Znaczenie suplementacji witaminą D 3 u człowieka w spoczynku oraz wysiłku fizycznym

Transkrypt

1 Znaczenie suplementacji witaminą D 3 u człowieka w spoczynku oraz wysiłku fizycznym Ewelina Jaskulska 1, Zbigniew Jastrzębski 1,2 1 Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku 2 Wyższa Szkoła Sportowa w Łodzi Suplementacja witaminą D 3 a zdrowie człowieka Spożycie witaminy D 3 przez człowieka jest niezbędne do prawidłowego przebiegu jego funkcji życiowych. Wynikiem obniżonego poziomu Witaminy D 3 jest występowanie chorób przewlekłych, stanowiących główną przyczynę zgonów, w większym stopniu niż choroby zakaźne, lub przynajmniej pogarszającym dobrostan człowieka [Oschman, 2011]. Prawidłowa suplementacja zmniejsza ryzyko występowania nowotworów, chorób autoimmunologiczne, zakaźnych oraz układu sercowonaczyniowego [Holick, 2007]. Witamina D 3 ma związek z chorobami sercowonaczyniowymi, nadciśnieniem, wylewami, cukrzycą, stwardnieniem rozsianym, stanami zapalnymi jelit, osteoporozą, chorobami przyzębia, zębów, zwyrodnieniem plamki żółtej, chorobami psychicznymi, reumatoidalnym zapaleniem stawów, skłonnością do upadków oraz chronicznymi bólami [Holick, 2006; Peterlik i Cross, 2005; Holick, 2004; Zittermann, 2003; Peterlik i Cross, 2006]. Niski poziom witaminy D 3 w spożywanych pokarmach i brak ekspozycji na światło słoneczne wśród ludzi dorosłych prowadzi do osteomalacji zmiękczenia ich kości [Hames i Hooper, 2009]. Jedną z powszechnie występujących jednostek chorobowych związaną z niedoborem witaminy D 3 jest krzywica, dziecięca choroba kości, prowadząca do deformacji kości i kalectwa. Jej masowe występowanie w XVIII i XIX wieku będące konsekwencją przewlekłego niedożywienia dzieci i osób dorosłych, doprowadziło do badań nad jej znaczeniem dla zachowania ich zdrowia. Konsekwencją tego było odkrycie witaminy D 3. Na początku XIX wieku badacze zaobserwowali, że promieniowanie ultrafioletowe i olej z wątroby dorsza posiada lecznicze działanie w odniesieniu do krzywicy u dzieci [Wicha, 2012]. Jędrzej Śniadecki w 1822 roku opublikował rozprawę O fizycznym wychowaniu dzieci, w której jednoznaczne wskazuje kąpiele słoneczne jako metodę leczenia krzywicy. Twierdził, że chorobę należy leczyć przez poddawanie dzieci bezpośredniemu działaniu promieni słonecznych, a brak światła słonecznego jest przyczyną występowania choroby [Wicha, 2012]. 81

2 Witamina D w badaniach naukowych W 1922 roku McCollum wykrył związek przeciwkrzywiczny w tranie. Napowietrzając oraz ogrzewając go rozłożył znajdującą się w nim substancję a czynnik przeciwkrzywiczy został nazwany witaminą D. Ewolucja badań nad witaminą doprowadziła do wyodrębnienia dwóch związków pochodzenia naturalnego różniących się budową łańcucha bocznego: witamina D 2 (ergokalciol, ergokalcyferol, kalcyferol) występujący w organizmach roślinnych/drożdżach, witamina D 3 (kalciol, cholekalcyferol) występujący w organizmach zwierzęcych [Wicha, 2012]. Tradycyjnie zaliczane do witamin związki D 2 oraz D 3, spełniają w organizmie ludzkim role prohormonów i są trójcyklicznymi alkoholami o zbliżonej aktywności biologicznej. Główną ich funkcją jest utrzymanie homeostazy wapnia oraz fosforu niezbędnych do mineralizacji kości. Witaminy D 2 i D 3, regulują również wzrost komórek oraz dojrzewanie nie tylko w nerkach, kościach, gruczołach przytarczycy i jelicie, ale też innych tkankach. Kontrolują także reakcje hormonalne oraz modulują procesy