This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Transkrypt

1 Kwart.Ortop. 2012, 4, str.586,issn OCENA ZACHOWANIA SIĘ DYSFUNKCJI NARZĄDU RUCHU ZA POMOCĄ ZMODYFIKOWANEGO KWESTIONARIUSZA OSWERTY, U PACJENTÓW Z PRZEWLEKŁYM ZESPOŁEM BÓLOWYM CZĘŚCI LĘDŹWIOWO KRZYŻOWEJ KRĘGOSŁUPA, PO ZASTOSOWANIU WYBRANYCH METOD FIZJOTERAPII ASSESSMENT OF DYSFUNCTION WITH MODIFIED OSWERTY QUESTIONNAIRE IN PATIENTS WITH CHRONIC LUMBOSACRAL SPINE PAIN SYNDROME AFTER SELECTED PHYSIOTHERAPY METHODS Karolina Kopacz 1, Magdalena Fronczek Wojciechowska 1, Kamila Pasternak 2, Bartłomiej Szrajber 2, Jarosław Wojciechowski 2, Jolanta Kujawa 2 1 Uczelniane Laboratorium Ruchu i Wydolności Fizycznej Człowieka Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, Łódź ul.pomorska Społeczna Akademia Nauk ul. Sienkiewicza 9, Łódź Streszczenie: Cel pracy: Ocena zmian stopnia dysfunkcji za pomocą zmodyfikowanego kwestionariusza Oswestry u pacjentów z przewlekłym zespołem bólowym kręgosłupa po zastosowaniu sonoterapii, terapii z wykorzystaniem prądów interferencyjnych i terapii łączonej. Materiał i metody:badaniami objęto 150 osób, których podzielono na 3 grupy: A (n=50) uczestnicy poddani 10 zabiegom z wykorzystaniem ultradźwięków o mocy 0,8W/cm 2, czas zabiegu : 10 minut; B (n=50) uczestnicy poddani 10 zabiegom z wykorzystaniem prądów interferencyjnych o częstotliwości Hz, czas zabiegu : 10 minut; C (n=50) uczestnicy poddani 10 zabiegom terapii łączonej obu metod. Stopień dysfunkcji oceniono za pomocą zmodyfikowanego kwestionariusza Oswestry. Wyniki:W grupie A odnotowano poprawę funkcjonalną u pacjentów z przewlekłym zespołem bólowym części lędźwiowo krzyżowej kręgosłupa. W grupie B wykazano lepszy efekt terapeutyczny, natomiast najlepszy stwierdzono w grupie C.

2 Kwart.Ortop. 2012, 4, str.587,issn Wnioski:Sonoterapia, terapia z wykorzystaniem prądów interferencyjnych oraz terapia łączona obu mteod wykazują istotne statystycznie działanie przeciwbólowe oraz zmniejszenie stopnia dysfunkcji części lędźwiowo krzyżowej kręgosłupa. Summary: Aim: Analysis of lumbosacral spine dysfunction by means of modified Oswestra Questionnaire in patients with chronic low back pain after sonotherapy, interferential current and combined therapy. Material and method: The study comprised 150 patients divided into 3 groups: group A patients with 10 ultrasound treatment sessions (0,8W/cm 2, 10 minutes), group B patients with 10 interferrential current treatment sessions ( Hz, 10 minutes), group C patients with 10 combined therapy sessions. The dysfunction degree was analyzed by modified Oswestra Questionnaire. Results: Functional improvement was noted in group A patients with chronic low back pain. Better therapeutic effect was recorded in group B, and the best therapeutic outcome was achieved in group C. Conclusions: Sonotherapy, interferential current therapy and combined therapy have statistically significant analgesic effect and cause decrease in the degree of lumbosacral spine dysfunction. Słowa kluczowe: zmodyfikowany kwestionariusz Oswestry, zespoły bólowe kręgosłupa, fizykoterapia Key words: modified Oswestra Questionnaire, low back pain, physical therapy Wstęp Tryb życia współczesnego człowieka związany jest z narażeniem na wiele niekorzystnych czynników mających wpływ na kondycję kręgosłupa. Przede wszystkim jest to sedenteryjność, która w doprowadza do zaburzeń w obrębie krzywizn kręgosłupa. Dochodzi wówczas do osłabienia mm. brzucha oraz mm. pośladkowych, co powoduje wzrost przodopochylenia miednicy. Nowoczesne środki lokomocji zwiększają narażenie kręgosłupa na mikrourazy, które powodują postęp choroby zwyrodnieniowej i szybsze zużycie się krążków międzykręgowych oraz stawów międzykręgowych. Gdy na kręgosłup zadziałają powtarzające się szkodliwe siły zewnętrzne wówczas dochodzi do przeciążeń oraz szybszego zużycia. Chory odczuwa znaczne dolegliwości bólowe [1]. Kręgosłup stanowi mechanizm biokinematyczny o określonej ilości członów, par kinematycznych oraz sposobów ich połączenia. Każdy z członów łańcucha stanowi półparę swobodną, która w połączeniu z drugą stanowi parę kinematyczną. Poszczególne pary kinematyczne tworzą biomechanizm, w którym jeden z członów łańcucha jest nieruchomy względem podstawy, natomiast pozostałe wykonują określone ruchy. Triada podparcia zbudowana z czynnego elementu sprężystego (krążka międzykręgowego), stawów międzykręgowych oraz wyrostków łuku kręgowego poruszana jest poprzez zmiany napięcia mm. krótkich i stanowi element struktury oraz funkcji kręgosłupa. Warunkuje ona geometryczne relacje danego trzonu w stosunku do poprzednich [2,3].Zespoły bólowe części lędźwiowo krzyżowej kręgosłupa są istotnym problemem medycznym oraz socjoekonomicznym.

