SYTUACJA INSTYTUCJI RYNKU PRACY

Transkrypt

1 1 SYTUACJA INSTYTUCJI RYNKU PRACY POWIATU RZESZOWSKIEGO W KONTEKŚCIE UWARUNKOWAŃ SPOŁECZNO - GOSPODARCZYCH

2 2 Spis treści: Wprowadzenie... 3 Tło i główne założenia projektu Podkarpacki Portal Pracy... 3 Cel powstania i charakter raportu... 4 Struktura raportu... 5 I. Charakterystyka lokalnego rynku pracy w kontekście uwarunkowań społeczno - gospodarczych Uwarunkowania powiatowego rynku pracy Krótka charakterystyka społeczno-gospodarcza powiatu Powiat w liczbach podstawowe dane statystyczne Sytuacja powiatowego rynku pracy w opinii ekspertów II. Diagnoza sytuacji instytucji rynku pracy działających w powiecie Instytucje rynku pracy w statystykach Charakterystyka najistotniejszych instytucji rynku pracy powiatu Powiatowy Urząd Pracy w Rzeszowie Zakład Doskonalenia Zawodowego w Rzeszowie OHP Komenda w Rzeszowie K&K SELEKT w Rzeszowie Towarzystwo Altum, Programy Społeczno-Gospodarcze w Rzeszowie Stowarzyszenie B Regionalne Towarzystwo Rolno-Przemysłowe Dolina Strugu w Błażowej Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. w Rzeszowie Stowarzyszenie Promocji Przedsiębiorczości w Rzeszowie Spółdzielnia Pracy Oświata w Rzeszowie Centrum Kształcenia Praktycznego w Rzeszowie Stowarzyszenie na Rzecz Kobiet Victoria w Rzeszowie Biuro Karier Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania Uwarunkowania funkcjonowania instytucji rynku pracy w opinii ich przedstawicieli Spis źródeł... 43

3 3 WPROWADZENIE Niniejszy raport powstał w wyniku analizy danych zastanych oraz serii wywiadów pogłębionych przeprowadzanych w poszczególnych powiatach Podkarpacia z lokalnymi ekspertami rynku pracy oraz przedstawicielami instytucji rynku pracy. Całość prac podjętych nad zebraniem informacji i przygotowaniem niniejszego raportu stanowiła element realizowanego przez Centrum Doradztwa Strategicznego s.c. (CDS) projektu pn. Podkarpacki Portal Pracy, który współfinansowany jest ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Tło i główne założenia projektu Podkarpacki Portal Pracy Idea projektu Podkarpacki Portal Pracy powstała w oparciu o wcześniejsze doświadczenia Centrum Doradztwa Strategicznego zdobyte podczas realizacji na terenie województwa podkarpackiego projektów: Matryca Kurcmana nowy instrument rynku pracy oraz Indeks Gotowości Rynkowej - nowy instrument monitorujący szansę na pracę absolwentów ponadgimnazjalnych szkół zawodowych województwa podkarpackiego (IGR)". Z doświadczeń tych wynikało, że poziom upowszechnienia informacji nt. usług rynku pracy i oferujących je instytucji jest w województwie podkarpackim zdecydowanie niewystarczający. W odpowiedzi na zdiagnozowane w ten sposób potrzeby powstała koncepcja projektu Podkarpacki Portal Pracy, którego główny cel stanowi zapewnienie osobom pozostającym bez zatrudnienia jak i poszukującym pracy całościowej i łatwo dostępnej informacji o usługach rynku pracy na poziomie regionalnym oraz powiatowym. Informacja ta zgromadzona i udostępniona będzie w formie ogólnodostępnego, regionalnego portalu internetowego zamieszczonego pod adresem (Warto w tym miejscu zaznaczyć, iż w momencie powstawania niniejszego raportu Podkarpacki Portal Pracy stanowił już gotowe narzędzie, uruchomione i powszechnie dostępne od połowy kwietnia 2009 r.) Całość projektu składa się z czterech głównych etapów, a bieżący raport jest efektem prac podjętych w ramach etapu II: diagnostyczno-analitycznego. Etapy i główne zadania Termin realizacji Etap I przygotowawczy sierpień listopad 2008 r. Etap II diagnostyczno analityczny wrzesień 2008 kwiecień 2009 Etap III budowa powiatowych systemów informacji o usługach i instrumentach rynku pracy Etap IV uruchomienie, upowszechnienie i promocja Podkarpackiego Portalu Pracy kwiecień sierpień 2009 kwiecień 2009 luty 2010

