Sześć myślowych kapeluszy

Transkrypt

1 Sześć myślowych kapeluszy Edward de Bono Sześć myślowych kapeluszy to metoda, dzięki której można zwiększyć efektywność i uporządkować proces myślenia. Zwyczajowy tok myślenia koncentruje się bowiem często na bezładnej dyskusji, sporze i walce na argumenty, w którym zwycięzca ustanawia wynik. Kapelusze myślowe pełnią w procesie myślenia rolę porządkujących rekwizytów o ustalonych cechach. Użycie każdego z nich polega na rozważeniu wybranego punktu widzenia, a nie walce na argumenty. Takie podejście, w połączeniu z ustalonym trybem przyjmowania kolejnych ról myślowych, tworzy w rezultacie mentalną mapę sytuacji, która pokazuje drogę do celu. Każdy z sześciu kapeluszy to jeden typ myślenia nanoszony na taką mapę, dla ułatwienia skojarzony z kolorem. 1. Myślenie za pomocą kapeluszy, strona 2 Kapelusze myślowe wspomagają proces myślenia to sposób osiągnięcia rezultatów przy mniejszym wysiłku. Metoda kapeluszy myślowych polega na wymuszaniu koncentracji uwagi na jednym podejściu do rozważanej sprawy. W rezultacie takie myślenie, w przeciwieństwie do tradycyjnego, staje się świadome, uporządkowane i efektywne. 2. Świadome role myślowe, strona 3 Zastosowanie jednego kapelusza myślowego polega na przyjmowaniu jednego przypisanego do niego punktu widzenia. Podobne jest to do odgrywania ról w przedstawieniu, po uprzednim ubraniu kostiumu. Wkładanie kapelusza myślowego to symboliczne wcielanie się w rolę myśliciela. 3. Biały Kapelusz myślowy, strona 4 Biały kapelusz myślowy to punkt widzenia oparty na faktach i liczbach. Podejście do nich powinno być obiektywne i neutralne, bez własnych interpretacji lub opinii Czerwony kapelusz myślowy, strona 5 Czerwony kapelusz ma za zadanie wydobyć na światło dzienne uczucia, wyrażane poprzez: emocje, odczucia, intuicję oraz wrażenia Czarny kapelusz myślowy, strona 6 Zadaniem czarnego kapelusza jest pokazanie słabych aspektów sprawy. Nie chodzi tutaj o bezcelową krytykę lub spory, ale pokazanie potencjalnych niebezpieczeństw aspekty były zawsze logicznie uzasadniane. 6. Żółty kapelusz myślowy, strona 7 Przeciwieństwem czarnego kapelusza jest kapelusz żółty. Skupia się na wszystkim, co pozytywne i odpowiada za postawę optymistyczną. 7. Zielony kapelusz myślowy, strona 8 Zielony kapelusz odpowiada za kreatywność. Osoba, która go wkłada, ma na celu świadome szukanie zmian i nowego podejścia do rozważanego problemu. 8. Niebieski kapelusz myślowy, strona 9 Ostatnim kapeluszem, który spina pozostałe, jest niebieski kapelusz myślowy. Jego rola to organizacja procesu myślenia i czuwanie nad jego efektywnym przebiegiem. 1

