Nr 980. Informacja. Kształcenie dorosłych w wybranych krajach Unii Europejskiej KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ

Transkrypt

1 KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Kształcenie dorosłych w wybranych krajach Unii Europejskiej Sierpień 2003 Justyna Osiecka-Chojnacka Informacja Nr 980 W niniejszej informacji przedstawiono trendy rozwoju edukacji dorosłych związane z wdrażaniem idei kształcenia przez całe życie realizowanej w krajach Unii Europejskiej oraz nieco bardziej szczegółowo rozwiązania stosowane w wybranych krajach. Zagadnienie to ściśle wiąże się zarówno z problematyką zwalczania bezrobocia, jak i programami rozwoju gospodarki europejskiej.

2 BSiE 1 Spis treści Wstęp 1 1. Trendy rozwoju kształcenia dorosłych w krajach Unii Europejskiej 2 2. Rozwiązania w dziedzinie kształcenia dorosłych stosowane w wybranych krajach Dania Holandia Niemcy Szwecja Wielka Brytania 15 Wstęp W niniejszym opracowaniu przedstawione zostaną trendy rozwoju edukacji dorosłych związane z wdrażaniem idei kształcenia przez całe życie realizowanej w krajach Unii Europejskiej oraz nieco bardziej szczegółowo rozwiązania stosowane w wybranych krajach. Zagadnienie rozwoju i modernizacja kształcenia dorosłych jest obecnie rozpatrywane w ramach propagowanej w krajach Unii Europejskiej ogólnej koncepcji edukacyjnej określonej jako tzw. uczenie się przez całe życie (lifelong learning). Według definicji zaproponowanej przez OECD Ta koncepcja uczenia się obejmuje rozwój indywidualny i rozwój cech społecznych we wszystkich formach i wszystkich kontekstach w systemie formalnym, tj. w szkołach, placówkach kształcenia zawodowego, uczelniach i placówkach kształcenia dorosłych, oraz w ramach kształcenia nieformalnego, a więc w domu, w pracy i w społeczności. W tym podejściu uwzględnia się cały system, koncentrując się na standardach wiedzy i umiejętności, które powinni opanować wszyscy, niezależnie od wieku. Podkreśla się w nim potrzebę przygotowywania i zachęcania wszystkich dzieci do nauki przez całe życie już od wczesnego wieku oraz ukierunkowuje działania w taki sposób, by zapewnić odpowiednie możliwości wszystkim pracującym i bezrobotnym, osobom dorosłym, które muszą przekwalifikować się lub podnieść swe kwalifikacje. 1 W latach dziewięćdziesiątych XX w. rozwój systemów kształcenia dorosłych oraz kształcenia zawodowego stał się w krajach Unii Europejskiej przedmiotem szczególnego zainteresowania także w związku z konkretnymi problemami rynku pracy. Programy i inicjatywy w dziedzinie kształcenia dorosłych są często integralną częścią programów przeciwdziałania bezrobociu. W krajach wysoko rozwiniętych zmiany modelu kształcenia dorosłych są stymulowane zarówno teoriami i koncepcjami edukacyjnymi, czy nawet szerzej społecznymi rozwijanymi na licznych konferencjach i w inspirujących polityków raportach, 2 jak i dążeniem do rozwiązania konkretnych problemów społecznych i ekonomicznych. Istotną rolę w tym procesie odgrywa także postęp technologiczny stwarzający całkiem nowe możliwości np. jeśli chodzi o nauczanie na odległość. W poszukiwaniach modelu kształceniu wiele krajów europejskich (np. kraje skandynawskie) może także odwoływać się do bogatych tradycji ruchów oświato- 1 Definicja OECD przytoczona za publikacją Uczenie się przez całe życie: rola systemów edukacji w państwach członkowskich Unii Europejskiej, Eurydice, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa Raport Wprowadzenie do koncepcji uczenia się przez całe życie Paula Lengrada zaprezentowany na konferencji UNESCO (1970), Raport Komisji UNESCO Uczyć się aby żyć. Świat edukacji dziś i jutro (1972), Raport OECD Kształcenie powrotne: strategia uczenia się przez całe życie (1973), Raport Klubu Rzymskiego No limits to learning: bridging to human gap. A report to the Club of Rome (1979), Biała Księgo Komisji Europejskiej Nauczanie i uczenie się ku uczącemu się społeczeństwu, tzw. Raport Delorsa Edukacja: jest w niej ukryty skarb (1996).

3 2 BSiE wych, samokształcenia np. ruchu uniwersytetów ludowych. W sumie programy, działania i inicjatywy w zakresie kształcenia dorosłych powiązane są ze zmianami całych systemów edukacyjnych, programami przeciwdziałania bezrobociu, wdrażaniem nowych technologii, pełnym wykorzystaniem lokalnych tradycji edukacyjnych i różnych środowisk. Dawne instytucje kształcenia dorosłych i kształcenia zawodowego ewoluują, powstają także nowe instytucje związane np. z nauczaniem na odległość. Charakterystyczny dla współczesnego kształcenia dorosłych jest wzrost roli bardziej nieformalnych i tak zwanych incydentalnych form kształcenia, oraz umożliwianie i inspirowanie samokształcenia. Te tendencje wiążą się też ze zmianami instytucji systemu edukacyjnego, z otwieraniem różnego rodzaju szkół, szczególnie szkół wyższych, tak by służyły one nie tylko własnym studentom przechodzącym pełny tok studiów, ale także innym użytkownikom. 1. Trendy rozwoju kształcenia dorosłych w krajach Unii Europejskiej Systemy kształcenia dorosłych w różnych krajach europejskich, podobnie jak całe systemy edukacyjne, różnią się pod wieloma względami, jednak wspólną we wszystkich systemach, zasadą jest dzielenie finansowania i odpowiedzialności za funkcjonowanie kształcenia dorosłych między wiele podmiotów. Obok państwa i funduszy publicznych ważne jest zaangażowanie, pracodawców, związków zawodowych, samorządów lokalnych różnych szczebli, stowarzyszeń oświatowych i wreszcie co bardzo istotne - osób dorosłych postanawiających dalej się kształcić. Powoduje to tworzenie ciał kolegialnych określających politykę i zasady kształcenia dorosłych na danym terenie. Szczególnie ważna rola przypisywana jest samorządom lokalnym, zwraca też uwagę dążenie do tworzenia terytorialnej struktury instytucji zajmujących się kształceniem dorosłych i kształceniem zawodowym. Wielość podmiotów zaangażowanych w kształtowanie systemu kształcenia dorosłych nie uchyla pytania o rolę i zadania polityka państwa w tym zakresie. Zagadnienie kształcenia dorosłych wykracza poza kwestie polityki edukacyjnej, ściśle wiążąc się z polityką społeczną i polityką zatrudnienia. Uregulowania prawne dotyczące kształcenia dorosłych obejmują, obok prawa oświatowego, także prawo pracy i ewentualnie ustawodawstwo dotyczące służb zatrudnienia, czy przeciwdziałania bezrobociu. Polityka państwa w tym zakresie często funkcjonuje na wielu płaszczyznach dotykając zagadnień życia gospodarczego a także stymulując zmiany społeczne i kulturowe. W swych działaniach władze państwowe stosują różne instrumenty: zmieniane jest prawo, zasady działania systemu, wprowadzane są programy rządowe (np. programy pomocy materialnej dla uczestników). Poniżej prezentujemy zaczerpnięte z publikacji Eurydice Uczenie się przez całe życie: rola systemów edukacji w państwach członkowskich Unii Europejskiej syntetycznie zestawienie działań podejmowanych w dziedzinie modernizacji systemów kształcenia dorosłych w krajach Unii Europejskiej. Są to: Zachęcanie dorosłych do dalszego kształcenia i zapewnianie im łatwiejszego dostępu do instytucji edukacyjnych poprzez: - maksymalną elastyczność systemu i dostosowanie go do potrzeb korzystających z niego osób (Austria, Dania, Niemcy i Szwecja), - zapewnianie pomocy materialnej w różnych formach (Dania, Szwecja), - udzielanie urlopów szkoleniowych (Dania, Niemcy), - przyjmowanie dorosłych na kursy bez warunków wstępnych i stworzenie możliwości uczęszczania na kursy kształcenia/szkolenia zawodowego dotowane przez władze centralne (Holandia), - umożliwienie osobom dorosłym zaliczania cykli kształcenia prowadzących do kwalifikacji na wszystkich szczeblach (Hiszpania), - wykorzystywanie możliwości kształcenia na odległość (Portugalia, Szwecja),