4 4 Cel powstania i charakter raportu Celem powstania raportu jest diagnoza sytuacji instytucji rynku pracy powiatu rzeszowskiego w kontekście społeczno-gospodarczej specyfiki powiatu, w tym w szczególności lokalnego rynku pracy. W ramach prac związanych z prowadzeniem badań w poszczególnych powiatach Podkarpacia, starano się również określić (w drodze indywidualnych wywiadów) jak powinien zostać skonstruowany Podkarpacki Portal Pracy, aby był narzędziem przydatnym i użytecznym dla podkarpackich instytucji rynku pracy. Do opracowania wszystkich raportów dla 21 podkarpackich powiatów 1 posłużyły informacje, których pozyskanie opierało się o wykorzystanie czterech podstawowych sposobów gromadzenia danych, do których należały: analiza źródeł zastanych (w tym m.in. informacji pochodzących z Banku Danych Regionalnych GUS, Urzędu Statystycznego w Rzeszowie, Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Rzeszowie oraz zasobów internetowych, w tym stron internetowych Starostw Powiatowych, Powiatowych Urzędów Pracy, Urzędów Miast i Gmin oraz poszczególnych instytucji rynku pracy) 2 ; indywidualne wywiady pogłębione (IDI) przeprowadzone z 42 lokalnymi ekspertami rynku pracy po dwa wywiady w powiecie 3 ; indywidualne wywiady pogłębione (IDI) przeprowadzone z 85 przedstawicielami podkarpackich instytucji rynku pracy 4 ; kontakt owy/telefoniczny z instytucjami rynku pracy w celu uzyskania informacji o działalności instytucji, niedostępnej w zasobach internetowych. Podobny, choć mniej skoncentrowany na instytucjach rynku pracy, system gromadzenia danych zastosowano również w jednym ze zrealizowanych przez Centrum Doradztwa Strategicznego projektów pn. Indeks Gotowości Rynkowej. Jednym z czterech elementów tego projektu były badania podkarpackich instytucji rynku pracy, które uzupełniały obraz uzyskany na podstawie badań trzech obszarów: uczniów ponadgimnazjalnych szkół 1 Doświadczenie Centrum Doradztwa Strategicznego pokazały, iż sensownym jest zastosowanie podejścia, w którym powiaty grodzkie, pomimo tego że administracyjnie stanowią odrębne jednostki, analizowane są łącznie z okalającymi je powiatami ziemskimi. Tylko bowiem w takim, komplementarnym ujęciu, uwidacznia się specyfika badanego obszaru, a potraktowanie wspomnianych powiatów ziemskich jako autonomiczne i niezależne od miejskiego centrum jednostki, byłoby zbyt dużym uproszeniem ich skomplikowanej sytuacji i mogłoby przełożyć się w efekcie na nieodpowiadające rzeczywistości wyniki i wnioski. 2 Szczegółowy wykaz wykorzystanych źródeł znajduje się w Spisie źródeł zamieszczonym na końcu niniejszego Raportu. 3 Wywiady te przeprowadzane były w okresie październik - listopad 2008 roku, zanim kryzys dotknął bezpośrednio polski rynek i gospodarkę. W związku z tym obraz poszczególnych powiatów mógł ulec od tego czasu pewnym zmianom. 4 Wywiady te przeprowadzane były od grudnia 2008 roku do marca 2009 roku, czyli w okresie, w którym kryzys gospodarczy pojawił się w Polsce. Rynki powiatów bardziej wrażliwe na kryzys ulegały wówczas intensywnym zmianom, informacje zatem pochodzące z wywiadów mogą dotyczyć specyficznego momentu w rozwoju lokalnego rynku.

5 5 zawodowych, pracodawców (w tym analizy ofert pracy) oraz ponadgimnazjalnych szkół zawodowych. W związku z tym, że głównym obiektem zainteresowania we wspomnianym projekcie były szanse na pracę absolwentów podkarpackich ponadgimnazjalnych szkół zawodowych, analiza instytucji rynku pracy koncentrowała się w dużej mierze na działaniach skierowanych do młodych ludzi. Niniejszy raport ujmuje sytuację instytucji rynku pracy w szerszym zakresie działalności oraz zakorzenia ją w specyficznej sytuacji społeczno-gospodarczej powiatu. Informacja uzyskiwana od przedstawicieli instytucji rynku pracy jest również głębsza, bowiem oprócz wywiadów z lokalnymi ekspertami przeprowadzono również rozmowy z przedstawicielami instytucji rynku pracy, pozyskując także bardziej dogłębną, jakościową informację w bezpośrednim kontakcie mailowym i telefonicznym. Podstawowa różnica pomiędzy analizami przeprowadzonymi w ramach tych dwóch projektów ( Podkarpacki Portal Pracy oraz Indeks Gotowości Rynkowej ) tkwi jednakże w celu w jakim one powstały. Raport z badań instytucji rynku pracy przeprowadzonych w ramach projektu Indeks Gotowości Rynkowej dotyczył wszystkich 21 powiatów Podkarpacia 5 razem, zawierał ilościowe ujęcie najważniejszych wymiarów analizy sytuacji instytucji rynku pracy, spięte w syntetyczny wskaźnik tzw. wskaźnik PIRP (wskaźnik potencjału instytucji rynku pracy) Jego celem głównym było zatem sprowadzenie zgromadzonych informacji do formy umożliwiającej porównanie poszczególnych powiatów na podstawie wystandaryzowanych kryteriów i niejako porangowanie ich według wpływu na sytuację absolwentów ponadgimnazjalnych szkół zawodowych. Niniejszy raport nastawiony jest natomiast na jakościową diagnozę oraz opis sytuacji instytucji rynku pracy i w przeciwieństwie do wspomnianych wyżej badań, celem nie jest tu standaryzacja i dokonywanie porównań między powiatami, a uchwycenie specyfiki powiatu i funkcjonujących w nim instytucji rynku pracy oraz wyróżników lokalnego rynku pracy i warunków w jakich instytucje te prowadzą swoją działalność. Wszystkie 21 raportów umieszczonych zostało na Podkarpackim Portalu Pracy, a zdobyte tą drogą informacje w dużym stopniu ukierunkowały proces tworzenia Portalu. Struktura raportu Raport składa się z dwóch głównych części: diagnozy ogólnej sytuacji rynku pracy w powiecie oraz opisu specyfiki funkcjonujących w nim instytucji rynku pracy. Obie te części składają się z rozdziałów bazujących na zróżnicowanych źródłach danych i ukazujących poszczególne aspekty zaobserwowanej sytuacji. Szczegółową strukturę raportu prezentuje poniższy schemat. 5 Liczba 21 powiatów dotyczy powiatów ziemskich, traktowanych łącznie z nakładającymi się na nie powiatami grodzkimi zgodnie z uzasadnieniem zawartym w przypisie nr 1.

