WSPÓŁCZESNE MATERIAŁY KOMPOZYTOWE WYBRANE KIERUNKI ROZWOJU NOWYCH TECHNOLOGII

Transkrypt

1 Budownictwo o zoptymalizowanym potencjale energetycznym Marlena RAJCZYK, Bartłomiej STACHECKI Politechnika Częstochowska WSPÓŁCZESNE MATERIAŁY KOMPOZYTOWE WYBRANE KIERUNKI ROZWOJU NOWYCH TECHNOLOGII This paper classified the modern composite materials. Presents some opportunities of application of composites in construction, mainly in the optimization of the structure by reducing weight and improving mechanical properties. WPROWADZENIE Forma obiektów budowlanych, z jakimi spotykamy się na co dzień, jest wynikiem wielu zmian, które dokonały się przez wieki w rozwoju materiałów budowlanych. Budownictwo należy do dziedzin, w których stale dochodzi do unowocześnień. Wiąże się to nierozerwalnie z dążeniem do optymalizacji prac z nim związanych - głównie z oszczędnością materiałów i skróceniem czasu realizacji; słowem - ergonomią budownictwa - czyli osiąganiem najlepszych efektów przy możliwie niskich stratach społecznych i ekonomicznych. Czynniki te sprzyjają rozwojowi różnorodnych konstrukcji lekkich, najczęściej warstwowych - umożliwiających optymalny dobór materiałów, dla których można wskazać liczne zalety spełniające powyższe wymagania. Z historycznego punktu widzenia rozwój konstrukcji lekkich miał swój początek ok. XIII w. p.n.e., kiedy to domy z bloków z mieszanki błotnej wzmacniane były słomą i końską sierścią, co ograniczało pęknięcia wysuszonej w słońcu mieszanki. W późniejszych czasach bazę materiałową dla konstrukcji lekkich stanowiło prawie wyłącznie drewno (sklejka drewniana). Dopiero w XX wieku dochodzi do przełomu w rozwoju konstrukcji lekkich. Okres II wojny światowej niesie ze sobą odkrycie włókien szklanych oraz pierwsze próby łączenia ich z żywicą. Z kolei w latach 50. dokonano odkrycia włókien węglowych, zaś w latach 70. włókien aramidowych. Rozwój włókien sztucznych spowodował odkrycie kompozytów - materiałów pod wieloma względami wyjątkowo korzystnych w praktycznym zastosowaniu w konstrukcjach złożonych oraz w budowie warstwowej. Dynamiczny rozwój nowych technologii, w tym inżynierii materiałowej, stawia budownictwo w zupełnie innym świetle. Współczesny inżynier może wykorzystywać już nie tylko tradycyjne materiały konstrukcyjne, jak beton czy stal, lecz otrzymuje do swej dyspozycji nowe materiały, których możliwości konstrukcyjne są wciąż unowocześniane, a konstrukcje wykonane z użyciem

2 Współczesne materiały kompozytowe. Wybrane kierunki rozwoju nowych technologii 203 tych nowoczesnych technologii całkowicie spełniają najsurowsze wymagania wytrzymałościowe. 1. KLASYFIKACJA MATERIAŁÓW KOMPOZYTOWYCH Pojęcie kompozyt (łac. compositus - złożony) oznacza materiał wytworzony w sposób sztuczny, złożony co najmniej z dwóch faz, tworzący strukturę niejednorodną materiałowo [1]. W skład kompozytu mogą wchodzić dowolne materiały (metale, ceramika, szkło itd.). Dzięki odpowiednim kombinacjom składników kompozytowych otrzymujemy materiał kompozytowy o wymaganych właściwościach i parametrach, które indywidualnie - w przypadku pojedynczego materiału - nie mogłyby zostać osiągnięte (lub osiągnięcie ich nie niosłoby wymiernych korzyści). Można wskazać, że tak silny nacisk na rozwój kompozytów zależy od dwóch głównych czynników - pierwszy z nich to przede wszystkim niska waga struktury. Drugim z czynników są doskonałe właściwości mechaniczne i wytrzymałościowe powstałej struktury: wysokie współczynniki na rozciąganie, odporność na udary, rozpraszanie energii, odporność ogniowa czy sztywność konstrukcji. Każdy kompozyt składa się minimum z dwóch faz: fazy ciągłej (tzw. osnowy lub matrycy) oraz fazy rozproszonej zwanej także zbrojeniem [2]. Dokonując podziału kompozytów ze względu na materiał matrycy, wyróżniamy: osnowy metaliczne (MMC - metal matrix composites), osnowy ceramiczne (CMC - ceramic matrix composites), osnowy polimerowe (PMC - polymer matrix composites). Cechy powstałego kompozytu są funkcją składowych cech poszczególnych faz, jednakże w zależności od położenia i typu fazy rozproszonej uzyskujemy różnorodne cechy wynikowe. Na rysunku 1 przedstawiono schematy zróżnicowanej geometrii fazy rozproszonej. Rys. 1. Schematy różnorodnej geometrii oraz cech przestrzennych fazy rozproszonej wpływającej na cechy powstałego kompozytu [2]: a) koncentracja, b) rozmiar, c) kształt, d) rozłożenie, e) orientacja

