KATEGORYZACJE CZYNÓW ZABRONIONYCH POD GROŹBĄ KARY W PRAWIE POLSKIM, CZESKIM I SŁOWACKIM

Transkrypt

1 KATEGORYZACJE CZYNÓW ZABRONIONYCH POD GROŹBĄ KARY W PRAWIE POLSKIM, CZESKIM I SŁOWACKIM CZĘŚĆ II OBOWIĄZUJĄCY STAN PRAWNY* 1. Uwagi wprowadzające pierwszej części tego artykułu starałem się przedstawić rozwój historyczny W prawa penalnego w Polsce i Czechosłowacji, następnie Czechach i Słowacji pod kątem karania za przestępstwa, wykroczenia i delikty administracyjne. W drugiej części artykułu zajmę się prawem obowiązującym stawiając fundamentalne pytanie: w jakiej gałęzi prawa się znajdujemy? Z komparatystycznego punktu widzenia odpowiedź jest oczywista tylko w odniesieniu do przestępstw tą gałęzią jest prawo karne. W odniesieniu do wykroczeń i innych deliktów administracyjnych jest inaczej. W Czechach i Słowacji problematyka zarówno wykroczeń, jak i innych deliktów administracyjnych należy do prawa administracyjnego. Takie jest stanowisko zajmowane przez autorów najbardziej reprezentatywnych podręczników prawa administracyjnego (spravni pravo w języku czeskim, spravne pravo w języku słowackim, przy czym używa się także nazewnictwa administrativni pravo w języku czeskim i administrativne pravo w języku słowackim). W fundamentalnym podręczniku czeskim znajdujemy wywód, że karanie (trestani) rozstrzyganie o winie i karze za naruszenie prawa dzieli się na karanie sądowe (soudni trestani) i karanie administracyjne (spravni trestani), czyny karalne zaś na delikty sądowe przestępstwa (soudni delikty trestne činy) i delikty administracyjne (spravni delikty) 1, przy czym w systemie deliktów administracyjnych rozróżnia się wykroczenia (přestupky), administracyjne delikty dyscyplinarne (spravni disciplinarni delikty), tzw. administracyjne delikty * Część I artykułu zamieszczono w nr 2/2012 Ius Novum. 1 H. Praškova, Spravni trestani, (w:) D. Hendrych a kolektiv, Spravni pravo. Obecna čast, Praha 2006, s

2 porządkowe (tzv. spravni pořadkove delikty) i inne delikty administracyjne (jine spravni delikty) 2. Słowacki podręcznik prawa administracyjnego wyróżnia delikty publicznoprawne (verejnopravne delikty), które dzieli na delikty sądowe (sudne delikty) zawarte w kodeksie karnym i oznaczane mianem przestępstw (trestne činy) oraz delikty pozasądowe (mimosudne delikty) oznaczane także mianem deliktów administracyjnych (spravne delikty), te z kolei dzielą się na wykroczenia (priestupky) i inne delikty administracyjne (ine spravne delikty) 3, podlegające wewnętrznemu podziałowi na administracyjne delikty dyscyplinarne (spravne disciplinarne delikty), administracyjne delikty porządkowe (spravne poriadkove delikty), mieszane delikty administracyjne osób prawnych i osób fizycznych prowadzących przedsiębiorstwa (zmiešane spravne delikty pravnickych osôb a podnikajucich fyzickych osôb) oraz inne delikty administracyjne osób fizycznych (ine spravne delikty fyzickych osôb) 4. W Polsce sytuacja jest bardziej skomplikowana przede wszystkim dlatego, że dziś już raczej zgodnie przyjmuje się, że prawo wykroczeń należy do szeroko rozumianego prawa karnego 5, a odpowiedzialność za wykroczenia jest odpowiedzialnością karną, aczkolwiek o zredukowanych konsekwencjach prawnych 6. Dlatego pełne uzasadnienie ma podział na prawo karne sensu stricto (przestępstwa) i prawo karne sensu largo (przestępstwa i wykroczenia). Na tle prawa ochrony środowiska zaproponowałem zastąpienie tego dwuczłonowego podziału trójczłonowym przez dodanie prawa karnego sensu largissimo (przestępstwa, wykroczenia, delikty administracyjne) 7. Propozycja ta spotkała się ze zdecydowaną krytyką Andrzeja Marka opartą na argumentacji, że nie należą do prawa karnego nawet w najszerszym znaczeniu (sensu largissimo) przepisy ustaw administracyjnych przewidujące różnego typu sankcje finansowe, często zwane karami pieniężnymi, chodzi tu bowiem o sankcje administracyjne nakładane w administracyjnym trybie postępowania za naruszenie norm administracyjno- -prawnych, bez możliwości kontroli przez sąd karny, nie mają więc z prawem karnym nic wspólnego 8. Dla tych regulacji Dobrosława Szumiło-Kulczycka zaproponowała nazwę prawo administracyjno-karne 9 (a nie karno-administracyjne, co sugerowałoby dawno już przebrzmiałą nazwę prawa wykroczeń) i ten termin zyskuje coraz 2 Ibidem, s J. Machajova, Spravne trestanie, (w:) J. Machajova a kol., Všeobecne spravne pravo, Bratislava 2008, s Ibidem, s A. Marek, Pojęcie prawa karnego, jego funkcje i podział (Wstęp do Systemu Prawa Karnego), (w:) A. Marek (red.), System Prawa Karnego. Tom I. Zagadnienia ogólne, Warszawa 2010, s Ibidem, s W. Radecki, Ochrona środowiska w polskim prawie karnym. Cz. I. Pojęcie i zakres prawa karnego środowiska, Monitor Prawniczy 1997, nr 12, s A. Marek, Pojęcie prawa karnego, jego funkcje i podział, op. cit., s S. Szumiło-Kulczycka, Prawo administracyjno-karne, Kraków

3 Kategoryzacje czynów zabronionych pod groźbą kary Część II. I US NOVUM szersze uznanie. Spotkał się on jednak z krytyką Ryszarda Stefańskiego, który od strony językowej zakwestionował ów łącznik i opowiedział się za terminem prawo administracyjne karne, wskazując, że wyraźnie uzyskuje ono samodzielność 10. Podzielając trafność spostrzeżenia, że łącznik jest niepotrzebny, proponowałbym zmianę szyku i operowanie nazwą administracyjne prawo karne, co w pełni odpowiadałoby czeskiemu terminowi spravni pravo trestni, jak swoje podstawowe i kilkakrotnie wznawiane opracowanie zatytułowali autorzy czescy 11. Termin spravni pravo trestni jest dobrze ugruntowany w literaturze czeskiej. Administracyjne prawo karne uznaje się za podsystem prawa administracyjnego obejmujący regulację prawną podstaw i następstw odpowiedzialności administracyjnoprawnej czy inaczej mówiąc odpowiedzialności za delikty administracyjne. Zawiera regulacje prawa materialnego, organizacyjnego i procesowego. Istnienie administracyjnego prawa karne jest wyrazem tego, że prawo administracyjne jest jedyną gałęzią prawa, która ma także własne prawo karne 12. Wracając do prawa polskiego postawmy pytanie, czy rzeczywiście administracyjne prawo karne nie ma nic wspólnego z prawem karnym. Posłużę się jednym, ale jak sądzę wielce wymownym przykładem. W 2005 r. została wydana ustawa o recyklingu pojazdów 13. Ustawa ta w rozdziale 8 Przepisy karne typizuje wykroczenia, wśród których znajdowało się wykroczenie z art. 50 polegające na usuwaniu poza stacją demontażu płynów i części z wyeksploatowanego pojazdu. Wykroczenie to, tak jak wszystkie pozostałe, było zagrożone karą grzywny bez oznaczenia wysokości, czyli zgodnie z art. 48 k.w. w zw. z art k.w. od 20 do 5000 zł. Po pięciu latach ustawa nowelizacyjna 14 uchyliła art. 50 ustawy o recyklingu pojazdów i w jego miejsce wprowadziła do tej ustawy rozdział 8a Kary pieniężne składający się z jednego art. 53a, którego dyspozycja stanowiła przepisanie uchylonego art. 50 bez zmiany choćby przecinka, ale sankcją stała się kara pieniężna od do zł wymierzana przez wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska decyzją administracyjną. Okazuje się, że takie samo działanie osuszanie i rozbiór wraku poza stacją demontażu pociągało za sobą przed nowelizacją odpowiedzialność karną, po nowelizacji już tylko (sarkazm nieprzypadkowy) odpowiedzialność administracyjną, ale za to w rozmiarze kary finansowej podniesionej na dolnym progu 500-krotnie, na górnym zaś 60-krotnie. Można się uprzeć i powiedzieć, że po nowelizacji karę wymierza organ administracji decyzją administracyjną pod kontrolą sądu administracyj- 10 R.A. Stefański, Prawo karne materialne. Część ogólna, Warszawa 2008, s P. Mates a kolektiv, Zaklady spravniho prava trestniho. 5. vydani, Praha Dzieło zostało wydane przez Wydawnictwo C.H.BECK, które zamieściło znamienny podtytuł Beckovy mezioborove učebnice, w tłumaczeniu podręcznik międzyzakresowy bądź międzygałęziowy. 12 P. Průcha, Spravni pravo, Brno 2007, s Ustawa z 20 stycznia 2005 r. o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji (Dz.U. Nr 25, poz. 202). 14 Ustawa z 22 stycznia 2010 r. o zmianie ustawy o odpadach oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 28, poz. 145). 9