3 Kwart.Ortop. 2012, 4, str.588,issn Zmniejszenie aktywności, efektywności w pracy oraz zwiększenie okresów absencji pracownika są jedną z przyczyn obniżenia zysków pracodawcy oraz zwiększenia nakładów finansowych na opiekę zdrowotną [4,5]. Analiza literatury wykazała, iż dolegliwości kręgosłupa występują najczęściej pomiędzy 30 a 55 rokiem życia, aczkolwiek granica wiekowa ulega obniżeniu [6,7]. Przewlekły charakter bólu negatywnie wpływa zarówno na strefę fizyczną jak i psychiczną chorego. Pogorszeniu ulega aktywność towarzyska człowieka, często występuje zaniżona samoocena rezultatów własnej działalności zawodowej i pozazawodowej [8,9,10]. Celem badań była ocena zmian stopnia dysfunkcji za pomocą zmodyfikowanego kwestionariusza Oswestry u pacjentów z przewlekłym zespołem bólowym kręgosłupa po zastosowaniu terapii przeciwbólowej z wykorzystaniem ultradźwięków, prądów interferencyjnych i terapii łączonej. Materiał i metody Badaniami objęto 150 osób, u których zdiagnozowano chorobę zwyrodnieniową kręgosłupa oraz przewlekły zespół bólowy części lędźwiowo krzyżowej. Losowo wybranych uczestników badania podzielono na 3 grupy: Grupa A (n=50) Uczestnicy poddani 10 zabiegom z wykorzystaniem ultradźwięków o mocy 0,8W/cm 2, czas trwania zabiegu: 10 minut Grupa B (n=50) Uczestnicy poddani 10 zabiegom z wykorzystaniem prądów interferencyjnych o częstotliwości Hz, czas trwania zabiegu: 10 minut Grupa C (n=50) Uczestnicy poddani 10 zabiegom terapii łączonej z wykorzystaniem fali ultradźwiękowej o mocy 0,8W/cm 2 oraz prądów interferencyjnych o częstotliwości Hz. Średnia wieku pacjentów wynosiła w grupie A 55±14,30 lat, w grupie B 54±12,74 lat, w grupie C 56±13,72 lat. Stopień dysfunkcji części lędźwiowo krzyżowej kręgosłupa oceniono za pomocą zmodyfikowanego kwestionariusza Oswestry, który zawiera 10 pytań dotyczących intensywności bólu, dolegliwości bólowych podczas wykonywania czynności samoobsługowych, dźwigania, chodzenia, siedzenia, przyjmowania pozycji stojącej, snu, życia społecznego, podróżowania oraz wykonywania pracy zawodowej bądź prac domowych. Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetyki Uniwersytetu Medycznego w Łodzi nr RNN/435/07/KB z dnia r. Analiza statystyczna uzyskanych wyników została przeprowadzona przy użyciu pakietu Statgraphics for Windows v.5.0. oraz arkusza kalkulacyjnego Microsoft Exel 7.0. Zastosowano test Schapiro Wilka, Kruskala Wallisa oraz Manna Whitneya. Przyjęto poziom istotności alfa = 0,05. Wyniki Analiza intensywności bólu odczuwanego przez pacjentów Przed zastosowaniem terapii w każdej z grup pacjenci stwierdzili, że zażycie środków przeciwbólowych daje im umiarkowaną ulgę (wg kwestionariusza Oswestry 3 pkt.). Po zastosowaniu terapii we wszystkich trzech grupach zanotowano poprawę zażycie środków przeciwbólowych spowodowało całkowite ustąpienie dolegliwości bólowych

