentralizowany i niepodlegający koordynacji proces kształtowania się zwyczaju prawnomiędzynarodowego okazał się zbyt mało dynamiczny, żeby nie powiedzieć ograniczony, w przypadku norm prawa środowiska mających w dużej mierze charakter techniczny, jak np. normy dotyczące odpadów, handlu zagrożonymi gatunkami czy zanieczyszczeń na odległość. W rezultacie, w większości regulacje prawnomiędzynarodowe dotyczące środowiska opierają się na traktatach sektorowych i są dalekie od pozycji norm powszechnie uznanych przez państwa za obowiązujące normy zachowań 41. W tej sytuacji, jak się wydaje, proces kształtowania prawa zwyczajowego w materii prawa środowiska jest skierowany na kształtowanie zasad o bardzo ogólnym charakterze, jak np. zasada zapobiegania szkodom transgranicznym, obowiązek przeprowadzania ocen oddziaływania na środowisko w kontekście zarządzania ryzykiem przedsięwzięć wywołujących skutki transgraniczne, których wartość prawna ogranicza się do określenia pola negocjacyjnego. Zdecydowanie mniejsze znaczenie mają one jako normy regulujące zachowania państw, na co wskazuje np. praktyka w dziedzinie odpowiedzialności międzynarodowej w sprawach dotyczących środowiska, która dowodzi, że orzecznictwo dotyczące tej dziedziny opiera się generalnie na normach powszechnego prawa międzynarodowego 42. eral Environmental Agreements, Leiden Journal of International Law 2002, nr 15; T. Gehring, Treaty- Making and Treaty Evolution, w: The Oxford Handbook of International Environmental Law, D. Brodsky, J. Brunnée, E. Hey (eds.), Oxford Zob. A.C. Kiss, J.P. Beurieur, Droit international de l environnement, Paris 2004; U. Beyerlin, Transfrontier Environmental Protection and General International Law, Law and State, nr Zob. orzeczenie MTS z 25 września 1997 r. w sprawie Gabcikovo-Nagymaros, ICJ Rep. 92/

28 3. Źródła i akty prawa środowiska W ostatnim dziesięcioleciu w doktrynie międzynarodowego prawa środowiska pojawiły się próby ustalenia katalogu norm tego prawa o charakterze ius cogens, zainspirowane niewątpliwie orzeczeniem Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w sprawie Gabcikovo-Nagymaros, w którym użyto terminu ius cogens w odniesieniu do norm prawa środowiska. I chociaż Trybunał nie uznał za właściwe zająć się kwestią tych norm w kontekście rozstrzyganej sprawy, to sama sprawa dostarczyła przykładu, jaki może być zakres i implikacje ius cogens w dziedzinie norm dotyczących środowiska. Próbując określić takie normy, doktryna prawa międzynarodowego bierze pod uwagę następujące elementy: 1) ochronę interesów społeczności międzynarodowej, którą należy odróżnić od wspólnego interesu państw (typowym przykładem interesu społeczności międzynarodowej jest funkcjonowanie prawa międzynarodowego czy zachowanie zdrowego środowiska); 2) powszechnie uznane podstawy moralno-etyczne; 3) charakter bezwzględnie obowiązujący (kryterium to zostało zawarte w art. 53 Konwencji wiedeńskiej z 1969 r. o prawie traktatów); 4) istnienie podwójnej zgody na ich obowiązywanie, co oznacza, że obowiązują one, w przeciwieństwie do norm zwyczajowych również te podmioty, które się im stale sprzeciwiają 43. Analizując normy prawa środowiska z tej perspektywy metodologicznej, w doktrynie wymienia się w kategorii norm ius cogens zakaz ekobójstwa, co przekonująco jest dowodzone na przykładzie norm współczesnego prawa międzynarodowego 44. Jeżeli natomiast spojrzeć np. na rozwój 43 Zob. szerzej ne ten temat: E.M. Kornicker Uhlamnn, State Community Interests, Jus Cogens and Protection of the Global Environment; Developing Criteria for Preemptory Norms, The Georgatown International Environmental Law Review, vol. XI, Issue Zdaniem E.M. Kornicker Uhlmann analiza następujących aktów prawnych i dowodów praktyki państw przemawia za istnieniem normy o charakterze ius cogens dotyczącej zakazu wyrządzania zamierzonych poważnych szkód w środowisku w czasie międzynarodowych konfliktów zbrojnych: 1) art. 35 pkt 3 i art. 55 pkt 2 Protokołu dodatkowego z 8 czerwca 1977 r. do Konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 r., dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych (Protokół I); Preambuła Konwencji z 10 października 1980 r. o zakazie lub ograniczeniu użycia pewnych broni konwencjonalnych, które mogą być uważane za powodujące nadmierne cierpienia lub mające niekontrolowane skutki; art. 1 Konwencji genewskiej z 18 maja 1977 r. o zakazie używania technicznych środków odziaływania na środowisko w celach militarnych lub jakichkolwiek innych celach wrogich. 27