6 6 Schemat 1. Struktura raportu. Źródło: Opracowanie własne.

7 7 Poniżej wskazano kształt poszczególnych rozdziałów wchodzących w skład raportu. Pierwsza część raportu pn. Charakterystyka lokalnego rynku pracy w kontekście uwarunkowań społeczno gospodarczych prezentuje rozbudowany obraz powiatu wyłaniający się zarówno z podstawowych statystyk stanowiących wskaźniki sytuacji społeczno-gospodarczej obszaru jaki i opinii ekspertów na temat sytuacji powiatowego rynku pracy. W przypadku rozdziału 1.1. Uwarunkowania powiatowego rynku pracy główne źródło danych stanowi Bank Danych Regionalnych Głównego Urzędu Statystycznego, publikacje Głównego Urzędu Statystycznego, analizy przeprowadzone przez Wojewódzki Urząd Pracy w Rzeszowie oraz strategiczne dokumenty rozwoju poszczególnych powiatów. Treści zawarte w tym rozdziale prezentują: dane fizyczne (m.in. umiejscowienie, powierzchnia), dane demograficzne (m.in. liczba ludności, gęstość zaludnienia, współczynnik feminizacji, przyrost naturalny, saldo migracji, struktura wieku mieszkańców), dane społeczne (m.in. struktura wykształcenia mieszkańców, aktywność obywatelska) oraz dane gospodarcze (m.in. struktura zatrudnienia, struktura podmiotów gospodarki narodowej, najważniejsi pracodawcy powiatu, stopa bezrobocia, struktura osób bezrobotnych ze względu na wiek, płeć, wykształcenie, długość czasu pozostawania bez pracy) itp. Dane statystyczne stanowią jednakże w tej części jedynie bazę do stworzenia swoistego skróconego profilu powiatu, który zawarty został w podrozdziale Krótka charakterystyka społeczno-gospodarcza powiatu. W celu stworzenia możliwości szybkiego zestawienia profili poszczególnych powiatów, najważniejsze dane statystyczne ujęto w formie tabeli pełniącej rolę metryczki powiatu. Stanowi ona część niniejszego raportu pn. Powiat w liczbach podstawowe dane statystyczne. Z kolei rozdział 1.2. Sytuacja powiatowego rynku pracy w opinii ekspertów zawiera podsumowanie wywiadów pogłębionych przeprowadzonych z lokalnymi przedstawicielami rynku pracy i ma na celu uzupełnienie obrazu powiatu wyłaniającego się z danych statystycznych o opinie osób posiadających wiedzę ekspercką, zakorzenionych w lokalnym rynku, co pozwoliło uzyskać dostęp do informacji wykraczającej poza możliwości ujęcia statystycznego. Zrealizowane w tym celu wywiady obejmowały pięć głównych grup zagadnień takich jak: powiatowy rynek i gospodarka lokalna (aktualna sytuacja, punkty zwrotne i zmiany zachodzące na przestrzeni lat, silne i słabe strony, bariery rozwoju, wyróżniki powiatu, dominujące branże); potencjał zatrudnienia i poziom przedsiębiorczości mieszkańców (trendy w strukturze zatrudnienia, rola migracji zarobkowych, występowanie szarej strefy i in.); bezrobocie (grupy osób w najtrudniejszej sytuacji na lokalnym rynku pracy, typy kierowanych do nich działań, poziom motywacji osób pozostających bez pracy); kluczowe instytucje rynku pracy i doświadczenia współpracy (wskazanie instytucji najbardziej dostrzegalnych na powiatowym rynku, ich rola i pełnione funkcje,

