VADE NOBISCUM MATERIAŁY STUDENCKIEGO KOŁA NAUKOWEGO HISTORYKÓW UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO. Pod redakcją Konrada Banasia i Roberta Stasiaka VOL.

Transkrypt

1 VADE NOBISCUM

2

3 VADE NOBISCUM MATERIAŁY STUDENCKIEGO KOŁA NAUKOWEGO HISTORYKÓW UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO Pod redakcją Konrada Banasia i Roberta Stasiaka VOL. XIII BUNT, REBELIA, REWOLUCJA, STRAJK. OPÓR SPOŁECZEŃSTWA WOBEC WŁADZY NA PRZESTRZENI DZIEJÓW SKĄD PRZYBYLIŚMY, DOKĄD ZMIERZAMY? ŹRÓDŁA TOŻSAMOŚCI GOSPODARKA GŁUPCZE! ŁÓDŹ 2014

4 Copyright by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2014 PROJEKT OKŁADKI Aleksandra Polewiak REDAKCJA TECHNICZNA Konrad Banaś WYDANIE I DRUK PIKTOR Szalski i Sobczak Spółka Jawna ul. Tomaszowska Łódź ISBN

5 SPIS TREŚCI Słowo wstępne 9 BUNT, REBELIA, REWOLUCJA, STRAJK. OPÓR SPOŁECZEŃSTWA WOBEC WŁADZY NA PRZESTRZENI DZIEJÓW Konrad Banaś Rycymer grabarz Imperium Rzymskiego 13 Damian Bębnowski The social change in the marxism s interpretation of history 23 Kamila Biernat Rok konieczność dziejowa czy zwykły bunt ludności polskiej wobec władzy komunistycznej? 29 Joanna Brodniewicz Milczący Kościół już nie milczy zmagania katolików i Kościoła katolickiego w Czechosłowacji z komunistami 37 Paulina Grobelna Fronda ( ) - bunt, na którym wyrosła potęga? 47 Zuzanna Jaśkowska Plakat jako forma oporu i propagandy na przykładzie walk o władzę w XX-wiecznej Hiszpanii 55 Jakub Józefiak Czasopisma drugiego obiegu jako narzędzie oporu społeczeństwa w okresie PRL 61 Karol Jóźwiak Pasolini a rewolucja Ewa Kacprzyk Opór społeczny w Łodzi w latach na przykładzie działalności organizacji Ruch 77 Agnieszka Kania ( ) Twarze wasze, zbrodniarze i niech was przywita/ Strasznym krzykiem milczenia żałobna ulica - okoliczności zabójstwa prezydenta II RP Gabriela Narutowicza 83 Łukasz Komorowski Poznański Czerwiec 1956 roku i jego znaczenie w powojennej historii Polski 91 Marta Kosowicz Nihilizm jako afirmacja rewolucji i terroru na przykładzie XIX Rosji 97 Magdalena Pasewicz-Rybacka Ubiór jako wyraz buntu - działalność Barbary Hoff w latach 50. i 60. XX w. 105 Szymon Pietrzykowski Bojownicy powstania w getcie i pamięci o żydowskim oporze Cywia Celina Lubetkin i Icchak Antek Cukierman 115

6 Łukasz Pigoński Mieszkańcy Rzymu wobec oblężenia miasta w latach na podstawie relacji Prokopiusza z Cezarei 127 Marta Rajewska Społeczność miejska i kapłani w walce z władzą o miejsce kultu religijnego - losy Kalwarii w Ujściu w Polsce Ludowej 135 Piotr Ruciński Strajki rolne w 1902 r. w perspektywie Bezrobocia rolnego Jana Emanuela Rozwadowskiego i historii obozu Narodowej Demokracji 143 Damian Siebieszuk Opór ludności cywilnej wobec polityki okupacyjnej III Rzeszy w Polsce Na przykładzie powiatu bielskiego Daniel Siemiński Wyjście z anonimowości żyrardowskich szpularek podczas pierwszego powszechnego strajku - od 23 do 28 kwietnia 1883 roku 161 Angelika Siwińska Od piwiarni do więzienia pucz monachijski, czyli próba przejęcia władzy 167 Paulina Sołuba Bezpardonowa walka z opozycją, czyli noc długich noży - 30 czerwca 1934 roku w oczach Amerykanów przebywających w Niemczech 173 Ewelina Ślązak Rewolucja kubańska - terror w cieniu palm 183 Piotr Torka-Lis Rola kapitału społecznego w procesie formowania i funkcjonowania wybranych grup opozycyjnych w PRL raport z badań 189 Łukasz Węgrzyn Uwagi o buncie w obozie zagłady w Sobiborze przebieg i skutki 195 Damian Zieliński Bunt przegranych Pucz Kappa-Lüttwitza w Niemczech w SKĄD PRZYBYLIŚMY, DOKĄD ZMIERZAMY? ŹRÓDŁA TOŻSAMOŚCI Karolina Feder Zmiana sytuacji kobiet w Kościele Rzymskokatolickim w II połowie XX wieku 215 Elwira Kamola Uniwersytet to skarbnica wiedzy mity założycielskie a zmiana wizerunku 225 Agata Klimczak Pierwsi legendarni władcy, czyli bajeczne dzieje państwa polskiego na podstawie wybranych kronik średniowiecznych 235 Michał Komarnicki Ewolucja idei państwa totalitarnego 243