4 BSiE 3 - zachęcanie dorosłych do udziału w organizowanych dla nich zajęciach oraz mobilizowanie wszystkich środków i placówek na rzecz organizacji kształcenia dorosłych (Portugalia). Podnoszenie poziomu kształcenia dorosłych i rozszerzanie oferty edukacyjnej dla nich poprzez: - wykorzystywanie nowych technologii (Austria, Dania, Zjednoczone Królestwo Anglia, Walia i Irlandia Północna), - rozszerzanie wachlarza przedmiotów/kierunków i ścieżek do wyboru (Hiszpania), - prowadzenie kursów języków obcych (Austria, Hiszpania), zwiększanie liczby kursów przygotowujących do pracy zawodowej (Irlandia), - wprowadzanie specjalnych programów dla osób, które mają niskie kwalifikacje (Dania i Szwecja) lub przedwcześnie odeszły ze szkoły, oraz wprowadzanie programów drugiej szansy (Austria, Portugalia) m.in. dla osób pozostających bez pracy przez ponad pół roku (Irlandia); - nacisk na uzyskanie określonego poziomu kwalifikacji lub umiejętności, zdobywanie formalnych kwalifikacji (Holandia, Irlandia, Portugalia), zwłaszcza na szczeblu średnim 2 stopnia (Szwecja), bądź na umiejętności czytania, pisania i liczenia (Zjednoczone Królestwo Anglia i Irlandia Północna). Wprowadzanie przejrzystych rozwiązań i ułatwianie przejścia ze szkolnictwa średniego do sektora kształcenia dorosłych poprzez organizowanie kształcenia na tych szczeblach w podobny sposób, jeśli chodzi o kierunki/przedmioty, moduły i formy kształcenia (flamandzkojęzyczna Wspólnota Belgii), w celu rozszerzenia systemów transferu punktów zaliczeniowych (Austria, Dania, Holandia), bądź zapewnienia większej spójności kształcenia młodzieży z ustawicznym kształceniem dorosłych (Austria, Francja, Niemcy). Rozwijanie współpracy i więzi partnerskich z pracodawcami i związkami zawodowymi pod kątem kształcenia w miejscu pracy (Irlandia, Niemcy, Portugalia, Zjednoczone Królestwo Anglia, Walia i Irlandia Północna) oraz rozwijanie współpracy z władzami lokalnymi (Zjednoczone Królestwo); zachęcanie różnego rodzaju placówek do działania w ramach systemu edukacji oraz stymulowanie współpracy między nimi, aby można było wykorzystać mocne strony każdej z tych placówek (Dania); Podnoszenie poziomu poradnictwa i zapewnianie lepszego dostępu do informacji (Austria, Dania, Finlandia, Irlandia, Portugalia, Zjednoczone Królestwo Anglia, Walia i Irlandia Północna), doskonalenie poziomu szkolenia doradców. Usankcjonowanie nie uznawanych formalnie umiejętności (Holandia, Portugalia, Szwecja), m.in. poprzez wydawanie dyplomów lub świadectw potwierdzających zdobycie określonych umiejętności po pięciu latach pracy zawodowej (Francja); ujednolicanie systemów akredytacji (Irlandia). Poszukiwanie nowych rozwiązań jeśli chodzi o finansowanie kształcenia dorosłych poprzez zakładanie indywidualnych rachunków z funduszami na kształcenie (Zjednoczone Królestwo Anglia, Walia i Irlandia Północna). 2. Rozwiązania w dziedzinie kształcenia dorosłych stosowane w wybranych krajach Rządy poszczególnych krajów europejskich włożyły dużo wysiłku w realizację koncepcji uczenia się przez całe życie, w tym w rozwój systemu kształcenia dorosłych. Poniżej przedstawione zostaną działania podejmowane w Danii, Szwecji, Niemczech, Holandii i Wielkiej Brytanii w zakresie kształcenia dorosłych. Charakterystyki rozwiązań przyjętych w poszczególnych krajach przygotowano na podstawie danych zawartych w bazie danych Eurydbase ( oraz publikacji Eurydice Uczenie się przez całe życie: rola systemów edukacji w państwach członkowskich Unii Europejskiej.

5 4 BSiE 2.1 DANIA W Danii istnieje długoletnia tradycja tzw. edukacji dla wszystkich ludzi. Każdego roku co trzeci Duńczyk uczestniczy w jakieś formie kształcenia dorosłych lub szkoleniu w miejscu pracy. Wszyscy dorośli uczestnicy form kształcenia i dokształcenia mogą ubiegać się o stypendialną pomoc materialną. Sieć instytucji szkoleniowych i edukacyjnych jest dobrze rozwinięta na terenie całego kraju. W ramach sektora publicznego organizowany jest szeroki wachlarz kursów, które kończą się uzyskaniem określonego dyplomu i kwalifikacji lub też mają mniej formalny charakter. Część tych zajęć jest w całości finansowana ze środków publicznych, inne są jedynie z tych środków dofinansowywane. Ramy prawne edukacji dorosłych w Danii wyznacza szereg ustaw w tym: - ustawa o centrach edukacji dorosłych, - ustawa o kształceniu ogólnym dorosłych, - ustawa o kursach dokształcających na potrzeby rynku pracy, - ustawa o otwartej edukacji. W roku 1995 rząd duński ogłosił 10-punktowy program tzw. kształcenia powrotnego, który wytyczał następujące ogólne kierunki działań: 1. Zapewnienie wszystkim obywatelom duńskim pomocy finansowej na naukę w ramach kształcenia dorosłych oraz podejmowanie specjalnych działań na rzecz ludzi o niskim poziomie wykształcenia. Dostosowywanie oferty do potrzeb zarówno słuchaczy, jak i firm, aby każdy mógł wybrać to, co odpowiada mu osobiście, bądź to, co pozwoli mu zaspokoić wymagania rynku pracy. Ukierunkowanie mechanizmów pomocy finansowej na pewne określone działania i dotowanie opłat rejestracyjnych. Zapewnienie placówkom organizującym kursy swobody ustalania własnej polityki, m.in. w sprawie opłat rejestracyjnych. Przedłożenie parlamentowi projektu aktu prawnego przewidującego pomoc dla osób dorosłych, które nie opanowały podstaw czytania, pisania i liczenia. 2. Rozszerzanie oferty i zwiększanie liczby placówek prowadzących kształcenie dla dorosłych. Zachęcanie kolegiów zawodowych i szkół wyższych do przedstawiania propozycji kursów kształcenia dorosłych. 3 Oferowanie użytkownikom dokładnie tego, czego chcą, a tym samym zaspokajanie życzeń i potrzeb. Dostosowywanie metod do grupy słuchaczy. Likwidowanie barier strukturalnych utrudniających prowadzenie określonych kursów szkoleniowych, stymulowanie ścisłej współpracy między placówkami, mającej na celu rozpowszechnianie sprawdzonych praktyk, wspieranie badań nad metodami nauczania dorosłych, wzmacnianie dialogu między Ministerstwem Edukacji i placówkami oraz podnoszenie poziomu kształcenia ustawicznego dla osób, które uczą dorosłych. 3. Przygotowywanie dzieci i młodzieży począwszy od etapu kształcenia obowiązkowego i kształcenia w szkole średniej drugiego stopnia do tego, by nauczyły się traktować edukację jako proces ciągły. Rozbudzanie motywacji i chęci do nauki w trakcie wszystkich etapów kształcenia dzieci i młodzieży oraz rewidowanie pod tym kątem kształcenia i doskonalenia nauczycieli. Rewidowanie treści programowych w celu uwzględniania szybkiego tempa zmian w wiedzy (na przykład w dziedzinie rozwoju gospodarczego dostosowanego do wymogów ochrony środowiska). Zapewnienie odpowiedniej równowagi między umiejętnościami ogólnymi i cechami osobowości z jednej strony, a specjalistyczną wiedzą z drugiej strony, dzięki czemu dorośli będą w stanie poradzić sobie ze zmianami, jakie przyniesie im przyszłość. 4. Zachęcanie placówek edukacyjnych do aktualizowania wiedzy i kwalifikacji swych absolwentów (organizowanie kursów odświeżających wiedzę i kwalifikacje). Zachęcanie 3 Od czasu wprowadzenia tego programu, promującego uczenie sie przez całe życie, szkoły wyższe stworzyły kilkanaście nowych programów dyplomowych i ok. 15 programów magisterskich.