8 8 współpraca międzyinstytucjonalna w powiecie doświadczenia i domeny podejmowania wspólnych działań); oferta usług rynku pracy w powiecie (trwałość rezultatów poszczególnych usług i instrumentów, identyfikacja braków w dostępnej ofercie, rola funduszy europejskich w działalności instytucji, adekwatność oferty w stosunku do potrzeb). Druga część niniejszego raportu pn. Diagnoza sytuacji instytucji rynku pracy działających w powiecie koncentruje się na opisie sytuacji i działalności powiatowych instytucji rynku pracy. W tym miejscu warto zwrócić uwagę na przyjętą w niniejszym opracowaniu definicję instytucji rynku pracy. Podstawowe kryterium rozumienia instytucji rynku pracy stanowi definicja przyjęta w Ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy 6. Ponadto, do listy instytucji szkoleniowych (ujętych w ogólnopolskim Rejestrze Instytucji Szkoleniowych) dodano Zakłady Doskonalenia Zawodowego (Ośrodki Kształcenia Zawodowego), Centra Kształcenia Praktycznego, Centra Kształcenia Ustawicznego oraz Cechy Rzemiosł Różnych, które wprawdzie w zestawieniu tym nie figurowały, ale są niezwykle istotne dla powiatowych rynków szkoleń i pełnią w tym zakresie rolę właściwą dla instytucji rynku pracy. Zakres instytucji rynku pracy poszerzono również o instytucje i organizacje pozarządowe wpływające na rynek pracy, a nie figurujące w poszczególnych wykazach, a także Ośrodki Pomocy Społecznej i Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie, ze względu na zakres prowadzonej działalności oraz kontakt z osobami dotkniętymi problemem bezrobocia, do których przede wszystkim adresowany jest tworzony Portal. Ponadto, instytucje te w dobie funduszy europejskich często realizują projekty wykraczające poza ustawową działalność, przez co w rosnącym stopniu wpływają na lokalne rynki pracy. Rozdział 2.1. Instytucje rynku pracy w statystykach stanowi wstępny, ogólny ogląd liczby i rodzajów występujących w powiecie instytucji. Poszczególne powszechnie dostępne zestawienia/rejestry instytucji zweryfikowano w oparciu o wiedzę lokalnych ekspertów, którzy wskazywali najaktywniejsze w powiecie organizacje oraz poprzez kontakt bezpośredni z poszczególnymi organizacjami. Ze wskazanymi przez ekspertów najaktywniejszymi instytucjami rynku pracy nawiązano bezpośredni kontakt mailowy w celu uzyskania informacji dotyczących podejmowanej przez nie działalności. Uzyskane w ten sposób dane, rozbudowane o informacje pochodzące ze źródeł internetowych oraz wywiadów z przedstawicielami instytucji, posłużyły do stworzenia charakterystyki kluczowych w powiecie instytucji rynku pracy zawartej w rozdziale 2.2. Z kolei ostatni rozdział raportu (rozdział 2.3.), dotyczący uwarunkowań funkcjonowania instytucji rynku pracy w powiecie, jest bezpośrednim efektem wywiadów przeprowadzonych 6 Dz.U Nr 99 poz Do instytucji rynku pracy zgodnie z artykułem 6 ustawy zalicza się; 1) publiczne służby zatrudnienia; 2) Ochotnicze Hufce Pracy; 3) agencje zatrudnienia; 4) instytucje szkoleniowe; 5) instytucje dialogu społecznego; 6) instytucje partnerstwa lokalnego.

9 9 z przedstawicielami instytucji rynku pracy województwa podkarpackiego. Ukazuje on działalność instytucji w kontekście wewnętrznych i zewnętrznych uwarunkowań ich funkcjonowania. Wywiady te obejmowały następujące zagadnienia: zakres działalności instytucji (podstawowy obszar działalności, grupa odbiorców usług proponowanych przez instytucję, przemiany zachodzące w działalności instytucji na przestrzeni lat, realizowane przedsięwzięcia nowatorskie); wewnętrzne i zewnętrzne uwarunkowania działalności (identyfikacja problemów w sferze zasobów, dostępność informacji nt. powiatowego rynku pracy, planowanie działań, czynniki sprzyjające i hamujące rozwój instytucji, główne źródła finansowania działalności, występowanie zjawiska konkurencji); współpraca międzyinstytucjonalna (w instytucji objętej wywiadem oraz obserwowalna w powiecie, idealny model współpracy); oczekiwania względem Podkarpackiego Portalu Pracy (najbardziej użyteczne funkcje, dodatkowe elementy jakie mogłyby być przydatne w pracy instytucji).

10 10 I. CHARAKTERYSTYKA LOKALNEGO RYNKU PRACY W KONTEKŚCIE UWARUNKOWAŃ SPOŁECZNO - GOSPODARCZYCH 1.1.Uwarunkowania powiatowego rynku pracy Krótka charakterystyka społeczno-gospodarcza powiatu Powiat rzeszowski położony jest w centralnej części województwa podkarpackiego. Został utworzony w 1999 r. w ramach reformy administracyjnej. Siedzibą powiatu jest Rzeszów miasto na prawach powiatu (powiat grodzki) i jednocześnie stolica województwa podkarpackiego. Wydłużony kształt powiatu rzeszowskiego powoduje, że graniczy on z wieloma powiatami ościennymi, należą do nich powiaty: kolbuszowski, ropczyckosędziszowski, strzyżowski, brzozowski od strony wschodniej oraz przemyski, przeworski, łańcucki, leżajski, od strony zachodniej i niżański od północy. Powiat rzeszowski ziemski zajmuje powierzchnię 1206 km², grodzki natomiast 68 km². W sumie zajmują one 7% powierzchni województwa 7. Spośród 21 powiatów ziemskich większe od powiatu rzeszowskiego są jedynie powiaty lubaczowski, przemyski i sanocki. 7 Dane dotyczące powierzchni powiatów zostały zaczerpnięte z raportu GUS Powiaty w Polsce 2007.