7 Marcin Pełka Mity założycielskie w polskiej kulturze umysłowej na przestrzeni dziejów 253 Jan Ratuszniak Русские, Поляки, Финны? Этническая идентичность семьи Александры Коллонтай 259 Aleksandra Stolarczyk Literackie obrazy odkrywania (swojej) tożsamości na przykładzie prozy nurtu wiejskiego 267 Adam Szabelski Doktryna Świętej Korony źródło węgierskiej tożsamości 277 Ewelina Tarkowska Mit pochodzenia od starożytnych Sarmatów i legendarne początki państwa polskiego na łamach Wielkiej Encyklopedii Francuskiej 285 Robert Witak W poszukiwaniu korzeni nazistów - wyprawa Ernsta Schäfera do Tybetu ( ) 291 GOSPODARKA GŁUPCZE! Małgorzata Chojnacka, Monika Paluch Strategia promocji i komunikacji marketingowej marki Łódź na lata najważniejsze założenia dokumentu i jego realizacja 303 Maurycy Kustra Zwierzęta w diecie oraz gospodarce okolic Pobiedzisk w późnym średniowieczu i u progu nowożytności 313 Michał Michalski Próba zawarcia konwencji handlowej między Polską a ZSRR (1924 r.) misja Ludwika Darowskiego 321 Artur Kacper Modliński Rola szkoły klasycznej w zarządzaniu zasobami ludzkimi w perspektywie globalnej 331 Michał Skoczyński Miejsce dominikańskiego klasztoru św. Mikołaja w gospodarce lokalnej Sochaczewa i ziemi sochaczewskiej w XV-XVIII w. 341 Robert Stasiak Jeffersońska ustawa o embargu ( ) - między teorią a praktyką 351 Aron A. Wadlewski Wzrost znaczenia multi level marketingu na przestrzeni lat 361

8

9 SŁOWO WSTĘPNE W Państwa rękach znajduje się kolejny numer cyklicznej publikacji pokonferencyjnej Vade Nobiscum. Jego skład stanowią materiały, które są owocem VII Łódzkiej Wiosny Młodych Historyków. Konferencja została zorganizowana przez Studenckie Koło Naukowe Historyków UŁ przy współpracy ze Studenckim Kołem Naukowym Multi Level Marketingu UŁ i odbyła się w gmachu Instytutu Historii Uniwersytetu Łódzkiego w dniach III 2014 r. Konferencja, którą zorganizowaliśmy była siódmą z kolei edycją Łódzkiej Wiosny Młodych Historyków. Impreza ta wpisała się na stałe w kalendarz życia naukowego młodych badaczy. W tym roku mury naszej Uczelni odwiedziło aż 163 wybijających się studentów i doktorantów nauk humanistycznych spośród czołowych uczelni w kraju. Tym razem nasza konferencja wyszła poza ścisłe ramy historii. Zdecydowaliśmy się jej nadać charakter interdyscyplinarny i połączyć nauki z pozoru od siebie odległe, lecz wzajemnie się uzupełniające. Są to: historia i jej nauki pokrewne, ekonomia, socjologia, etnologia, prawo, marketing, politologia i nie tylko. Konferencja skierowana była do studentów i doktorantów wszystkich kierunków. Efektem wspólnych referatów studentów różnych dziedzin, była wymiana myśli, a w konsekwencji nowe spojrzenie na poruszane problemy, spojrzenie pod kątem obcych sobie nauk. Inauguracja konferencji wpisywała się w pierwszy panel. Poświęcona była 70-tej rocznicy wybuchu powstania warszawskiego. Wykład inauguracyjny pod tytułem: Powstanie warszawskie zły wybór, czy brak wyboru? wygłosił prof. nadzw. dr hab. Przemysław Waingertner. Swoimi wspomnieniami podzieliła się również Barbara Kołodziejska Majewska, sanitariuszka w powstaniu warszawskim. Konferencja była poświęcona trzem panelom tematycznym: Bunt, rebelia, rewolucja, strajk. Opór społeczeństwa wobec władzy na przestrzeni dziejów i Skąd przybyliśmy, dokąd zmierzamy? Źródła tożsamości oraz Gospodarka głupcze! Pierwszy dotyczył zagadnień związanych z najrozmaitszymi formami oporu społecznego wobec władzy oraz próbom zmiany zaistniałej sytuacji przez społeczeństwo bądź jego elementy. Drugi panel poświęcony był mitom założycielskim budującym tożsamość zbiorowości od małych wspólnot lokalnych do całych organizmów państwowych i narodów, mitów etnogenetycznych, badań nad zagadnieniami etnogenezy i poszukiwania praojczyzny oraz sposobów, w jakie polityka sięgała po owe mity w celu budowy doktryn i pchnięcia narodów na konkretne tory. Ostatni z paneli zorientowany był na zagadnienia będące przedmiotem badań historii gospodarczej, jak i problemy mikrooraz makroekonomiczne, komunikację marketingową oraz strategie zarządzania. Tak szeroko zakrojone przedsięwzięcie, jakim była VII Łódzka Wiosna Młodych Historyków, jak też wydanie niniejszego tomu, nie mogłoby oczywiście dojść do skutku bez pomocy wielu osób i instytucji. Dlatego też w tym miejscu składamy najserdeczniejsze podziękowania władzom Uniwersytetu Łódzkiego, Wydziału Filozoficzno-Historycznego UŁ, Instytutu Historii UŁ oraz Łódzkiemu Oddziałowi Instytutu Pamięci Narodowej za wsparcie okazane SKNH UŁ w organizacji tej konferencji. Osobne podziękowania należą się również wszystkim członkom SKNH UŁ za wszelkie działania, poświęcony czas, dzięki którym VII Łódzka Wiosna Młodych Historyków zakończyła się powodzeniem Konrad Banaś 9

