CHARAKTERYSTYKA SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO W POLSCE

Transkrypt

1 CHARAKTERYSTYKA SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO W POLSCE główne złożeni, smorząd gminny, powitowy i wojewódzki Autor: Tomsz Mtyj Smorząd to form orgnizcji wyodrębnionej grupy społecznej, któr może dzięki przyznnej osobowości prwnej i istnieniu odpowiednich orgnów i instytucji, decydowć w grnicch prw o istotnych dl siebie sprwch, dziłjąc bądź z pośrednictwem swoich przedstwicieli bądź też bezpośrednio. Orgny jednostek smorządu terytorilnego zjmują szczególne miejsce w systemie orgnów dministrcji publicznej. Smorząd to zrzeszenie osób, którym przyznje się prwo relizcji części zdń z zkresu dministrcji publicznej, skutki relizcji tych zdń bezpośrednio ich dotyczą. Wyróżnimy kilk rodzjów smorządu: * terytorilny - wynikjący z fktu zmieszkiwni n dnym obszrze * uczniowski tworzony przez wszystkich uczniów dnej szkoły * zwodowy (np. lekrski) Przy czym do dnej społeczności smorządowej nleży się z mocy prw. Smorząd terytorilny w Polsce m długą trdycję. Zostł utworzony po odzyskniu niepodległości w 1918 r. i do wybuchu II wojny świtowej (po zreorgnizowniu w 1933 r.) istnił n szczeblu gminy. Zlikwidowny w 1950 r. zostł po długiej przerwie przywrócony 8 mrc 1990 r. ustwą o smorządzie terytorilnym (obecnie: o smorządzie gminnym). Drugą ustwą stnowiącą jego podstwę prwną jest ustw z 24 lipc 1998 r. o wprowdzeniu zsdniczego trójstopniowego podziłu terytorilnego pństw (n gminy, powity i województw). 1 styczni 1999 r. nstąpiło rozszerzenie smorządu terytorilnego n nowo utworzone jednostki podziłu terytorilnego - powity i województw. Dziś n podstwie istniejących uregulowń prwnych wyróżnimy w Polsce trzy rodzje smorządu terytorilnego: zsdniczy powstje dl orgnów o kompetencjch ogólnych, czyli dl terenowych orgnów dministrcji rządowej i dl orgnów smorządu terytorilnego pomocniczy dokonywny jest dl wyodrębnieni orgnów pełniących funkcję pomocniczą w relizcji zdń ogólnych, np. dzielnice, osiedl, sołectw specjlne dl relizcji zdń, których wciągnięcie w zkres kompetencji podziłu zsdniczego jest niemożliwe bądź bezcelowe, np. smorządy dministrcji morskiej, lsów pństwowych. Celem twórców istniejącego w Polsce smorządu było relne oddnie w ręce wspólnot loklnych zdń ich dotyczących. Przyjęto więc, że relcje pństwo-smorządy opierć się będą n zsdzie subsydirności (pomocniczości) sięgjącej swymi korzenimi nuki społecznej Kościoł. Głosi on, że wszelkie decyzje powinny zpdć n szczeblu będącym jk njbliżej obywteli, więc rczej w gminch, regionch itp. niż w centrum dministrcyjno

2 rządowym; zbiorowości większe, brdziej zorgnizowne, powinny interweniowć w dnej sprwie jedynie wówczs, gdy ich dziłni będą dużo skuteczniejsze niż dziłni zbiorowości mniejszych. Wedle złożeń zsdy subsydirności istnieje domniemnie kompetencji dl orgnów podstwowej jednostki smorządowej, czyli gminy- gmin wykonuje wszystkie zdni smorządu terytorilnego o znczeniu loklnym, nie zstrzeżone w ustwch dl innych jego jednostek. Tą, jkże wżną dl funkcjonowni smorządu terytorilnego, zsdę zwier rtykuł 163. Konstytucji RP z 2. kwietni 1997 roku: Smorząd terytorilny wykonuje zdni publiczne nie zstrzeżone przez Konstytucję lub ustwy dl orgnów innych włdz publicznych. Obowiązując Konstytucj RP obszernie pisze o smorządzie terytorilnym w Polsce - kwestii tej poświęcony jest cły VII. jej rozdził. Pierwszy rtykuł rozdziłu SAMORZĄD TERYTORIALNY jest niezwykle wżny, gdyż odnosi się do wspomninej już zsdy subsydirności, ntomist trzeci ustęp rtykułu nstępnego określ wypływjące z niej złożenie o domniemniu