4 ilość punktów Kwart.Ortop. 2012, 4, str.589,issn (wg kwestionariusza Oswestry 2 pkt.). Po 2 tygodniach od zakończenia terapii w grupie Bi C odnotowano dalsze zmniejszenie intensywności bólu, ból stał się mniej dokuczliwy, a pacjenci pozostawali beż używania środków przeciwbólowych (wg kwestionariusza Oswestry 1 pkt.) ( ryc. 1) Rycina 1.Analiza intensywności odczuwanych dolegliwości bólowych wg zmodyfikowanego kwestionariusza Oswestry w grupie A, B i C. Analiza stopnia dysfunkcji podczas wykonywania czynności samoobsługowych Przed rozpoczęciem terapii, w grupie A i B pacjenci ocenili, iż wykonywanie czynności samoobsługowych (np. mycie, ubieranie się) jest dla nich bolesne, dlatego wykonują je powoli i ostrożnie (wg kwestionariusza Oswestry 2 pkt.), w grupie C natomiast dolegliwości bólowe spowodowały, iż uczestnicy badania potrzebują pomocy, ale radzili sobie z wykonywaniem większości czynności związanych z samoobsługą (wg kwestionariusza Oswestry 3 pkt.). Po zakończonej terapii w każdej z grup stwierdzono poprawę, a czynności samoobsługowe wykonywane były przez pacjentów normalnie, lecz ból podczas ich wykonywania wzrastał (wg kwestionariusza Oswestry 1 pkt.). Po 2 tygodniach od zakończenia terapii efekt ten utrzymał się w grupie A. W grupie B poziom stopnia dysfunkcji po 2 tygodniach od zakończenia terapii powrócił do wyjściowego, w grupie C natomiast w efekcie końcowym osiągnięto stan, w którym wykonywanie czynności samoobsługowych wywołuje ból, dlatego wykonują je powoli i ostrożnie (wg kwestionariusza Oswestry 2 pkt.) ( ryc. 2).

5 Kwart.Ortop. 2012, 4, str.590,issn Rycina 2. Analiza stopnia dysfunkcji części lędźwiowo krzyżowej kręgosłupa podczas wykonywania czynności samoobsługowych wg zmodyfikowanego kwestionariusza Oswestry w grupie A, B i C. Analiza stopnia dysfunkcji podczas dźwigania Przed rozpoczęciem terapii, w grupie A dolegliwości bólowe uniemożliwiły pacjentom podnoszenie ciężkich przedmiotów z podłogi, ale byli oni w stanie podosić rzeczy lekkie i średnio ciężkie w dogonej dla nich pozycji ciała (wg kwestionariusza Oswestry 3 pkt.). W grupie B i C pacjenci stwierdzili, że są w stanie podnosić jedynie bardzo lekkie przedmioty (wg kwestionariusza Oswestry 4 pkt.). W grupach A i C po zakończeniu terapii stwierdzono poprawę, ból uniemożliwiał badanym podnoszenie ciężkich przedmiotów z podłogi, ale są oni w stanie dźwignąć taki sam przedmiot w dogodnej dla nich pozycji (wg kwestionariusza Oswestry 2 pkt.). W grupie B, podobnie jak w grupie A odnotowano jednopunktową poprawę, ból uniemożliwiał pacjentom podnoszenie ciężkich przedmiotów z podłogi, ale byli oni w stanie podosić przedmioty lekkie i średnio ciężkie w dogonej dla nich pozycji ciała (wg kwestionariusza Oswestry 3 pkt.). Po dwóch tygodniach od zakończenia terapii, w każdej z grup, badani uskarżali się, że ból uniemożliwia im podnoszenie ciężkich przedmiotów z podłogi, ale są oni w stanie podosić rzeczy lekkie i średnio ciężkie w dogonej dla nich pozycji ciała (wg kwestionariusza Oswestry 3 pkt.) ( ryc. 3).