4 nego, a więc nie ma to nic wspólnego z odpowiedzialnością karną, ale widzę w tym jakieś zamykanie oczu na rzeczywistość czy, innymi słowy, sporą dozę hipokryzji. Wnioski z tych spostrzeżeń wynikające pozostawiam do końcowej części artykułu. 2. Przestępstwa i wykroczenia 2.1. Źródła prawa Źródłami prawa materialnego w odniesieniu do przestępstw i wykroczeń są: w Polsce kodeks karny z 1997 r. 15, kodeks wykroczeń z 1971 r. 16 oraz liczne ustawy szczególne typizujące przestępstwa i wykroczenia, w Republice Czeskiej kodeks karny z 2009 r. 17, ustawa o wykroczeniach z 1990 r. 18 oraz liczne ustawy szczególne typizujące wykroczenia, w Republice Słowackiej kodeks karny z 2005 r. 19, ustawa o wykroczeniach z 1990 r. 20 oraz liczne ustawy szczególne typizujące wykroczenia. Już proste spojrzenie na źródła prawa materialnego ujawnia zasadniczą różnicę między prawem polskim z jednej strony a prawem czeskim i słowackim z drugiej. Tylko w Polsce znamiona przestępstw mogą znajdować się w ustawach innych niż kodeks karny, w Czechach i Słowacji jest to wykluczone, ponieważ kodeksy karne tych państw przedstawiają kodyfikacje całościowe w tym znaczeniu, że znamiona przestępstw mogą znajdować się tylko w tych kodeksach, wobec czego kategoria tzw. pozakodeksowego prawa karnego nie istnieje. Dopiero jeśli chodzi o wykroczenia, sytuacja w trzech państwach jest podobna: polski k.w. oraz ustawy o wykroczeniach czeska i słowacka dzielą się na części ogólne i szczególne 21, ale części szczególne zawierają jedynie niektóre typy wykroczeń, a wyraźnie przeważająca liczba zespołów znamion wykroczeń znajduje się w odrębnych ustawach, których w Polsce jest około 150, w Czechach około 200 i podobnie około 200 w Słowacji. 15 Ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.). 16 Ustawa z 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (Dz.U. z 2010 r. Nr 46, poz. 275 ze zm.). 17 Zakon č. 40/2009 Sb., trestni zakonik. Przypomnę, że ustawy czeskie powołuje się w ten sposób, że po literze č (čislo = numer) następuje pozycja, pod którą w oficjalnym zbiorze aktów prawnych (Sbirka zakonů) ustawa została opublikowana, łamana przez rok publikacji i zakończona literami Sb. oznaczającymi skrót owego zbioru. 18 Zakon č. 200/1990 Sb., o přestupcich. 19 Zakon č. 300/2005 Z.z., trestny zakon. Przypomnę, że ustawy słowackie powołuje się w ten sposób, że po literze č (čislo = numer) następuje pozycja, pod która w oficjalnym zbiorze aktów prawnych (Zbierka zakonov) ustawa została opublikowana, łamana przez rok publikacji i zakończona literami Z.z. oznaczającymi skrót owego zbioru. 20 Zakon č. 372/1990 Zb. o priestupkoch. 21 Dla dopełnienia obrazu dodam, że ustawy o wykroczeniach czeska i słowacka zawierają także części procesowe, podczas gdy w Polsce procedura jest przedmiotem odrębnej ustawy z 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz.U. z 2008 r. Nr 133, poz. 848 ze zm.) 10

5 Kategoryzacje czynów zabronionych pod groźbą kary Część II. I US NOVUM 2.2. Pojęcie przestępstwa i kategoryzacja przestępstw Trzy badane kodeksy karne określają przestępstwo z wykorzystaniem elementu formalnego z akcentem na winę oraz materialnego. I tak: Według art. 1 1 kodeksu polskiego, odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia, przy czym nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu (art. 1 3). Według art. 7 1 przestępstwo jest zbrodnią lub występkiem, przy czym zbrodnią jest czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 albo karą surowszą (art. 7 2) a popełnić ją można tylko umyślnie (art. 8 zdanie pierwsze); występkiem jest czyn zabroniony zagrożony grzywną powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc (art. 7 3), a popełnić go można także nieumyślnie, ale tylko jeżeli ustawa tak stanowi (art. 8 zdanie drugie). Według 13 ust. 1 kodeksu czeskiego, przestępstwem (trestny čin) jest czyn bezprawny, który ustawa karna uznaje za karalny i który wyczerpuje znamiona wskazane w takiej ustawie. Według 13 ust. 2, do odpowiedzialności karnej za przestępstwo jest wymagana wina umyślna (umyslne zaviněni), jeżeli ustawa karna nie stanowi wprost, że wystarczy wina nieumyślna (zaviněni z nedbalosti). Według 14 ust. 1, przestępstwa dzielą się na występki (přečiny) i zbrodnie (zločiny), przy czym występkami są wszystkie przestępstwa nieumyślne oraz te umyślne, za które ustawa karna przewiduje karę pozbawienia wolności do lat 5 ( 14 ust. 2), natomiast zbrodniami są wszystkie przestępstwa niebędące według ustawy karnej występkami ( 14 ust. 3 zdanie pierwsze), czyli przestępstwa umyślne zagrożone karą pozbawienia wolności powyżej 5 lat. Kodeks czeski wyodrębnia kategorię zbrodni szczególnie niebezpiecznych (zvlašt zavažne zločiny), którymi są te przestępstwa umyślne, za które ustawa karna ustanawia karę pozbawienia wolności z górną granicą co najmniej 10 lat ( 14 ust. 3 zdanie drugie). Według 8 kodeksu słowackiego, przestępstwem (trestny čin) jest czyn bezprawny, którego znamiona zostały wskazane w tej ustawie, jeżeli ta ustawa nie stanowi inaczej. Według 9 przestępstwo jest występkiem (prečin) lub zbrodnią (zločin). Według 10 ust. 1 występkiem jest: a) przestępstwo popełnione nieumyślnie (z nedbanlivosti) albo b) przestępstwo umyślne (umyselny trestny čin), za który ustawa ta w części szczególnej ustanawia karę pozbawienia wolności z górną granicą nieprzekraczającą 5 lat. Według 11 ust. 1, zbrodnią jest przestępstwo umyślne, za które ta ustawa w części szczególnej ustanawia karę pozbawienia wolności z górną granicą przekraczającą 5 lat, przy czym zbrodnią jest także typ kwalifikowany przestępstwa umyślnego, jeżeli tylko w typie kwalifikowanym górna granica kary przekracza 5 lat ( 11 ust. 2). Odrębną kategorią jest zbrodnia szczególnie poważna (zlo- 11