kompetencji gminy- podstwowej jednostki smorządu terytorilnego (rt. 164, ust. 1). Artykuł 165. Konstytucji podkreśl kolejną, istotną sprwęfkt posidni przez jednostki smorządu terytorilnego osobowości prwnej. Jednostkom tym przysługuje bowiem prwo włsności i inne prw mjątkowe; o ich utonomiczności świdczy też fkt, że ich smodzielność podleg ochronie sądowej. W kwestii zdń publicznych wykonywnych przez jednostki smorządu, Konstytucj dzieli je n zdni włsne i zlecone przez ustwę (np. prowdzenie ewidencji ludności). Ntomist zgonie z ustępem trzecim rtykułu 166. spory kompetencyjne między orgnmi smorządu terytorilnego i dministrcji rządowej mją rozstrzygć sądy dministrcyjne. Artykuł 167. porusz sprwę dochodów jednostek smorządu, którym zpewni się udził w dochodch publicznych odpowiednio do przypdjących im zdń. I tk, możliwe źródł dochodów jednostek smorządu Konstytucj rozróżni: dochody włsne, subwencje ogólne orz dotcje celowe z budżetu pństw. Jednostki smorządu mją pondto prwo do ustlni wysokości podtków i opłt loklnych. Według rtykułu 169. jednostki smorządu terytorilnego wykonują zdni z pośrednictwem orgnów stnowiących (określjących ich ustrój wewnętrzny) i wykonwczych; zgodnie z ustępem drugim tego rtykułu wybory do orgnów stnowiących są powszechne, równe, bezpośrednie i odbywją się w głosowniu tjnym. Nstępnie, czytmy w Konstytucji o referendum, jko o formie decydowni członków wspólnoty smorządowej o sprwch jej dotyczących. W drodze referendum mogą oni odwołć pochodzący z wyborów bezpośrednich orgn smorządu. Przedosttni rtykuł omwinego rozdziłu poświęcony jest orgnizcji ndzoru z punktu wodzeni leglności nd smorządem terytorilnym. Jko orgnmi ndzoru Konstytucj wymieni: Prezes Rdy Ministrów (n jego wniosek Sejm może rozwiązć orgn stnowiący smorządu nruszjący Konstytucję lub ustwy) i wojewodów, w zkresie sprw budżetowych- regionlne izby obrchunkowe. N koniec tego rozdziłu Konstytucji wspomnine są jeszcze dw prw jednostek smorządu terytorilnego- prwo do zrzeszni się tkże prwo przystępowni do międzynrodowych zrzeszeń społeczności loklnych i regionlnych orz współprcy ze społecznościmi loklnymi i regionlnymi innych pństw. SAMORZĄD GMINNY Gmin to prwnie zorgnizowny terytorilny związek osób określony w ustwie o smorządzie gminnym jko wspólnot smorządow. Gmin jest podstwowym ogniwem smorządu terytorilnego w Polsce (rt. 164 ust. 1); smorząd terytorilny n szczeblu gminy musi istnieć. Gminie przysługuje domniemnie kompetencji (zsd t odnosi się do relcji gminy z tere

3 nowymi orgnmi dministrcji rządowej, jk i z innymi strukturmi smorządu terytorilnego). Gmin wykonuje więc wszystkie zdni smorządu terytorilnego o znczeniu loklnym, nie zstrzeżone w ustwch dl innych jego jednostek, w rzie wątpliwości, do kogo nleży dne zdnie, nleży przyjąć zsdę domniemni kompetencji gminy. Gmin jest w strukturze pństw wyodrębnionym podmiotem prw i bierze udził w sprwowniu włdzy publicznej (dministrcji publicznej). Gmin wykonuje zdni włsne, mjące n celu zspokojenie zbiorowych potrzeb wspólnoty gminnej. Nleżą do nich zdni z zkresu: infrstruktury technicznej gminy (gminne drogi, ulice, wodociągi itd.) infrstruktury społecznej (oświt, kultur, ochron zdrowi itd.) porządku i bezpieczeństw publicznego (np. orgnizcj ruchu drogowego) łdu przestrzennego i ekologicznego (np. ochron środowisk) Gmin wykonuje zdni publiczne we włsnym imieniu i n włsną odpowiedzilność. Jej smodzielność w relizcji tych zdń jest jednk ogrniczon poprzez instytucję obowiązkowych zdń publicznych, od których gmin nie może się uchylić. Orgny pństwowe mogą bdć leglność dziłń smorządu w zkresie zdń włsnych; by gmin