6 Kwart.Ortop. 2012, 4, str.591,issn Rycina 3. Analiza stopnia dysfunkcji części lędźwiowo krzyżowej kręgosłupa podczas dźwigania wg zmodyfikowanego kwestionariusza Oswestry w grupie A, B i C. Analiza stopnia dysfunkcji podczas chodzenia W grupach A i B przed rozpoczęciem terapii pacjenci ocenili, iż odczuwane dolegliwości bólowe powodują, iż nie są oni w stanie przejść dystansu dłuższego niż ok. 800m (wg kwestionariusza Oswestry 2 pkt.), w grupie C natomiast pacjenci nie byli w stanie przejść dystansu dłuższego niż ok. 400m (wg kwestionariusza Oswestry 3 pkt.). Po zakończeniu terapii w każdej z grup dolegliwości bólowe zmniejszyły się i pacjenci zaczęli pokonywać dystans około 2km. Po dwóch tygodniach od zakończenia zabiegów efekt ten utrzymał się w grupach B i C, natomiast w grupie A poziom dolegliwości bólowych powrócił do stanu wyjściowego ( ryc. 4). Rycina 4. Analiza stopnia dysfunkcji części lędźwiowo krzyżowej kręgosłupa podczas chodzenia wg zmodyfikowanego kwestionariusza Oswestry w grupie A, B i C. Analiza stopnia dysfunkcji podczas siedzenia Na początku terapii w grupie A i C pacjenci określili, iż dolegliwości bólowe uniemożliwiają im siedzenie dłużej niż 30 minut (wg kwestionariusza Oswestry 3 pkt.), podczas gdy grupę B stanowili Ci, którym dolegliwości bólowe uniemożliwiały

7 Kwart.Ortop. 2012, 4, str.592,issn pozostanie w pozycji siedzącej dłużej niż 1 godzinę (wg kwestionariusza Oswestry 2 pkt.). W każdej z grup poziom dolegliwości bólowych po zakończeniu terapii uniemożliwiał pacjentom pozostanie w pozycji siedzącej dłużej niż 1 godzinę (wg kwestionariusza Oswestry 2 pkt.). Po 2 tygodniach od zakończenia terapii poziom ten utrzymał się w grupie A i B, natomiast w grupie C zmniejszył się i umożliwił pacjentom siedzenie na ich ulubionym krześle tak dłgo, jak chcą (wg kwestionariusza Oswestry 1 pkt.) ( ryc.5). Rycina 5.Analiza stopnia dysfunkcji części lędźwiowo krzyżowej kręgosłupa podczas siedzenia wg zmodyfikowanego kwestionariusza Oswestry w grupie A, B i C. Analiza stopnia dysfunkcji podczas przybierania pozycji stojącej W grupie A przed rozpoczęciem terapii pacjenci nie byli w stanie stać dłużej niż 1 godzinę (wg kwestionariusza Oswestry 2 pkt.), natomiast w grupach B i C badani nie byli w stanie stać dłużej niż pół godziny. W grupie A po zakończeniu terapii poziom odczuwanych dolegliwości się zmniejszył (wg kwestionariusza Oswestry 1 pkt.) i badani byli w stanie stać tak długo jak chcą, ale prowadzi to do zwiększenia bólu, by po dwóch tygodniach od zakończenia terapii powrócić do stanu wyjściowego (wg kwestionariusza Oswestry 2 pkt.). W grupach B i C poziom bólu zmniejszył się i badani byli w stanie pozostać w pozycji stojącej około 1 godziny (wg kwestionariusza Oswestry 2 pkt.). W grupach tych efekt utrzymał się po 2 tygodniach od zakończenia terapii ( ryc. 6 )