10

11 BUNT, REBELIA, REWOLUCJA, STRAJK. OPÓR SPOŁECZEŃSTWA WOBEC WŁADZY NA PRZESTRZENI DZIEJÓW

12

13 Konrad Banaś Uniwersytet Łódzki Recenzent: dr hab. Teresa Wolińska, prof. UŁ RYCYMER GRABARZ IMPERIUM RZYMSKIEGO Nie wiemy kiedy Rycymer przyszedł na świat. Możemy jednak podać przypuszczalny okres, w którym mogło to mieć miejsce. Wiadomo, że był synem córki Walii, króla Wizygotów oraz Sweba z arystokratycznego rodu 1. Małżeństwo musiało mieć jakiś cel dyplomatyczny. Być może było efektem domniemanego sojuszu jaki zawarł Walia ze Swebami przeciw Wandalom i Alanom w Hiszpanii. W takim razie do mariażu musiało dojść przed działaniami wojennymi, ale wtedy, kiedy Walia już był królem czyli ok. 415/416 r. 2. Zatem mógł się urodzić najwcześniej w 417r, najpóźniej zaś w latach 20-tych V w. Nie wiemy w jaki sposób i dlaczego Rycymer znalazł się w armii rzymskiej. Istnieje kilka koncepcji. Mógł być spokrewniony z jedną z żon Aecjusza, tą gockiego pochodzenia, przez co znalazł się w gronie jego oficerów. Możliwe, że był politycznym uciekinierem z dworu gockiego i tym sposobem znalazł się w Rawennie. Na dworze rzymskim mógł się pojawić z swoją rodziną w otoczeniu Galii Placydi, która trafiła tam po śmierci swego męża Ataulfa 3. Majątek pomógł mu szybko zrobić karierę w armii Aecjusza, gdzie zaprzyjaźnił się z Majorianem. Razem brali udział w kampaniach Aecjusza w Galii w latach 40-tych. Pierwsze wzmianki źródłowe o osobie będącej przedmiotem tego artykułu pojawiają się na przełomie 454/455 r., kiedy to Aecjusz, wódz Rycymera został zamordowany przez Walentyniana III i jego eunucha Herakliusza. Ostatni Rzymianin po pokonaniu Atylli na Polach Katalaunijskich, stał się zbędny dla Walentyniana III, który dążył do emancypacji własnej osoby spod jego kurateli. Zamordowanie człowieka, który cieszył się ogromnym autorytetem wśród barbarzyńców, stało się de facto jedną z przyczyn upadku Imperium. Walentynian przeżył Aecjusza niecały rok. Został zabity w marcu 455 r. przez dwóch żołnierzy mszczących się za śmierć swego wodza. Władze przejął wpływowy senator Petroniusz Maksymus, który poślubił wdowę po Walentynianie, a jego córkę Eudokię wydał za swego syna Palladiusza. Był to błąd, ponieważ Eudokia była zaręczona z Hunerykiem, synem Genzeryka, króla Wandalów. Dało to temu ostatniemu pretekst do wojny. Petroniusz mianował wpływowego i cieszącego się dobrą sławą arystokratę Awitusa, dowódcą wojsk, po czym wysłał go na dwór Wizygotów, aby zawrzeć z nimi sojusz. Porozumienie to miał zapewnić bezpieczeństwo Rzymowi przed Wandalami. Reakcja Genzeryka była jednak natychmiastowa. W czerwcu 455 r. złupił straszliwie Rzym, a Petroniusz został rozszarpany przez zbuntowany tłum. 1 S y d o n i u s z A p o l l i n a r i s, Wiersze. Carm, [w:] Listy i wiersze, przeł., oprac. i wstępami poprzedził M. B r o ż e k, bibliogr. oprac. M. S t a r o w i e y s k i, pod red. M. M i c h a l e w i c z, Kraków 2004, II M. W i l c z y ń s k i, Królestwo Swebów - regnum in extremitate mundi, Kraków 2011, s M. P a w l a k, Aecjusz i barbarzyńcy, Kraków 2007, s ; Jak sam podkreśla są to tylko domysły. 13

14 Trudno powiedzieć co działo się z Rycymerem po zamordowaniu Aecjusza. Prawdopodobnie tak jak i inni stronnicy Aecjusza postanowił przeczekać kryzysową sytuację z dala od Rzymu. Zapewne uniknął również prześladowań ze strony Walentyniana III, który dążył do ugody z armią, pozbawioną swego wodza. Ponadto Rycymer nie należał do wpływowych i znaczących stronników Aecjusza, co dodatkowo go chroniło 4. Po najeździe Genzeryka w Rzymie powstała polityczna pustka 5. Skorzystał z tego Awitus, który z namowy króla Wizygotów Teodoryka II, obwołał się cesarzem 9 lipca 455 r. Cieszył się również poparciem galijskiej arystokracji. Wydaje się, że również wzrosła pozycja Rycymera i Majoriana, którzy byli wówczas najwyższymi dowódcami wojskowymi w Italii. Obaj w obawie przed potęgą Wizygotów, zaakceptowali Awitusa na tronie 6. Już na początku swych rządów Awitus wysłał Wizygotów do, nękanej przez Swebów, Hiszpanii, gdzie Teodoryk II pokonał ich króla Rechiara. Sam Awitus przywrócił panowanie rzymskie w Panonii. Jednak najpoważniejszym problemem Imperium był głód spowodowany odcięciem dostaw zboża z Afryki oraz wandalskie napady od strony morza. Przeciw Wandalom Awitus wysłał na początku 456 r. Rycymera, który posiadał stopień komesa, nadany mu może jeszcze przez Aecjusza 7. Okrążył on i pokonał oddział Wandalów pod Agrigentum na Korsyce 8. Następnie zniszczył desant wandalski w pobliżu tej wyspy w sile 60 okrętów 9. Prawdopodobnie wtedy otrzymał od Awitusa tytuł magister militum 10. Z powodu braku pieniędzy i zapasów żywności, Awitus odesłał do Galii większość swego wizygockiego wojska, wcześniej sowicie je opłacając. Na tą decyzje wpłynąć mógł też sukces Rycymera w walkach z Wandalami 11. Aby zdobyć fundusze na żołd, Awitus musiał przetopić spiżowe posągi z miasta 12. Pozbawienie Rzymu ostatnich pamiątek jego świetności i podsycanie niepokojów społecznych wśród mieszkańców przez senatorów niezadowolonych z faworyzowania galijskiej arystokracji spowodowało rozruchy w mieście 13. Wtedy spiskować zaczęli również Rycymer i Majorian, dla których silny i ambitny Awitus nie mógł być marionetką. Możliwe, że Rycymer był zapatrzony w postać swego dawnego przywódcy Aecjusza, który był niezależny od cesarza i faktycznie sprawował władze w Rzymie 14. Awitus postanowił wyjechać z niechętnej mu stolicy do Galii, gdzie był popierany. Tymczasem Rycymer i Majorian pozyskali sobie odziały foederati i zamordowali pod Rawenną, prawą rękę Awitusa patrycjusza Remistusa we wrześniu 456 r. Na wieść o tym Awitus, który odebrał to jako wrogi akt, zebrał niewielki odział i ruszył do Italii. To był poważny błąd. Powinien był zaczekać na powrót swoich wizygockich sojuszników z Hiszpanii i wtedy uderzyć na Rycymera, tym bardziej, że nie mógł liczyć na poparcie Konstantynopola. Awitus został pokonany przez obu spiskowców pod Placencją 17 4 M. W i l c z y ń s k i, Germanie w służbie zachodniorzymskiej w V w. n.e.: studium historyczno-prosopograficzne, Kraków 2001, s Ibidem, s P. H e a t h e r, Upadek Cesarstwa Rzymskiego, Poznań 2006, s M. W i l c z y ń s k i, Germanie w służbie, s S y d o n i u s z A p o l l i n a r i s, op. cit., II H y d a c j u s z, Continuatio chronicorum Heronymianorum, ed. T. M o m m s e n, MGH AA, Berolini 1893, 176 n.; Zdecydowanie przecenia zwycięstwo Rycymera, które było małą potyczką. 10 M. P a w l a k, Rzymski Zachód w latach [w:] Świat Rzymski w V wieku, pod red. R. K o s i ń s k i, K. T w a r d o w s k a, Kraków 2010, s. 54; M. W i l c z y ń s k i, Germanie w służbie, s M. P a w l a k, Rzymski Zachód w, s M. W i l c z y ń s k i, Germanie w służbie, s J a n z A n t i o c h i i, Historiae fragmenta, ed. C. M ü l l e r, FHG t. IV, Paris 1885, fr M. W i l c z y ń s k i, Germanie w służbie, s