mogł im sprostć zostł jej przyznn osobowość prwn. Pondto gmin musi wykonywć zdni zlecone z zkresu dministrcji rządowej. Te zdni gmin wykonuje niesmodzielnie- po zpewnieniu środków finnsowych przez dministrcję i w jej imieniu. Kwestie sporne między gminą dministrcj rządową rozstrzygją sądy. Pierwotnym drestem norm kompetencyjnych w gminie jest wspólnot smorządow, którą z mocy prw tworzą wszyscy jej mieszkńcy. Podejmuje rozstrzygnięci bezpośrednio w głosowniu wyborczym, w referendum, w drodze konsultcji z mieszkńcmi gminy orz z pośrednictwem orgnów gminy (rd gminy i zrząd gminy). WŁADZE GMINY: referendum gminne jest formą bezpośredniego sprwowni włdzy. Przeprowdzny n podstwie decyzji rdy gminy lub n wniosek co njmniej 10% mieszkńców uprwnionych do głosowni. Może w nim wziąć udził kżdy pełnoletni mieszkniec gminy posidjący polskie obywtelstwo. Referendum jest wżne, jeśli wzięło w nim udził co njmniej 30% uprwnionych. rd gminy to orgn uchwłodwczy i kontrolny. Artykuł 18. ustwy o smorządzie gminnym przyjmuje domniemnie włściwości rdy gminy. Do wyłącznej włściwości rdy gminy nleżą sprwy orgnizcyjne (np. uchwlnie budżetu gminy), finnsowo- mjątkowe (np. zciągnie długoterminowych pożyczek), osobowe (wybór i odwoływnie zrządu gminy) i kierowniczo- kontrolne (określnie kierunków dziłni zrządu). W celu relizcji zdń może powoływć komisje stłe lub dorźne. Szczególne miejsce m komisj rewizyjn bdjąc dziłni zrządu i podległych mu jednostek. zrząd gminy Do czsu wejści w życie ordyncji wyborczej do smorządu terytorilnego, n podstwie której wójtów, burmistrzów, prezydentów mist, strostów i mrszłków województw wybier się w wyborch powszechnych, zrządy pełniły funkcję orgnów wykonwczych gminy. W ich skłd wchodziło od 3 do 7 osób wybiernych bądź ze skłdu rdy gminy bądź spoz jej gron. Zrząd wykonywł uchwły rdy gminy orz zdni gminy - 3 -

4 określone przepismi prw. Do jego zdń nleżły głównie przygotowywnie projektów uchwł rdy i określnie sposobu ich wykonywni. Zrząd wykonując zdni włsne gminy podległ wyłącznie rdzie gminy, ntomist w przypdku zdń zleconych dministrcji rządowej podległ również wojewodzie. Zrząd gminy wykonywł zdni przy pomocy urzędu gminy. Od czsu wejści w życie nowej ordyncji, kiedy to wójtowie, burmistrzowie i prezydenci mist wybierni są przez społęczność loklną, to włśnie oni przejęli funkcję zrządu. SAMORZĄD POWIATOWY Powit stnowi loklną wspólnotę smorządową orz odpowiednie terytorium. Ustw o smorządzie powitowym ustnwi dwie ktegorie powitów. Powit to zsdnicz jednostk podziłu terytorilnego obejmując cłe obszry grniczących ze sobą gmin ( powit ziemski) lub cły obszr mist (misto n prwch powitu). Powit wykonuje zdni publiczne o chrkterze pondgminnym w zkresie: infrstruktury społecznej (np. edukcj publiczn, ochron zdrowi) infrstruktury technicznej (np. trnsport i drogi publiczne) porządku i bezpieczeństw publicznego (np. ochron przeciwpowodziow) łdu przestrzennego i ekologicznego (np. geodezj, krtogrfi). Smorząd powitowy wykonuje zdni publiczne we włsnym imieniu i n włsną odpowiedzilność, dysponuje minem powitowym i prowdzi smodzielną gospodrkę finnsową. Posid osobowość prwną. Zkres jego dziłni nie może nruszć zkresu dziłni gmin. Powitow (lokln) wspólnot smorządow podejmuje rozstrzygnięci bezpośrednio w głosowniu wyborczym orz w referendum, tkże z pośrednictwem orgnów powitu, którymi są rd powitu i zrząd powitu. WŁADZE POWIATU: referendum powitowe - podejmuje decyzje w kżdej wżnej sprwie mieszczącej się w zkresie dziłń powitu (z inicjtywy rdy powitu). Musi być przeprowdzone, gdy z wnioskiem o jego przeprowdzenie wystąpi 10% mieszkńców powitu uprwnionych