8 Kwart.Ortop. 2012, 4, str.593,issn Rycina 6 Analiza stopnia dysfunkcji części lędźwiowo krzyżowej kręgosłupa podczas przybrania pozycji stojącej wg zmodyfikowanego kwestionariusza Oswestry w grupie A, B i C. Analiza stopnia dysfunkcji podczas snu U pacjentów z grupy A i B przed terapią wykazano, iż z powodu bólu, pomimo zażycia środków przeciwbólowych, śpią oni krócej niż 6 godzin (wg kwestionariusza Oswestry 2 pkt.), podczas gdy w grupie C pacjenci pomimo zażycia środków przeciwbólowych śpią krócej niż 4 godziny (wg kwestionariusza Oswestry 3 pkt.). Po terapii w każdej z grup wykazano poprawę pacjenci mogli dobrze spać tylko po zażyciu środków przeciwbólowych (wg kwestionariusza Oswestry 1 pkt.). W grupie A efekt ten utrzymał się po 2 tygodniach od zakończenia terapii, w grupach B i C natomiast dolegliwości bólowe przestały być czynnikiem zakłócającym normalny sen (wg kwestionariusza Oswestry 0 pkt.) ( ryc.7 ) Rycina 7. Analiza stopnia dysfunkcji części lędźwiowo krzyżowej kręgosłupa podczas snu wg zmodyfikowanego kwestionariusza Oswestry w grupie A, B i C.

9 Kwart.Ortop. 2012, 4, str.594,issn Analiza stopnia dysfunkcji podczas aktywności społecznej We wszystkich trzech grupach zarówno przed terapią jak i 2 tygodnie po jej zakończeniu wykazano, iż ból uniemożliwia pacjentom udział w bardziej energicznych czynnościach związanych z aktywnością społeczną np. sport, taniec (wg kwestionariusza Oswestry 2 pkt.). Chwilową poprawę odnotowano jedynie u pacjentów z grupy B i C po zakończeniu terapii (wg kwestionariusza Oswestry 1 pkt.) ( ryc. 8 ) Ryc.ina 8.Analiza stopnia dysfunkcji części lędźwiowo krzyżowej kręgosłupa podczas życia społecznego wg zmodyfikowanego kwestionariusza Oswestry w grupie A, B i C. Analiza stopnia dysfunkcji podczas podróżowania W każdej z grup przed rozpoczęciem terapii, pacjenci stwierdzili, że odczuwane dolegliwości bólowe ograniczają możliwości podróżowania powyżej 2 godzin (wg kwestionariusza Oswestry 2 pkt.). Po zakończeniu terapii w każdej z grup wykazano, iż pacjenci mogą podróżować dokądkolwiek, ale podróż wpływa na poziom odczuwanych dolegliwości bólowych (wg kwestionariusza Oswestry 1 pkt.). Efekt ten utrzymał się po 2 tygodniach w grupach B i C, natomiast w grupie A powrócił do stanu wyjściowego ( ryc. 9 )

10 Kwart.Ortop. 2012, 4, str.595,issn Rycina 9.Analiza stopnia dysfunkcji części lędźwiowo krzyżowej kręgosłupa podczas podróżowania wg zmodyfikowanego kwestionariusza Oswestry w grupie A, B i C. Analiza stopnia dysfunkcji podczas wykonywania czynności zawodowych bądź domowych W każdej z grup początkowo wykazano, iż pacjenci mogą wykonywać większość swoich obowiązków domowych lub zawodowych, ale ból uniemożliwia im wykonanie bardziej obciążających czynności fizycznych, np. podnoszenie, obciążanie (wg kwestionariusza Oswestry 2 pkt.). W grupie B poziom odczuwanych dolegliwości i związane z tym ograniczenia w wykonywaniu pracy zawodowej i czynności domowych się nie zmienił po terapii i 2 tygodnie po jej zakończeniu. W grupach A i B po terapii oraz po 2 tygodniach od jej zakończenia pacjenci wykonywali typowe prace domowe bądź czynności zawodowe, które powodowały nasilenie dolegliwości bólowych, ale pomimo to pacjenci spokojnie wykonywali swoje obowiązki (wg kwestionariusza Oswestry 1 pkt.) ( ryc. 10 ) Rycina 10 Analiza stopnia dysfunkcji części lędźwiowo krzyżowej kręgosłupa podczas wykonywania czynności zawodowych bądź domowych wg zmodyfikowanego kwestionariusza Oswestry w grupie A, B i C.