11 11 Mapa 1. Powiat rzeszowski ziemski i grodzki na tle województwa podkarpackiego. Źródło: Opracowanie własne. W skład powiatu ziemskiego wchodzi 14 gmin: 1 miejska (Dynów), 4 miejsko-wiejskie (Błażowa, Głogów Młp., Sokołów Młp., Tyczyn) oraz 9 wiejskich (Boguchwała, Chmielnik, Dynów, Hyżne, Kamień, Krasne, Lubenia, Świlcza, Trzebownisko). Rzeszów pełni funkcję głównego ośrodka przemysłowego, handlowo-usługowego, akademickiego i kulturalnego południowo-wschodniej Polski. Charakteryzuje się silnie rozbudowaną okołomiejską siecią osadniczą, która wyróżniona została jako Rzeszowski Obszar Metropolitalny (ROM). Zajmuje on powierzchnię km² (co stanowi 24,2% obszaru całego województwa) i oprócz Rzeszowa obejmuje przyległe do niego powiaty ziemskie: łańcucki, kolbuszowski, ropczyckosędziszowski, a także powiat dębicki. 8 Jest to faktyczny zasięg oddziaływania Rzeszowa i nie powinien zatem dziwić fakt, że powiat rzeszowski jest najbardziej zaludnionym obszarem w województwie. Na koniec 2007 r. oba powiaty zamieszkiwało osób, przy czym większa liczba osób to mieszkańcy terenów powiatu ziemskiego ( osób) 9. Powiat ziemski charakteryzuje bardzo niski wskaźnik urbanizacji (ok. 11,8%) będący rezultatem wyodrębnienia Rzeszowa jako miasta na prawach powiatu. Niski wskaźnik urbanizacji dotyczy jednak całego województwa, wynosi on bowiem 40,6%, podczas gdy wskaźnik dla 8 Dane te zostały przedstawione w oparciu o stronę 9 Dane dotyczące liczby ludności oraz gęstości zaludnienia zaczerpnięte zostały z Biuletynu statystycznego województwa podkarpackiego, I kwartał 2008 r.

12 12 Polski jest o ponad 20 procent wyższy i wynosi 61,2%. 10 Rzeszów przoduje pod względem gęstości zaludnienia, na koniec 2007 r. wynosiła ona osób na km² i jest dużo wyższa niż średnia dla województwa (118 osób na km²). W powiecie ziemskim gęstość zaludnienia wynosi 141 osób na km², co plasuje go na 4 miejscu wśród innych powiatów ziemskich Podkarpacia (najgęściej zaludniony jest sąsiedni powiat łańcucki osób na km², najmniej powiat bieszczadzki tylko 19 osób na km²). Współczynnik feminizacji, czyli liczba kobiet przypadających na 100 mężczyzn, jest wyższy w Rzeszowie i wynosi 112, w powiecie ziemskim wynosi 104, natomiast w województwie 105. Jest to odzwierciedlenie zjawiska polegającego na tym, że obszary miejskie z reguły charakteryzuje wyższy odsetek kobiet, co z kolei wiąże się z większą ich mobilnością i skłonnością do osiedlania się w miastach. Ludność powiatu rzeszowskiego, podobnie jak ludność całego województwa, cechuje wysoki poziom przyrostu naturalnego. Choć w I kwartale 2008 r. zauważyć można wyraźny jego spadek, to na koniec 2007 r. wskaźnik ten był jednym z wyższych w województwie i dla powiatu grodzkiego wynosił 2,5 (w przeliczeniu na 1000 mieszkańców), natomiast w powiecie ziemskim 1,8. Oba powiaty wyprzedziły województwo, gdzie wskaźnik ten ukształtował się na poziomie 1,5 11. Na koniec I kwartału 2008 r. przyrost naturalny drastycznie zmalał. W ziemskiej części powiatu liczba zgonów przewyższyła liczbę urodzeń, stąd ujemna wartość wskaźnika -0,3. W Rzeszowie jednak nadal mamy do czynienia z dodatnim wskaźnikiem, który wynosi 1,3, podczas gdy w województwie jest to 0,3. Niż demograficzny dotyka zatem całego województwa (podobnie jak i całej Polski) - najniższy wskaźnik urodzeń odnotowano w powiecie stalowowolskim -2,5, najwyższy zaś w powiecie mieleckim 1,7. 12 Kolejnym czynnikiem mającym wpływ na stan zaludnienia powiatu rzeszowskiego są migracje ludności. Również w tym przypadku widzimy znaczne różnice pomiędzy powiatem grodzkim i ziemskim. W tym drugim począwszy od 2000 r. saldo migracji zyskuje wartość dodatnią, co oznacza, że więcej osób zameldowało się na terenie powiatu niż go opuściło. Wyjątkiem jest 2007 r., kiedy to saldo wyniosło -58 osób. Nie jest to jednak najniższa wartość w regionie. Znacznie niższą osiągnęły wówczas np. powiat stalowowolski -521, jasielski -302, lubaczowski Powiat rzeszowski uplasował się wówczas na 5 miejscu wśród powiatów o najwyższej wartości salda. Na koniec marca 2008 r. saldo migracji znowu jest dodatnie i równocześnie najwyższe w województwie - wynosi 208 osób. Poza powiatem rzeszowskim wyłącznie jeden podkarpacki powiat może pochwalić się dodatnim saldem migracji w latach i jest to powiat krośnieński. Co ciekawe, że w powiecie rzeszowskim grodzkim mamy do czynienia z dokładnie odwrotną sytuacją, a więc saldo migracji od 2000 r. jest 10 Raport US w Rzeszowie Stan, ruch naturalny i migracje ludności w województwie podkarpackim w 2007 roku. 11 Raport GUS Biuletyn statystyczny województwa podkarpackiego I kwartał 2008 r. 12 Dane na koniec I kwartału pochodzą z Biuletynu statystycznego województwa podkarpackiego, rok X, II kwartał 2008 r.