3 204 M. Rajczyk, B. Stachecki Fazę rozproszoną, której główną rolą w kompozytach jest poprawienie właściwości mechanicznych, można podzielić (rys. 2) na trzy główne grupy. Rys. 2. Podział kompozytów z uwzględnieniem typu fazy rozproszonej (zbrojenia) [3] W przypadku kompozytów zbrojonych cząstkami wyróżniamy dwa podtypy, w zależności od zastosowanej wielkości cząstek. Jako cząstki dyspersyjne traktowane są te, których połączenie z osnową następuje na poziomie mikroskopowym (atomowym lub molekularnym) - jako przykład można wskazać kompozyt gumy z sadzą (15 30% objętości) powszechnie wykorzystywany do wyrobów oponiarskich. Drobne cząstki sadzy o wielkości nm dodane do gumy w trakcie procesu wulkanizacji znacząco poprawiają sprężystość i wytrzymałość, w szczególności (co ważne dla tego typu produktów) wzmacniają odporność na rozrywanie, ścieranie i czynniki chemiczne. Alternatywnie dla kompozytu zbrojonego małymi cząstkami najbardziej popularny przykład kompozytu umacnianego dużymi cząstkami (często zwanego kompozytem agregatowym) stanowi beton. Rolę fazy ciągłej pełni cement, zaś zbrojenia - kruszywo. W tak zbrojonych kompozytach (w stosunku do kompozytów zbrojonych dyspersyjnie) przenoszenie obciążeń zewnętrznych jest wynikiem wspólnej nośności matrycy oraz fazy rozproszonej, której samodzielna sztywność i twardość jest większa od sztywności i twardości otaczającej je matrycy. W związku z tym ulega także zmianie mechanizm oddziaływania cząstek z osnową. Umocnienie kompozytu cząstkami polega na odpowiednim nasyceniu matrycy tak, aby wzmocnienie było efektywne, lecz również po to, aby nie powodować odkształceń matrycy w obszarze położonym w pobliżu każdej cząstki. Cząstek powinno być proporcjonalnie dużo (najczęściej 20 90%), powinny odznaczać się zbliżonymi wymiarami we wszystkich kierunkach i równomiernym ułożeniem. Również beton zbrojony (prętami, drutami lub siatkami) pełni rolę kompozytu, celowo wzmocnionego stalą w celu zwiększenia możliwości naprężeń rozciągających. Oprócz betonu, kompozytem najbardziej zaawansowanym technologicznie są obecnie cermety, czyli spieki ceramiczno-metalowe, które znalazły szerokie zastosowanie przy produkcji wysokiej jakości narzędzi tnących.