6 čin obzvlašt zavažny), którą jest zbrodnia zagrożona karą pozbawienia wolności z dolną granicą co najmniej 10 lat ( 11 ust. 3). Według wszystkich trzech kodeksów o rozgraniczeniu występków i zbrodni rozstrzyga kara przewidziana w przepisie, a nie kara, jaka mogłaby być wymierzona przy zastosowaniu regulacji części ogólnej kodeksów. Różnice polegają na tym, że o kwalifikacji przestępstwa jako zbrodni: w kodeksie polskim rozstrzyga dolna granica zagrożenia karą pozbawienia wolności (nie mniej niż 3 lata), w kodeksach czeskim i słowackim rozstrzyga górna granica zagrożenia karą pozbawienia wolności (więcej niż 5 lat). Kodeks polski nie wyodrębnia zbrodni szczególnie poważnej, co czynią kodeksy czeski i słowacki, ale o kwalifikacji zbrodni jako szczególnie poważnej: w kodeksie czeskim rozstrzyga górna granica zagrożenia karą pozbawienia wolności (co najmniej 10 lat), w kodeksie słowackim rozstrzyga dolna granica zagrożenia karą pozbawienia wolności (nie mniej niż 10 lat). W prawie czeskim występuje jeszcze pojęcie przewinienia (proviněni), którego używa się tylko w odniesieniu do młodocianych w specjalnej ustawie dotyczącej odpowiedzialności młodzieży 22. Nie jest to jednak odrębna kategoria, lecz oznacza przestępstwo popełnione przez młodocianego 23. W odniesieniu do młodocianych nie używa się określeń ani zbrodnia, ani występek, lecz zawsze tylko proviněni. Same definicje przestępstw zostały ujęte jako wyłącznie formalne wskazując na czyn zabroniony pod groźbą kary z pominięciem elementu społecznego niebezpieczeństwa, jaki występował zarówno w kodeksie czechosłowackim z 1961 r., jak i w kodeksie polskim z 1969 r., co uznawane jest w doktrynie zgodnie jako odejście od materialnej definicji przestępstwa. Nie oznacza to jednak, aby element materialny, ujęty w trzech kodeksach już nie jako społeczne niebezpieczeństwo, lecz jako społeczna szkodliwość nie miał znaczenia. Nadal ma, ale to znaczenie zostało ujęte odmiennie. I tak według 1 2 kodeksu polskiego nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma. Sens tej regulacji wyjaśnili twórcy kodeksu w uzasadnieniu projektu 24 wskazując na niejako podwójną ocenę społecznej szkodliwości. Postulat, aby czynami zabronionymi pod groźbą kary były czyny społecznie szkodliwe, jest adresowany do ustawodawcy i odpowiada normie wyższego rzędu niż normy wyrażone przepisami kodeksu karnego. Elementu materialnego, związanego z określonym typem zachowania, nie udowad- 22 Zakon č. 218/2003 Sb., o odpovědnosti mladeže za protipravni činy a o soudnictvi ve věcech mladeže. 23 O. Novotny, (w:) O. Novotny, M. Vanduchova, P. Šamal a kolektiv, Trestni pravo hmontne. Obecna čast, Praha 2010, s Nowe kodeksy karne z 1997 r. z uzasadnieniami, Warszawa 1997, s

7 Kategoryzacje czynów zabronionych pod groźbą kary Część II. I US NOVUM nia się w postępowaniu karnym. Zupełnie inaczej przedstawia się problem materialnej treści przestępstwa co do konkretnego czynu realizującego znamiona typu czynu zabronionego. Kodeks zajmuje stanowisko, że przestępność czynu zależy od stopnia jego społecznej szkodliwości (jego karygodności). Nie każdy czyn karalny, realizujący znamiona czynu zabronionego, jest karygodny. Karygodne są tylko takie czyny, które osiągnęły wyższy niż znikomy stopień społecznej szkodliwości. W kodeksie czeskim w 12, noszącym tytuł Zasada praworządności i zasada subsydiarności represji karnej (zasada zakonnosti a zasada subsidiarity trestni represe), regulacja ujęta w ust. 2 głosi, że odpowiedzialność karną sprawcy oraz karnoprawne następstwa z nią związane można realizować tylko w przypadkach społecznie szkodliwych (společensky škodlivych), w których nie wystarczy pociągnięcie do odpowiedzialności według innych przepisów prawnych. W uzasadnieniu projektu czeskiego kodeksu karnego wskazano, że 12 ust. 2 wyraża zasadę subsydiarności represji karnej i wynikającą z niej zasadę ultima ratio. Ta ostatnia była wprawdzie rozumiana raczej jako zasada ograniczająca ustawodawcę w tym sensie, że rozwiązanie karnoprawne jest środkiem skrajnym w stosunku do pozostałych regulacji deliktów (administracyjnych, cywilnych, handlowych itp.), ale współcześnie raczej powszechnie uznano, że ma ona niewątpliwie znaczenie także dla interpretacji norm prawa karnego, a wynika z niej, że przestępstwami mogą być tylko poważniejsze przypadki zachowań antyspołecznych, a to według zasady, że tam, gdzie wystarczają środki prawa administracyjnego lub szeroko rozumianego prawa cywilnego, środki karnoprawne są nie tylko zbyteczne, ale z punktu widzenia zasady państwa prawnego także niedopuszczalne. W liberalnym demokratycznym państwie prawnym należy zapewnić, aby prawo karne było stosowane dopiero wtedy, kiedy inne społeczne, polityczne i prawne środki nie są dostatecznie skuteczne albo zawodzą. To rozwiązanie, które w płaszczyźnie ogólnej rozstrzyga hierarchię odpowiedzialności (cywilna, dyscyplinarna, administracyjna i karna), w tym stosunek do wykroczeń i innych deliktów administracyjnych (tzw. karanie administracyjne), prowadzi ponadto do zakotwiczenia zasady subsydiarności represji karnej w tekście kodeksu karnego, co niewątpliwie wzmacnia jej praktyczne wykorzystanie przy stosowaniu norm karnoprawnych. Włączenie zasady subsydiarności represji karnej i wynikającej z niej zasady ultima ratio do kodeksu karnego ma także znaczenie interpretacyjne, ponieważ znamiona przestępstwa należy wykładać tak, aby za przestępstwo był uznawany tylko czyn społecznie szkodliwy. Nie oznacza to powrotu do materialnego pojęcia przestępstwa, ponieważ nie jest to częścią definicji przestępstwa z 13, a zasada subsydiarności represji karnej i wynikająca z niej zasada ultima ratio są stosowane poza definicją przestępstwa, która pozostaje definicją formalną. Wybrane przez ustawodawcę rozwiązanie ma za zadanie pomóc w odróżnieniu przestępstw od tych deliktów, które nie powinny być uznawane za przestępstwa (zwłaszcza wykroczenia i inne delikty administracyjne), mimo że pozornie wyczerpują znamiona niektórych przestępstw, zwłaszcza trzeba je stosować przy interpretacji tych zna- 13

8 mion przestępstw, które nie mają jasnej dolnej granicy (np. znamię poważnej nieprzyzwoitości i wybryku przy przestępstwie awanturnictwa ( 358 kodeksu karnego) i odróżnienia ich od wykroczeń przeciwko porządkowi publicznemu). Takie podejście jednocześnie zapobiega temu, aby tzw. czyny bagatelne były uznawane za przestępstwa 25. Komentatorzy czeskiego kodeksu wskazują, że przy ocenie, czy czyn jest czy nie jest przestępstwem, należy postępować w sposób następujący: organ uczestniczący w postępowaniu karnym najpierw czyni niezbędne ustalenia faktyczne, dalej wyprowadza wniosek co do tego, czy stwierdzone okoliczności faktyczne wyczerpują formalne znamiona (powszechne i szczególne) przestępstwa i jednocześnie, ocenia, czy czyn jest społecznie szkodliwy w takim stopniu, że nie wystarczy pociągnięcie sprawcy do odpowiedzialności według innych przepisów. Formalne znamiona przestępstwa i materialną korekturę (materialni korektiv) czyli szkodliwość społeczną nie można mieszać, zamieniać ani wzajemnie zastępować 26. Jeszcze inaczej podszedł to tego zagadnienia ustawodawca słowacki. Po zdefiniowaniu występku (prečin) w 10 ust. 1 kodeksu karnego (o czym już była mowa) w następnym ust. 2 tego paragrafu zamieścił normę następującą: Czyn nie jest występkiem, jeżeli ze względu na sposób popełnienia czynu i jego następstwa, okoliczności popełnienia, stopień winy i pobudkę sprawcy jego waga jest nieznaczna (je jeho zavažnost nepatrna). Komentatorzy kodeksu słowackiego wywodzą, że formalne rozumienie kategorii przestępstw ( 8) doznaje wyjątku w 10 ust. 2. Ten wyjątek może być rozumiany na dwa sposoby. Według pierwszego, chodzi o ostatni fragment 8 jeżeli ustawa ta (tj. kodeks) nie stanowi inaczej. Właśnie 10 ust. 2 bezpośrednio nawiązuje do tego fragmentu i wprowadza do formalnego rozumienia przestępstwa możność zastosowania tzw. materialnej korektury (materialneho korektivu). W takim rozumieniu materialna korektura znaczy, że występek ma tylko formalne znamiona, ale dla korekty nadmiernego rygoryzmu można w konkretnym przypadku wykorzystać materialne kryteria, po których rozważeniu można stwierdzić niską wagę występku, co prowadzi do wniosku, że konkretny czyn nie jest występkiem. Drugi sposób uznaje 10 ust. 2 za materialne znamię występku (materialny znak prečinu), za jedno z ustawowych znamion przestępstwa aczkolwiek wyłącznie występku wskazanych w 8 ( którego znamiona są wskazane w tej ustawie ). Jeżeli wybierzemy któreś z tych podejść (autorzy komentarza preferują rozumienie 10 ust. 2 w znaczeniu materialnego znamienia występku), praktyczne konsekwencje są jednakowe. Jeżeli waga czynu 25 Z důvodove zpravy; powołuję za: F. Novotny a kolektiv, Trestni zakonik Komentař, judikatura, důvodova zprava, Praha 2010, s F. Novotny, (w:) F. Novotny a kolektiv, Tresni zakonik 2010, op. cit., s