odpornościowe organizmu ludzkiego [Campbell i Allain, 2006]. Prekursorem witaminy D 3 jest 7dehydrocholesterol (prowitamina D 3 ) będący pochodną cholesterolu głównego sterolu w organizmach zwierząt. Ścieżka biosyntezy obejmuje fotochemiczne przegrupowanie prowitaminy indukowane promieniami ultrafioletowymi spektrum słonecznego ( nm) [Wicha, 2012]. W naskórku pod wpływem światła słonecznego 7dehydrocholesterol ulega nieenzymatycznej fotoizomeryzacji do prowitaminy D, która pod działaniem energii cieplnej ciała przekształcona zostaje w ciągu kilku godzin w witaminę D 3 [Webb, 2006]. Promieniowanie UV powoduje w cząsteczce 7dehydrocholesterolu fotolizę wiązania, położonego pomiędzy atomami węgla C9 i C10, co prowadzi do przestawienia wiązań podwójnych i powstania prowitaminy D 3. Związek ten ulega spontanicznej izomeryzacji do witaminy D 3 (cholekalcyferolu). Zachodzące następnie w wątrobie i nerkach reakcje hydrolizy umożliwiają powstanie aktywnego hormonu, dihydroksycholekalcyferolu (1,25(OH)D 3 ) [Hames i Hooper, 2009]. Natomiast 25hydroksy witamina D3 (kalcidiol) jest podstawową postacią witaminy D obecna w krwioobiegu. Następnie kalcidiol ulega specyficznej 1αhydroksylacji z utworzeniem 1α,25dihydroksy witaminy D3 (kalcitriolu). Ten związek jest czynną postacią witaminy D reagującym z receptorami [Wicha, 2012]. 82

3 Enzym, który hydroksyluje 25(OH)D do 1,25[(OH)]D jest obecny w nerkach oraz innych ludzkich tkankach. 1,25[(OH)]D jest w nich produkowany i bezpośrednio oddziałuje na wiele komórek przez ich funkcje autowydzielnicze i przypuszczalnie parakrynowe [Heaney, 2003]. Większość organów posiada receptory dla witaminy 1,25[(OH)]D [Lips, 2006]. Podobnie jak wszystkie hormony steroidowe, 1,25[(OH)]D działa jak molekularny przełącznik, aktywując docelowo ponad 200 genów, a w konsekwencji regulując ich działanie. W ten sposób produkowana w określonym miejscu 1,25[(OH)]D znajduje się w większości tkanek ciała, jest pod kontrolą autonomicznej kontroli autowydzielniczej i ma tyle mechanizmów działania ile genów namierzy. To wyjaśnia dlaczego ta sama substancja może pełnić rolę w ochronną przed rakiem, grypą, astmą, stwardnieniem rozsianym i schorzeniami sercowonaczyniowymi, a nie jedynie leczyć krzywicę i osteomalację [Dusso i wsp., 2005]. Witamina D 3 kontroluje także, geny w wielu ludzkich tkankach [Holick, 2007], posiada tyle wariantów aktywności ile genów modyfikuje [ Cannell i Hollis, 2008]. Ponadto, aktywuje geny kodujące peptydy przeciwbakteryjne o cechach naturalnych antybiotyków [Wang i wsp., 2004]. Czynniki ustrojowe i środowiskowe a poziom witaminy D 3 u człowieka Na produkcję witaminy D 3 w skórze wpływa szerokość geograficzna, pora roku, dnia, zanieczyszczenie powietrza, zachmurzenie, zawartość melaniny w skórze, użycie filtrów przeciwsłonecznych, wiek, powierzchnia zasłoniętego ciała przez ubranie [Cannell i Hollis, 2008]. Zapotrzebowanie organizmu człowieka na witaminę D 3 jest zależne od masy ciała, ilości tłuszczu w organizmie, wieku oraz koloru skóry, pory roku, miejsca zamieszkania a także ekspozycji na słońce. Suplementacja witaminą przez okres 34 miesięcy w ilości 1000 IU dziennie, daje efekt podniesienia jej poziomu o około 10ng/mL. Dlatego też zdrowa, nietrenująca, dorosła osoba mająca poziom witaminy D 3 wynoszący 10 ng/ml będzie potrzebowała około 2000 IU dziennie, aby osiągnąć poziom 30 ng/ml w okresie, w którym skóra nie będzie wystawiana na promienie UVB. Uzupełnianie deficytu u zdrowych pacjentów drogą suplementacji w ilości IU witaminy D 3 dziennie powinno być wystarczające do uzyskania poziomu 4070 ng/ml przez cały rok [Cannell i Hollis, 2008]. Natomiast, wśród naukowców nie ma zgody w sprawie określenia idealnego poziomu 83