4 Współczesne materiały kompozytowe. Wybrane kierunki rozwoju nowych technologii 205 Rolę fazy ciągłej pełni stal, zaś fazy rozproszonej materiały ceramiczne. Najczęściej spotykany kompozyt ceramiczno-metalowy to węglik spiekany, składający się z kobaltowej lub niklowej fazy ciągłej oraz cząstek zbrojenia w postaci węglika wolframu lub tytanu w ilości ok. 90%. Kompozyty zbrojone włóknami są obecnie dominującymi na rynku materiałów kompozytowych ze względu na ich najlepsze cechy mechaniczne i wytrzymałościowe przy minimalnej wadze. Jednakże w związku ze wzrostem jakości rośnie również cena, co ogranicza niektóre z możliwości ich wykorzystania. Zasada pracy kompozytów włóknistych opiera się na przenoszeniu obciążeń przez różnego rodzaju włókna. Matryca służy jedynie jako spoiwo dla włókien i bezpośrednia ochrona przed czynnikami zewnętrznymi. Włókna stosowane do ich produkcji mogą mieć charakter ciągły (włókna ciągłe lub elementarne) lub nieciągły (włókna cięte, wiskery). Jako zbrojenie można stosować także liczne wyroby powstające z pojedynczych włókien (rys. 3): rowing, maty, tkaniny, preimpregnaty, elementy kształtowe [4]. (b) (a) (c) Rys. 3. Włókna (a) i wyroby z włókien (b, c, d) jako zbrojenie dla kompozytów (d) Wśród włókien stosowanych w zbrojeniu kompozytów wyróżnić możemy: włókna szklane, węglowe (grafitowe), aramidowe, organiczne, stalowe i mineralne.

5 206 M. Rajczyk, B. Stachecki Głównym powodem stosowania włókien jest ich duża sztywność i wytrzymałość wielokrotnie większa od wartości odpowiednich charakterystyk dla materiału włókna, ale wyznaczonych na podstawie badań materiału w postaci masowej. Dla przykładu - wytrzymałość na rozciąganie stali konstrukcyjnych jest rzędu 0,2 0,7 GPa, tymczasem wytrzymałość cienkich włókien stalowych wynosi ok. 4 GPa. Wyraźna różnica na korzyść włókien wynika stąd, że struktura krystaliczna włókna jest znacznie doskonalsza (kryształy żelaza są ułożone wzdłuż osi włókna), ponadto statystyczna ilość defektów sieci krystalicznej w włóknie o znikomo małej objętości jest znacznie mniejsza niż w dużej objętości tego samego materiału [1]. Kompozyty strukturalne to złożone materiały o strukturze materiałowo jednorodnej lub mieszanej, których unowocześnienie i powszechne wykorzystanie w przemyśle spowodował rozwój najnowszych technologii. Do grupy tej zaliczyć należy laminaty, czyli połączone ze sobą warstwy dwuwymiarowych kompozytów (tzw. lamin), oraz kompozyty warstwowe (przekładkowe, kanapkowe (ang. sandwich), czyli układy z wyraźnym rozdziałem funkcji na osłonowo-wytrzymałościową spełnianą przez okładziny zewnętrzne i fizykalną (głównie termiczną i akustyczną), realizowaną poprzez wewnętrzny rdzeń (rys. 4). Podstawowa warstwa laminatu (lamina) tworzy włókno połączone żywicą (a więc pojedynczy kompozyt). Sam laminat to układ połączonych ze sobą warstw kompozytowych (najczęściej o różnych parametrach) odpowiednio zorientowanych względem kierunku głównego obciążenia tak, aby wykorzystać jak najlepsze ułożenia pojedynczych warstw. Rys. 4. Budowa laminatu (po lewej) i kompozytu warstwowego (po prawej) [2] Laminaty z żywic znajdują doskonałe zastosowanie do produkcji osłon, wiat, pokryć i świetlików. Bezbarwne żywice w połączeniu ze zbrojeniem z cienkich tkanin i mat pozwalają na otrzymanie przezroczystych lub częściowo przezroczystych elementów odpornych na uderzenia i rozbicia, nierozpryskujących się przy pękaniu. Odpowiednie ich uformowanie umożliwia także kształtowanie większych rozpiętości przegród strukturalnych. Konstrukcje warstwowe są zbudowane z co najmniej dwóch różnych składników połączonych na poziomie makroskopowym. Wzorem dla wielowarstwowych materiałów kompozytowych przedstawionych schematycznie na rysunku 5 są konstrukcje spotykane w naturze (pnie drzew, plaster miodu, łodygi zbóż itp.).