15 października 456 r. i musiał abdykować. Buntownicy darowali mu życie, lecz zmuszono go do święceń biskupich. Były cesarz próbował uciec pod koniec 456 r., ale w drodze zmarł, być może otruty przez Rycymera 15. Po upadku Awitusa Wizygoci i Burgundowie rozszerzyli swe panowanie. W północnej Galii rządził Egidiusz, w Panonii Marcellinus, zaś Italia należała do Rycymera i Majoriana. W zaistniałej sytuacji po purpurę mógł sięgnąć tylko Majorian, ponieważ Rycymer był barbarzyńcą i arianinem. 29 lutego 457 r. cesarz wschodni Leon I nadał tytuł magister militum Majorianowi, Rycymerowi zaś patrycjusza. Było to maksimum co mógł osiągnąć Germanin w służbie rzymskiej. Formalnie cesarzem Zachodu był Leon I, a władzę w jego imieniu musiał sprawować patrycjusz Rycymer. Z drugiej strony, gdyby Rzym miał osobnego cesarza, Rycymer również mógłby faktycznie rządzić, pod warunkiem, że władca ten byłby marionetką w jego ręku 16. Wiosną 457 r. wódz Majoriana Burkon, pokonał Alemanów w północnej Italii. Po części było to przyczyną obwołania go cezarem przez wojsko dnia 1 kwietnia 457 r. w pobliżu Rawenny, co Leon I zaakceptował 17. Kolejnym sukcesem było pokonanie Wandalów w Kampanii. Za to zwycięstwo mógł być odpowiedzialny Rycymer lub, co bardziej prawdopodobne, jeden z jego podwładnych. Pod wpływem dotychczasowych osiągnięć, 28 grudnia, wojsko obwołało Majoriana augustem. Leon tego nie uznał i tak zerwane zostały dobre stosunki pomiędzy nimi. Rycymer prawdopodobnie to zaakceptował 18, mógł wiele spodziewać się po swoim kompanie. Wiadomo, że cesarz przeznaczył mu znaczny zakres władzy wojskowej. Palącą sprawą były najazdy barbarzyńców. Sytuacja w Galii była poważna, ponieważ Wizygoci i Burgundowie zajmowali kolejne terytoria. Ci ostatni zajęli Lugdunum. Tylko część arystokracji galijskiej poparła Majoriana. Ci którzy opowiedzieli się za nim, skupili swoją uwagę na Egidiusza, który niebawem odzyskał Lugdunum 19. Pozostali zwrócili się jednak w stronę barbarzyńców. Pod koniec 458 r. Wizygoci oblegali Arelate. Zostali oni pokonani przez Majoriana w kwietniu 459 r., który zmusił Teodoryka II do zawarcia sojuszu z Rzymem i zaangażowania się Wizygotów w przyszłą wojnę z Wandalami 20. Do tej pory stosunki pomiędzy Majorianem a Rycymerem były co najmniej poprawne. Cesarz tytułował go patrycjuszem i naszym ojcem, a był on faktycznym współrządcą. Rycymerowi na pewno odpowiadała wyprawa Majoriana do Galii, ponieważ cała Italia pozostawała w jego rękach 21. Sukcesy cesarza w Galii zaczęły to zmieniać. Rycymer mógł być zaniepokojony rosnącą samodzielnością cesarza. Od samego początku swego panowania, Majorian dążył do odbicia Afryki z rąk Genzeryka. Wiosną 459 r. zgromadził u wybrzeży Hiszpanii flotę składającą się z 300 okrętów. Zamierzał wylądować w Mauretanii, a stamtąd ruszyć na Kartaginę. Tymczasem 15 D. G a z d a, Pola Katalaunijskie 451, Warszawa 2005, s M. W i l c z y ń s k i, Germanie w służbie, s M. P a w l a k, Rzymski Zachód w, s. 56, Dariusz Gazda, powołując się na część źródeł twierdzi, że Majoriana na cezara mianował Leon I, Natomiast Marek Wilczyński uważa, że pokonanie Alemanów miało miejsce latem 457 r. czyli po obwołaniu Majoriana cezarem; vide: D. G a z d a, op. cit., s ; M. W i l c z y ń s k i, Germanie w służbie, s Ibidem, s M. P a w l a k, Rzymski Zachód w, s. 57; D. G a z d a, op. cit., s Twierdzi, że Lugdunum odzyskał osobiście Majorian co nie jest prawdą. 20 D. G a z d a, op. cit., s Niesłusznie podaje, że jednym z warunków pokoju było podjęcie walk przez Teodoryka II w Hiszpanii ze Swebami. Zostali oni już pokonani w 456 r. 21 M. W i l c z y ń s k i, Germanie w służbie, s