4 D 3 w organizmie ludzkim. Tabela 1. Rekomendowane dawki witaminy D 3 Zalecane Źródło 25 (OH) D (nmol / L) BischoffFerrari i wsp., Cannell, DawsonHughes i wsp., Hathcock i wsp., 2007 Heaney, Chen i wsp., Hollis, Lips, Vieth, Zalecane spożycie (IU / dzień) >1,000 < 5, ,000 2, ,000 >2,000 2,000 Maksymalna dawka (IU / dzień) 10,000 10,000 Optymalną przyswajalność wapnia w jelitach uzyskujemy przy poziomie witaminy D 3 34 ng/ml [Heaney i wsp., 2003], właściwą sprawność układu nerwowo mięśniowego zarejestrowano przy 38 ng/ml [BischoffFerrari i wsp., 2004], z kolei poziom 52 ng/ml zmniejsza aż o 50% ryzyko zachorowania na raka piersi [Garland i wsp., 2007]. Badacze nie prezentują jednoznacznego stanowiska, także w spawie dawkowania 25(OH)D. Dlatego lekarze z obawy przed toksycznością, zalecają codzienną suplementację minimalnymi dawkami (100, 200, 500, 1000, 2000 IU) witaminy D 3. Jednak Vieth [1999] twierdzi, że są one zdecydowanie za małe, ponieważ, szkodliwość suplementacji witaminą D 3 rejestrowana jest niezwykle rzadko i mikroskopijna ilość lekarzy się z nią spotkała. Należy pamiętać, że poziom wapnia w moczu, a następnie w osoczu krwi wzrasta dopiero po przekroczeniu poziomu 150 ng/ml 25(OH)D. Owszem, powyżej tej dawki, w skutek braku kontroli nad suplementacją może dojść do hipokalcemii. Zbyt późno wykryta doprowadza do zwapnienia organów wewnętrznych, głównie nerek. Natomiast, analiza wyników badań prezentowanych w literaturze dowodzi, że tego rodzaju przypadek mógłby mieć miejsce, gdyby badana osoba przyjmowała ponad IU przez wiele miesięcy. Aby zmniejszyć ilość witaminy D 3 w organizmie ludzkim, należy jedynie zrezygnować z suplementacji oraz unikać słońca [Vieth, 1999]. Jednak analiza wyników badań prezentowanych w literaturze wskazuje wyraźnie na wysoki poziom niedoborów witaminy D 3 u badanych osób. Lappe [2007] sprawdził rolę witaminy D 3 w hamowaniu rozwoju raka 84

5 narządów wewnętrznych i odkrył jego 60 procentową redukcję przez podwyższenie poziomu 25(OH)D z 29 ng/ml do 38 ng/ml, stosując dawkę IU (28 mcg) dziennie. Badacz sugeruje podawanie większych dawek aby podnieść poziom 25(OH)D w celu ochrony przed większą ilością przypadków raka [Leppe i wsp., 2007]. Znaczenie witaminy D 3 w wysiłku fizycznym człowieka Skoro niedobór witaminy D 3 jest powszechny u niemowląt, ciężarnych, dzieci i dorosłych a także, ludzi starszych, interesującą kwestią jest poziom 25(OH)D wśród sportowców i osób aktywnych fizycznie. W literaturze spotykamy niewiele prac dotyczących tego zagadnienia. Z ogólnego raportu Willis i wsp. [2008] wynika, że sportowcy powinni monitorować poziom witaminy D 3, gdyż systematycznie wykonywany wysiłek fizyczny prowadzi do niedoborów. Do podobnych wniosków doszedł Hamilton [2011], który badając osoby trenujące różne dyscypliny sportowe stwierdził, że szczególnie wysoki niedobór witaminy D 3 obserwuje się wśród zawodników poddawanych dużym obciążeniom treningowym. Dlatego powinni oni mierzyć jej poziom regularnie, przynajmniej od czterech do sześciu razy w roku [Hamilton, 2011]. Ponadto, Zittermann [2003] badał europejskie dzieci i młodzież stwierdzając