13 13 ujemne, w 2007 r. osiąga wartość dodatnią (517 osób), aby w I kwartale 2008 r. znowu spaść poniżej zera (-92 osoby) 13. Struktura wieku mieszkańców powiatu rzeszowskiego ziemskiego nie odbiega znacznie od struktury typowej dla całego województwa. Wskaźnik obciążenia demograficznego (czyli liczba osób w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym) jest jednak wyższy niż w województwie i na koniec 2007 r. wynosi 62,6 (dla województwa 58,5). Wskaźnik obciążenia demograficznego dla Rzeszowa jest z kolei najniższy w regionie i na koniec 2007 r. wyniósł 49,4. Strukturę wieku ludności obu powiatów przedstawia poniższy wykres. 14 Wykres 1. Struktura wieku ludności powiatu rzeszowskiego grodzkiego i ziemskiego (stan na 31.XII.2007 r.). Źródło: GUS Biuletyn statystyczny województwa podkarpackiego I kwartał 2008 r. Dane dotyczące struktury wykształcenia dostępne są jedynie w Narodowym Spisie Powszechnym, który przeprowadzony został w 2002 r., a zatem z pewnością utraciły już nieco na aktualności, niemniej jednak warto się im przyjrzeć Porównując oba powiaty zauważamy znaczącą różnicę w liczebności grupy osób z wykształceniem wyższym, co jednak nie powinno dziwić zważywszy na fakt, że w Rzeszowie znajduje się większość uczelni wyższych regionu, w których z roku na rok przybywa studentów. Grupa osób z wyższym wykształceniem stanowi tu aż 20,8% ogółu mieszkańców, natomiast w powiecie ziemskim stanowi ona jedynie 6,4% (w województwie 8,5%). W powiecie grodzkim duże znaczenie odgrywają także osoby posiadające wykształcenie policealne, średnie zawodowe i średnie ogólnokształcące. W powiecie ziemskim przeważają z kolei osoby z wykształceniem 13 Dane zostały zaczerpnięte Banku Danych Regionalnych dostępnych na stronie 14 Dane na 2006 r. pochodzą z raportu GUS Powiaty w Polsce 2007, dane na 2007 r. z Biuletynu statystycznego województwa podkarpackiego, rok X, I kwartał 2008 r.

14 14 zasadniczym zawodowym i podstawowym ukończonym (aż 34,6% ogółu, w powiecie grodzkim 17,4%). Wykres 2. Struktura wykształcenia mieszkańców powiatu rzeszowskiego grodzkiego i ziemskiego. Źródło: Narodowy Spis Powszechny 2002 r. Rzeszów nie jest wyłącznie ośrodkiem akademickim. Swoją siedzibę mają tu największe przedsiębiorstwa w regionie m.in. WSK, Zelmer czy Assecco firmy, które zatrudniają po kilkaset, a w przypadku WSK, kilka tysięcy pracowników. Dominującą branżą jest przemysł (przemysł metalowy, odlewnictwo, obróbka metali), rozwija się przemysł spożywczy, odzieżowy, budowlany, meblarski i telekomunikacyjny. Jednak Rzeszów przede wszystkim słynie z przemysłu lotniczego i stanowi europejskie centrum koncernu United Technologies Corporation, światowego potentata w przemyśle lotniczym. Jest także głównym ośrodkiem stowarzyszenia przedsiębiorców Dolina Lotnicza (Aviation Valley) i jedynym na świecie miastem obok amerykańskiego Middletown, w którym produkowane są silniki do samolotów F-16. Ponadto, na terenie miasta działa największy polski eksporter leków Valeant Pharmaceuticals International (dawniej ICN Polfa Rzeszów) a także producent leków - koncern Sanofi Aventis. Mimo kilku znaczących, dużych firm usytuowanych w powiecie grodzkim, dominuje tu mała i średnia przedsiębiorczość. Od 2005 r. liczba podmiotów gospodarczych wzrosła o 815. Na koniec czerwca 2008 r. liczba zarejestrowanych w rejestrze REGON podmiotów wyniosła (bez osób prowadzących indywidualne gospodarstwa rolne) 15, co daje stolicy Podkarpacia pierwsze miejsce wśród wszystkich powiatów regionu. Z kolei osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą zarejestrowano tu , to 15 Dane dotyczące podmiotów gospodarki narodowej zostały zaczerpnięte z Banku Danych Regionalnych oraz z raportu GUS Biuletyn statystyczny województwa podkarpackiego II kwartał 2008 r.