16 Marcellinus odbił Wandalom Sycylię. Zapewne posunięcie to miało odwrócić uwagę Genzeryka od Afryki Północnej. Król Wandalów popadając w panikę zaproponował Majorianowi daleko idące ustępstwa. Jednak ten się nie zgodził, bo zgodzić się nie mógł. W 460 r., kiedy cesarz przybył do Kartageny, Genzeryk, na skutek zdrady lub przekupstwa, zdobył część floty w hiszpańskim Elche 22. Majorian musiał zrezygnować z planów odbicia Afryki, bowiem to co uzyskał od Genzeryka było jedynie zapewnieniem, że zaprzestanie on łupić wybrzeża Italii. W zamian musiał mu jednak oddać Mauretanię, Numidię oraz Trypolitanię. Klęska wyprawy afrykańskiej zadecydowała o dalszym stosunku Rycymera do cesarza. Jak już wspomniałem, kiedy pozycja Majoriana rosła na skutek kolejnych zwycięstw, stawało się to coraz bardziej nie na rękę Rycymerowi. Przebiegły Germanin liczył na to, że Majorian będzie marionetką w jego ręku, lecz ten od początku był samodzielnym władcą. Rycymer mógł obawiać się że cesarz wykorzysta sojusz z Teodorykiem II i arystokracją galijską przeciwko niemu 23. Nie mógł zagrozić cesarzowi, kiedy ten odnosił sukcesy, ale w momencie gdy poniósł sromotną klęskę - już tak. Majorian zanim powrócił do Italii rozpuścił wojska foederati. Być może obawiał się błędu Awitusa, niemogącego wykarmić ani opłacić swojej armii w Italii, co do lojalności której nie mógł być tak pewien, jak Awitus. Ponadto nie podejrzewał zdrady ze strony Rycymera 24. Kiedy cesarz wkroczył do Ligurii został zaatakowany pod Dertoną 2 sierpnia 461 r., przez swojego niedawnego przyjaciela, dysponującego znacznie większymi niż dotychczas siłami. Majorian, podobnie jak jego poprzednik, został zmuszony do abdykacji. Ciekawy jest fakt, dlaczego od razu nie kazał go zabić tak jak postąpiono z Walentynianem III? Być może myślał o pozorach legalności władzy następnego cesarza, którego bez większego problemu samodzielnie osadziłby na tronie. Na pewno nie obawiał się stronników obalonego władcy, ponieważ wycofali oni swoje poparcie dla jego sprawy. Możliwe, że chodziło mu o dobry wizerunek w otoczeniu. To wszystko przestaje mieć sens, kiedy dowiadujemy się, że po abdykacji Majorian był przez pięć dni torturowany, a następnie zabity z rozkazu swego dawnego towarzysza broni. Do pozbycia się cesarza wystarczyła Rycymerowi abdykacja. Skłonni jesteśmy jeszcze zrozumieć zabójstwo, będące w tamtych czasach popularnym środkiem na wyeliminowanie przeciwnika politycznego. Natomiast tortury i pastwienie się nad bezbronnym wrogiem były elementem całkowicie zbędnym i niedającym patrycjuszowi nic, a jedynie czyniącym z niego okrutną bestię. Majorian był jednym z najbardziej wybitnych władców zachodniorzymskich w V w. Jego obalenie i zabójstwo przyśpieszyło proces rozkładu zachodniego Imperium 25. Po śmierci Majoriana nastąpiło kolejne interregnum. Rycymer sprawował władzę w imieniu Leona I. Taka sytuacja musiała odpowiadać patrycjuszowi, lecz nie mogła być trwała 26. Rycymer miał przeciwko sobie działającego w Galii, Egidiusza oraz Marcellinusa, sprawującego władzę w Panonii, który to uznawał władzę cesarza wschodniego i stacjonował na Sycylii na mocy porozumienia z Majorianem 27. Obaj byli związani z poprzednim cesarzem, a po jego zabójstwie, wiadome było, że nie zaakceptują sytuacji 22 P. H e a t h e r, op. cit., s ; M. W i l c z y ń s k i, Germanie w służbie, s M. W i l c z y ń s k i, Germanie w służbie, s Ibidem, s D. G a z d a, op. cit., s M. W i l c z y ń s k i, Germanie w służbie, s. 300, M. P a w l a k, Rzymski Zachód w, s M. W i l c z y ń s k i, Germanie w służbie, s. 302; M. P a w l a k, Rzymski Zachód w, s. 63; Nie ma co do tego wątpliwości. 16