9 Kategoryzacje czynów zabronionych pod groźbą kary Część II. I u s N o v u m wykazującego znamiona występku jest nieznaczna (nepatrna), a w odniesieniu do młodocianych mała (mala 95 ust. 2 kodeksu 27 ), czyn nie jest występkiem. Obligatoryjnie zatem waga występku musi być zbadana przy rozstrzyganiu o każdym czynie wyczerpującym znamiona występku, a bierze się pod uwagę wszystkie elementy wskazane w 10 ust. 2 jako całość. To nie jest dobra wola organów czynnych w postępowaniu karnym i sądu, czy będzie to rozważane, czy nie. To musi znaleźć wyraz w uzasadnieniu orzeczenia sądowego 28. Należy podkreślić, że 10 ust. 2 dotyczy tylko występków. Jeśli chodzi o zbrodnie, to w odróżnieniu od występków żadne sięgnięcie do cechy materialnej w celu zmiany (skorygowania) znamion formalnych nie jest możliwe Pojęcie wykroczenia Według art. 1 1 polskiego kodeksu, wykroczeniem jest czyn społecznie szkodliwy, zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia pod groźbą kary aresztu (od 5 do 30 dni art. 19), ograniczenia wolności (zawsze w rozmiarze 1 miesiąca art. 20 1), grzywny do 5000 zł (od 20 zł art. 24 1) lub nagany, przy czym nie popełnia wykroczenia sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu (art. 1 2). Stosownie do art. 5 wykroczenie można popełnić zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie, chyba że ustawa przewiduje odpowiedzialność tylko za wykroczenie umyślne. Ustawy o wykroczeniach czeska i słowacka (wprawdzie odrębne, ale treściowo identyczne) w swoich 2 ust. 1 definiują wykroczenie (přestupek w języku czeskim, priestupok w języku słowackim) jako czyn zawiniony, który narusza lub zagraża interesowi społeczeństwa i jest za wykroczenie wyraźnie uznany w tej lub innej ustawie, jeżeli nie jest to inny delikt administracyjny ścigany na podstawie przepisów szczególnych ani przestępstwo. Kolejny ust. 2 w 2 dodaje, że nie jest wykroczeniem czyn, którym ktoś odwraca: a) w sposób proporcjonalny bezpośrednio grożący lub trwający zamach na interes chroniony ustawą albo b) niebezpieczeństwo bezpośrednio grożące interesowi chronionemu ustawą, jeżeli czynem tym nie było wyrządzone jawnie takie samo poważne następstwo jakie groziło, a grożącego niebezpieczeństwa nie można było uniknąć inaczej. Według 3 ustaw czeskiej i słowackiej, do odpowiedzialności za wykroczenie wystarczy nieumyślność, jeżeli ustawa nie stanowi wprost, że niezbędna jest wina umyślna. 27 W odróżnieniu od Czech, gdzie przepisy dotyczące odpowiedzialności młodocianych (w tym nieletnich) znajdują się poza kodeksem, co nie dotyczy typizacji przestępstw, ta bowiem jest dopuszczalna tylko w kodeksie karnym, w Słowacji stanowią one odrębną część kodeksu karnego. 28 J. Kolesar, (w:) E. Burda, J. Čenteš, J. Kolesar, J. Zahora a kol., Trestny zakon. Všeobecna čast. Komentar. I, diel, Praha 2010, s Ibidem, s

10 Za wykroczenia z ustaw czeskiej i słowackiej można wymierzać następujące sankcje (sankce w języku czeskim, sankcie w języku słowackim): a) naganę (napomenuti w języku czeskim, pokarhanie w języku słowackim), b) karę pieniężną (pokuta w obu językach); w ustawie czeskiej górna granica wynosi według 13 ust koron, ale z zastrzeżeniem, że ani ta ustawa, ani inna nie przewiduje kary wyższej, w postępowaniu mandatowym 1000 koron, w postępowaniu nakazowym 4000 koron, c) zakaz wykonywania działalności, d) przepadek rzeczy. Zauważmy, że o obu ustawach jest mowa o sankcjach, a nie o karach ( tresty w obu językach). Ta konwencja językowa jest niekiedy krytykowana. Wskazuje się, że należy użyć określenia kara, bo istotą odpowiedzialności za wykroczenia jest karanie, albo kara administracyjna (administrativny trest w języku słowackim) dla odróżnienia od kary za przestępstwo 30. Warto zatrzymać się nad ową górną granicą pokuty w wysokości 1000 koron w ustawie czeskiej. Jak wskazuje się w literaturze, regulację 13 ust. 1 należy traktować jako swoiste zabezpieczenie na wypadek, gdyby ustawodawca zapomniał określić wymiaru pokuty, co się niekiedy zdarzało. Regułą wszakże jest, że ta górna granica jest w ustawach wskazywana, można przy tym zauważyć tendencję do podwyższania owej górnej granicy 31. Zazwyczaj górne granice pokut wielokrotnie przekraczają te z 13 ust. 1 ustawy o wykroczeniach. Najbardziej charakterystyczne przykłady to 9c ustawy o nadzorze na rynku kapitałowym 32, według którego osobie fizycznej za popełnienie niektórych przewidzianych w nim wykroczeń grozi pokuta do koron, czy też 27 ust. 1 lit. g), h) lub i) ustawy dewizowej 33 przewidujący wymierzaną osobie fizycznej pokutę do koron. Autorzy powoływanego już opracowania poddają w wątpliwość, czy stanowienie takich pokut za wykroczenia w ogóle ma sens, ponieważ wymierzanie ich w górnej granicy byłoby mocno problematyczne, jeżeli nie wprost niemożliwe. Powołują się przy tym na stanowisko Sądu Konstytucyjnego, który w swoich orzeczeniach sprzeciwiał się tzw. likvidačnim pokutam prowadzącym w konsekwencji do zanegowania konstytucyjnego prawa do własności mienia 34. Wracając do ustawowych definicji wykroczeń zamieszczonych w trzech ustawach łatwo zauważyć, że mają one cztery najważniejsze cechy wspólne: 1) bezprawny czyn człowieka, 2) określenie znamion czynu w ustawie, 3) społeczna szkodliwość, ponieważ oznaczenie wykroczenia jako czynu, który porušuje nebo ohrožuje zajem společnosti w ustawie czeskiej bądź porušuje 30 J. Machajova, Spravne trestanie, op. cit., s P. Mates a kolektiv, Zaklady spravniho prava trestniho, Praha 2010, s Zakon č. 15/1998 Sb., o dohledu v oblasti kapitaloveho trhu. 33 Zakon č. 219/1995 Sb., devizovy zakon. 34 P. Mates a kolektiv, Zaklady, op. cit., s