11 przed terapią po terapii po 2 tygodniach od zakończenia terapii przed terapią po terapii po 2 tygodniach od zakończenia terapii przed terapią po terapii po 2 tygodniach od zakończenia terapii Kwart.Ortop. 2012, 4, str.596,issn Analiza stopnia niepełnosprawności funkcjonalnej W każdej z grup po zastosowanej terapii i 2 tygodnie po jej zakończeniu do zera spadła ilość pacjentów, u których za pomocą kwestionariusza Oswestry wykazano niepełnosprawność całkowitą. W grupie A przed rozpoczęciem terapii najwięcej pacjentów znajdowało się w grupie z niepełnosprawnością mierną - 38%, po zakończeniu terapii, w grupie z niepełnosprawnością niewielką - 46%, natomiast 2 tygodnie po zakończeniu sonoterapii w grupie z niepełnosprawnością mierną - 54%. W grupie B i C początkowo najliczniejszą grupę stanowili pacjenci z niepełnosprawnością poważną - odpowiednio 56% i 64%, po zakończeniu terapii z niepełnosprawnością niewielką - 50% i 52%, natomiast po 2 tygodniach od zakończenia terapii z niepełnosprawnością mierną - 54% i 60% ( tab. 1 ) Tabela 1.Analiza stopnia niepełnosprawności funkcjonalnej w grupie A, B i C. stopień niepełnosprawności [%] grupa A grupa B grupa C brak niepełnosprawności niepełnosprawność niewielka niepełnosprawność mierna niepełnosprawność poważna niepełnosprawność całkowita Dyskusja Przewlekłe zespoły bólowe części lędźwiowo - krzyżowej kręgosłupa są problemem, który od dawna wzbudza zainteresowanie badaczy. Badania przeprowadzone przez Makowską i Niesłuchowskiego [11] ukazują profil osobowościowy osób z dysfunkcjami kręgosłupa. Największy odsetek osób stanowią pesymiści oraz osoby, które chętnie izolują się od innych, szybko się zniechęcają. Demczyszak i wsp. [12] wykazali, iż 31,1% chorych uskarżających się na przewlekły zespół bólowy w przebiegu zmian zwyrodnieniowo- zniekształcających dolnego odcinka kręgosłupa występują objawy depresji. Atkinson i wsp. [13] zaobserwowali dwukrotnie częstsze występowanie objawów depresji i nerwicy lękowej u osób z zespołem bólowym kręgosłupa. Lisiński i Małgowska [14] udowodnili, iż długotrwałość procesu bólowego negatywnie rzutuje się na dotychczasowy tryb życia chorego na płaszczyźnie zawodowej oraz prywatnej. Uważają oni, że diagnostyka w zespołach bólowych kręgosłupa powinna być wzbogacona o badanie psychologiczne, a szczególnie powinno się brać pod uwagę aspekty behawioralne. W badaniach własnych wykazano, iż przewlekłe zespoły bólowe części lędźwiowo krzyżowej kręgosłupa w istotny sposób wpływają na stan funkcjonalny pacjentów. Pacjenci Ci często nie są w stanie wykonywać czynności samoobsługowych, mają trudności w chodzeniu, siedzeniu,