6 BSiE 5 placówek edukacyjnych/szkoleniowych do nawiązywania bliskich kontaktów ze środowiskami zawodowymi, aby mogły one prowadzić szkolenia w zakresie rozwiązań innowacyjnych, a tym samym przedstawiać atrakcyjną dla tych środowisk ofertę. Włączenie w ciągu kilku nadchodzących lat tego systemu aktualizacji wiedzy do umów zawieranych przez Ministerstwo Edukacji ze szkołami wyższymi. 5. Zapewnienie większej spójności i przejrzystości poprzez rozszerzenie systemu transferu punktów zaliczeniowych; rozszerzenie dostępu przy założeniu większej odpowiedzialności uczestników. Opracowywanie programów o tak elastycznej strukturze, by zapewniała drożność w dowolnym momencie. Wprowadzenie mniej sformalizowanych i bardziej elastycznych kryteriów przyjęć, umożliwiających w razie potrzeby nadrobienie wszelkich ewentualnych braków w trakcie kształcenia. Oparcie systemów punktowych na ocenie poziomu wiedzy i umiejętności, a nie wiedzy akademickiej. Zachęcanie do wprowadzania podejścia wielodyscyplinarnego, przy równoczesnym położeniu nacisku na metody pracy i gruntowne poznanie przedmiotu studiów. Zapewnienie elastyczności poprzez organizowanie kształcenia w sposób modułowy, aby ułatwić łączenie pracy z nauką zależnie od potrzeb. W 1999 r. parlament zatwierdził nowy system kształcenia policealnego dla dorosłych, którego celem jest stworzenie jasnej i przejrzystej struktury kompetencji, zapewnienie spójności między programami kształcenia policealnego dla dorosłych oraz umożliwienie dorosłym doskonalenia swych umiejętności w sposób dostosowany do wymagań pracy zawodowej, z uwzględnieniem doświadczeń życiowych. 6. Zachęcanie placówek kształcenia dorosłych i przedsiębiorstw do szerszej współpracy i większej wzajemnej otwartości. Postrzeganie potrzeb jednostek i przedsiębiorstw jako komplementarnych, a nie przeciwstawnych. Opracowywanie w krótkim czasie elastycznych kursów. Zachęcanie placówek edukacyjnych do tego, by nakłaniały małe i średnie przedsiębiorstwa do planowania udziału w niezbędnych kursach szkoleniowych, oraz pomagały im w doborze odpowiednich kursów. Zachęcanie przedsiębiorstw do przedstawiania środowiskom edukacyjnym kwestii mających dla nich znaczenie strategiczne. Podejmowanie działań ułatwiających ciągłe uczestnictwo grup pracowników w programach szkolenia, a tym samym umożliwiających pewną rotację na rynku pracy, dzięki czemu osoby bezrobotne zajmą czasowo stanowiska pracowników biorących udział w szkoleniu. 7. Wzmocnienie współpracy między placówkami kształcenia zawodowego, kształcenia ogólnego i kształcenia dorosłych, co pozwoli wykorzystać mocne strony każdej z nich. Stworzenie uczniom i słuchaczom możliwości łączenia różnych modułów niezależnie od tego, która placówka je oferuje, aby mogli oni zaspokoić swe specyficzne potrzeby, a równocześnie rozszerzyć swe horyzonty. Prowadzenie tych kursów na szczeblu lokalnym, co zapewni maksymalne wykorzystanie dostępnych środków. 8. Wykorzystywanie w edukacji nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych w celu zapewnienia dostępu do najnowszej wiedzy z całego świata w sposób bardziej elastyczny. W roku 1995 duńskie Ministerstwo Edukacji utworzyło ośrodek pomocy dydaktycznych pod nazwą Centrum Kształcenia Wspomaganego Technologią (CTU), którego zadaniem jest zachęcanie placówek edukacyjnych do stosowania nowych technologii kształcenia na odległość, organizowanie kursów dla nauczycieli i przyznawanie dotacji z ustanowionego w tym celu funduszu. 9. Opracowanie i aktualizacja komputerowej bazy danych o kształceniu dorosłych. Ta inicjatywa Ministerstwa Edukacji była pierwotnie adresowana do osób zajmujących się poradnictwem zawodowym, a obecnie z bazy danych mogą korzystać wszyscy zainteresowani ( Opracowano katalog (kursy, program i pomoc finansowa, organizator i miejsce, terminy zapisów, kryteria przyjęć, wpisowe, dostępne materiały dydaktyczne i dane

7 6 BSiE kontaktowe) oraz umożliwiono dostęp do funkcji interaktywnych bazy (czyli wyszukiwania informacji według kilku kryteriów, dogodna możliwość zapisania się na kurs itp.). 10. Stworzenie dynamicznej sieci kursów szkoleniowych dla dorosłych, dostępnej dla osób posiadających i nie posiadających formalnych kwalifikacji, prowadzącej kształcenie w formie modułów i na poziomach dających możliwość uzyskania odpowiedniego świadectwa, łączącej kursy standardowe z kursami dostosowanymi do indywidualnych potrzeb. Ministerstwo Edukacji powołuje obecnie kilka grup roboczych do zbadania związanych z tym zagadnień (nauka w czasie wolnym, możliwości wirtualnego kształcenia, nauka w miejscu pracy itp.). Podkreśla się, że rząd duński włożył wiele wysiłku w realizację koncepcji uczenia się przez całe życie, zwłaszcza poprzez specjalne inicjatywy ustawodawcze. Zgodnie z filozofią decentralizacji, za wdrażanie tych przepisów prawnych odpowiadają następnie władze lokalne i same placówki edukacyjne. W Danii budowany jest system kształcenia dorosłych w jak największym stopniu zaspokajający indywidualne potrzeby obywateli. Jest charakterystyczne np., że w jego ramach uwzględniane są potrzeby edukacyjne osób dorosłych mających problemy z podstawowymi umiejętnościami czytaniem, pisaniem, liczeniem. 2.2 HOLANDIA W latach dziewięćdziesiątych podjęto reformowanie systemu edukacji dorosłych. 1 stycznia 1996 roku zaczęła funkcjonować ustawa o kształceniu dorosłych i kształceniu zawodowym (WEB), wprowadzająca unifikację systemu kształcenia zawodowego i systemu kształcenia dorosłych. Spośród funkcjonujących do tej pory typów kształcenia niektóre formy zlikwidowano, inne dalej są prowadzone pod zmienionymi nazwami lub w nowych formach. 1 stycznia 1997 roku weszła w życie uchwalona w 1996 roku ustawa o służbach zatrudnienia, która także stwarza możliwości kształcenia dorosłych. Ustawa o kształceniu dorosłych i kształceniu zawodowym była wprowadzana w życie etapami począwszy od 1 stycznia 1996 roku do 1 stycznia 2000 roku, kiedy to wprowadzono nowe zasady finansowania kształcenia dorosłych. Ważnym etapem pracy było utworzenie Regionalnych Centrów Kształcenia oferujących szeroki wachlarz kursów zawodowych i kursów kształcenia dorosłych. Centra te wchłaniały szkoły zawodowe kształcące na zasadach określonych w prawie oświatowym. Regionalne Centra Kształcenia (ROC) zawodowego i kształcenia dorosłych oferują pełen zakres kursów prowadzonych w pełnym i w niepełnym wymiarze czasu. Są to podstawowe instytucje kształcenia dorosłych subsydiowane przez państwo. Państwo subsydiuje także kilka szkół zapewniających trening w bardzo rzadkich i specyficznych specjalnościach, dwóch szkół prowadzonych przez instytucje religijne, dwóch szkół działających w powiązaniu ze szkołami wyższym oraz dwóch szkół nauczających osoby głuche. Osobno prowadzone są także kursy związane z rolnictwem, organizowane przez Centra Kształcenia Rolniczego (AOS). Centralną kwestią ustawy o kształceniu dorosłych i kształceniu zawodowym jest stworzenie krajowej struktury kwalifikacji zawodowych, z których każda potwierdzana jest osobnym dyplomem lub certyfikatem. Prywatne instytucje edukacyjne także mogą brać udział w krajowym systemie kwalifikacji na tych samych zasadach, na których przystępują do niego instytucje rządowe, jednak nie mają one tytułu do finansowania z pieniędzy publicznych. Jednym z zasadniczych celów ustawy o kształceniu dorosłych i kształceniu zawodowym było zbliżenie systemu edukacyjnego i rynku pracy. Kształcenie zawodowe ma jasną strukturę kwalifikacji zawodowych powiązaną z systemem kursów a w nauczaniu bardzo duży nacisk kładzie na praktyczny trening umiejętności zawodowych. Kształcenie dorosłych ma od-