11 Kategoryzacje czynów zabronionych pod groźbą kary Część II. I US NOVUM alebo ohrozuje zaujem spoločnosti w ustawie słowackiej to nic innego niż społeczna szkodliwość w kodeksie polskim, 4) uzależnienie odpowiedzialności od winy, z reguły umyślnej lub nieumyślnej, wyjątkowo tylko umyślnej. Jeśli chodzi o różnice, to można zauważyć, że do samego pojęcia wykroczenia ujętego w 2 ustaw czeskiej i słowackiej wprowadzono okoliczności wyłączające możliwość uznania czynu za wykroczenie w postaci obrony koniecznej ( 2 ust. 2 lit. a) i stanu wyższej konieczności ( 2 ust. 2 lit. b), podczas gdy w kodeksie polskim jest podobnie, ale w odrębnych przepisach dotyczących wyłączenia bezprawności: w art. 15 (obrona konieczna) i art. 16 (stan wyższej konieczności). Najistotniejszą różnicą jest wszakże sposób ujęcia relacji między wykroczeniami a przestępstwami i innymi deliktami administracyjnymi. W literaturze czeskiej wskazuje się, że przepisy o przestępstwach i innych deliktach administracyjnych pozostają w stosunku specjalności względem przepisów o wykroczeniach, te zaś pozostają w stosunku subsydiarności względem przepisów o przestępstwach i innych deliktach administracyjnych ściganych na podstawie przepisów szczególnych 35. Ustawodawcy czeski i słowacki z góry wyłączyli możliwość zbiegu przestępstwa i wykroczenia, tak samo jak wykroczenia i innego deliktu administracyjnego, jeżeli bowiem ten sam czyn wyczerpuje znamiona przestępstwa jest tylko przestępstwem, jeżeli wykazuje znamiona innego deliktu administracyjnego jest tylko takim deliktem, a odpowiedzialność za wykroczenie wchodzi w rachubę dopiero wtedy, gdy czyn nie jest ani przestępstwem, ani innym deliktem administracyjnym. W Polsce sytuacja jest zasadniczo odmienna, ponieważ art. 10 k.w. wyraźnie dopuszcza zbieg idealny przestępstwa i wykroczenia, a relacje między wykroczeniami (ale także przestępstwami) a innymi deliktami administracyjnymi są niejasne Przestępstwo a wykroczenie Problem odróżnienia przestępstwa od wykroczenia przedstawia się odmiennie na gruncie trzech badanych systemów prawnych. W Czechach i Słowacji sytuacja jest klarowna, ponieważ znamiona przestępstw mogą znajdować się tylko w kodeksach karnych, a jednoczynowy zbieg wykroczeń i przestępstw jest normatywnie wykluczony. Od strony formalnej rozgraniczenie jest jasne i żadnych wątpliwości nie budzi: jeżeli znamiona czynu zabronionego znajdują się w kodeksie karnym, to czyn na pewno jest przestępstwem i na pewno nie jest wykroczeniem, jeżeli zaś znamiona czynu zabronionego znajdują się poza kodeksem karnym, to czyn na pewno nie jest przestępstwem, a wykroczeniem jest wtedy, jeżeli tak został nazwany. Tę różnicę podkreśla też samo nazewnictwo, ponieważ wspólna dla przestępstw i wykroczeń kara finansowa (odpowiednik polskiej grzywny) została 35 H. Praškova, Spravni trestani, op. cit., s

12 nazwana inaczej. W odniesieniu do przestępstw jest to kara pieniężna: peněžity trest w kodeksie czeskim, peňažny trest w kodeksie słowackim, w odniesieniu do wykroczeń jest to w obu językach pokuta. Wprawdzie pokuta jest również sankcją za inne niż wykroczenia delikty administracyjne, ale od strony formalnej pomylić się nie sposób, ponieważ jeśli czyn ma być ścigany jako wykroczenie, to ustawa musi zawierać wyraźne wskazanie nazwą, że jest to přestupek w ustawie czeskiej bądź priestupok w ustawie słowackiej. W Polsce sytuacja pod względem nazewnictwa jest w pewnym sensie odwrotna niż w Czechach i Słowacji. Otóż grzywna jest karą wspólną dla przestępstw i wykroczeń (tak samo jak ograniczenie wolności), natomiast karą pieniężną mogą być zagrożone tylko delikty inne niż przestępstwa i wykroczenia. Dodatkowe komplikacje wynikają z istnienia mocno rozbudowanej kategorii pozakodeksowego prawa karnego, której to kategorii pozakodeksowego prawie czeskim i słowackim nie ma w ogóle. Na styku przestępstw i wykroczeń może dochodzić do licznych wątpliwości klasyfikacyjnych także od strony czysto formalnej. Powstaje przede wszystkim pytanie, czy zagrożenie karą ograniczenia wolności lub grzywny stwarza domniemanie, że czyn jest przestępstwem. Bez większych wątpliwości na tak postawione pytanie można odpowiedzieć twierdząco. Taka odpowiedź wynika z rozwoju historycznego, trzeba bowiem pamiętać, że pierwotnym był trójpodział przestępstw na zbrodnie, występki i wykroczenia. Jeżeli następnie w toku ewolucji doszło do wyodrębnienia wykroczeń w specjalną grupę, która w Polsce pozostała w ramach prawa karnego sensu largo (inaczej niż w Czechosłowacji, a potem w Czechach i Słowacji, gdzie znalazła się w ramach prawa administracyjnego), to owo wyodrębnienie musiało znaleźć wyraz normatywny. Innymi słowy, jeżeli czyn zabroniony pod groźbą kary wspólnej dla przestępstw i wykroczeń nie został wyraźnie zaliczony do wykroczeń, to jest przestępstwem. Jak niezwykle istotne jest to zagadnienie świadczy spór między przedstawicielami doktryny prawa karnego i prawa pracy na tle brzmienia pierwotnego przepisów karnych ustaw o związkach zawodowych 36 i o rozwiązywaniu sporów zbiorowych 37. W rozdziałach 5 obu ustaw zatytułowanych Odpowiedzialność za naruszenie przepisów ustawy znajdowały się art. 35 w pierwszej i art. 26 w drugiej typizujące czyny zabronione opatrzone sankcją podlega karze grzywny. Pisząc komentarz do pozakodeksowych przepisów karnych nie miałem najmniejszych wątpliwości, że art. 35 pierwszej i art. 26 drugiej typizują przestępstwa 38. Było to w mojej ocenie tak oczywiste, że swego stanowiska nawet nie uzasadniałem, kierując się starą rzymską jeszcze zasadą clara non sunt interpretanda. Tymczasem 36 Ustawa z 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (Dz.U. Nr 55, poz. 234, obowiązujący tekst jednolity Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854 ze zm.). 37 Ustawa z 23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych (Dz.U. Nr 55, poz. 236 ze zm.). 38 W. Radecki, Przestępstwa w stosunkach pracowniczych, (w:) M. Bojarski, W. Radecki, Pozakodeksowe przepisy karne z komentarzem, Warszawa 1992, s. 345 i n. 18