6 Współczesne materiały kompozytowe. Wybrane kierunki rozwoju nowych technologii 207 Przyjęcie dla ustroju budowlanego struktury warstwowej ułatwia jego dostosowanie do wymagań nośności, izolacyjności cieplnej i akustycznej, spełniając jednocześnie wymagania odporności na szkodliwe działanie środowiska i estetyki. Ustrój warstwowy łączy więc w sobie cechy przegrody budowlanej (funkcje fizykalne - transport ciepła i pary wodnej) z bezpiecznym przekazywaniem obciążeń. Struktura warstwowa narzuca określony układ mas i rozkład sił wewnętrznych, co wpływa na stateczność, sztywność i wytrzymałość projektowanych konstrukcji. Funkcję osłonową pełni najczęściej stal, stopy aluminium lub kompozyt polimerowy z włóknami sztucznymi (FRP). Materiałem rdzenia najczęściej jest pianka polimerowa (np. fenole, epoksydy, poliuretany), styropian, drewno (np. balsa) lub materiały o wymuszonej strukturze plastra miodu - najczęściej stopy aluminium lub włókna aramidowe lub polimerowe. Wytrzymałość i sztywność warstwy rdzenia wykonanej w postaci plastra miodu zależą głównie od rozmiarów pojedynczej komórki oraz grubości ścianki, a także od rodzaju materiału. Rys. 5. Elementy warstwowe z rdzeniem pełnym lub niepełnym [5] Kompozytowe płyty warstwowe znalazły zastosowanie zarówno w budownictwie jako ściany tuneli, prefabrykowane panele elewacji (np. hal), zadaszenia, stropy, jak również jako elementy kadłubów samolotów, szybkiej kolei, łodzi itp. 2. PRZYKŁADY INNOWACYJNYCH KIERUNKÓW ROZWOJU MATERIAŁÓW KOMPOZYTOWYCH W Polsce brak jeszcze stosownych norm projektowania, aprobat i formalnych technologii wykonywania obiektów z materiałów kompozytowych. Duży sceptycyzm w środowisku konstruktorów i projektantów oraz jednoznaczny brak przykładów zastosowania w Polsce powoduje, iż rynek rozwiązań konstrukcyjnych dopiero raczkuje. Dominującymi krajami pod względem nowoczesnych rozwiązań są Stany Zjednoczone, Kanada, Japonia, Chiny, Francja. Wciąż rosnące wymagania w stosunku do bardzo obciążonych konstrukcji, szczególnie w budownictwie, przemyśle samochodowym i lotniczym, coraz intensywniej wymuszają stosowanie

7 208 M. Rajczyk, B. Stachecki materiałów jednocześnie lekkich, wytrzymałych i niezawodnych. Jako jeden z przykładów zaprezentowana jest prototypowa płyta balkonowa o wymiarach 200 x 130 x 12 cm wykonana w technologii kompozytu warstwowego, która w trakcie przeprowadzonych badań poddana została próbie ściskania, osiągając wartość aż 170 MPa (rys. 6). Warstwa okładziny jest wykonana z kompozytów poliestrowych wzmocnionych włóknem szklanym, natomiast rdzeń z pianki poliuretanowej. Prototypowa płyta wykonana z takich materiałów jest odporna na wilgoć, nawet gdyby nastąpiło pęknięcie laminatu i odsłonięcie przekładki. Niewielki ciężar materiałów, umiarkowany koszt i wysoka trwałość niewątpliwie tworzą alternatywę dla istniejących konstrukcji, najczęściej żelbetowych. Rys. 6. Prototypowa płyta balkonowa wykonana z warstwowych kompozytów kanapkowych [6] Kolejny z przykładów to koncepcja lekkiego kompozytowego pontonu do budowy mostów pływających przedstawiona schematycznie na rysunku 7, opracowana wspólnie przez pracowników z ośrodków naukowych z Wrocławia i Lublina przy współudziale Wojskowego Instytutu Techniki Inżynieryjnej. Wstępne założenia opierają się na znalezieniu materiału kompozytowego na tyle wytrzymałego, aby możliwa była jego mechaniczna praca, lecz jednocześnie na tyle lekkiego, aby jego gęstość umożliwiała utrzymanie się na powierzchni wody. Propozycja wykorzystuje ideę powiększonego tzw. plastra miodu, w którym pojedyncza komórka jest sześciokątnym graniastosłupem foremnym o wymiarze krótszej przekątnej 0,01 m i wysokości 0,5 m. Od pewnego już czasu obserwuje się stopniowe użycie materiałów kompozytowych przy naprawach konstrukcyjnych elementów budowlanych (głównie belek i słupów) w postaci stosowania taśm z laminatów kompozytowych jako zewnętrznego wzmocnienia i obniżenie tym samym stopnia wytężenia tych elementów [8]. Naturalną konsekwencją tych działań było wprowadzenie materiałów kompozytowych także na etapie projektowania konstrukcji. Jako podstawowy przykład elementu konstrukcyjnego wskazać można belki z drewna klejonego lub żelbetowe wzmocnione taśmą lub sznurami z kompozytów włóknistych, co znacząco podnosi cechy wytrzymałościowe, wpływając na optymalizację konstrukcji w postaci zwiększenia rozpiętości elementu lub zmniejszenia jego wymiarów poprzecznych.