8 BSiE 7 rębną strukturę uzyskiwanych kwalifikacji, jednak jest ona powiązana z strukturą kwalifikacji w kształceniu zawodowym. Podkreśla się także, że ustawa spełnia funkcje społeczne, gdyż każdy ma prawo i możliwość korzystania z ogólnego systemu edukacyjnego oraz rozwoju osobistego i zawodowego pozwalającego na lepsze funkcjonowanie społeczne. Jedną z zasad ustawy jest zagwarantowanie każdej osobie możliwości uzyskania minimum podstawowych kwalifikacji. Instytucje edukacyjne mają zagwarantowaną w ustawie wolność do różnicowania ścieżek kształcenia w zależności od potrzeb osób uczących się w ich ramach, w szczególności dla osób mających trudności z nauką. Twórcy ustawy stwierdzali, że najważniejsze nich są potrzeby osób uczących się. Instytucja musi oferować jak kursy zarówno dla młodych ludzi nie mających zawodowego doświadczenia, ludzi pracujących i chcących poszerzyć swoje umiejętności, jak i osób poszukujących pracy. Stąd kursy muszą być organizowane i przystosowane z uwzględnieniem różnych potrzeb. Konieczne jest np. tworzenie kursów zarówno w pełnym wymiarze czasu, jak i w niepełnym wymiarze. Ustawa ma za zadanie zharmonizować zróżnicowane formy edukacji i umieścić je w jednych ramach prawnych. Dla przykładu, z dniem 1 sierpnia 1997 roku weszła w życie narodowa struktura kwalifikacji zawodowych. Struktura ta obejmuje cztery poziomy oraz dwie różne ścieżki nauczania z bardzo dużą uwagą przywiązywaną do praktyki zawodowej. Powstaje także osobna struktura kwalifikacji zawodowych dla dorosłych odzwierciedlająca w dużej mierze strukturę zawodową. Skutkiem nowego prawa jest połączenie różnych form kształcenia zawodowego i kształcenia dorosłych w ramach jednej instytucji Regionalnych Centrów Kształcenia. Nowe prawo spełnia istotne funkcje społeczne, dając ludziom możliwość zdobywania ogólnego wykształcenia i rozwijania swojego potencjału, tak by mogli funkcjonować w pełni w zmieniającym się społeczeństwie. Każdy ma możliwość uzyskania minimalnych wyjściowych kwalifikacji. Z celów ustawy wynika idea skoncentrowania się na grupach, które z natury rzeczy mają trudności edukacyjne: obcokrajowcach i niepełnosprawnych. Ustawa wykreowała nowe administracyjne relacje pomiędzy państwem a instytucjami edukacyjnymi. Celem prowadzonej polityki jest polepszenie jakości i dostępności systemu, np. poprzez wzrastającą autonomię instytucji kształcących. Zakłada się większą swobodę instytucji edukacyjnych w podejmowaniu decyzji w dziedzinie wykorzystania zasobów, organizacji nauczania indywidualizacji kursów w zależności od potrzeb zgłaszających się. Wprowadzenie nowego systemu zapewnienia jakości i finansowania ma poprawić jakość edukacji. Zasadnicze podmioty działające na polu edukacji zawodowej i kształcenia dorosłych to: Regionalne Ośrodki Kształcenia instytucje prowadzące kształcenie dorosłych, LOB s - organizacje pracodawców - krajowe ciała tworzone przez przemysł, grupy przemysłowe i zawodowe, które są odpowiedzialne za praktyczne kształcenie. Obok 20 LOB s, które funkcjonują pod nadzorem Ministerstwa Edukacji, Kultury i Nauki istnieją także LOB s działające w sektorze rolnictwa pod nadzorem Ministerstwa Rolnictwa. Rada LOB składa się z przedstawicieli pracodawców, zatrudnionych i instytucji edukacyjnych. Każdy LOB ma Komitet Edukacji dla Handlu i Przemysłu. Do zadań Lob s należy formułowanie wymagań dla uzyskania określonego szczebla kwalifikacji zawodowych. Ogólnokrajowa struktura kwalifikacji określa cele kształcenia na danym poziomie natomiast LOB s określają jakie umiejętności w danym zawodzie musi mieć absolwent. Organizacje te powinny także zagwarantować odpowiednią liczbę stanowisk pozwalających uczniom praktycznie uczyć się zawodu oraz wskazywać szkoleniowych stanowiska pracy dla programów treningowych i gwarantować jakość tych stanowisk.

9 8 BSiE Komitety Edukacji dla Handlu i Przemysłu, które mają proponować kwalifikacje wymagane na końcu każdego programu szkoleniowego oraz kategoryzować te kwalifikacje w ramach ogólnego ram kwalifikacji zawodowych. Osoby pobierające naukę w instytucjach kształcenia dorosłych. Dodajmy, że w ustawie nie ma mowy o uczniach i studentach jest natomiast mowa o uczestnikach nauki. To dotyczy zarówno młodych ludzi w wieku 16 lat, jak i dorosłych (osób w wieku powyżej 18 lat). Władze lokalne są odpowiedzialne za wdrożenie ustawy w dziedzinie kształcenia dorosłych. Jest to rola administratora, samorządy lokalne otrzymują budżet na kształcenie dorosłych w formie grantów. Regionalne Centra Kształcenia są odpowiedzialne za dostarczenie budżetu na kształcenie dorosłych w formie specjalnych grantów. Natomiast Centra muszą zapewnić ofertę kursów z programami kształcenia. Władze lokalne podpisują umowę z każdą instytucja edukacyjną. W umowie jest określony: rodzaj programu nauczania, liczba uczestników, ewentualne specjalne grupy odbiorców i suma funduszy jakie na dane kształcenie mogą być przeznaczone, Handel i przemysł są reprezentowane w ramach Lob s, w radach Regionalnych Centrów po to, by programy kształcenia w jak największym zakresie odpowiadały potrzebom rynku pracy. Zasadniczą rolą handlu i przemysłu jest dostarczanie stanowisk dla obywania praktycznej nauki zawodu i staży. Ministerstwa edukacji i rolnictwa są odpowiedzialne za jakość, finansowanie i dostępność systemu. To oznacza określanie kwalifikacji wymaganych w różnych programach kształcenia, oraz określanie udziału państwa w finansowaniu zadań edukacyjnych dla dorosłych prowadzonych przez samorządy lokalne. Jedna z innowacji wprowadzonych w omawianej ustawie dotyczy instytucji, które nie miały możliwości otrzymywania funduszy państwowych. Obecnie one również mogą zostać włączone do systemu na podobnych warunkach jak instytucje finansowane ze środków publicznych. Zarówno instytucje finansowane ze środków publicznych, jak i instytucje prywatne proponując programy związane ze strukturą kwalifikacji muszą sprostać tym samym kryteriom. Trzeba podkreślić, że obecnie prywatne instytucje przeprowadzają więcej niż połowę kursów w szkolnictwie średnim zawodowym. Z dniem 1 stycznia 1997 roku samorządy lokalne zaczęły być odpowiedzialne za finansowanie programów kształcenia dorosłych. Poprzez zawieranie umów z Regionalnymi Centrami Kształcenia określają koszty kształcenia oraz grupy osób, dla których kształcenie powinno być zapewnione. Uznaje się, że samorządy lokalne mają najlepsze możliwości do prawidłowego oszacowania potrzeb edukacyjnych. Samorządy lokalne otrzymują ogólną dotacje na cele kształcenia dorosłych. Wysokość tej sumy jest określana z uwzględnieniem liczby mieszkańców w danym regionie, poziomu ich wykształcenia oraz pochodzenia etnicznego. Zakłada się, że większość kontraktów będzie zawierana pomiędzy samorządami oraz instytucjami edukacyjnymi danego regionu, jednak istnieje możliwość w szczególnych przypadkach zawierania kontraktów np. dotyczących bardzo wyspecjalizowanych usług poza regionem. 1 stycznia 1997 roku weszła w życie uchwalona w 1996 roku ustawa o służbach zatrudnienia. Poprzednio, zgodnie z ustawą z 1991 roku pracodawcy, związki zawodowe oraz rząd były wspólnie odpowiedzialne za wspieranie rynku pracy. Według tej ustawy polityczna odpowiedzialność została oddzielona od zadań Rady ds. Zatrudnienia, która z kolei została oddzielona od zadań związanych z zarządzaniem służbami zatrudnienia. To zmieniło relacje zarówno w ramach organizacji służb zatrudnienia, jak i między nią a rządem, który nie jest członkiem Rady. W zamian, trzech niezależnych, mianowanych na podstawie rekomendacji