13 Kategoryzacje czynów zabronionych pod groźbą kary Część II. I US NOVUM w doktrynie prawa pracy pojawił się równie stanowczy, ale odmienny pogląd, że czyny te są wykroczeniami, oparty na dwóch przesłankach: 1) gdyby czyny te miały być przestępstwami, to ustawodawca powinien wyraźnie wskazać, że są one przestępstwami, 2) pojawiających się wątpliwości nie należy interpretować na niekorzyść sprawcy czynu zabronionego 39. Argumenty te nie były przekonywające. Jeśli chodzi o pierwszy, to jest odwrotnie, wyraźna deklaracja ustawodawcy jest potrzebna, aby czyn uznać za wykroczenie, domniemanie przemawia za tym, że jest przestępstwem, jeżeli zaś chodzi o drugi, to zasada in dubio pro reo dotyczy kwestii faktycznych, a nie prawnych. Wydawało się, że sprawę rozstrzygają ostatecznie przepisy wprowadzające obowiązujący kodeks karny 40, którymi sankcje z art. 35 pierwszej z omawianych ustaw i art. 26 drugiej zmieniono z podlega karze grzywny na podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności. Nikt już nie ma wątpliwości, że czyny te są przestępstwami, ale przecież nie dlatego, że zajął się nimi kodyfikator w przepisach wprowadzających k.k., lecz odwrotnie kodyfikator zajął się nimi w przepisach wprowadzających k.k. właśnie dlatego, że były one od początku przestępstwami. Do tego przebrzmiałego, zdawałoby się, sporu powróciła przedstawicielka doktryny prawa pracy, która drobiazgowo starała się uzasadnić podgląd, że czyny z art. 35 ustawy o związkach zawodowych i art. 26 ustawy o sporach zbiorowych były przez siedem lat wykroczeniami, a stały się przestępstwami dopiero 1 września 1998 r. wraz z wejściem w życie k.k. i przepisów wprowadzających, ponieważ kodyfikator przekształcił je z wykroczeń w występki 41. Nie zauważyła przy tym, że wpada w sprzeczność wewnętrzną, ponieważ sankcja alternatywna grzywna albo ograniczenie wolności nie pozwala na odróżnienie przestępstwa od wykroczenia, skoro obie kary są wspólne przestępstwom i wykroczeniom, chyba że poważnie potraktuje się rozróżnienie grzywny i kary grzywny, o czym nieco dalej. Spór o czyny zabronione ustawami z zakresu zbiorowego prawa pracy nie był jedynym toczonym na tle ustaw pozakodeksowych. Kolejne pojawiły się na tle art. 65 ustawy o GMO 42 czy art. 28 i 29 ustawy o szkodach w środowisku 43. Wielokrotnie wykazywałem, że przewidziane w nich czyny zabronione pod groźbą kary 39 I. Boruta, Z. Góral, Z. Hajn, Komentarz do ustaw o związkach zawodowych, organizacjach pracodawców, zbiorowych sporach pracy, Łódź 1992, s Ustawa z 6 czerwca 1997 r. Przepisy wprowadzające kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 554 ze zm.). 41 L. Pawlak, Przestępstwa i wykroczenia przeciwko indywidualnym i zbiorowym prawom pracowników, Warszawa 2010, s Ustawa z 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (Dz.U. z 2007 r. Nr 36, poz. 233). 43 Ustawa z 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz.U. Nr 75, poz. 493). 19

14 grzywny są przestępstwami, a nie wykroczeniami 44. Trafność tej linii rozumowania potwierdza jeden z wyroków Sądu Najwyższego, którego teza głosi: W wypadku czynów stypizowanych w odrębnych ustawach, a więc pozostających poza zbiorem wykroczeń określonych w k.w., nieoznaczenie górnej granicy wymiary kary ograniczenia wolności lub grzywny przesądza, że zagrożone nimi typy czynów są występkami 45. Dodać jednak trzeba niezwykle istotne zastrzeżenie: chyba że regulacja procesowa nakazuje stosowanie przepisów k.p.w.. Konieczność takiego uzupełnienia wynika z nieco wcześniejszego orzeczenia Sądu Najwyższego, który rozpoznawał pytanie prawne, czy czyn przewidziany w art. 34 ustawy o wyrobach budowlanych 46 zagrożony karą grzywny do zł jest przestępstwem czy wykroczeniem, jeżeli orzekanie (zgodnie z art. 36 tej ustawy) następuje na podstawie przepisów k.p.w. Sąd zajął stanowisko kategoryczne: odmówił podjęcia uchwały, uznał wątpliwość prawną za pozorną i zakończył spostrzeżeniem, że jeżeli w ustawie wskazano, że orzekanie co do określonego czynu następuje na podstawie k.p.w., to taki czyn jest zawsze wykroczeniem, a więc także wówczas, gdy jest zagrożony karą grzywny wyższą niż 5000 zł 47. Wniosek wynikający z przedstawionych rozważań jest taki, że czyn zabroniony pod groźbą kary, nazwijmy ją sądowej (dla odróżnienia od administracyjnej kary pieniężnej lub innej), może być wykroczeniem tylko wtedy, gdy odpowiada któremuś z następujących kryteriów: 1. Użycie nazwy wykroczenie na oznaczenie czynów zabronionych pod groźbą kary, czego najwyraźniejszym przykładem są czyny z art Kodeksu pracy 48, zamieszczone w dziale trzynastym Odpowiedzialność za wykroczenia przeciwko prawom pracownika ; nie ma znaczenia, że górna granica grzywny wynosi zł (sześciokrotne kodeksowe maksimum), gdyż nazwa przesądza, że są to wykroczenia, a nie przestępstwa. 2. Zagrożenie czynu karą, która nie jest znana kodeksowi karnemu, lecz tylko kodeksowi wykroczeń (chodzi, rzecz jasna, o areszt 49 i naganę) bądź karą grzywny z oznaczonym maksimum 5000 zł (maksimum kodeksowe) lub niższym Ostatnio zob. W. Radecki, Wprowadzenie, (w:) M. Bojarski, W. Radecki, Kodeks wykroczeń. Komentarz, Warszawa 2011, s Wyrok SN z 18 maja 2009 r., III KK 22/09, Orzecznictwo dodatek do Prok. i Pr. 2009, nr 11 12, poz Ustawa z 16 kwietnia 2004 r. o wyrobach budowlanych (Dz.U. Nr 92, poz. 881). 47 Postanowienie SN z 24 lutego 2006 r., I KZP 52/05, OSNKW 2006, z. 3, poz Ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.). 49 Nie ma najmniejszych wątpliwości, że czyny stypizowane w art rozdziału 9 Przepisy karne ustawy z 10 lipca 2008 r. o odpadach wydobywczych (Dz.U. Nr 138, poz. 865 ze zm.) jako zagrożone karą grzywny do zł albo aresztu są wykroczeniami, mimo że kodeksowe maksimum grzywny 20-krotnie przekracza maksimum kodeksowe i w ustawie tej nie ma wskazania, że orzekanie następuje na podstawie Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia. O kategorii czynów rozstrzyga zagrożenie ich karą aresztu, która jest znana tylko prawu wykroczeń. 50 Obniżone w stosunku do kodeksowego maksimum grzywny znajdujemy w niektórych aktach prawnych sprzed kodeksu wykroczeń, a jeżeli chodzi o późniejsze, to w ustawie z 7 maja 2005 r. o towarach 20

15 Kategoryzacje czynów zabronionych pod groźbą kary Część II. I US NOVUM 3. Zamieszczenie w ustawie przepisu procesowego wskazującego, że orzekanie o czyny zagrożone karą grzywny bez oznaczenia maksimum lub z oznaczeniem maksimum przekraczającym 5000 zł następuje na podstawie przepisów kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia (bądź równoważnego wskazania). Jeżeli żadne z tych kryteriów nie jest spełnione, to czyn zagrożony karą wspólną dla przestępstw i wykroczeń, tj. grzywną lub ograniczeniem wolności, jest przestępstwem, a nie wykroczeniem. Wraz z wejściem w życie k.k. z 1997 r. ustawodawca wprowadził kolejne kryterium o charakterze językowym polegające na tym, że jeżeli czyn jest zagrożony grzywną jako karą samoistną lub alternatywną, to: jeżeli czyn jest przestępstwem ustawodawca formułuje sankcję, że sprawca podlega grzywnie, jeżeli czyn jest wykroczeniem ustawodawca formułuje sankcję, że sprawca podlega karze grzywny. Rozwiązanie to (dość konsekwentnie, aczkolwiek nie bez wyjątków stosowane) zasługuje na najostrzejszą krytykę jako manieryczne (obok wielu innych rozwiązań prowadzących do udziwnienia kodeksu karnego), nielogiczne i językowo drażniące. Jeżeli sankcja jest formułowana w ten sposób, że kto popełni to i to podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności, to logika elementarna podpowiada, że grzywna nie jest karą, a przecież jest. Dlatego zgodne z regułami języka polskiego i logiki byłoby sformułowanie: podlega grzywnie albo ograniczeniu wolności bądź podlega karze grzywny albo ograniczenia wolności, ale na pewno nie takie, jakiego użył ustawodawca. Konstrukcja językowa ustawodawcy byłaby jeszcze jakoś do zrozumienia, gdyby była odwrotna : za przestępstwo kara grzywny, za wykroczenie grzywna. To byłoby przynajmniej zgodne z art. 1 2 k.p.w. (i odrębnymi ustawami regulującymi postępowanie mandatowe), że za wykroczenie w ustawowo określonych sytuacjach nakłada się grzywnę (a nie karę grzywny ) w drodze mandatu karnego. Z przyczyn niepojętych ustawodawca tę konstrukcję odwrócił : za przestępstwo grzywna, za wykroczenie kara grzywny. Ale to jeszcze nie wszystko. Ustawodawca bowiem sam sobie nie uwierzył, ponieważ wydając po k.k. z 1997 r. dziesiątki ustaw karnych przewidujących odpowiedzialność za wykroczenia formułował sankcję podlega karze grzywny i zaraz potem dodawał, że orzekanie następuje na podstawie k.p.w.. A po co to dodawał? chciałoby się zapytać. Przecież jeśli sprawca podlega karze grzywny, to oczywiste jest (gdyby konwencję językową ustawodawcy traktować poważnie), paczkowanych (Dz.U. Nr 91, poz. 740 ze zm.) i znowelizowanej ustawie z 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych (Dz.U. z 1996 r. nr 10, poz. 55 ze zm.). 21

