Mediacja w systemach prawnych innych państw.

Transkrypt

1 Mediacja w systemach prawnych innych państw. W dobie popularyzacji w Polsce alternatywnych metod rozwiązywania sporów, w tym mediacji, jak również obecnie prowadzonych prac Sejmu i Senatu nad projektem ustawy o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw w związku ze wspieraniem polubownych metod rozwiązywania sporów, który to projekt może wejść w życie z początkiem 2016 roku, można przyjrzeć się na ustawodawcom innych państw w celu zbadania, jak poszczególne aspekty postępowania mediacyjnego regulowane są w poszczególnych państwach, a także jakie rozwiązania cieszą się największą popularnością i skutecznością Niniejsze opracowanie ma na celu przybliżenie regulacji prawnych i systemowych dotyczących instytucji mediacji w różnych kulturach prawnych, z uwzględnieniem występujących podobieństw i rozbieżności. Mimo iż instytucja mediacji w sprawach cywilnych istnieje w Polsce dopiero od 2005 roku, to np. w USA kraju uważanym przez większość za wzorcowy, jeśli chodzi o stosowanie mediacji, jej rozkwit rozpoczął się na przełomie lat 60 i 70 ubiegłego wieku. Jakkolwiek metody alternatywnego rozstrzygania sporów były znane już od wielu lat, to jednak wzrost zainteresowania adr-ami (ang. alternative dispute resolution) spowodował wprowadzenie nowych rozwiązań prawnych w ustawodawstwa poszczególnych państw, mających na celu zarówno pomoc jak i uporządkowanie przepisów traktujących o mediacji. Oczywiście należy pamiętać, że w niektórych krajach mediacja miała okazję rozwinąć się wcześniej aniżeli w innych, w głównej mierze z przyczyn kulturowych. Do tych państw oprócz wymienionych wcześniej Stanów Zjednoczonych zaliczyć należy Japonię, Australię, Chiny, a na kontynencie europejskim Wielką Brytanię. Mając ową zależność w pamięci daje się zauważyć pewien dysonans jeżeli chodzi o szczegółowość i specyfikę rozwiązań prawnych przyjętych w różnych państwach. Część z nich zdecydowała się uregulować kwestie związane z instytucją mediacji w sposób szczegółowy, niejako narzucając ewentualnym stronom model i charakter takiego postępowania, z kolei inna grupa ustawodawców postawiła na bardzo nikłą ingerencję rozwiązań prawnych w postępowanie mediacyjne, dając tym samym większy zakres swobody przy korzystaniu z tego rodzaju alternatywnych metod rozwiązywania sporów. Historycy i teoretycy prawa wyróżniają systemy prawne oparte na porządku common law, oraz systemy prawa stanowionego, spośród których wskazać należy romańskie i germańskie kręgi prawne, jak również grupy ustawodawstw nordyckich, czy też krajów wschodnioeuropejskich. Analizując sposób przyjętych rozwiązań prawnych dotyczących alternatywnych metod