8 Współczesne materiały kompozytowe. Wybrane kierunki rozwoju nowych technologii 209 Rys. 7. Schemat przyjętej koncepcji budowy lekkiego kompozytowego bloku pontonowego; po prawej stronie widoczny prototypowy blok komórkowy [7] 3. KOMPOZYTY - MATERIAŁY PRZYSZŁOŚCI We Włoszech powstać miał najdłuższy na świecie stalowy most o przęśle długości 3,6 km, łączący Stary Kontynent z Sycylią. Z przyczyn finansowych projekt wstrzymano, lecz sama jego koncepcja prowadzi do pytania, jak daleko - wykorzystując obecnie dostępne materiały - jesteśmy w stanie wykorzystać je do ich granicznej wytrzymałości. Naukowcy uważają, że taka rozpiętość to już niemal maksimum dla konstrukcji wykonanej ze stali - większa byłaby prawdopodobnie zbyt ciężka i przęsła samoistnie ugięłyby się pod własnym ciężarem. Poszukiwanie alternatywnych rozwiązań skupiło uwagę badaczy na kompozytach, które jednak należy jeszcze udoskonalić zarówno pod względem cech wytrzymałościowych, jak i z uwagi na sposób łączenia materiałów. Wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań przyczynia się do udoskonalania obecnych technologii. Na rynku dostępne są już pręty kompozytowe (rys. 8), wykorzystywane w zastępstwie prętów stalowych w zbrojeniu betonu [9]. (a) (b) (c). Rys. 8. Pręty kompozytowe w zbrojeniu betonu: a) węglowe, b) szklane, c) bazaltowe [9] Pręty to kompozyt złożony z ultracienkich włókien bazaltowych, szklanych lub węglowych i matrycy żywicznej lub epoksydowej. Pręty wytwarzane są w technologii pultruzji, zapewniającej ciągłość parametrów fizykomechanicznych i gwaran-

9 210 M. Rajczyk, B. Stachecki cję jakości. Odznaczają się bardzo wysoką odpornością na rozciąganie i ściskanie, nawet do trzech razy większą od stali, niską wagą (nawet cztery razy lżejsze od analogicznych stalowych), a okres ich eksploatacji wynosi ponad 100 lat i to bez korozji oraz wpływu na obniżenie parametrów. Dodatkowo należy zauważyć, iż pręty posiadają znakomitą adhezję z betonem. Szczególnie widoczne jest to przy zbrojeniu z włókien bazaltowych produkowanych jako pręt z dodatkowym nawojem imitującym użebrowanie prętów stalowych. Połączenie krzyżujących się prętów następuje poprzez samozaciskowe opaski zakładane ręcznie lub poprzez specjalne pistolety. W związku z tym, iż głównym surowcem stanowiącym 70 80% kompozytu jest włókno bazaltowe, będące wyrobem naturalnym powstałym w wyniku przetopienia zastygniętej lawy wulkanicznej, to wyroby na jego bazie zalicza się do wyrobów proekologicznych, podlegających łatwemu i pełnemu recyklingowi, bez negatywnego wpływu na środowisko naturalne i człowieka. Wadą nowatorskiego rozwiązania jest fakt, iż proces produkcji prętów wpływa na brak możliwości formowania (nadawania im kształtów) na placu budowy. Producent zbrojenia wykonał doświadczenie w postaci wykonania prefabrykowanej płyty o wymiarach 14 x 3 m i wysokości całkowitej 330 mm i obciążenia jej ciężarem 38 ton. Płyta jest użebrowana (szerokość belek 50 i 70 mm), a grubość samej płyty wynosi 30 mm (rys. 9). Pod ciężarem płyta odkształciła się sprężyście o 70 mm, a po odciążeniu powróciła do pierwotnego poziomu bez wystąpienia jakichkolwiek pęknięć czy rys. Rys. 9. Widok prototypowej płyty żelbetowej wzmocnionej prętami kompozytowymi [9] Uwzględniając szereg zalet, prognozuje się, że ten typ zbrojenia ma realne perspektywy zastąpienia zbrojenia stalowego, szczególnie w aplikacjach narażonych na przyspieszoną korozję (np. tunele, porty i mosty), tam gdzie ważne będzie obniżenie masy całej konstrukcji, a także przy budowie np. lotnisk czy też obiektów wojskowych (transparentność dla fal magnetycznych). PODSUMOWANIE Zainteresowanie kompozytami wyniknęło z dwóch najważniejszych czynników. Po pierwsze, reprezentują one doskonałe parametry mechaniczne i wytrzymało-