niedobory witaminy 25(OH)D w okresie zimowym, z kolei u osób starszych przez cały rok. Wnioskuje, że niedobór witaminy D 3 może być przyczyną zaburzenia czynności mięśni i zaleca suplementację w celu zmniejszenia ciśnienia krwi u pacjentów z nadciśnieniem oraz zwiększenia poziomów glukozy we krwi u cukrzyków, a także, aby złagodzić objawy reumatoidalnego zapalenia stawów i stwardnienia rozsianego. Interesujące są również badania MoreiraPfrimer i wsp. [2009], którzy wykazali wpływ 6miesięcznej suplementacji wapniem i cholekalcyferolem na parametry biochemiczne krwi i siły mięśniowej u osób starszych. Odnotowano 20% poprawę siły badanych mięśni u osób suplementowanych wapniem oraz witamina D 3. Autorzy zaproponowali uzupełnienie cholekalcyferolem diety osób starszych w celu wzmocnienia dolnych partii mięśni, zwłaszcza w przypadku braku regularnych ćwiczeń fizycznych. Bannert i wsp., [1991] ocenili 85 zawodników gimnastyki w wieku od 8 do 27 lat z zaburzeniami układu kostnego. Według autorów przyczyną tych dysfunkcji mogły być takie czynniki jak, nieprawidłowe odżywianie się, niewłaściwy dobór obciążeń treningowych a przede wszystkim niedobory witaminy 25(OH)D < 25 nmol/l u 37% badanych. Podobne wyniki uzyskali Maimoun i wsp. [2006], którzy monitorowali 7 kolarzy szosowych trenujących około 16 godzin w tygodniu, będąc 85

6 wystawionymi na bezpośrednie działanie promieni słonecznych. Każdorazowo obserwowano zbliżony poziom stężenia witaminy D 3 (81 ± 16 nmol / L), jednak badacze nie interpretowali zmian treningowych jako efektu suplementacji witaminą D 3. Zespół LehtonenVeromaa i wsp. [1999] udowodnili w doświadczeniu, że niska dawka suplementu może nie przynieść oczekiwanych rezultatów. Badając fińskie biegaczki oraz gimnastyczki w wieku od 9 do 15 lat stwierdzili niewystarczający poziom 25 (OH)D u prawie 68% badanych. Jednak trzymiesięczna suplementacja 400 IU była niewystarczającą dawką aby osiągnąć istotną poprawę poziomu witaminy. Zaskakujące okazały się badania Willis i wsp. [2007] w których autorzy wykazali niedobór witaminy D 3 u 40% biegaczy długodystansowych mimo iż zawodnicy mieszkali w miejscowości znajdującej się na szerokości geograficznej 30 N, a także trenowali na świeżym powietrzu przez cały rok, mając bezpośredni kontakt z promieniami słonecznymi. Inni autorzy BischoffFerrari i wsp. [2006] oraz Valimaki i wsp. [2004] twierdzą, że niedobór witaminy D 3 jest wprost proporcjonalny do gęstości mineralnej kości u sportowców. Chociaż zawodnicy znajdują się w strefie niskiego ryzyka takich chorób jak osteomalacja czy osteoporoza, poważny niedobór witaminy może mieć duży wpływ na zdrowie kości. Wyniki te potwierdzają zarówno badania osób w wieku od 20 do 49, jak i ludzi starszych powyżej 50 roku życia. Kolejną poważną przeszkodą w szkoleniu sportowców jest stres przed złamaniami i uszkodzeniami ciała, który towarzyszy zawodnikom podczas treningów i zawodów sportowych. Snyder i wsp. [2006] ustalili, że ten problem dotyczy aż 21% lekkoatletów. Tym zagadnieniem zajmowali się również Ruohola i wsp. [2006], którzy opublikowali badania z których wynika, że częstotliwość złamań była istotnie związana z niedoborem 25(OH)D. Ponadto, suplementacja witaminą D 3 wykazała istotny spadek występowania złamań w populacji ludzi starszych [BischoffFerrari i wsp., 2006]. Podobny wynik uzyskał Lappe i wsp. [2007] wykazując znaczne obniżenie częstości występowania złamań u kobiet morsów