2 rozwiązywania sporów, nie sposób nie dostrzec, iż w wielu przypadkach, kraje tradycyjnie zaliczane do tego samego kręgu kultury prawnej, w sposób podobny lub wręcz identyczny uregulowały kwestie związane instytucją mediacji. 21 maja 2008 r. przyjęta została dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie niektórych aspektów mediacji w sprawach cywilnych i handlowych (dyrektywa 2008/52/WE), która weszła w życie 13 czerwca 2008 r. Mimo, iż zakres przedmiotowy dyrektywy ogranicza się do sporów o charakterze transgranicznym (ich definicję zawiera art. 2 dyrektywy), co wynika z zasady subsydiarności wiążącej Unię, to jednak twórcy tego aktu prawnego w jego preambule podkreślili możliwość stosowania tychże przepisów do wewnątrzkrajowych postępowań mediacyjnych. Ramowy charakter przepisów dyrektywy miał się natomiast przyczynić do stworzenia przewidywalnych ram prawnych, dotyczących istotnych aspektów postępowania cywilnego w państwach członkowskich poprzez harmonizację obowiązujących w tych państwach przepisów dotyczących współistnienia mediacji i postępowania cywilnego. 1 Po upływie kilku lat od wejścia w życia niniejszej dyrektywy można śmiało stwierdzić, iż daleko jest do ujednolicenia europejskich ustawodawstw jeżeli chodzi o instytucję mediacji. Są bowiem kraje, które przejęły te postanowienia w sposób mniej lub bardziej dokładny. Przykładami krajów regulujących problematykę mediacji, a także czynności podejmowanych przez mediatorów, w sposób wszechstronny i całościowy są Austria i Niemcy. To właśnie w Austrii już w roku 2001 stworzono ustawę o mediacji, a trzy lata później weszła w życie cywilnoprawna dyrektywa o mediacji. W Niemczech, w dniu 26 lipca 2012 r. weszła w życie ustawa o mediacji, która reguluje kwestie mediacji we wszystkich rodzajach spraw sądowych, jak również ustanawia zasady nabywania uprawnień przez mediatorów, ich obowiązki oraz mechanizmy służące zapewnieniu ich bezstronności i obiektywności. 2 Kolejnym przykładem kraju regulującego w sposób holistyczny kwestie dotyczące postępowania mediacyjnego jest Japonia. Inne koncepcje uregulowań polegają na zawarciu przepisów dotyczących samej mediacji oraz uregulowań dotyczących osób wykonujących zawód mediatora w aktach prawnych, które dotyczą całej procedury postępowania np. w sprawach cywilnych. Jako ilustrację tego modelu wskazać można ustawodawstwa Francji lub Belgii 3. Ciekawe rozwiązania obowiązują natomiast w Portugalii, gdzie przyjęte regulacje dotyczące mediacji różnią się między sobą, w zależności od gałęzi prawnej, której dotykają, stąd obowiązują tam 1 Anna Kalisz, Eliza Prokop-Perzyńska - Mediacja w sprawach cywilnych w prawie polskim i europejskim ["Europejski Przegląd Sądowy" - numer 11 z 2010 r.] 2 M. Białecki Mediacja w postępowaniu cywilnym, Warszawa W. Broński, P. Sławicki Mediacja: czy potrzebna specjalna ustawa?, internetowe wydanie dziennika Rzeczpospolita z dnia r.

3 odmienne przepisy dotyczące mediacji w sprawach cywilnych, odmienne w sprawach gospodarczych, a jeszcze inne w sprawach rodzinnych lub prawa pracy. W opozycji do powyżej przedstawionych rozwiązań prawnych znajdują się ustawodawstwa państw, w których brak jest szczegółowych uregulowań dotyczących mediacji i mediatorów bądź też występują one jedynie w ograniczonym zakresie. Jako przykład wskazać można Wielką Brytanię czy Holandię, gdzie zdecydowano się wyłącznie na stworzenia przepisów w zakresie zasad ponoszenia kosztów postępowania mediacyjnego. Kwestie dotyczące zaś samego przebiegu mediacji oraz zasady wykonywania zawodu mediatora, stanowią przedmiot regulowany wewnętrznymi aktami prawnymi poszczególnych jednostek i instytucji zajmujących się rynkiem usług w zakresie alternatywnego rozstrzygania sporów. 4 Podsumowując zatem kwestie mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych ram prawnych instytucji mediacji i mediatorów, podkreślić należy, iż poszczególne kraje w różny sposób starają się uregulować powyższą problematykę. Co ciekawe jednak, sam fakt istnienia w danym państwie kompleksowych przepisów prawnych dotyczących alternatywnych metod rozwiązywania sporów, nie oznacza automatycznie, iż instytucja mediacji jest tam szeroko rozpowszechniona i stanowi rzeczywistą alternatywę dla postępowań sądowych. Z drugiej zaś strony w Wielkiej Brytanii, będącej jednym z państw, gdzie instytucja ta jest już głęboko zakorzeniona w kulturze prawnej i powszechnie wykorzystywana, same przepisy dotyczące mediacji uregulowane są jedynie szczątkowo. Sprawa ujednolicenia przepisów dotyczących mediacji w poszczególnych krajach Unii Europejskiej jest o tyle wątpliwa, że po pierwsze różna jest popularność samej instytucji mediacji w poszczególnych krajach członkowskich, po drugie inna jest kultura prawna i pewnego rodzaju przyzwyczajanie ludzi w pewnych kręgach kulturowych do konieczności pójścia na kompromis w celu szybkiego i skutecznego załatwienia sporu, a inna wśród kręgów kulturowych, gdzie każdy spór brany jest przez strony wręcz ambicjonalnie i możliwość wypracowania tamże kompromisu jest bardzo ograniczona. W świadomości obywateli wielu państw pokutują również pewne stereotypy, jak choćby to, że tylko wyrok wydany przez sąd państwowy będzie gwarantem zaspokojenia roszczenia, natomiast do wszelkich pozasądowych możliwości rozwiązywania konfliktów należy odnosić się z dużą ostrożnością. Niestety, tego typu przekonania występują między innymi w Polsce, dlatego tak istotnym jest by oprócz rozwiązań prawnych mających na celu ułatwienie i popularyzowanie mediacji, kłaść nacisk na edukację i zwiększanie świadomości prawnej społeczeństwa, najlepiej już od najmłodszych lat, a to po to, by pewne możliwości i rozwiązania 4 F. Steffek Mediation in the European Union: An instruduction, Cambridge, 2012