15 15 stanowi 70,8% wszystkich podmiotów. Działalność gospodarcza najprężniej rozwija się w sekcji handel i naprawy (aż 30,5% ogółu podmiotów), 22,2% przedsiębiorstw działa w sekcji obsługa nieruchomości i firm. Najmniej, z racji charakteru powiatu, zasila sekcję rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo 0,4% wszystkich zarejestrowanych podmiotów. Podczas gdy na terenie powiatu grodzkiego z roku na rok przybywa zarejestrowanych podmiotów, w powiecie ziemskim liczba ta od 2005 r. pomniejszyła się aż o 365 podmiotów i na koniec czerwca 2008 r. wyniosła 9785 (to dwukrotnie mniej niż na terenie samego Rzeszowa). Mimo to, powiat rzeszowski wyprzedza pozostałe powiaty ziemskie, a największa aktywność gospodarcza zauważalna jest w gminach bezpośrednio sąsiadujących z Rzeszowem. Potencjał gospodarczy powiatu ziemskiego tworzą małe i średnie przedsiębiorstwa zatrudniające do kilku osób. Z uwagi na rolniczo-przemysłowy charakter powiatu, znaczna część jego mieszkańców utrzymuje się z pracy w małych (do ok. 3 ha) indywidualnych gospodarstwach rolnych. Sprzyjają ku temu dogodne warunki naturalne. Na większą skalę niż w innych obszarach kraju uprawia się tu żywność ekologiczną, która stanowi dużą szansę na rozwój powiatu i regionu. Istotne są w tym zakresie również tradycje lokalne np. wikliniarska w okolicach gminy Kamień, czy produkcja wody mineralnej w Chmielniku. Aż 81,3% podmiotów zarejestrowanych w powiecie rzeszowskim ziemskim to osoby fizyczne prowadzące własną działalność gospodarczą (8003 podmiotów). Podobnie jak jest to w powiecie grodzkim najliczniej reprezentowane są: sekcja handlu i napraw (32,2% wszystkich podmiotów), sekcja budownictwa (15,5% ogółu) oraz przemysł (15,4% ogółu). Do głównych gałęzi przemysłu w powiecie rzeszowskim ziemskim należy zaliczyć przemysł: przetwórczy, elektromechaniczny, materiałów budowlanych i meblarski. Wskaźnik aktywności gospodarczej (liczba podmiotów gospodarki narodowej przypadająca na 1000 mieszkańców) wynosi dla powiatu ziemskiego 58, natomiast dla powiatu grodzkiego aż 113. Dla porównania, średni wskaźnik dla województwa podkarpackiego wynosi 68.

16 16 Tabela 1. Podmioty gospodarcze według wybranych rodzajów działalności w powiecie rzeszowskim grodzkim i ziemskim oraz w województwie podkarpackim (stan na 30.VI.2008 r.). W tym Województwo / Powiat Ogółem rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo przemysł budownictwo handel i naprawy hotele i restauracje transport, gospodarka magazynowa i łączność pośrednictwo finansowe obsługa nieruchomości i firm działalność usługowa, komunalna, społeczna, indywidualna i pozostała Województwo podkarpackie Powiat rzeszowski grodzki Powiat rzeszowski ziemski Źródło: GUS Biuletyn statystyczny województwa podkarpackiego II kwartał 2008 r. Jednym z atutów powiatu ziemskiego jest jego położenie w centralnej części województwa, w miejscu w którym krzyżują się najważniejsze szlaki komunikacyjne łączące północ z południem i wschód z zachodem. W niedalekiej przyszłości przez powiat będzie przebiegać autostrada A4. Ponadto na rozwój powiatu wpływa bliskie położenie aglomeracji rzeszowskiej, a także bliskość Ukrainy i Słowacji. Duże znaczenie gospodarcze ma też port lotniczy usytuowany w Jasionce pod Rzeszowem. Czynniki te powodują, że powiat rzeszowski jest jednym z najdynamiczniej rozwijających się powiatów w województwie. Jak ważny jest sektor rolnictwa dla powiatu ziemskiego pokazuje struktura zatrudnienia. Na osób pracujących prawie połowa pracuje właśnie w tym sektorze (47,7% zatrudnionych). W sektorze przemysłowym zatrudnionych jest 22%, w sektorze usług nierynkowych pracuje 16,3% osób, natomiast w sektorze usług rynkowych zatrudnionych jest 13,9%. W powiecie grodzkim proporcje te są nieco inne. Najwięcej osób znalazło tu zatrudnienie w sektorze usług rynkowych - 39% wszystkich pracujących, 30,8% osób zasila sektor przemysłu i budownictwa. W sektorze usług nierynkowych zatrudnionych jest 29,8% wszystkich pracujących, natomiast w sektorze rolnictwa tylko 0,4%. 16 Dokładne dane przedstawia kolejny wykres. 16 Powiaty w Polsce 2007 GUS.