ochotniczek, które suplementowano witaminą D 3 i wapniem w porównaniu z grupą kontrolną. Znaczenie witaminy D 3 istotnie wzrosło w ciągu ostatnich 25 lat. Doniesienia naukowe pokazują jej wpływ na ekspresję genów i wzrost komórek. Regulując ekspresję genów witaminą D 3 zwiększa wchłanianie wapnia oraz działa również jako modulator ekspresji wielu innych genów biorących udział w rozwoju komórek i odporności. W hormonalnie czynnej postaci, 1,25 (OH)D, współdziała z jądrowym receptorem witaminy D, który jest obecny w większości tkanek i komórek w organizmie człowieka, w tym kości, a także mózgu, sercu [Stumpf i wsp., 1979] i mięśni szkieletowych [BischoffFerrari i wsp., 2004; Simpson i wsp., 1985]. Elementy reakcji regulują ekspresję określonych genów 86

7 biorących udział w rozwoju komórek, funkcji odporności i syntezy białek. Z komórek odpornościowych, wydaje się regulować czynność limfocytów, wytwarzanie cytokin, aktywacji makrofagów i dojrzewanie monocytów [Adorini, 2002; Deluca i Cantorna, 2001]. Przypuszcza się, że w mięśniu szkieletowym, witamina D reguluje syntezę białek, chociaż jej szczegółowe działanie jest jeszcze nie znane [Costa i wsp., 1986]. Na podstawie wyżej przedstawionych doniesień naukowych można określić rolę witaminy D 3 w prawidłowym funkcjonowaniu układu kostnego, a także prewencji przewlekłych chorób, odporności oraz stanów zapalnych u człowieka. Z danych piśmiennictwa naukowego wynika, że aby sportowcy mogli osiągać coraz lepsze wyniki, powinni ocenić poziom witaminy 25(OH)D w ich codziennej diecie. Dotyczy to szczególnie zawodników takich dyscyplin sportowych jak: tancerze, gimnastycy, łyżwiarze figurowi oraz zapaśnicy, ponieważ większość czasu treningowego spędzają w zamkniętych pomieszczeniach. Biorąc pod uwagę niski poziom witaminy D 3 u osób ze znormalizowaną dietą, to tym bardziej należy zwrócić szczególną uwagę na sportowców stosujących dietę wegetariańską i wegańską. Zalecany poziom 7580 nmol/l witaminy D 3 wydaje się być istotny dla poprawy ogólnego stanu zdrowia i zmniejszenia chorób przewlekłych, obniżenia stresu, urazów kości i stawów u sportowców. Badania w tym kierunku są nadal niezbędne, aby ustalić czy suplementacja witaminą D 3 daje jeszcze więcej korzyści zarówno w krótko jak i długoterminowych cyklach szkoleniowych. Być może, długotrwały niedobór witaminy zwiększa ryzyko urazów i wypadków podczas treningów i zawodów. Należy więc sprawdzić jakie zmiany adaptacyjne wywołuje stały, prawidłowy poziom 25(OH)D zwłaszcza w krajach o zmiennym klimacie atmosferycznym takim jak Polska. Bibliografia Adorini L. [2002] 1,25Dihydroxyvitamin D3 analogs as potential therapies in transplantation. Current Opinion in Investigational Drugs (London, England : 2000),3(10), Bannert., Starke I., Mohnike K., Fröhner G. [1991] Parameters of mineral metabolism in children and adolescents in athletic training. Kinderarztl Prax,59(5),

8 BischoffFerrari H.A., Borchers M., Gudat F., Durmuller U., Stahelin H.B., Dick W. [2004] Vitamin D receptor expression in human muscle tissue decreases with age. Journal of Bone and Mineral Research,19(2), BischoffFerrari H.A., Dietrich T., Orav E.J., Hu F.B., Zhang Y., Karlson E.W., DawsonHughes B. [2004] Higher 25hydroxyvitamin D concentrations are associated with better lowerextremity function in both active and inactive persons aged > or =60 y. The American Journal Clinical Nutrition; 80, BischoffFerrari H.A., Giovannucci