4 pozasądowe nie były traktowane jako niepotrzebny wymysł, ale raczej jako pełnoprawna alternatywa. Porównując dalej ramy funkcjonowania instytucji mediacji w poszczególnych państwach, warto zwrócić uwagę na fakt, iż ustawodawstwa w odmienny sposób regulują istnienie podmiotów, które mają na celu zapewnienie jakości usług mediacyjnych oraz tych prowadzących listy mediatorów. Istnieją systemy prawne, w których powołano państwowe organy służące do realizacji wskazanych powyżej celów, z drugiej zaś strony niektóre z państw pozostawiły swobodę w zakresie prowadzenia usług mediacyjnych podmiotom prywatnym bądź stowarzyszeniom. Do państw, które powołały wyspecjalizowane organy których celem jest zapewnienie jakości mediacji należą m.in. Rumunia, Belgia, Grecja, Włochy czy Malta. Na wstępie jednak zauważyć należy, iż wymienione wyżej państwa w odmienny sposób uregulowały sposób funkcjonowania i zakres działalności powołanych podmiotów. Przykładowo, w Rumunii, na mocy ustawy 192/2006 o mediacji powołano Radę ds. Mediacji. Do jej zadań należy m.in. regulowanie zasad wykonywania zawodu mediatora, poprzez nadawanie uprawnień, prowadzenie list mediatorów, zatwierdzanie programów szkolenia czy uchwalanie kodeksów etyki. Podobne uregulowania istnieją w Belgii, gdzie powołano Federalną Komisję ds. Mediacji, która nie prowadzi mediacji, zaś reguluje zawód mediatora i prowadzi wykaz uprawnionych mediatorów. Również w Grecji (na podstawie ustawy nr 3898/2010, która wprowadza do krajowego porządku prawnego dyrektywę 2008/52/WE), mediatorem może być prawnik, który uzyskał odpowiednie uprawnienia nadawane przez Radę ds. licencjonowania mediatorów, podległą Ministerstwu Sprawiedliwości. Podobnie we Włoszech, do świadczenia usług z zakresu mediacji upoważnione są organizacje nią się zajmujące się, które mogą mieć bądź charakter publiczny bądź prywatny, nie mniej jednak muszą one być wpisane do rejestru organizacji zajmujących się mediacją, prowadzonego przez Ministerstwo Sprawiedliwości. Zdecydowana jednak większość państw należących do Unii Europejskiej, zaniechała powołania organów regulujących działalność mediatorów, pozostawiając to zagadnienie w gestii podmiotów pozarządowych, prywatnych czy też samorządów zawodowych. Przykładem zastosowania tego typu rozwiązania mogą być Niemcy. Tam usługi mediacyjne świadczone są przez liczne organizacje pozarządowe skupiające mediatorów. Nie istnieją przepisy określające profil zawodowy mediatora i ograniczające dostęp do tego zawodu. Mediatorzy są sami odpowiedzialni niejako za dopilnowanie, aby posiadać niezbędną wiedzę i doświadczenie, a powodzenie w funkcjonowaniu poszczególnych pozarządowych ośrodków mediacyjnych pozostawione jest weryfikacji przez wolny rynek. Na pełną swobodę w zakresie wyboru mediatora postawiła również Irlandia, Szwecja oraz Francja, gdzie dziedzina ta