17 odpowiadającej Rycymerowi. Jak już wcześniej wspomniałem Rycymer nie mógł przejąć purpury, ponieważ był Germaninem i wyznawał arianizm 28. Nauczony jednak doświadczeniem musiał doprowadzić do tego, aby nowy władca był bezwolną marionetką w jego ręku. Zdecydował się wynieść na cesarza starego senatora Libiusza Sewera co nastąpiło 19 listopada 461 r. Nowego władcy nie uznał ani Leon, ani Egidiusz, ani tym bardziej Marcellinus. Ten ostatni zamierzał nawet najechać Italię i obalić Rycymera i jego marionetkę, jednak odwiódł go od tego cesarz Leon. Jak twierdził Aleksander Krawczuk, senatorzy zachodniorzymscy, obawiając się kolejnej wojny domowej prosili o to Leona 29. Sprytny Germanin przekupił część Hunów służących pod rozkazami Marcellinusa 30. Ten nie dysponując odpowiednio wielkimi środkami musiał się wycofać do Dalmacji. Drugim niebezpieczeństwem dla Rycymera był magister militum per Gallias Egidiusz. Rycymer nie dysponował tak dużym wojskiem, aby móc go pokonać. Dlatego też związał się sojuszem z Wizygotami i Burgundami, którzy uznali Libiusza Sewera. Oba plemiona były zainteresowane osłabieniem Egidiusza oraz poszerzeniem swych posiadłości w Galii. Libiusz Sewer formalnie odebrał stanowisko magistra militum Galii Egidiuszowi i nadał je jego wrogowi - Agryppinusowi. Ten z kolei, aby pozyskać pomoc w walce ze swoim przeciwnikiem, na polecenie Rycymera oddał Teodorykowi II ważny ośrodek w południowo-wschodniej Galii Narbonę. Tym samym Wizygoci uzyskali dostęp do Morza Śródziemnego. Odzwierciedla to wagę jaką przykładał Rycymer do spraw Italii, co oznaczało pozostawienie reszty posiadłości zachodniego Imperium własnemu losowi 31. Wizygoci zdołali odrzucić Egidiusza na północ od Loary, ale ten w następnym roku sprzymierzył się z Frankami i pokonał Teodoryka II pod Orleanem. Na początku 464 r. miał miejsce najazd na północną Italię pod wodzą Beorgora, stojącego na czele oddziału Alanów. Najazd został odparty przez Rycymera pod Bergamo. Trudno powiedzieć czy odpowiedzialność za ten napad ponosi Egidiusz 32. Magister militum Galii nie mógł wkroczyć do Italii, ponieważ drogę do niej zagrodzili mu Burgundowie, sojusznicy Rycymera, który był szwagrem ich króla Gundioka. Dostali oni w zamian Lugdunum w południowowschodniej Galii. W 464 r., aby wzmocnić swoja pozycję, Egidiusz sprzymierzył się z największym niebezpieczeństwem dla Rycymera Wandalami. Po śmierci Majoriana, Genzeryk uznał wszystkie zawarte z nim porozumienia za nieaktualne i wznowił łupieżcze wyprawy na italijskie wybrzeża, co wiązało ręce Rycymera, a także zablokował dostawy zboża do Rzymu. Na jego dworze przebywały córki Walentyniana III: Eudocja, którą wydał za swego syna Huneryka oraz Placydia, którą wydał za Olibriusza. Miał własną wizję co do obsady cesarskiego tronu, na którym widział właśnie Olibriusza 33. Rycymerowi zagrażało dodatkowo porozumienie króla Wandalów z Leonem I, na mocy którego cesarz wschodni zobowiązał się do zaniechania udziału w wojnie zachodniego Imperium z Wandalami. W zamian miał otrzymać córki Walentyniana. Rycymera, od współdziałania Genzeryka z 28 D. G a z d a, op. cit., s A. K r a w c z u k, Poczet cesarzy rzymskich: kalendarium cesarstwa rzymskiego, Warszawa 1991, s M. P a w l a k, Rzymski Zachód w, s. 63; pisze o próbach przekupstwa. 31 Ibidem, s D. G a z d a, op. cit., s. 140; Uważa, że tak. Natomiast M. Pawlak nie ma zdania na ten temat, choć skłonny jest przypuszczać, że była to niezależna grupa z regionu naddunajskiego; vide: M. P a w l a k, Rzymski Zachód w, s M. P a w l a k, Rzymski Zachód w, s