do głosowni i jest wżne, jeśli wzięło w nim udził 30% uprwnionych. rd powitu stnowiący i kontrolny orgn powitu wybierny w bezpośrednim i powszechnym głosowniu wyborczym. Do wyłącznej włściwości powitu nleżą uprwnieni: prwotwórcze (np. stnowienie któw prw miejscowego), orgnizcyjne (np. wyposżenie powitowych jednostek orgnizcyjnych w mjątek), plnistyczne (uchwlnie budżetu powitu), tkże finnsowo- mjątkowe, osobowe i kierowniczo- kontrolne. zrząd powitu orgn wykonwczy powitu. W jego skłd wchodzą: przewodniczącystrost (jest zwierzchnikiem służbowych prcowników strostw, kierowników powitowych jednostek orgnizcyjnych, powitowych służb, inspekcji i strży- rzem tworzą powitową dministrcję zespoloną- kieruje bieżącymi sprwmi powitu i reprezentuje go n zewnątrz) orz pozostli członkowi w liczbie od 3 do 5 osób, w tym wicestrost, wybrni przez rdę powitu. Zrząd wykonuje uchwły rdy powitu i zdni określone przepismi prw. Do jego zdń nleży głównie: przygotowywnie projektów uchwł rdy i ich wykonywnie, gospodrownie mieniem i budżetem powitu. W relizcji zdń zrząd podleg jedynie rdzie powitu wyznczjącej kierunki jego dziłni

5 SAMORZĄD WOJEWÓDZKI Województw są njwiększymi jednostkmi smorządu terytorilnego, nie nruszjącymi smodzielności powitów i gmin. Terytorium Polski podzielone jest obecnie n 16 województw. Smorząd terytorilny n szczeblu województw jest w Polsce instytucją nową, utworzoną 1 styczni 1999 r. Do zkresu dziłni smorządu województw nleży wykonywnie zdń publicznym o chrkterze wojewódzkim niezstrzeżonych ustwmi n rzecz orgnów dministrcji rządowej. Smorząd województw wykonuje zdni o chrkterze regionlnym w zkresie: infrstruktury technicznej, infrstruktury społecznej, bezpieczeństw publicznego orz łdu przestrzennego i ekologicznego. Smorząd województw wykonuje zdni publiczne we włsnym imieniu i n włsną odpowiedzilność, dysponuje mieniem powitowym i prowdzi smodzielną gospodrkę finnsową. Posid osobowość prwną. Wojewódzk wspólnot smorządow wykonuje zdni w głosowniu powszechnym, tkże z pośrednictwem orgnów smorządu województw. WŁADZE WOJEWÓDZTWA: sejmik województw orgn kontrolny i stnowiący, wybierny w powszechnym i bezpośrednim głosowniu wyborczym. Do jego wyłącznej włściwości nleżą uprwnieni: prwotwórcze, orgnizcyjne, plnistyczne, tkże finnsowo- mjątkowe, osobowe i kierowniczo- kontrolne (nlogiczne do uprwnień rdy powitu). referendum wojewódzkie - podejmuje decyzje w kżdej wżnej sprwie mieszczącej się w zkresie dziłń województw (z inicjtywy sejmiku województw). Musi być przeprowdzone, gdy z wnioskiem o jego przeprowdzenie wystąpi 10% mieszkńców powitu uprwnionych do głosowni i jest wżne, jeśli wzięło w nim udził 30% uprwnionych. W sprwie odwołni sejmiku województw przed upływem kdencji rozstrzyg się wyłącznie w drodze referendum wojewódzkiego. zrząd województw - kolegilny orgn wykonwczy województw. W jego pięcioosobowy skłd wchodzą: mrszłek województw (wybierny przez sejmik spośród rdnych; relizuje zdni województw w różnych formch prwnych; orgnizuje prcę zrządu - jko jego przewodniczący - i urzędu mrszłkowskiego - jko jego kierownik), 1 do 2 wiceprzewodniczących orz pozostli członkowie wybierni n wniosek mrszłk Zrząd wykonuje zdni województw nie zstrzeżone n rzecz sejmiku i wojewódzkich smorządowych jednostek orgnizcyjnych. Do jego zdń nleży n przykłd: przygotowywnie projektów orz wykonywnie budżetu województw, koordynownie i kontrolownie dziłlności jednostek orgnizcyjnych. Zdni wykonuje przy pomocy urzędu mrszłkowskiego i wojewódzkich smorządowych jednostek orgnizcyjnych lub wojewódzkich osób prwnych. Zsdy i tryb jego dziłni określ sttut województw