10 BSiE 9 Ministerstwa Spraw Socjalnych i Zatrudnienia członków zasiada w Centralnej Radzie Zatrudnienia. Między Radą i Ministerstwem toczą się rozmowy. Organizacja Zatrudnienia obejmuje Centralną Radę, ciało zarządzające, regionalne rady i regionalne dyrekcje. Zgodnie z ustawą podstawowym zadaniem służb zatrudnienia jako ciała publicznego jest pomoc szukającym pracy, którym szczególnie trudno ulokować się na rynku pracy, lecz rozwiązania powinny być dostępne dla wszystkich bezrobotnych. Współpraca na poziomie lokalnym pomiędzy służbami zatrudnienia, samorządowymi służbami socjalnymi i oraz radami ubezpieczenia przemysłowego również daje pozytywne efekty. Dokonane zostały zmiany w systemie finansowania dla zwiększenia jego ukierunkowującej roli. Centralna rządowa dotacja jest podzielona na podstawowy budżet dla instytucji oraz na budżet związany z konkretnymi przedsięwzięciami, usługami zapewnianymi bezpłatnie poszukującym pracy. Każdego roku zawierana jest umowa pomiędzy Centralną Radą Zatrudnienia i Ministerstwem Polityki Społecznej i Zatrudnienia co do tego, jak granty powinny być rozlokowane. Zgodnie z ustawą o służbach zatrudnienia kształcenie jest traktowane jako środek ulokowania bezrobotnych na rynku pracy, którzy w innym przypadku mieliby duże trudności w jej znalezieniu. Budżet na szkolenia z reguły pokrywa koszty krótkich, zorientowanych na konkretne miejsce pracy kursów. Ich profil musi odpowiadać lokalnemu rynkowi pracy. Zapotrzebowanie na praktyczne kształcenie jest określane na podstawie systematycznych badań lokalnego rynku pracy. Sprawdza się także czy kursy organizowane nie dublują już istniejących. To oznacza, że służby zatrudnienia kupują kursy oferowane na lokalnym rynku edukacyjnym przez Regionalne Centra Kształcenia, prywatne instytucje, Centra Kształcenia Kobiet, Centra Kształcenia Zawodowego i Praktyki. Przy tych zakupach bierze się pod uwagę cenę, jakość i sposób organizacji kursów. Istnieją także centra prowadzone bezpośrednio przez służby zatrudnienia. W coraz większym stopniu uzyskują one obecnie quasi-niezależny status. Władze dążą do zwiększenia zakresu współpracy pomiędzy Regionalnymi Centrami Kształcenia i ośrodkami służb zatrudnienia. Stworzono sektorowy program szkoleń dla bezrobotnych ukierunkowany na wspieranie współpracy każdego z sektorów handlu i przemysłu ze służbami zatrudnienia na poziomie centralnym i lokalnym po to, by pokonywać, zapobiegać i łagodzić problemy na rynku pracy poprzez dotowanie szkolenia sektorowego. Aplikacje mogą być składane przez konsorcjum - reprezentanta części lub całości danego sektora, w którego skład wchodzą organizacje pracodawców i związki zawodowe danego sektora. Konsorcjum musi przedstawić propozycje szkoleń do Regionalnej Rady Zatrudnienia w tych dziedzinach gdzie chce skorzystać z zasad programu szkolenia bezrobotnych. Rada przegląda własną działalność szkoleniową w kontekście dostarczonego planu szkoleń. Subsydia nie mogą być przekazane na kursy zawodowe organizowane na zasadach określonych w ustawodawstwie edukacyjnym. 2.3 NIEMCY W Niemczech przyjmuje się bardzo szeroką interpretację kształcenia dorosłych i uważa się je za jeden z wiodących sektorów szkolnictwa pozostających w gestii sektora publicznego. W latach dziewięćdziesiątych podkreśla się wagę wykorzystania mediów i nowoczesnych technologii w edukacji, a szczególnie w edukacji dorosłych. W rezolucji Stałej Konferencji Ministrów Edukacji i Kultury Landów podkreśla się rosnące znacznie nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych jako efektywnego narzędzia samoorganizacji nauki. Liczne

11 10 BSiE inicjatywy i projekty są prowadzone dla promocji wprowadzania nowych technologii w nauczaniu dorosłych. Edukacja ciągła w Niemczech jest regulowana na szczeblu państwa i landów w mniejszym zakresie niż inne obszary w edukacji, gdyż w tym zakresie rolę odgrywają także zasady rynkowe. Uzasadnienie tego stanu rzeczy wynika stąd, że zróżnicowane i gwałtownie się zmieniające wymagania związane z edukacją ustawiczną mogą być lepiej zaspokajane przez struktury, które charakteryzują się zróżnicowaniem instytucjonalnym, a nawet pewną konkurencją między instytucjami. Funkcjonuje rynek usług edukacyjnych w formie różnorodnych kursów zaspokajających różnorodne potrzeby. Jako podstawową zasadę podkreśla się fakt, że uczestnictwo w edukacji dorosłych musi być dobrowolne. Aktywność państwa na polu edukacji ciągłej jest ograniczona do określenia zasad oraz regulacji odnoszących się do organizacji i finansowania. Takie zasady określane są na szczeblu federalnym oraz poprzez landy. Odpowiedzialność landów obejmuje uregulowanie zasad i promocję: ciągłej edukacji ogólnej, ciągłej edukacji prowadzącej do uzyskania kwalifikacji wymaganych do ukończenia szkoły, ciągłej edukacji na poziomie akademickim i szkolnictwa wyższego, wybranych dziedzin kontynuacji edukacji obywatelskiej i szkolenia zawodowego. Warunki i zasady promocji oraz finansowania edukacji ciągłej są określone w ustawodawstwie dotyczącym edukacji ciągłej oraz dotyczącej zatrudnienia. Edukacja ciągła i kształcenie dorosłych zdefiniowane są w ustawodawstwie jako niezależny sektor edukacji obejmujący: ciągłą edukację ogólną i obywatelską, oraz ciągłe kształcenie zawodowe. Stwierdza się także, że rozwój tej dziedziny jest zadaniem sektora publicznego. Ustawodawstwo dotyczące kształcenia ciągłego gwarantuje zróżnicowanie zakresu instytucji edukacyjnych prowadzonych przez różne organizacje i zapewnia procedury uzyskiwania państwowych zezwoleń na działalność. Wszystkie landy mają własne ustawodawstwo edukacyjne i zapewnioną wolność określania programów i kształtowania zatrudnienia i kadr na swoim terenie. W ustawodawstwie określone są z reguły wymagania kwalifikacyjne. W uzupełnieniu do ustawodawstwa dotyczącego kształcenia ciągłego na poziomie landów określa się regulacje dotyczące kształcenia ciągłego w ramach systemu szkolnego (np. określenie zasad ukończenia szkoły) oraz regulacje dotyczące szkolnictwa wyższego. W 11 z 16 landów prawo umożliwia zatrudnionym uczestnictwo w kursach ciągłej edukacji przez kilka dni pracy w ciągu roku (zwykle pięć) bez utraty wynagrodzenia, jeśli określone warunki są spełnione. Kompetencje i odpowiedzialność Rządu Federalnego obejmuje w szczególności uregulowanie: - ciągłego kształcenia zawodowego prowadzonego poza systemem szkolnym, - zasad prowadzenia ciągłego kształcenia akademickiego w instytucjach szkolnictwa wyższego, - niektórych dziedzin ciągłej edukacji obywatelskiej, - badań i systemu monitorowania dla zapewnienia planowania edukacyjnego - w niektórych przypadkach wspólnie z landami - we wszystkich sektorach edukacji ciągłej, - prowadzenie statystyk dotyczących edukacji ciągłej, - współpracy międzynarodowej w dziedzinie edukacji ciągłej, włączając w to współpracę w ramach Unii Europejskiej.