18 Egidiuszem, uratowała śmierć tego drugiego jesienią 464 r. lub na początku 465 r. prawdopodobnie w wyniku otrucia na polecenie jednego z patrycjuszy 34. W tym momencie najpilniejszą sprawą dla Rycymera było zlikwidowanie wandalskich wypraw na italijskie wybrzeża. Od rozwiązania tej sprawy zależał również jego byt polityczny 35 W tej kwestii potrzebował pomocy z Konstantynopola, lecz na przeszkodzie stała osoba Libiusza Sewera, nieuznawanego na Wschodzie. Dlatego patrycjusz zdecydował się na usunięcie, zbędnego już wówczas, cesarza. Libiusz Sewer został otruty 14 listopada 465 r. 36. W czasie jego panowania pozycja patrycjusza była tak silna, że puszczał on w obieg monety cesarskie z własnym monogramem. Oprócz waluty cesarskiej w obiegu były też monety brązowe z podobizną Rycymera na awersie i wyobrażeniem Victoria Navalis na rewersie. Kolejne interregnum trwało prawie dwa lata. W tym czasie Rycymer prowadził przewlekłe negocjacje z Leonem I. Nie znamy przebiegu rozmów, ale na pewno patrycjusz twardo dążył do akceptacji jak najlepszych, dających mu szeroki zakres możliwości, warunków. Jednym z punktów sporu musiała być osoba nowego cesarza. Wydaje się, że w tej kwestii Rycymer musiał ustąpić. Widocznie potrzeba ucięcia wandalskich najazdów była dużo ważniejsza niż spory nad personą kandydata na cesarza. Na początku 467 r. poselstwo z Rzymu przybyło do Leona, prosząc o wyznaczenie nowego władcy zachodniego Imperium. Leon I wysunął na kandydata Antemiusza, zięcia poprzedniego cesarza wschodniego Marcjana. Antemiusz był mężem jego córki Aelii Marcji Eufemii i to jego teść widział w osobie przyszłego władcy. Wybór patrycjusza Aspara padł jednak na Leona. Antemiusz zaakceptował to i pozostał lojalny wobec nowego cesarza. Jednak Leon wiedział, że nie zawsze może tak być i dlatego wolał się go pozbyć z Konstantynopola 37. Ponadto Antemiusz był już doświadczonym wodzem i wydaje się też, że dzięki temu dobrą osobą do ustabilizowania zachodniego Imperium. Antemiusz przybył do Italii wiosną 467 r. wraz z licznymi wojskami, a razem z nim zaciekły wróg Rycymera Marcellinus, co ten pierwszy musiał zaakceptować. Cezarem został jeszcze w Konstantynopolu, a 12 kwietnia 467 r. został wywyższony do godności augusta. Antemiusz nadał tytuł patrycjusza Marcellinusowi, być może aby stanowił przeciwwagę dla Rycymera. Jednocześnie zadbano o dobre stosunki z Germaninem, wydając za niego córkę nowego cesarza Alipię. Na uroczystość weselną Sydoniusz Apollinaris napisał panegiryk, w którym wysławia on cnoty nowego cesarza (chociaż wcześniej pisał takie utwory dedykowane poprzednim cesarzom) oraz patrycjusza Rycymera, którego określa przydomkiem invictus niezwyciężony 38. Liczne wojska, jakie znajdowały się w otoczeniu Antemiusza, wywarły spore wrażenie w zachodnim Imperium. Został uznany przez nowego władcę Wizygotów Euryka, Burgundów, Franków oraz komesa Pawła, który był następcą Egidiusza. Do nowego cesarza przybyła również delegacja galijskiej arystokracji z Sydoniuszem Apollinarisem na czele. Prosili oni o 34 M. W i l c z y ń s k i, Germanie w służbie, s. 303; M. P a w l a k, Rzymski Zachód w, s. 62; Hydacjusz nie podaje dokładnej daty śmierci Egidiusza, stąd rozbieżności. 35 M. W i l c z y ń s k i, Królestwo Swebów - regnum in extremitate mundi, Kraków 2011, s. 205; P. H e a t h e r, op. cit., s M. W i l c z y ń s k i, Germanie w służbie, s. 304; M. P a w l a k, Rzymski Zachód w, s. 63; P. H e a t h e r, op. cit., s. 453; Sydoniusz Apollinaris szczególnie mocno podkreśla, że była to śmierć naturalna, wydaje się, że tak musiał napisać, ale prawda była inna. 37 P. H e a t h e r, op. cit., s. 455; M. W i l c z y ń s k i, Germanie w służbie, s S y d o n i u s z A p o l l i n a r i s, op. cit., c. II

19 ukrócenie nadużyć urzędników w Galii oraz dostęp do urzędów centralnych. Antemiusz wyraził zgodę, zyskując ich poparcie 39. Głównym zadaniem Antemiusza było odzyskanie Afryki. Z Wandalami miano rozprawić się wspólnie: Zachód i Wschód. Leon I wiedział, że jedynym warunkiem ustabilizowania sytuacji w Rzymie było zniszczenie państwa Genzeryka. Przeznaczył on na ten cel ogromne środki. Flota, którą wysłał liczyła 1100 okrętów i ok. 30 tys. żołnierzy. Na zorganizowanie wyprawy przeznaczył 103 tys. funtów złota czyli ok. 40 ton drogocennego kruszcu. Atak na Genzeryka miał nastąpić z trzech stron, latem 468 r. Lądem wkroczyli do Trypolitanii wodzowie Leona: Herakliusz i Marsus. Szybko wyparli stamtąd wandalskie jednostki. Sycylię i Sardynię zajął Marcellinus, podległy Antemiuszowi. Główny trzon uderzenia miał nastąpić od morza. Flotą wschodniorzymską dowodził szwagier Leona I Basiliskos. Pokonał on niewielką grupę wandalskich okrętów przy Przylądku Bon i upojony tym nic nieznaczącym zwycięstwem, zgodził się na proponowany przez Genzeryka pięciodniowy rozejm. Król Wandalów, nie czekając na koniec rozejmu zaatakował flotę Basiliskosa, kiedy tylko zmienił się wiatr na korzystny dla wandalskiej floty. Wandalowie puścili płonące okręty w stronę floty wschodniorzymskiej, tzw. brandery, które wywołały panikę wśród marynarzy 40. Część okrętów Basiliskosa zdobyła flota Genzeryka, reszta rozpierzchła się tracąc zdolność bojową. Nieliczne jednostki dotarły do Sycylii, gdzie stacjonował Marcellinus, który zamierzał przeprowadzić szybko kontratak 41. Na wieść o klęsce Herakliusz i Marsus wycofali się. Planom Marcellinusa przeszkodziła jego śmierć, zadana mu przez dwóch jego dowódców. Najprawdopodobniej odpowiedzialny za to był Rycymer 42, odwieczny wróg Marcellinusa, traktujący jego obecność na Sycylii jako zło konieczne. Na pewno niepokoił Germanina wzrost znaczenia Marcellinusa od czasu mianowania go patrycjuszem przez Antemiusza. Powodzenie odwetu na Wandalach, który zamierzał przeprowadzić Marcellinus na pewno przechyliłoby szalę na korzyść właśnie niego, na co Rycymer nie mógł pozwolić. Sukces Marcellinusa zapewne byłby pierwszym krokiem do wyeliminowania germańskiego patrycjusza. Dziwna jest natomiast postawa Rycymera w czasie ataku na Genzeryka. Źródła nie wspominają o jego obecności w wyprawie. Trudno powiedzieć czy popierał atak na Wandalów. Być może był tylko obserwatorem, co tłumaczyłby jego brak zainteresowania regionami poza Italią 43. Może zdawał sobie sprawę z tego, że powodzenie ataku doprowadziłoby do nadmiernego wzmocnienia pozycji Antemiusza i Marcellinusa jego kosztem lub zależało mu tylko na wojskach, z którymi przybył do Rzymu Antemiusz. Być może chciał je wykorzystać do zwalczania wandalskich napadów. Źródła na ten temat milczą. Klęska wyprawy na Genzeryka oraz śmierć Marcellinusa oznaczały ostateczne przekreślenie nadziei na odzyskanie Afryki i w konsekwencji upadek zachodniego Imperium 44. Osłabiła się również pozycja Antemiusza, który stanął przed kolejnymi zagrożeniami, tym razem w Galii. Nie miał już wiele do zaoferowania Zachodowi. Kiedy cesarz zaangażował się w wojnę z Wandalami, wykorzystał to król Wizygotów Euryk i 39 M. P a w l a k, Rzymski Zachód w, s. 65; P. H e a t h e r, op. cit., s P. H e a t h e r, op. cit., s M. W i l c z y ń s k i, Germanie w służbie, s Wspomina o tym H y d a c j u s z, op. cit., Ibidem, s ; M. P a w l a k, Rzymski Zachód w, s. 65. Jednak żadne źródło nie mówi o tym wprost. 43 M. W i l c z y ń s k i, Germanie w służbie, s Ibidem s. 311; P. H e a t h e r, op. cit., s