2 1. Myślenie za pomocą kapeluszy Kapelusze myślowe wspomagają proces myślenia - to sposób osiągnięcia rezultatów przy mniejszym wysiłku. Metoda kapeluszy myślowych polega na wymuszaniu koncentracji uwagi na jednym podejściu do rozważanej sprawy. W rezultacie takie myślenie, w przeciwieństwie do tradycyjnego, staje się świadome, uporządkowane i efektywne. wyniknie obraz sytuacji, bo zawsze będą pomijane aspekty, które nie posłużą do wsparcia własnych tez lub zniszczenia tych prezentowanych przez przeciwnika. Myślenie metodą kapeluszy myślowych można porównać do układanki, której każdy element powstaje, gdy rozważania koncentrują się na wybranej perspektywie. Wszystkie elementy poskładane razem tworzą spójny obraz sytuacji, który wskazuje rozwiązania i dalsze działanie. Organizacja myślenia Przeszkodą w osiąganiu ponadprzeciętnych efektów myślenia - w grupie i indywidualnie - jest zamęt. Powoduje go proces myślenia oparty na ścierających się poglądach, który wynika z nawyków zachodniej kultury. Prowadzenie rozważań w grupie przeważnie polega bowiem na prezentowaniu przez uczestników swoich poglądów, udowadniania racji i szukania negatywnych stron pomysłów innych. Nie służy to kreatywności i opracowywaniu nowego podejścia do problemu. Dzieje się tak dlatego, że uczestnicy dyskusji prawdopodobnie wcześniej wyrobili sobie pogląd na poruszaną sprawę i starają się za wszelką cenę go obronić. Jeżeli ktoś jest kreatywny, to podczas takiego myślenia jego pomysły zginą pod gradem krytyki. Podczas indywidualnych rozważań zamęt określa się często jako gonitwę myśli. Można tego uniknąć w taki sposób, by skupić się na jednym aspekcie poruszanej sprawy, a nie jednocześnie na zaletach, wadach i zagrożeniach dodatkowo przeplatanych emocjami. To samo tyczy się myślenia w grupie. Nieefektywne myślenie można porównać do debaty prowadzonej przez polityków. Nie chodzi w niej, tak naprawdę, o znalezienie złotego środka na poprawę sytuacji, ale o zniszczenie przeciwnika. Opozycyjne strony takiego sporu przytaczają argumenty na poparcie własnych poglądów, a jednocześnie wyciągają takie kwestie, które mają zbić konkurenta z tropu. Efektem takiej debaty jest zamieszanie, emocje i kłótnie. Obserwatorzy widzą przegranych i wygranych. Nie ma znaczenia, że do takiej debaty zaprosimy strony, które reprezentują wszystkie możliwe poglądy. Z takiej dyskusji i tak nie Rys. 1 Elementy myślenia metodą sześciu myślowych kapeluszy Metoda sześciu myślowych kapeluszy jest łatwa do zapamiętania i zastosowania w praktyce, ponieważ polega na odgrywaniu ról przy pomocy rekwizytu kapelusza, identyfikowanego kolorem. Myślenie często odbywa się w sposób bezładny, bezproduktywny i dygresyjny. Gdzieś w tle majaczy poczucie jakiegoś celu, ale nigdy nie został on jednoznacznie ujęty jako cel ogólny czy szczególny. Sugestie, oceny, krytyka, informacje i czyste emocje mieszają się w czymś co można nazwać zupą myślową. Cały ten proces zdaje się być kwestia robienia zamieszania, w którym w końcu myślącym udaje się natknąć na jakieś wypróbowane podejście, które wydaje być tym, czego szukali. Jest to chaotyczne poszukiwanie doświadczeń, któremu towarzyszy negatywna krytyka. Metoda sześciu kapeluszy myślowych ma na celu zmianę sposobu myślenia i przestawienie go z normalnego trybu argumentacyjnego, na tryb tworzenia mentalnej mapy sytuacji. Tym samym myślenie ma przebiegać dwuetapowo. Pierwszy etap to sporządzenie mapy. Drugi etap to wybór trasy na podstawie utworzonej mapy. Jeśli 2

3 mapa jest dość dobra, najlepsza trasa często dla wszystkich może okazać się oczywista. Powracając do analogii kolorowego druku, każdy z sześciu kapeluszy myślowych nanosi na mapę jeden typ myślenia 2. Świadome role myślowe Zastosowanie jednego kapelusza myślowego polega na przyjmowaniu jednego przypisanego do niego punktu widzenia. Podobne jest to do odgrywania ról w przedstawieniu, po uprzednim ubraniu kostiumu. Wkładanie kapelusza myślowego to symboliczne wcielanie się w rolę myśliciela. możliwość przyjmowania ról bez szwanku dla ego myśliciela, jasne reguły gry, łatwe do zakomunikowania, prostotę i wygodę w stosowaniu samodzielnie i w grupie. Wkładanie kapelusza myślowego to przekazanie wyraźnego sygnału sobie i otoczeniu uwaga, teraz myślę. Następstwem tego jest świadome nastawienie na myślenie i koncentracja na rozważanym problemie. W przedstawieniu pantomimicznym każdy rozpoznaje, kim są bohaterowie. Dzieje się tak dlatego, że każdy z aktorów zachowuje się w charakterystyczny sposób. Postać wiedźmy śmieje się z cudzego nieszczęścia, książę zawsze obiera stronę dobra, dama porusza się wytwornie. Aby odgrywane przedstawienie zostało nagrodzone gromkimi brawami, aktorzy muszą wkładać w grę wysiłek oraz utożsamić się z rolą. Jednocześnie nie muszą się obawiać, że wykonując dziwne ruchy zostaną uznani przez otoczenie za śmiesznych, widzowie zdają sobie bowiem sprawę z tego, że jest to gra. Aktorzy zostawiają swoją prawdziwą tożsamość i ego za kulisami, koncentrują się zaś na tym, by odegrać swoją rolę jak najlepiej. Tak samo jest z myśleniem za pomocą kapeluszy. Jeżeli ktoś wkłada jeden z nich, nikt nie uzna go za dziwaka, jeśli myśli inaczej niż zwykle, robi to bowiem specjalnie. Dzięki temu zagorzały pesymista może spojrzeć na świat przez różowe okulary i nie narazi na szwank własnego wizerunku, do którego przywykł. Podejście do rozważań jako przyjmowanie świadomych ról myślowych daje: koncentrację uwagi własnej i otoczenia tylko na jednym podejściu, Rys. 2 Rodzaje myślenia Myślenie reaktywne Najbardziej powszechnym sposobem myślenia jest myślenie automatyczne. Sprowadza się ono do reakcji na bodźce zewnętrzne, przykładowo - podczas codziennie wykonywanych rutynowych czynności. Praca mózgu polega wtedy na odtworzeniu głęboko zakorzenionego wzorca, często zupełnie bezwiednie. Sprawdza się to podczas prostych wielokrotnie powtarzanych działań, jednak gdy tym sposobem rozwiązywany jest nowo napotkany problem, stare wzorce słabo się sprawdzają. Wtedy ratunkiem jest myślenie kreatywne, która pojawia się podczas myślenia świadomego. Tradycyjny system nauczania młodzieży w szkołach wyrabia wśród uczniów podejście reaktywne do myślenia. Dzieje się tak dlatego, że ponieważ chcą mieć dobre stopnie - starają się spełniać oczekiwania nauczycieli. Automatycznie reagują na zadane pytanie lub bez zastanowienia uczą się na pamięć zadanego materiału, który potem na żądanie odtwarzają. Kiedy kończą szkołę, zauważają jednak, że życie wymaga czegoś innego. Młodzi ludzie muszą podejmować przemyślane decyzje lub ustalić priorytety, motywując się wcześniej do rozważenia kilku alternatyw. Można tego dokonać dzięki myśleniu 3