17 17 Wykres 3. Zatrudnienie w powiecie rzeszowskim ziemskim i grodzkim w poszczególnych sektorach gospodarczych (stan na 31.XII.2006 r.). Źródło: Powiaty w Polsce 2007 GUS. Sytuacja na rynku pracy jest zdecydowanie korzystniejsza na terenie powiatu rzeszowskiego grodzkiego, który stanowi swego rodzaju lokomotywę napędzającą gospodarkę regionu. Spora część mieszkańców z przyległych do miasta terenów/powiatów (m.in. wchodzących w skład ROM) właśnie tutaj znajduje zatrudnienie. Ma to także niebagatelny wpływ na stosunkowo niski poziom bezrobocia w powiecie ziemskim. Jak podaje Powiatowy Urząd Pracy w Rzeszowie na koniec września 2008 r. stopa bezrobocia wyniosła tu 11,5%, co plasuje powiat ziemski na 5 miejscu wśród ziemskich powiatów Podkarpacia, poczynając od najniższej wartości wskaźnika 17. Z powiatów ościennych najbardziej zbliżoną stopą bezrobocia odznacza się powiat łańcucki 12,8%, podczas gdy powiaty pozostałe charakteryzuje wyższy poziom bezrobocia. Miasto Rzeszów z wartością 5,9% znalazło się z kolei na drugim miejscu w województwie (pośród powiatów grodzkich) - wyprzedza je miasto Krosno, gdzie stopa bezrobocia na ten okres wyniosła jedynie 4,8%. 17 Dane dotyczące bezrobocia pochodzą z PUP w Rzeszowie, dostępne na stronie WUP w Rzeszowie, raportu GUS Biuletyn statystyczny województwa podkarpackiego II kwartał 2008 r.

18 18 Wykres 4. Stopa bezrobocia w województwie, powiecie rzeszowskim i powiatach ościennych (stan na 30.IX.2008 r.). Źródło: Wojewódzki Urząd Pracy w Rzeszowie. Od 2001 r. liczba zarejestrowanych osób bezrobotnych maleje, przy czym do 2005 r. był to spadek niewielki. Pierwszy większy przełom miał miejsce w 2006 r. i dotyczył powiatu ziemskiego, kiedy to liczba bezrobotnych w stosunku do roku poprzedzającego spadła aż o 1619 osób. Może to mieć związek ze zjawiskiem migracji zarobkowych, które właśnie w tym czasie uległy nasileniu. Znaczny spadek liczby osób bezrobotnych odnotowano także w roku Jeszcze w styczniu 2008 r. w Powiatowym Urzędzie Pracy w Rzeszowie zarejestrowanych było 7540 osób z terenu powiatu grodzkiego i 9585 mieszkańców powiatu ziemskiego. Na koniec września tegoż roku liczba ta wyniosła odpowiednio 5974 dla powiatu grodzkiego (liczba bezrobotnych pomniejszyła się o 1566 osób) i 6838 dla powiatu ziemskiego (spadek o 2747 osób). Warto w tym miejscu wspomnieć, że saldo migracji w powiecie grodzkim na koniec I kwartału 2008 r. miało wartość ujemną, natomiast w powiecie ziemskim dodatnią. Jak zmieniała się liczba osób bezrobotnych oraz stopa bezrobocia w poszczególnych latach prezentują kolejne wykresy.

19 19 Wykres 5. Liczba osób bezrobotnych w powiecie rzeszowskim ziemskim i grodzkim w latach Źródło: Wojewódzki Urząd Pracy w Rzeszowie. Wykres 6. Stopa bezrobocia w powiecie rzeszowskim oraz województwie w latach Źródło: Powiatowy Urząd Pracy w Rzeszowie. Spośród osób bezrobotnych zarejestrowanych na terenie powiatu rzeszowskiego grodzkiego 55,8% stanowią kobiety, osoby długotrwale bezrobotne to aż 56,9%, natomiast bez kwalifikacji zawodowych jest 20,5% wszystkich bezrobotnych. W powiecie ziemskim

20 20 kobiety stanowią 55,2% bezrobotnych, większy natomiast jest odsetek osób długotrwale bezrobotnych, które stanowią aż 59,3% ogółu, a osoby bez kwalifikacji 21%. Biorąc pod uwagę poziom wykształcenia osób bezrobotnych - w powiecie grodzkim i ziemskim sytuacja w tym zakresie przedstawia się podobnie w obu przypadkach dominują osoby z wykształceniem gimnazjalnym i niższym (28,3%), średnim zawodowym (25,8%) oraz zasadniczym zawodowym (20,1%). Najmniej liczną grupę tworzą osoby z wykształceniem wyższym: 15,2% w powiecie grodzkim, 5,9% w powiecie ziemskim. Wykres 7. Struktura wykształcenia osób bezrobotnych zarejestrowanych w powiecie rzeszowskim ziemskim i grodzkim (stan na 30.VI.2008 r.). Źródło: Biuletyn statystyczny województwa podkarpackiego GUS, II kwartał 2008 r. Przyglądając się strukturze osób bezrobotnych i biorąc pod uwagę czas pozostawania bez pracy widoczne jest negatywne zjawisko dominacji grupy osób długotrwale bezrobotnych (pozostających bez pracy powyżej 24 miesięcy). Jest to zjawisko o tyle istotne, że wg powszechnie dostępnych analiz długość pozostawania bez pracy w dużym stopniu determinuje szanse jej ponownego znalezienia (im dłuższy okres bezrobocia tym proces ponownej aktywizacji jest trudniejszy). Strukturę osób bezrobotnych ze względu na czas pozostawania bez pracy obrazuje poniższy wykres.