E., Willett W.C., Dietrich T., DawsonHughes, B. [2006] Estimation of optimal serum concentrations of 25hydroxyvitamin D for multiple health outcomes. The American Journal of Clinical Nutrition, 84(1), Campbell P.M.F., Allain T. J. [2006] Muscle Strength and Vitamin D in Older People. Gerontology,52(6),3358. Cannell J., Vieth R, Umhau JC, Holick MF, Grant WB, Madronich S, Garland CF, Giovannucci E. [2006] Epidemic influenza and vitamin D. Epidemiol Infect,134(6), Cannell J.J, Hollis B.W. [2008] Use of Vitamin D in Clinical Practice. Alternative Medicine Review,13(1),620. Chen T.C., Chimeh F., Lu Z., Mathieu J., Person K.S., Zhang A. [2007] Factors that influence the cutaneous synthesis and dietary sources of vitamin D. Archives of Biochemistry and Biophysics,460(2), Costa E.M., Blau H.M., Feldman D. [1986] 1,25Dihydroxyvitamin D3 receptors and hormonal responses in cloned human skeletal muscle cells. Endocrinology,119(5), DawsonHughes B., Heaney R.P., Holick M.F., Lips P., Meunier P.J., Vieth, R. [2005] Estimates of optimal vitamin D status. Osteoporosis International,16(7), Deluca H.F., Cantorna M.T. [2001] Vitamin D: Its role and uses in immunology. The Faseb Journal,15(14), Dusso A.S., Brown A.J., Slatopolsky E. [2005] Vitamin D. American Journal of Physiology Renal Physiology,289,F8F28. Garland C.F., Gorham E.D., Mohr S.B. [2007] Vitamin D and prevention of breast cancer: pooled analysis. Journal Steroid Biochemistry and Molecular Biology,103, Hames B.D., Hooper.M. [2009] Krótkie wykłady. Biochemia. Wydanie drugie, PWN,11,

9 Hamilton B. [2011] Vitamin D and Athletic Performance: The Potential Role of Muscle. Asian Journal of Sports Medicine, 2(4),211. Hathcock J.., Shao A., Vieth R., Heaney R. [2007] Risk assessment for vitamin D. The American Journal of Clinical Nutrition,85(1), Heaney R.P. [2003] Longlatency deficiency disease: insights from calcium and vitamin D. The America Journal Clinical Nutrition,78, Heaney R.P. [2005] The vitamin D requirement in health and disease. The Journal of Steroid Biochemistry and Molecular Biology,97(12), Heaney R.P., Dowell M.S., Hale C.A., Bendich A. [2003] Calcium absorption varies within the reference range for serum 25hydroxyvitamin D. The America Journal Clinical Nutrition,22, Holick M.F. [2007] Vitamin D Deficiency. The New England Journal of Medicine, 357, Holick MF. [2006] High prevalence of vitamin D inadequacy and implications for health. Mayo Clinic Proceedings, 81, Holick MF. [2004] Sunlight and vitamin D for bone health and prevention of autoimmune diseases, cancers, and cardiovascular disease. The America Journal Clinical Nutrition, 80,1678S1688S. Hollis B.W. [2005] Circulating 25hydroxyvitamin D levels indicative of vitamin D sufficiency: Implications for establishing a new effective dietary intake recommendation for vitamin D. The Journal of Nutrition,135(2), Lappe J.M., Cullen D.M., Thompson K., Ahlf R. [2007] Calcium and vitamin D supplementation reduces incidence of stress fractures in Navy recruits. Paper presented at the Orthopaedic Research Society 53rd annual meeting, San Diego, CA, 02. Lappe J.M., TraversGustafson D., Davies K.M. [2007] Vitamin D and calcium supplementation reduces cancer risk: results of a randomized trial. The America Journal Clinical Nutrition, 85, LehtonenVeromaa M., Mottonen T., Irjala K., Karkkainen M., LambergAllardt C., Hakola P. [1999] Vitamin D intake is low and hypovitaminosis D common in healthy 9 to 15yearold Finnish girls. European Journal of Clinical Nutrition, 53(9), Lips P. [2006] Vitamin D physiology. The Journal of Steroid Biochemistry and Molecular Biology, 92,48. Lips P. [2004] Which circulating level of 25hydroxyvitamin D is appropriate? The Journal of Steroid Biochemistry and Molecular Biology, 89 90(1 5),