16 że czyn sprawcy jest wykroczeniem, bo gdyby miał być przestępstwem, to sankcja musiałaby głosić, że podlega grzywnie. Tej konwencji językowej poważnie potraktować z wielu powodów się nie da, co rozumie sam ustawodawca podpierając się regulacją procesową odsyłającą do k.p.w., która byłaby najzupełniej zbędna, gdyby ustawodawca sam siebie traktował poważnie. Ale i to jeszcze nie wszystko. W pierwszej dekadzie XXI wieku zrodziło się drugie maksimum grzywny za wykroczenia w wysokości zł, czyli dwudziestokrotnie przekraczające maksimum kodeksowe. Pojawiło się ono w powoływanych już ustawach o wyrobach budowlanych czy o odpadach wydobywczych, ale także w znowelizowanej w 2008 r. ustawie o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym 51 czy w ustawie o bateriach i akumulatorach 52. Ustalone przed czterdziestu z górą laty kodeksowe maksimum grzywny za wykroczenia w wysokości 5000 zł okazało się nieadekwatne dla potrzeb sankcjonowania wykroczeń, wobec czego ustawodawca, zapewne ośmielony powoływanym stanowiskiem Sądu Najwyższego, podnosi je nawet do zł. 3. Delikty administracyjne Jest to niezwykle w trzech badanych systemach prawnych rozbudowana i wewnętrznie niejednorodna grupa czynów zabronionych pod groźbą kary, zwanej w Czechach i Słowacji konsekwentnie pokutą, w Polsce natomiast mamy i kary pieniężne, i opłaty podwyższone, i opłaty sankcyjne, oznaczające we wszystkich wariantach represję majątkową za naruszenia przepisów prawa administracyjnego. Zauważyć trzeba, że w Czechach i Słowacji przepisy dotyczące wielu deliktów administracyjnych przewidują możliwość orzekania także innych sankcji, takich jak przepadek rzeczy i zakaz działalności, w Polsce natomiast tylko sankcji pieniężnych. Szczegółowa prezentacja rozwiązań spotykanych w trzech państwach znacznie przekroczyłaby założone ramy artykułu, poprzestanę przeto na zasygnalizowaniu kwestii podstawowych, zatrzymując się dłużej tylko na deliktach podmiotów prowadzących działalność gospodarczą Administracyjne delikty dyscyplinarne Doktryna czeska i słowacka wyodrębnia je w osobną grupę deliktów administracyjnych, wiążąc je z odpowiedzialnością pracowników państwowych, funkcjonariuszy służb bezpieczeństwa (policja, straż pożarna, służba więzienna i in.), 51 Ustawa z 29 lipca 2005 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (Dz.U. Nr 180, poz. 1495). 52 Ustawa z 24 kwietnia 2009 r. o bateriach i akumulatorach (Dz.U. Nr 79, poz. 666). 22

17 Kategoryzacje czynów zabronionych pod groźbą kary Część II. I US NOVUM żołnierzy zawodowych, a także izb samorządowych (lekarze, notariusze, architekci, adwokaci, rzecznicy patentowi, doradcy podatkowi i in.), odpowiedzialnością uczniów i studentów, wreszcie z odpowiedzialnością osób pozbawionych wolności 53. W Polsce odpowiedzialność dyscyplinarna jest uznawana za szczególny rodzaj odpowiedzialności. Można znaleźć stanowisko, że prawo dyscyplinarne należy do prawa karnego materialnego w szerokim rozumieniu 54, przeważa jednak pogląd o administracyjnoprawnym charakterze odpowiedzialności dyscyplinarnej Delikty porządkowe Według przedstawiciela doktryny czeskiej, podczas gdy w odniesieniu do wszystkich pozostałych kategorii deliktów mamy do czynienia z ich materialnym charakterem, to przy tzw. deliktach porządkowych chodzi o czyste naruszenie obowiązków procesowych utrudnienie przebiegu postępowania regulowanego prawem administracyjnym. Sięgnięcie do sankcji nie ma na celu ukarania, lecz jedynie zapewnienie należytego przebiegu procesu i osiągnięcie jego rezultatu. Dlatego w pełni jest uzasadnione pytanie, czy tu w ogóle chodzi o delikt 56. Jako przykład wskazuje się 62 czeskiej ustawy o postępowaniu administracyjnym 57 opatrzony tytułem Pořadkova pokuta, na podstawie którego organ administracyjny może decyzją wymierzyć karę porządkową do wysokości koron temu, kto w postępowaniu poważnie utrudnia jego przebieg w ten sposób, że: a) bez pozwolenia nie stawi się na wezwanie organu administracji, b) mimo uprzedniego upomnienia narusza porządek, albo c) nie podporządkuje się czynności prawnej osoby urzędowej. Zbliżone rozwiązanie zawiera art. 96 polskiego k.p.a. Tego typu deliktami nie będę się bliżej zajmował, wskażę jednak, że do grupy deliktów porządkowych doktryna zarówno czeska, jak i słowacka zalicza utrudnianie działalności kontrolnej 58. W Polsce utrudnianie różnego rodzaju działalności kontrolnej jest z reguły wykroczeniem, niekiedy także przestępstwem, jak np. w ochronie środowiska (art k.k.), inspekcji pracy (art k.k.), w sprawach pomocy społecznej (art k.k.) czy w odniesieniu do kontroli prowadzonej przez NIK J. Staša, Veřejne disciplinarni delikty, (w:) P. Mates a kolektiv, Zaklady spravniho prava trestniho, s. 129 i n. 54 Tak np. W. Świda, Prawo karne, Warszawa 1986, s. l6. 55 R. Giętkowski, Funkcja stabilizacyjna kar dyscyplinarnych, (w:) M. Stahl, R. Lewicka, M. Lewicki (red.), Sankcje administracyjne, Warszawa 2011, s J. Staša, Tzv. pořadkove delikty, (w:) P. Mates a kolektiv, Zakłady spravniho prava trestniho, s Zakon č. 500/2004 Sb., spravni řad. 58 J. Staša, Tzv. pořadkove delikty, op. cit., s , J. Machajova, Spravne trestanie, op. cit., s Artykuł 98 ustawy z 23 grudnia 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli (Dz.U. z 2012 r., poz. 82). 23