12 BSiE 11 Zagadnienia te uregulowane są w następujących aktach prawnych obowiązujących na szczeblu krajowym: - ustawa o promocji zatrudnienia (Arbeitsförderungsgesetz), - ustawa o promocji rozwoju zawodowego (Aufstiegsfortbildungsförderungsgesetz), - ustawa o kształceniu zawodowym (Berufsbildungsgesetz), - Kodeks Rzemiosła (Handwerksordnung), - ustawa o federalnym wspieraniu dokształcania, (Bundesausbildungsförderungsgesetz) - ustawa o wspieraniu kształcenia na odległość (Fernunterrichtsschutzgesetz). Zgodnie z federalną ustawą o promocji zatrudnienia odpowiedzialność za promocję ciągłego kształcenia zawodowego ponosi Federalna Agencja Zatrudnienia (Bundesanstalt für Arbeit). Działania prowadzone zgodnie z ustawą o promocji zatrudnienia obejmują: dalsze kształcenie zawodowe czyli procedury oceny podtrzymania i rozszerzania wiedzy zawodowej osób posiadających już określony poziom wiedzy i doświadczenia zawodowego oraz zawodowe przyuczenie lub przekwalifikowanie skierowane do osób bezrobotnych nie posiadających odpowiednich kwalifikacji zawodowych. Kształcenie dorosłych jest elementem przeciwdziałania bezrobociu w Niemczech. Wśród niemieckich strategii przeciwdziałania bezrobociu wymienia się strategie oparte na aktywnej polityce kształcenia: Bieżące dopasowywanie struktury kwalifikacji podaży i popytu na siłę roboczą. Jej podstawowe narzędzia to propagowanie kształcenie ustawicznego oraz wzmacnianie roli dokształcania, przekwalifikowania i doskonalenia zawodowego. Długofalowe działania na rzecz dopasowania struktury kwalifikacji podaży i popytu na siłę roboczą. Podstawowymi narzędziami tej strategii są: wdrożenie zintegrowanego i zróżnicowanego systemu kształcenia zawodowego, rozwój różnych form kształcenia w zawodach związanych z sektorem usług oraz wspieranie autonomii instytucji prowadzących kształcenie, przekwalifikowanie się i doskonalenie zawodowe, ze szczególnym uwzględnieniem lokalnego zapotrzebowania na rynku pracy. W analizach podkreśla się, że realizacja omawianej strategii ma charakter ograniczony i w tym zakresie istnieje wiele do zrobienia. Zgodnie z ustawą o promocji rozwoju kariery zawodowej został utworzony nowy wszechstronny, ogólny system finansowania kształcenia skierowany na promocję w pracy. To oznacza, że jednostki, które wezmą udział w programach rozwoju zawodowego mają prawo do korzystania z państwowych funduszy. Celem jest wspieranie dalszego kształcenia zawodowego np. wykwalifikowani robotnicy mogą zostać mistrzami zawodu. Zgodnie z ustawą o kształceniu zawodowym i Kodeksem rzemiosła odpowiedzialność za egzaminowanie w podstawowym i ciągłym kształceniu zawodowym spoczywa na izbach rzemiosła i izbach handlu i przemysłu. Zasady finansowania kształcenia dorosłych wynikają z generalnej zasady współodpowiedzialności różnych podmiotów za tą dziedzinę, która jest przedmiotem działania instytucji publicznych, przemysłu, grup społecznych, instytucji zajmujących się kształceniem ciągłym. Koszty funkcjonowania systemu kształcenia dorosłych także są dzielone. Finansowanie poprzez sektor publiczny (władze lokalne, landy i rząd federalny a także Unię Europejską) dotyczy następujących dziedzin: finansowania instytucji edukacji ciągłej przez landy na mocy ich prawa oświatowego, finansowania centrów edukacji dorosłych przez władze lokalne,

13 12 BSiE grantów dla osób dorosłych starające się uzyskać kwalifikacje z zakresu szkoły w ramach uregulowań Federalnej ustawy o wspomaganiu kształcenia lub dokształcające się w ramach programów działających na zasadach określonych w ustawie o wspomaganiu rozwoju zawodowego, ciągłej edukacji dla zatrudnionych przez rząd federalny, landy i władze lokalne. Przemysł zapewnia znaczy udział w finansowaniu projektów, w ramach których ludzie mogą uzyskać oraz rozwinąć umiejętności i kwalifikacje zawodowe. Koncerny wydają znaczne fundusze na ciągłe kształcenie swojego personelu. Projekty dalszego kształcenia ukierunkowane na zaspokojenie potrzeb rynku pracy, skierowane specjalnie do bezrobotnych oraz projekty zmniejszające strach i ryzyko bezrobocia są finansowane z funduszu ubezpieczenia przeciw bezrobociu na zasadach określonych w ustawie o promocji zatrudnienia. Jako część wsparcia dla programu zatytułowanego Promocja kształcenia zawodowego szczególnie uzdolnionych młodych ludzi fundacja Stiftung Begabtenförderungswerk berufliche Bildung GmbH zapewnia granty dla wsparcia dalszej edukacji utalentowanych młodych (poniżej 25 roku życia), ludzi kończących kursy organizowane na zasadach określonych w ustawie o szkolnictwie zawodowym i Kodeksie rzemiosła. Zarówno rząd Federalny, jak i landy łożą na promocję dalszego kształcenia zawodowego według zasad określonych w ustawie o rozwoju zawodowym (np. z sumy 200 milionów DM w 1998 roku, rząd federalny zapłacił 78%, zaś landy 22%). Także osoby uczestniczące w różnego rodzaju kursach ponoszą część ich kosztów. Ich udział w kosztach może być w pewnym zakresie subsydiowany poprzez ulgi podatkowe i ochronę dla niżej zarabiających grup. Jednak np. od 30 do 50% kosztów kursów edukacji ogólnej Volkshochschulen jest pokrywanych z opłat uczestników. Różne instytucje i ugrupowania społeczne (kościoły, związki zawodowe) również ponoszą koszty prowadzonych przez siebie kursów. Z reguły zapewniają one uczestnikom większą możliwość udziału ponieważ określają opłaty na relatywnie niskim poziomie. Instytucje szkolnictwa wyższego zapewniające edukację ciągłą na poziomie akademickim pobierają opłaty od uczestników kursów. W Niemczech popularną placówką kształcenia na odległość jest "Telekolleg", który trwa dwa lata i otwiera drogę do studiów zawodowych. W tej szkole telewizja ma duże znaczenie, gdyż nadaje rytm pracy ucznia. W ramach różnych przedmiotów odbywa się codziennie jedna lekcja telewizyjna, na podstawie, której słuchacz powinien wykonać zadane prace. Zajęcia są prowadzone co dwa tygodnie, w sobotę, w 200 punktach konsultacyjnych. 2.4 SZWECJA Szwecja jest krajem o bogatych tradycjach kształcenia dorosłych, który podejmuje obecnie bodaj najdalej idące w Europie działania dla wzmocnienia tej dziedziny. Eksperci międzynarodowi bardzo wysoko cenili zakrojony na szeroką skalę wieloletni program rządowy służący temu celowi. W 2001 roku rząd przesłał do parlamentu rekomendację pt. Kształceniu dorosłych i przyszły rozwój edukacji dorosłych, w której określił cele i strategie. Szwedzki system edukacji dorosłych prowadzony jest głównie przez samorządy. W jego ramach funkcjonują także stowarzyszenia oświatowe i szkoły ludowe otrzymujące granty rządowe. W styczniu 2002 roku powstała Szwedzka Agencja Dokształcenia Elastycznego (Swedish Agency for Flexible Learning CFL), która ma promować użycie metod kształcenia na odległość i uzupełniać kształcenia prowadzone przez samorządy poprzez oferowanie analogicznych kursów prowadzonych innymi metodami.