20 mimo wcześniejszego poparcia dla Antemiusza rozpoczął podbój hiszpańskiej prowincji Tarraconensis oraz podległej Swebom Luzytanii 45. Euryk zdawał sobie sprawę z tego, że od północy ma wrogów, od wschodu zaś nieprzychylnych mu Burgundów. Bał się ich jednoczesnego ataku, dlatego skierował się w 469 r. na sojusznika cesarskiego komesa Pawła. Ten jednak, związany z Frankami, podobnie jak jego poprzednik Egidiusz, zdołał się obronić. Poległ ostatecznie w starciu z Sasami. Następnie ok. 470 r. król Wizygotów zwrócił się przeciwko Riotamusowi, władcy Bretończyków, który popierał cesarza i pokonał go pod Delos. Antemiusz nie mógł pomóc swym galijskim sojusznikom, ponieważ zaangażował się w politykę mającą na celu osłabienie Rycymera. Rozpoczął proces usuwania zaufanych ludzi Germanina. Jednym z nich był Arwandus, prefekt Galii, człowiek Rycymera. Został on oskarżony o nadużycia finansowe, a potem o zdradę, co miało miejsce w 469 r. Antemiusz zamienił jednak wyrok na konfiskatę majątku i wygnanie 46. Kolejna osobą był Romanus, przyjaciel Rycymera, który przed 470 r. był magister officiorum, a od tego roku patrycjuszem. Niebawem po nominacji został wykryty jego spisek i Romanus został skazany i stracony. To spowodowało konflikt pomiędzy patrycjuszem a Antemiuszem. Germanin zebrał 6-tysięczne wojsko i wyruszył w kierunku Mediolanu, co miało ułatwić kontakty z Burgundami, ponieważ prawdopodobnie sam posiadał zbyt słabe siły, aby pokonać cesarza 47. Na początki 471 r. przybyło poselstwo biskupa Ticinum (obecnie Pawia) Epifaniusza do Rycymera proszące o porozumienie z cesarzem, na co ten się zgodził. Po ugodzie z patrycjuszem, Antemiusz zdecydował się wesprzeć galijskich Rzymian w ich walce z Wizygotami. Wysłał znaczne siły pod dowództwem swego syna Antemiolusa, które miały odzyskać chociaż Narbonę. Ten jednak poniósł straszliwą klęskę i śmierć, w bitwie z Eurykiem w dolinie Rodanu 48. Była to ostatnia rzymska wyprawa do Galii. Resztka sił cesarskich schroniła się do Arelate, gdzie byli oblegani przez Wizygotów, lecz w ostatniej chwili zostali wsparci przez Burgundów, zaniepokojonych postępami Euryka. Wtedy Rycymer uznał, że nadszedł odpowiedni moment aby ostatecznie pozbyć się Antemiusza. Nastąpiło to na początku 472 r. Początkowo chciał to zrobić poprzez spisek dworski na życie cesarza, lecz ten się nie powiódł 49. Następnie zwarł sojusz ze swoim siostrzeńcem, burgundzkim królewiczem Gundobadem. Miał dużą przewagę nad skończonym cesarzem, którego armia została wycięta w dolinie Rodanu. W pierwszych miesiącach 472 r. Rycymer ruszył na Rzym, aby obalić Antemiusza 50. Cesarz Zachodu nie mógł liczyć na pomoc Leona I ze względu na jego zaangażowanie w konflikt z Asparem 51. Rycymer zajął Ostię i zablokował wszelkie dostawy żywności do Wiecznego Miasta. Szerzył się głód, ludność cywilna i wojskowi jedli rzeczy, które pozornie nie nadawały się do 45 D. G a z d a, op. cit., s. 143; M. W i l c z y ń s k i, Królestwo Swebów regnum, s W Luzytanii nie dochodziło do bezpośrednich starć Swebów z Wizygotami, a jedynie do pustoszenia terenów, które wcześniej zajął przeciwnik. 46 M. P a w l a k, Rzymski Zachód w, s. 66. Dowody na Arwnadusa były najprawdopodobniej falsyfikatem, chodziło o usunięcie stronnika Rycymera. 47 M. W i l c z y ń s k i, Germanie w służbie, s D. G a z d a, op. cit., s Mylnie podaje datę starcia na 470 r. miała ona miejsce rok później. 49 Ibidem, s Tylko on wspomina o tym spisku. 50 M. P a w l a k, Rzymski Zachód w, s. 68. Błędnie podaje datę tego wydarzenia na lato 471 r. Drugi bunt Rycymera musiał wybuchnąć najwcześniej w końcu 471 r, natomiast wymarsz jego wojsk na Rzym nastąpił na początku 472 r. 51 Ibidem, s