12 Kwart.Ortop. 2012, 4, str.597,issn staniu, a ich życie społeczne poprzez odczuwane dolegliwości bólowe uległo nacznemu ograniczeniu.badacze podkreślają korzystny wpływ zabiegów z zakresu fizykoterapii u pacjentów z zespołem bólowym kręgosłupa. Eidenbezn i wsp. [15] stosując terapię łączoną z wykorzystaniem ultradźwięków i prądów impulsowych uzyskali znaczącą skuteczność w leczeniu zespołów bólowych kręgosłupa. Niemieccy badacze, Niegel i Schlepper [16] wykazali, iż terapia łączona wykazuje trwalsze i szybsze działanie przeciwbólowe niż stosowanie monoterapii. Hiyama i wsp. [17] wykazali, iż sonoterapia wpływając na wzrost syntezy proteoglikanu w jądrze miażdzystym powoduje spadek dolegliwości bólowych u pacjentów z zespołami bólowymi kręgosłupa. Pyszczek i wsp. [18] podkreślają, iż działanie sonoterapii związane jest z aktywacją esterazy acetylocholinowej, zmianami w strukturze błon komórkowych oraz z hemolizą erytrocytów. Pozytywne działanie podkreślili również Grubisic i wsp. [19], ale nie wykazali w tym przypadku poprawy funkcjonalnej kręgosłupa mierzonej za pomocą testu Schobera. Poprawę funkcjonalną oraz zmniejszenie stopnia dysfunkcji części lędźwiowo - krzyżowej kręgosłupa oceniane za pomocą kwestionariusza Oswestry po zastosowaniu terapii z wykorzystaniem trakcji, laseroterapii i ultradźwięków wykazali Unlu i wsp. [20]. W badanich Depy i wsp. [21] zastosowano kompleksową rehabilitację zmienne pole magnetyczne, prądy diadynamiczne, krioterapię, jonoforezę z lignokainy, masaż suchy oraz kinezyterapię. Kwestionariusz Oswestry zastosowano, aby ocenić wpływ dysfunkcji części lędźwiowo - krzyżowej kręgosłupa na jakość życia. Najmniej poprawy badacze wykazali w zakresie intensywności bólu, największe różnice natomiast w zakresie pracy zawodowej i czynności domowych oraz dźwigania. Wykazano ponadto, iż poprawa ruchomości kręgosłupa w znaczny sposób wpływa na zmniejszenie stopnia dysfunkcji funkcjonalnej chorych z zespołem bólowym kręgosłupa. W badanich Topolskiej i wsp. [22] po zastosowaniu fizjoterapii z wykorzystaniem kinezyterapii i fizykoterapii wykazano poprawę funkcjonalną wg kwestionariusza Oswestry u 239 badanych spośród 319 kobiet z przewlekłym zespołem bólowym części lędźwiowo - krzyżowej kręgosłupa. Ponadto wykazano korelację pomiędzy niepełnosprawnością funkcjonalną i wiekiem, wykształceniem, wskaźnikiem BMI oraz występowaniem nadciśnienia tętniczego. Facci i wsp. [23] wykazali, iż terapia z zastosowaniem prądów interferencyjnych powoduje zmniejszenie dolegliwości bólowych oznaczane za pomocą wizualno - analogowej skali VAS. Wykazali oni statystycznie znacząco większe zmniejszenie wartości średniej punktowej oceny dolegliwości bólowych u pacjentów z przewlekłym zespołem bólowym kręgosłupa niż w grupie, w której zastosowana została terapia z wykorzystaniem prądów TENS. Na podstawie badań własnych, analizując skuteczność przeciwbólową sonoterapii, terapii z wykorzystaniem prądów interferencyjnych oraz terapii łączonej obu metod zaobserwowano znacznie większą skuteczność przeciwbólową terapii łączonej.po przeprowadzeniu terapii z wykorzystaniem terapii łączonej wykazano znaczną poprawę funkcjonalną u pacjentów z zespołem bólowym kręgosłupa w zakresie intensywności dolegliwości bólowych, czynności samoobsługowych, dźwigania, chodzenia, przyjęcia pozycji stojącej, snu, podróżowania i czynności zawodowych. Dalszą poprawę wykazano po 2 tygodniach od zakończenia zabiegów w zakresie intensywności odczuwanych dolegliwości, siedzenia i snu. Efekt taki sam jak po zakończeniu terapii utrzymał się w zakresie chodzenia, przyjęcia pozycji stojącej, podróżowania oraz wykonywania czynności zawodowychi codziennych obowiązków.

13 Kwart.Ortop. 2012, 4, str.598,issn Podsumowanie 1. Terapia z wykorzystaniem ultradźwięków, prądów interferencyjnych oraz terapia łączona wykazują istotne statystycznie działanie przeciwbólowe u pacjentów z przewlekłym zespołem bólowym części lędźwiowo krzyżowej kręgosłupa. 2. Terapia z wykorzystaniem ultradźwięków, prądów interferencyjnych oraz terapia łączona powodują istotne statystycznie zmniejszenie stopnia dysfunkcji u pacjentów z przewlekłym zespołem bólowym części lędźwiowo krzyżowej kręgosłupa. 3. Przeprowadzone badania wykazały większą skuteczność prądów interferencyjnych i terapii łączonej w zmniejszeniu stopnia dysfunkcji u pacjentów z przewlekłym zespołem bólowym części lędźwiowo krzyżowej kręgosłupa niż ultradźwięki. 4. Prądy interferencyjne i terapia łączona powodują dłuższe utrzymywanie się efektu przeciwbólowego oraz zmniejszenie stopnia dysfunkcji u pacjentów z przewlekłym zespołem bólowym części lędźwiowo krzyżowej kręgosłupa niż ultradźwięki. Piśmiennictwo 1. Dega W. Biomechanika w patogenezie zespołu bólów w dolnym odcinku kręgosłupa u ludzi pracy. PZWL Warszawa Ociepka R., Łęczyński R. System aktywnej korekcji idiopatycznych skolioz oparty na patogenezie i patomechanice skrzywienia, w: J. Nowotny, Dysfunkcje kręgosłupa cz.2. Katowice 1993, Tylman D. Patomechanika bocznych skrzywień kręgosłupa. Severus, Warszawa 1995, Deyo R.A., Philips W.R. Low back pain: A primary care challenge. Spine 1998, 21, , Gawlikowski J, Rąpała K. Bóle krzyża jako problem społeczny. Post. Rehab. 1992, 6, McGuirk B., King W., Govind J. The safety, efficacy and costeggectiveness of evidence- based guidelines for the management of acute low back pain in primary care. Spine 2001, 26, Gieremek K., Kwaśna K., Białek M. Światowy ruch na rzecz przeciwdziałania epidemii dolegliwości bólowych kręgosłupa. Post. Rehab., 1995, 9(1), Gawlikowski J. Zespoły bólowe kręgosłupa lędźwiowo- krzyżowego. Kwart. Ortop. 1992, 4, Feuerstein M., Papciak A., Hoon P. Biobehavioral mechanismus of chronic low back pain. Clin. Psych. Rev., 1987, 7, , 9. Feuerstein M., Thebarge R. W. Perception of disability and occupational stress as discriminators of work disability in patients with chronic pain. J. Occup. Rehab., 1991, 1, , 10. Tancered B., Tancered G. Interpretation of exercise programmes for prevention and treatment of low back pain. Physiotherapy 1996, 23(3), Makowska A., Niesłuchowski W. Profile osobowości u osób z dysfunkcjami kręgosłupa. Post. Rehab. 1990, 4, Demczyszak I., Wrzosek Z., Hagner W. Występowanie i dynamika objawów depresyjnych u chorych z zespołem bólu przewlekłego w odcinku lędźwiowym kręgosłupa. Fizjoter. Pol. 2004, 4(2),