5 pozostawiona została w pełni organizacjom pozarządowym. Również w krajach Europy Wschodniej, gdzie mediacja znajduje się w swojej początkowej fazie rozwoju, nie jest zbyt zinstytucjonalizowana, również zawód mediatora nie jest obwarowany zbyt licznymi wymaganiami. Dla przykładu na Łotwie do popularyzowania mediacji dążą stowarzyszenia, które wspólnie, z własnej inicjatywy utworzyły Radę Mediacyjną w żaden sposób nie powiązaną z instytucjami państwowymi. Przyglądając się z kolei modelom uregulowania kwestii związanych z ponoszeniem kosztów postępowania mediacyjnego na pewno warto zwrócić uwagę na Wielką Brytanię. Przede wszystkim istnieje tam zasada, że stronie nie będzie przysługiwać zwolnienie od kosztów sądowych w sytuacji, gdy możliwa byłaby np. mediacja, a strony zaniechały z jej skorzystania. Ponadto, jeżeli dana strona sporu sprzeciwi się skorzystaniu z pozasądowej możliwości rozwiązania sporu, to w przypadku swojej wygranej przed sądem, może być zobligowana do pokrycia kosztów sądowych. Z kolei z innym rozwiązaniem spotkać można się w Holandii, gdzie państwo aby by zachęcić do korzystania z mediacji, zdecydowało się na finansowanie pierwszych godzin postępowania mediacyjnego. Podobna regulacja obowiązuje w okręgu Sacramento w Kalifornii, natomiast w stanach takich jak Floryda, Ohio czy Iowa mediatorzy mogą ustalać wysokość opłat mediacyjnych w zależności od dochodów jakie strony uzyskują. Jeszcze inne rozwiązanie występuje w Portugalii, gdzie w przypadku zakończenia sporu w drodze mediacji uzyskują częściowe zwolnienie od kosztów sądowych, natomiast w przypadku gdy strony zdecydowały się w trakcie postępowania sądowego na skorzystanie z instytucji mediacji, jednak nie osiągnęły trakcie jej trwania porozumienia, to mimo to nie są obarczane żadnymi dodatkowymi kosztami. Podsumowując wskazać należy, iż poza nakreślonymi w niniejszym artykule różnicami w zakresie uregulowania instytucji mediacji w systemach prawnych, jak się wydaje, największą różnicą jest rola jaką mediacja odgrywa w poszczególnych krajach. Badana porównawcze wskazują, że w kulturach prawnych krajów takich jak Japonia czy Norwegia, mediacja została całkowicie zaakceptowana przez społeczeństwo, które dostrzega jej skuteczność i przede wszystkim szybkość, w porównaniu do toczenia tradycyjnego sporu sądowego. W Japonii ok 50% sporów w sprawach cywilnych kierowanych jest w pierwszej kolejności na drogę postępowania mediacyjnego 5. W Norwegii w ok % wszystkich spraw cywilnych prowadzi się mediację. Tymczasem w niektórych krajach, w szczególności w Europie Wschodniej mediacja ma wciąż znaczenie całkowicie marginalne, w społeczeństwie nie ma jeszcze przekonania co do skuteczności tejże metody, a niejednokrotnie wiedza na temat 5 H. Baum, E.Schwittek (w:) K.J. Hopt, F. Steffek Mediation. Rechtstatsachen, Rechtsvergleich, Regelungen, Tubingen 2008.

6 możliwości skorzystania z tej instytucji jest niewielka i niewystarczająco propagowana. Mediacja jako metoda polubownego rozwiązywania sporów nie jest instytucją o ugruntowanej pozycji w krajach dawnego bloku wschodniego. Dla przykładu wskazać można, że dziś na Ukrainie tylko 3% spraw gospodarczych i 6% spraw cywilnych jest rozwiązywanych poprzez ugody 6. Biorąc pod uwagę korzyści płynące z mediacji można żywić nadzieje, że w ślad za krajami Europy Zachodniej, gdzie mediacja rozwija się już od kilkudziesięciu lat, tak i również w krajach Europy Wschodniej zyska ona popularność oraz ramy instytucjonalne pozwalające na jej sprawne funkcjonowanie. Piotr Gieras 6 Bartosz Mendyk Mediacja na Ukrainie: rzeczywistość i perspektywy wywiad z prof. Władysławem Fedorenko, Kwartalnik ADR Arbitraż i Mediacja, Nr 1(21)/2013