18 3.3. Delikty administracyjne osób fizycznych W tej kategorii umieszczam znaną w prawie czeskim i słowackim kategorię deliktów administracyjnych osób fizycznych, ale innych niż wykroczenia i administracyjne delikty dyscyplinarne. Jak wskazywałem w części historycznej, ona pojawiła się jeszcze w prawie czechosłowackim dlatego, że ustawa o wykroczeniach z 1961 r. nie pozwalała na właściwe ukaranie osoby fizycznej dopuszczającej się poważnego naruszenia prawa, ale jeszcze nie przestępstwa. Początkowo były to delikty podmiotów specjalnych. W latach 90. ta kategoria odżyła i pojawiła się np. w czeskiej ustawie o loteriach 60, później zaś np. w czeskiej ustawie o Antarktydzie 61. Przepis 27 przewiduje w ust. 1 dziewięć typów deliktów osób fizycznych, za które wymierza się pokutę do koron, a w ust. 2 trzynaście takich typów, za który wymierza się pokutę do koron, w obu wariantach z zastrzeżeniem, jeżeli czyn nie jest przestępstwem (w istocie chodzi o różnego rodzaju naruszenia wymagań ochrony środowiska antarktycznego). Czyny te nie są wykroczeniami (nie zostały tak nazwane), ale 27 ust. 8 nakazuje oceniać przesłanki odpowiedzialności i prowadzić postępowanie według ustawy o wykroczeniach, z czego m.in. wynika, że odpowiada się tylko za czyn zawiniony. W doktrynie wskazuje się, że dwojaki reżim realizacji odpowiedzialności osób fizycznych za delikty administracyjne (wykroczenia i inne delikty administracyjne) jest na granicy konstytucyjności. W ostatnich latach wdraża się już jedynie właściwą tendencję odejścia od tzw. innych deliktów administracyjnych osób fizycznych i przekształcania ich w nowych bądź nowelizowanych ustawach w wykroczenia 62. Także w prawie polskim można znaleźć tego rodzaju regulację. Posłużę się przykładem art. 29 ust. 2 ustawy o ochronie gruntów 63. Stanowi on, że jeżeli opłaty przewidziane w art. 28 (są to różnego rodzaju opłaty sankcyjne wymierzane za naruszenia w dziedzinie przeznaczania gruntów rolnych i leśnych na inne cele bądź w zakresie rekultywacji) dotyczą jednostek organizacyjnych, na kierowników tych jednostek nakłada się karę w wysokości ich wynagrodzenia za okres 3 ostatnich miesięcy. Ponieważ na tym regulacja się kończy (nie wiadomo, jakie są przedmiotowe i podmiotowe przesłanki odpowiedzialności kierownika), okazuje się, że kierownik odpowiada za to, że jest kierownikiem. Może jedynie dziwić to, że ten przepis jeszcze nie został zaskarżony do Trybunału Konstytucyjnego, zapewne dlatego, że nikt nigdy nie słyszał, aby był on kiedykolwiek zastosowany. 60 Zakon č. 202/1990 Sb. o loteriich a jinych podobnych hrach ( 48 ust. 1 lit. f). 61 Zakon č. 276/2003 Sb., o Antarktydě a o změně některych zakonů. 62 J. Staša, Tzv. jine spravni delikty fyzickych osob, (w:) P. Mates a kolektiv, Zaklady spravniho prava trestniho, s Ustawa z 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz.U. z 2004 r. Nr 121, poz ze zm.). 24

19 Kategoryzacje czynów zabronionych pod groźbą kary Część II. I US NOVUM 3.4. Delikty administracyjne osób prawnych i osób fizycznych przedsiębiorców Jest to najszersza i niewątpliwie najważniejsza grupa deliktów administracyjnych, które w literaturze czeskiej i słowackiej określa się mianem deliktów administracyjnych o charakterze mieszanym (spravni delikty smišene povahy w języku czeskim i zmiešane /hybridne/ spravne delikty w języku słowackim). Ich istota polega na tym, że za delikt odpowiadają osoby prawne zawsze oraz osoby fizyczne, ale tylko wtedy, gdy są przedsiębiorcami (podnikatele w obu językach) i dopuściły się deliktu w związku z prowadzeniem działalności w charakterze przedsiębiorcy. Punktem wyjścia tych deliktów było wprowadzenie w latach 60. ubiegłego stulecia w Czechosłowacji odpowiedzialności administracyjnej osób prawnych (organizacji według ówczesnego nazewnictwa), które nie mogły odpowiadać ani za przestępstwa, ani za wykroczenia. Takie regulacje ograniczone do osób prawnych występują i dziś, ale w czystej postaci są już jednostkowe, większość ustaw reguluje delikty administracyjne osób prawnych w kombinacji z deliktami osób fizycznych przedsiębiorców 64. Po roku 1989 przed osobami fizycznymi została otwarta droga do prowadzenia działań, które do tego czasu były monopolem państwa. Handel, wytwórczość, wprowadzanie produktów do obrotu, świadczenie usług, eksport i import towarów, hodowla zwierząt, gospodarowanie odpadami, eksploatacja różnych instalacji, postępowanie z określonymi substancjami i inne kwalifikowane rodzaje działalności, które poprzednio niemal wyłącznie prowadziły tzw. organizacje socjalistyczne (zwłaszcza państwowe) dziś wykonują także osoby fizyczne jako przedsiębiorcy na podstawie kodeksu handlowego. Osoby fizyczne prowadzące przedsiębiorstwa muszą przestrzegać tych samych wymagań, jakie kierowane są do osób prawnych. Wykonywanie tych działań często jest związane ze zwiększoną możliwością zagrożenia interesów publicznych oraz praw i interesów jednostek, dlatego ustawy szczególne mogą określać różne warunki prowadzenia takich działań. To wszystko było przyczyną ujednolicenia przesłanek odpowiedzialności osób prawnych i osób fizycznych prowadzących przedsiębiorstwa. Większość ustaw w ostatnich lat wspólnie reguluje delikty osób prawnych i osób fizycznych prowadzących przedsiębiorstwa. Jednoczącym znamieniem tych deliktów jest charakter działania, a nie charakter osoby (prawna czy fizyczna), która je wykonuje. Dlatego delikty administracyjne osób prawnych i osób fizycznych będących przedsiębiorcami są niekiedy określane łącznie jako delikty administracyjne przedsiębiorców lub prowadzących kwalifikowane działania 65. Nowsze ustawy lub nowelizacje starszych zawierają już niemal bez wyjątku regulację odpowiedzialności za mieszane delikty administracyjne. Obowiązuje 64 H. Praškova, Spravni trestani, op. cit., s Ibidem, s

20 ponad 200 ustaw regulujących taką odpowiedzialność 66. Szereg ustaw zawiera rozległe postanowienia sankcyjne, według których niemal każdemu obowiązkowi uregulowanemu w ustawie odpowiada samoistny zestaw znamion deliktu administracyjnego. Niektóre ustawy mają nawet część sankcyjną obszerniejszą niż inne części ustawy 67. Tak kazuistyczna regulacja zespołu znamion ustawowych prowadzi do braku przejrzystości i konieczności częstych nowelizacji 68. Powoływana autorka wskazuje na stanowisko czeskiego Najwyższego Sądu Administracyjnego, że karalność deliktów administracyjnych rządzi się podobnymi zasadami jak odpowiedzialność za przestępstwa. Musi być przeto spełniona także materialna strona deliktu w postaci społecznej szkodliwości, a stan wyższej konieczności jest okolicznością wyłączającą bezprawność czynu wyczerpującego formalne znamiona deliktu 69. Jak wyglądają przepisy sankcyjne w Czechach i Słowacji przedstawię na przykładzie ustaw o ochronie przyrody. I tak czeska ustawa o ochronie przyrody i krajobrazu 70 zawiera część ósmą Odpowiedzialność w zakresie ochrony przyrody, a w nim 87 dotyczący wykroczeń (Přestupky) złożony z czterech ustępów, spośród których: ust. 1 typizuje 12 wykroczeń zagrożonych pokutą do koron, ust. 2 typizuje 9 wykroczeń zagrożonych pokutą do koron, ust. 3 typizuje 15 wykroczeń zagrożonych pokutą do koron, ust. 4 stanowi, że za wykroczenia dotyczące szczególnie chronionych roślin i zwierząt, roślin drzewiastych i drzew pamiętnych (drzewa pamiętne to drzewa okazałe, z którymi związane są wydarzenia historyczne lub choćby legendarne; jest to kategoria inna niż pomniki przyrody; samodzielna forma ochrony) można nałożyć pokutę w podwójnej wysokości, jeżeli zostały popełnione w obszarach szczególnie chronionych. Za te wykroczenia odpowiadają osoby fizyczne tzw. zwykłe, tj. niebędące przedsiębiorcami. Kolejny 88 określa odpowiedzialność osób prawnych i osób fizycznych przedsiębiorców za delikty administracyjne (Pokuty pravnickym osobam a fyzickym osobam při vykonu podnikatelske činnosti), złożony z sześciu ustępów, sposób których: ust. 1 typizuje 14 deliktów zagrożonych pokutą do koron, ust. 2 typizuje 16 deliktów zagrożonych pokutą do koron, ust. 3 nakazuje przy określaniu wysokości pokuty brać pod uwagę wagę bezprawnego działania oraz zakres grożącej lub wyrządzonej szkody, 66 H. Praškova, Spravni delikty pravnickych osob a spravni delikty smišene povahy, (w:) P. Mates a kolektiv, Zaklady spravniho prava trestniho, s Przykładem służy ustawa o inspekcji pracy zakon č. 251/2005 Sb. o inspekci prace składająca się z 50 paragrafów, spośród których 30 ( 10 37, w tym 20a i 33a) dotyczą wykroczeń i innych deliktów administracyjnych. 68 H. Praškova, Spravni delikty, op. cit., s Ibidem, s. 158, przypis Zakon č. 114/1992 Sb., o ochraně přirody a krajiny. 26