14 Kwart.Ortop. 2012, 4, str.599,issn Atkinson M.J., Slater M.A., Patterson T., Grant I., Garfin S. Prevalance, onset and risk of psychiatric disorders in man with chronic low back pain. Pain. 1991, 45, Lisiński P., Małgowska M. Jakość życia a zespół bólowy kręgosłupa na tle przeciążeniowym. Chirur. Narz. Ruchu Ortop. Pol., 2005, 70(5), Eidenbenz J., Ludy J.P., Chantraine A. Klinische Erfahrungen bei der kombinierten Anwendung von Ultraschall und terapiekonformen Reizstromen. Verh. Dtsch. Ges. Rheumatol. 7, 1981, Niegel J., Schlepper P. Kombinationstherapie, Ultraschall, Reizstrom. Dtsch. Badebetr., 67, 1967, Hiyama A., Mochida J., Iwashina T., Omi H., Watanabe T., Serigano K., Iwabuchi S., Sakai D. Synergistic effect of low- intensity pulsed ultrasound on growth factor stimulation of nucleus pulposus cells. J Orthop Res. 2007, 25(12), Pyszczek I., Talar J., Kujawa J., Zavodnik L. B., Kilańczyk E. Ultrasonic waveinduced damage to human red blood cells. Fizjot. Pol. 2002, 2, 2, Grubisic F., Grazio S., Jajic Z., Nemcic T. Terapeutic ultrasound in chronic low back pain treatment. Reumatizam 2006, 53(1), Unlu Z., Tasci S., Tarhan S., Pabuscu Y., Islak S. Comparison of 3 physical therapy modalities for acute pain in lumbar disc herniation measured by clinical evaluation and magnetic resonance imaging. J Manipulative Physiol Ther. 2008, 31(3), Depa A., Wolan A., Przesada G. Wpływ rehabilitacji na zmianę ruchomości kręgosłupa oraz subiektywnego odczuwania bólu u chorych z zespołem bólowym w odcinku lędźwiowym. Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2008, 2, Topolska M., Saputa R., Topolski A., Marczewski K. Ocena skuteczności krótkoterminowej efektywności rehabilitacji kobiet z przewlekłymi bólami dolnego odcinka kręgosłupa z wykorzystaniem kwestionariuszy Niepełnosprawności Oswestry i Rolland - Morris'a. Ortop., Traumatol., Rehab., 2011, 4(6), Facci L., Nowotny J.P., Tormem F., Trevisani V. F.M. Effects of transcutaneous electrical nerve stimulation (TENS) and interferential currents (IFC) in patients with nonspecific chronic low back pain: randomized clinical trial. Sao Paulo Med. J. 2011, 129(4), Adres do korespondencji: Karolina Kopacz ul. Drewnowska 75, Łódź

15