10 Maimoun L., Manetta J., Couret I., Dupuy A.M., MarianoGoulart D., Micallef J.P. [2006] The intensity level of physical exercise and the bone metabolism response. International Journal of Sports Medicine, 27(2), MoreiraPfrimer L.D., Pedrosa M.A., Teixeira L., LazarettiCastro M. [2009] Treatment of vitamin D deficiency increases lower limb muscle strength in institutionalized older people independently of regular physical activity: a randomized doubleblind controlled trial. Annals Of Nutrition & Metabolism, 54 (4), Oschman J. [2011] Chronic Disease; Are we missing something. Journal of alternative and complementary medicine, 17, Peterlik M., Cross H.S. [2006] Dysfunction of the vitamin D endocrine system as common cause for multiple malignant and other chronic diseases. Anticancer Research Journal, 26, Peterlik M., Cross H.S. [2005] Vitamin D and calcium deficits predispose for multiple chronic diseases. European Journal Clinical Investigation, 35, Ruohola J.P., Laaksi I., Ylikomi T., Haataja R., Mattila V.M., Sahi T. [2006] Association between serum 25(OH)D concentrations and bone stress fractures in Finnish young men. Journal of Bone and Mineral Research, 21(9), Simpson R.U., Thomas G.A., Arnold A.J. [1985] Identification of 1,25dihydroxyvitamin D3 receptors and activities in muscle. The Journal of Biological Chemistry, 260(15), Snyder R.A., Koester M.C., Dunn W.R. [2006] Epidemiology of stress fractures. Clinics in Sports Medicine, 25(1), Stumpf W.E., Sar M., Reid F.A., Tanaka Y., DeLuca H.F. [1979] Target cells for 1,25 dihydroxyvitamin D3 in intestinal tract, stomach, kidney, skin, pituitary, and parathyroid. Science, 206(4423), Valimaki V.V., Alfthan H., Lehmuskallio E., Loyttyniemi E., Sahi T., Stenman U.H. [2004] Vitamin D status as a determinant of peak bone mass in young Finnish men. The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism, 89(1), Vieth R. [2006] What is the optimal vitamin D status for health? Progress in Biophysics and Molecular Biology, 92(1), Vieth R. [1999] Vitamin D supplementation, 25hydroxyvitamin D concentrations, and safety. The America Journal Clinical Nutrition, 69,

11 Wang T.T., estel F.P., Bourdeau V. [2004] Cutting edge: 1,25dihydroxyvitamin D3 is a direct inducer of antimicrobial peptide gene expression. Journal Immunology, 173,5, Webb A.R. [2006] Who, what, where and wheninfluences on cutaneous vitamin D synthesis. Progress in Biophysics and Molecular Biology, 92(1),1725. Wicha J. [2012] Droga pod słońce. Wczesna historia witaminy D. Wiadomości Chemiczne, 66(78), Willis K.S., Peterson.J., LarsonMeyer D.E. [2008] Should We Be Concerned About the Vitamin D Status of Athletes? International Journal of Sport Nutrition and Exercise Metabolism,18, Willis K.S., Peterson.J., LarsonMeyer D.E. [2007] Vitamin D status of distance runners residing in the southern United States. Paper presented at the Sports Nutrition Training Camp, SCAN s 23rd annual symposium, Austin. Zittermann A. [2003] Vitamin D in preventative medicine: are we ignoring the evidence? British Journal Nutrition, 89,