14 BSiE 13 Ważnym etapem modyfikacji systemu kształcenia dorosłych był w Szwecji program rządowy. Pięcioletni program kształcenia dorosłych pod nazwą Kunskapslyftet uruchomiono w 1997 r. z udziałem wszystkich władz lokalnych odpowiadających za kształcenie dorosłych. Był on jednym z elementów strategii rządowej ukierunkowanej na zmniejszenie bezrobocia. Celem programu było podniesienie poziomu wiedzy w całym społeczeństwie i stworzenie w ten sposób osobom o niższym poziomie wykształcenia możliwości znalezienia pracy i kontynuowania nauki. Równocześnie Kunskapslyftet miał przyczynić się do zreformowania systemu kształcenia dorosłych. Dotyczył on czterech istotnych dziedzin odnowy edukacji i polityki zatrudnienia, bardziej sprawiedliwego podziału miejsc pracy i większej dynamiki rozwoju. Zadaniem powołanej przez parlament specjalnej komisji było przedstawienie propozycji celów dla programu Kunskapslyftet, ocena potrzeb dorosłych w zakresie kształcenia i doskonalenia zawodowego oraz przygotowanie zaleceń dotyczących podziału obowiązków i finansowania kształcenia dorosłych. Komisja miała również rozważyć środki, które przyczyniłyby się do podniesienia poziomu dydaktyki w ramach kształcenia dorosłych, oraz monitorować realizację Kunskapslyftet. Najważniejszą grupę odbiorców stanowią w pierwszej kolejności bezrobotne osoby dorosłe, które nie są w stanie ukończyć trzyletniego cyklu kształcenia w szkole średniej drugiego stopnia Kształcenie będzie instrumentem pozwalającym zwiększyć szanse znalezienia lub zmiany pracy. Program kształcenia dorosłych odciąża zatem politykę zatrudnienia, a równocześnie stwarza krajowym urzędom zatrudnienia i gminom szersze możliwości współpracy i wspólnego korzystania z dostępnych środków. Inicjatywa ta jest szczególnie istotna dla osób pracujących w tych sektorach, które odczuwają negatywne skutki złej koniunktury gospodarczej i zmian strukturalnych. Program miał przyczynić się do rozwoju i odnowy kształcenia dorosłych pod względem treści i metod nauczania, ułatwić przejście między różnymi szczeblami kształcenia i rodzajami szkół, oraz dostosować warunki przyjęć na kursy kształcenia dorosłych do możliwości uczestników W związku z tym, że za kształcenie dorosłych odpowiadają w coraz większej mierze władze lokalne, wprowadzone zostaną nowe formy współpracy między tymi władzami a krajowymi urzędami zatrudnienia i innymi instytucjami zajmującymi się rynkiem pracy. Za organizację i monitorowanie działań w programie Kunskapslyftet odpowiadała Krajowa Agencja Edukacji. Wnioski gmin o finansowanie projektów dotyczących kształcenia dorosłych na szczeblu średnim 2 stopnia składane są do Agencji, która decyduje o rozdziale funduszy. Dotacje państwa w ramach Kunskapslyftet rozdziela się według trzech kryteriów: - bezrobocie i poziom wykształcenia w każdej gminie; - kierunek i zakres gminnego programu dotyczącego kursów orientacji, kursów kształcenia ogólnego i kursów zawodowych; - jakość gminnego programu odnowy i rozwoju kształcenia dorosłych zgodnie ze wskazanym kierunkiem. Dotacje państwowe przekazuje się gminie w formie kwoty ryczałtowej. Gmina ma wykorzystać dotacje na osiągnięcie celów dotyczących kierunku, zakresu i jakości kształcenia, które określiła we wniosku. Władze lokalne odpowiadają za planowanie i realizację programów, przy czym mogą, zgodnie z własnym życzeniem, współpracować z innymi organami władz lokalnych lub placówkami kształcenia. Programy nauczania, kryteria oceny i wszystkie przepisy dotyczące prowadzonego przez gminy kształcenia dorosłych obowiązują również w przypadku zaangażowania innych partnerów; wymóg ten nie dotyczy jedynie kursów prowadzonych przez powszechne szkoły średnie.

15 14 BSiE Przewidziano szereg różnych rodzajów pomocy finansowej dla słuchaczy. Dla większości najkorzystniejszą formą jest specjalne stypendium, które zostało wprowadzone równocześnie z uruchomieniem programu kształcenia dorosłych. Stypendium było przeznaczone przede wszystkim dla osób bezrobotnych, które nie ukończyły trzyletniego cyklu kończącego się uzyskaniem średniego wykształcenia i które zamierzają kształcić się na szczeblu obowiązkowym lub szczeblu szkoły średniej drugiego stopnia. O takie stypendium mogły ubiegać się osoby w wieku od 25 do 55 lat. Stypendium przyznawano w kwocie równej zasiłkowi dla bezrobotnych, przez okres maksimum 12 miesięcy. Oprócz tego rodzaju stypendiów, pomoc przyznawana była również w formie specjalnych zasiłków na kształcenie dla bezrobotnych osób dorosłych (svuxa) i innych stypendiów na kształcenie. Program Kunskapslyftet był przedmiotem ewaluacji, która wykazała, że samorządy o mniejszym zaludnieniu i samorządy z wysokim poziomem bezrobocia bardziej efektywnie niż inne wykorzystały program. Ogólna ocena programu była bardzo pozytywna, zważywszy, że trzy czwarte osób, które skorzystały z pomocy w ramach programu podjęło dalszą naukę lub uzyskało pracę. Po zakończeniu programu w 2002 roku rząd zaoferował samorządom nowy państwowy grant przeznaczony na rozwój edukacji dorosłych. Suma ta zapewnia wsparcie dla samorządowych ośrodków prowadzących kształcenie dorosłych i 7000 ośrodków prywatnych. W roku 1998 r. rząd szwedzki uruchomił także program służący opracowaniu nowych metod kształcenia na odległość dla osób dorosłych, w oparciu o nowe technologie informacyjno-komunikacyjne. Powołano specjalny zespół, którego zadaniem było uruchomienie, przy pomocy dwóch krajowych szkół dla dorosłych, projektów mających na celu opracowanie nowych metod i promowanie elastycznych form organizacji kształcenia. Prace te są powiązane z działaniami wspierającymi rozwój łatwo dostępnych form kształcenia na odległość, prowadzonego przez gminne ośrodki kształcenia dorosłych, na szczeblu szkoły średniej niej drugiego stopnia Obecnie realizuje się szereg projektów dotyczących następujących zagadnień: - metodyka kształcenia dorosłych na odległość: bezpłatne szkolenia dla nauczycieli prowadzących gminne kursy kształcenia dorosłych na odległość; - katalog pomocy dydaktycznych do kształcenia na odległość, zawierający spis pomocy dostępnych na szczeblu lokalnym, które można by wykorzystać szerzej (na szczeblu krajowym), aby uniknąć dublowania i marnotrawstwa; w projekcie pracuje się także nad udoskonaleniem ogólnych narzędzi i usług pomocniczych, np. modeli elastycznej organizacji kształcenia, walidacji, poradnictwa zawodowego itp. - zaawansowane narzędzia do kształcenia na odległość, oparte na nowych technologiach informacyjno-komunikacyjnych (tzw. NTIC 4 ); przygotowywanie narzędzi na szczeblu krajowym, a następnie ich rozpowszechnianie na szczeblu lokalnym, co pozwala wypełnić luki, gdy na szczeblu lokalnym brakuje środków na inwestycje. - sieć lokalnych ośrodków kształcenia przewidziano tu m.in. przygotowywanie nowych metod współpracy między organizatorami kształcenia, a formalnym lub zewnętrznym systemem, w celu rozszerzenia dostępu do kształcenia dorosłych; - style kształcenia na odległość: aktualizacja modeli kursów kształcenia na odległość prowadzonych w różnych formach, zależnie od różnych stylów uczenia się słuchaczy; współpraca między naukowcami badającymi zagadnienia dydaktyczne, a ekspertami zajmującymi się technologią, w celu opracowania strategii zindywidualizowanego kształcenia; 4 Ang. NTIC New technologies of information and communication.