10 Współczesne materiały kompozytowe. Wybrane kierunki rozwoju nowych technologii 211 ściowe, z drugiej zaś strony ich niewielki ciężar własny przy wykorzystaniu w konstrukcjach ma znaczenie pierwszorzędne [10]. Dziedziny, dzięki którym rozwój kompozytów jest największy, to przede wszystkim lotnictwo (samoloty, promy kosmiczne) i zastosowania militarne (osłony balistyczne, pociski) [11], jednak wiele innych dziedzin korzysta z odkrycia materiałów kompozytowych, w tym m.in. transport (samochody, pociągi, łodzie), a także sprzęt sportowy (łodzie, narty, rakiety tenisowe, oszczepy, tyczki, rowery). Inżynieria materiałowa kompozytów opiera się na naturalnych kompozytach spotykanych na co dzień: pień drzewa, tkanka kostna czy ścięgna w ludzkim organizmie. Wszystkie kompozyty posiadają pewne cechy wspólne niezależnie od użytej matrycy czy włókien. Ich własności mechaniczne zależą od procesu technologicznego produkcji oraz od geometrycznej budowy samego kompozytu. Cechą łączącą wszystkie wymienione zastosowania kompozytów jest to, że dotyczą one konstrukcji lekkich, dla których kompozyty już w chwili obecnej wydają się być materiałem o podstawowym znaczeniu, z możliwością projektowania ich struktury zmierzającego w kierunku uzyskania założonych własności. Z tego względu kompozyty znalazły szerokie zastosowanie we współczesnej technice i przewiduje się ich dalszy dynamiczny rozwój. LITERATURA [1] German J., Podstawy mechaniki kompozytów włóknistych, Politechnika Krakowska, Kraków [2] Callister W.D. Jr., Materials Science and Engineering. An Introduction, 7 th Edition. Department of Metallurgical Engineering The University of Utah, [3] Sułkowski M., Instrukcja do ćwiczeń laboratoryjnych z przedmiotu Metalurgia proszków, Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków [4] Oczoś K.E., Kompozyty włókniste - właściwości, zastosowanie, obróbka ubytkowa, Mechanik 2008, 7, [5] Hop T., Konstrukcje warstwowe, Arkady, Warszawa [6] Izbicka J., Michalski J., Kompozyty, laminaty, tworzywa stosowane w technice, Prace Instytutu Elektroniki 2006, Nr 228, Warszawa [7] Błażejewski W., Gasior P., Kaleta J., Kamyk Z., Krzyżak A., Rybczyński R., Koncepcja konstrukcji nośnej lekkiego kompozytowego mostu pływającego do transportu kołowego, Autobusy 2010, 6, 1-6. [8] Burczyński G., Marcinowski J., Numeryczne modelowanie zniszczenia belki żelbetowej wzmocnionej taśmą kompozytową, Dolnośląskie Wydawnictwo Edukacyjne - Sympozjon IV Kompozyty. Konstrukcje warstwowe, Wrocław-Karpacz 2006, [9] Materiały katalogowe firmy EEC group dla prętów kompozytowych Comfibertech [10] Rajczyk M., Respondek Z., Badania przemieszczeń konstrukcji wielowarstwowej obciążonej czynnikami atmosferycznymi, Materiały pokonferencyjne IV Międzynarodowego Seminarium Efektywność i niezawodność w budownictwie, Częstochowa 2003, [11] Świderski W., Modelowanie badań nieniszczących w podczerwieni wielowarstwowych materiałów kompozytowych, Wojskowy Instytut Techniczny Uzbrojenia, Zeszyty Naukowe WITU Problemy Techniki Uzbrojenia, 2007,