16 BSiE 15 - kursy językowe dla młodzieży niesłyszącej: przygotowywanie i prowadzenie kursów języka szwedzkiego i angielskiego w ramach kształcenia na odległość; - przygotowywanie ogólnodostępnej informacji: dostęp za pośrednictwem Internetu do informacji dotyczących wszystkich projektów w programie pilotażowym oraz do wykazu krajowych pomocy dydaktycznych stosowanych w kształceniu na odległość. 2.5 WIELKA BRYTANIA Sektor kształcenia nadobowiązkowego został zreformowany w Anglii i Walii w 1992 r. Zgodnie z ustawą o kształceniu nadobowiązkowym i wyższym odpowiedzialność za zapewnienie wybranych typów edukacji nadobowiązkowej została przesunięta z lokalnej władzy oświatowej (LEA) do nowej instytucji Further Education Funding Counsil for England. Kształcenie nadobowiązkowe, kształcenie wyższe, edukacja dorosłych i szkolenia ustawiczne są zaliczane do kształcenia nadobowiązkowego. Kształcenie nadobowiązkowe jest prowadzone w Sixth Forms Colleges oraz w placówkach kształcenia nadobowiązkowego podlegających Further Education Regulations. Ustawa z 1992 roku o kształceniu nadobowiązkowym i wyższym określa kształcenie nadobowiązkowe jako kształcenie w pełnym lub niepełnym wymiarze godzin, adresowane do osób nie objętych obowiązkiem szkolnym (16 lat), zaspokajające potrzeby kształcenia zawodowego, społecznego, fizycznego, oraz kształcenia do rekreacji. Po wejściu w życie ustawy z 1992 roku placówki kształcenia nadobowiązkowego są głównie finansowane przez rząd centralny za pośrednictwem Rady Finansowania Edukacji Nadobowiązkowej (FEFC) odpowiednio dla Anglii i Walii. Każda placówka kształcenia ponadpodstawowego otrzymuje roczną subwencję globalną. Placówki te mogą dysponować dodatkowymi przychodami pochodzącymi z opłat wpisowych lub komercjalizacji swych usług. Przez FEFC finansowane są także: zajęcia przygotowujące do otrzymania kwalifikacji zawodowych, zajęcia przygotowujące do egzaminów GCSE lub świadectwa ogólnego kształcenia na poziomie zaawansowanym lub też egzaminów uzupełniających. Dotyczy to: zajęć podstawowych z języka angielskiego lub matematyki, zajęć z języka angielskiego jako języka obcego; zajęć z języka walijskiego lub jego podstaw w Walii, zajęć rozwijających indywidualne umiejętności komunikowania i usamodzielniania dla uczniów mających problemy w nauce. Zajęcia te wyposażają ucznia w kompetencje niezbędne do uczestnictwa w jednej z ww. form zajęć. Placówki szkolnictwa wyższego są także w znacznej części finansowane przez FEFC oraz z opłat wpisowych. Niektóre badania naukowe są finansowane przez siedem rad badawczych. Zaleca się, aby placówki poszukiwały dodatkowych środków finansowych, pozyskując sponsorów, realizując zlecone prace badawcze dla przedsiębiorstw handlowych lub przemysłowych, komercjalizując swe usługi. Największą instytucją edukacji na odległość, liczącą ponad 100 tysięcy studentów, jest Open University. Uniwersytet utworzono w 1969 roku z inicjatywy rządu, a nawet osobiście premiera. To wspomagane kształcenie otwarte sprzyja procesowi skutecznego uczenia się na poziomie podstawowym i podyplomowym. Średni wiek studenta wynosi 32 lata; 75% z nich to osoby pracujące. Uniwersytet reprezentuje taki sam poziom nauczania jak studia dzienne. Wiedza słuchaczy jest często sprawdzana, dlatego nie ma wątpliwości co do "jakości" wydawanych dyplomów. Największa uczelnia kształcenia na dystans naucza również cudzoziemców; posiada filie w różnych częściach świata, np. Tajlandii, Sri Lance, Wenezueli. Jest utrzymywana głównie przez państwo, a tylko 18% wpływów pochodzi od słuchaczy. Uniwersytety na odległość stworzyły dogodną możliwość studiowania bez przerywania pracy zawo-

17 16 BSiE dowej; w wolniejszym tempie, z połową wymiaru godzin nauki można uzyskać tą drogą pełne wykształcenie akademickie. Rady Finansowania decydując o wysokości finansowania biorą pod uwagę przewidywaną liczbę studentów i uczniów. W Wielkiej Brytanii zaczyna zacierać się różnica między nadobowiązkowymi zajęciami oferowani przez szkoły średnie oraz placówkami kształcenia nadobowiązkowego. Tradycyjnie młodzi ludzie pozostawali w szkole średniej lub przechodzili do Sixth Form College, aby kontynuować naukę ogólną lub do placówek kształcenia nadobowiązkowego, aby uczyć się zawodu. Od pewnego czasu wiele placówek kształcenia nadobowiązkowego oferuje młodym ludziom powyżej 16 roku życia kształcenie ogólne i zawodowe, natomiast szkoły średnie są zachęcane do prowadzenia zarówno zajęć ogólnych, jak i zawodowych. Młodzież nawet ta, która nie podjęła pracy zawodowej coraz częściej wybiera pozaszkolne formy kształcenia (proporcja młodzieży w wieku 16 lat wśród uczestników w ciągu pięciu lat wzarosła z 65% do 80% w 1992/93). O ile szkoły oferują kształcenie nadobowiązkowe tylko w pełnym wymiarze godzin, o tyle placówki kształcenia nadobowiązkowego prowadzą zajęcia w pełnym lub niepełnym wymiarze godzin, mając na uwadze młodych ludzi, którzy już pracują. Zajęcia w niepełnym wymiarze godzin są oferowane tym osobom, które mogą uczyć się w ciągu dnia i wieczorem, są one zwykle rozłożone na cały rok szkolny. Całodzienne zajęcia prowadzone są dla osób pracujących, które uczestniczą w kształceniu przemiennym jeden lub dwa razy w tygodniu. Zajęcia rozłożone na dłuższe okresy dotyczą pracowników, którzy mają prawo do jednego lub kilku urlopów szkoleniowych w ciągu roku. Trwają one zwykle 19 dni w roku szkolnym. Federacja Brytyjskiego Przemysłu (Conferation of British Industry CBI) aktywnie promuje uzyskiwanie tzw. Krajowych Kwalifikacji Zawodowych (NTQs) uznając to za środek podnoszenia poziomu kompetencji siły roboczej w Wielkiej Brytanii. Są one przeznaczone dla młodych ludzi, którzy nie kontynuują nauki w pełnym wymiarze godzin. Przyznaje się je uczniom, którzy pozytywnie ukończyli program oferowany zgodnie z kompetencjami określonymi centralnie. Kompetencje definiuje się jako zdolność jednoczesnego posługiwania się umiejętnościami i wiedzą. Ważnym programem szkolenia zawodowego młodych ludzi jest program Youth Training (YT). Odpowiedzialność za zarządzanie tym programem Ministerstwo Zatrudnienia przekazało Radom Kształcenia i Przedsiębiorczości. Program zmierza do zapewnienia szkolenia zawodowego uczniom, którzy opuścili szkołę przed 18 rokiem życia, nie pobierają nauki w pełnym zakresie i nie są zatrudnieni. Jednak młodzi ludzie w wieku lat mają również dostęp do programu, nawet jeśli nie pracują. Program zapewnia szkolenie zawodowe i w pewnym stopniu ogólne, zarówno w zakładzie pracy, jak i w centrach szkoleniowych, oraz umożliwia nabycie doświadczenia praktycznego. Program pozwala uczestnikom nabywać określony poziom kwalifikacji z zakresu Krajowych Kwalifikacji Zawodowych (NVQs). Szkolenie młodzieży odbywa się na podstawie kontraktów zawieranych przez Rady Kształcenia i Przedsiębiorczości z firmami prowadzącymi szkolenia (wśród których są prywatni pracodawcy i placówki kształcenia nadobowiązkowego) i dotyczą zdobycia określonego poziomu kwalifikacji NVQs. Rady Kształcenia i Zatrudnienia mają możliwość opracowania i dostarczenia różnych modeli kształcenia i szkolenia. Poziom finansowania kształcenia YT jest przedmiotem negocjacji między TEC i placówką szkoleniową. Brane są pod uwagę takie czynniki, jak potrzeby uczestników szkolenia, podaż kwalifikacji oraz lokalne zapotrzebowanie. Wysokość dotacji dla placówki szkolenia określają lokalne uzgodnienia, lecz zwykle zależy on od czasu trwania (w tygodniach) szkolenia i rodzaju uzyskiwanych kwalifikacji.