4 świadomemu. Myślenie świadome To właśnie myślenie świadome jest twórcze, w odróżnieniu od automatycznego, które sprowadza się do reakcji na bodźce. W metodzie myślowych kapeluszy, nałożenie kapelusza zmusza do przestawienia toku myślenia z automatycznego na świadome do wcielenia się w rolę myśliciela. Świadome myślenie można porównać do spojrzenia z boku na sytuację i nałożenia kolejno przykładowych różowych i czarnych okularów. W rezultacie powstaje obraz sytuacji z dalszej perspektywy. Oddaje on wtedy różne aspekty sprawy i pokazuje drogę do celu. obiektywne i neutralne, bez własnych interpretacji lub opinii. Informacje powinny być kompletne i nie należy ich wykorzystywać w ramach sporu, dla udowodnienia własnego zdania. Rys. 3 Charakterystyka białego kapelusza Myślenie reaktywne zastosowane podczas rozważań, przekłada się przede wszystkim na gwałtowną krytykę przedstawianych pomysłów i poglądów, bez ich uważnej analizy. Myślowe kapelusz to narzędzie, które wyzwala taką analizę. Każdy kapelusz ma swój kolor i dzięki temu ułatwia identyfikację oraz skojarzenie z punktem widzenia. Rola komediowa różni się od roli tragicznej. Skoro założyłeś kostium klauna, graj klauna. Jeżeli masz na sobie kapelusz kowboja, bądź kowbojem. Bądź dumny, że potrafisz grać różne role. Teraz myślenie będzie wypływało z odgrywanych ról, a nie z Twojego ego. W ten sposób tworzy się mapy. Potem kiedy mapa będzie gotowa, Twoje ego będzie mogło na niej wybrać ścieżkę według własnego uznania. Myślenie reaktywne pozwala nam sprostać rutynowym sytuacjom. Myślenie świadome ma na celu osiąganie lepszych rezultatów. Każdy umie jako tako biegać, ale sportowiec potrafi biegać o niebo lepiej, bo robi to w sposób świadomy i trenuje technikę biegania. 3. Biały kapelusz myślowy Obiektywizm i neutralność Wcześniej postawione tezy często udowadnia się poprzez odpowiednio dobrane fakty i liczby. Stają się one wtedy nieobiektywne i wybiórcze, a spośród nich prezentuje się tylko te, które są w danej chwili wygodne. Dodatkowo zamiłowanie do spierania się powoduje wypaczanie faktów. Dlatego tylko neutralne podejście do przekazywanych informacji odzwierciedla obraz sytuacji. Osoba, która nakłada biały kapelusz, symbol neutralności, przekazuje suche informacje, bez podtekstu i prób ich interpretacji. W ostatnich kilku miesiącach obserwujemy pięcioprocentowy wzrost sprzedaży telewizorów opartych na nowej technologii LCD. Dzieje się tak dlatego, że wiele osób chce postrzegać siebie jako nowoczesne i otwarte na nowe trendy. Prosiłem Pana o włożenie białego kapelusza, faktem jest, że zauważono pięcioprocentowy wzrost sprzedaży, reszta to już Pańska interpretacja. Nie proszę pana, mamy badania, które jasno pokazują, że do zakupu telewizorów LCD skłania chęć bycia nowoczesnym. A więc mamy dwa fakty. Pierwszy to wzrost sprzedaży, drugi to pewne badania rynkowe, które wskazują, że zakup telewizorów LCD powodowany jest tym, że klienci chcą być nowocześni. Biały kapelusz myślowy to punkt widzenia oparty na faktach i liczbach. Podejście do nich powinno być Prawdziwe informacje Informacje mogą być potwierdzone i sprawdzone albo 4

5 uważane za prawdziwe, ale nie potwierdzone. Podczas ich prezentacji, osoba w białym kapeluszu dba o opis stopnia prawdopodobieństwa tak, aby nie okazało się, że informacje domniemane są rozumiane jako prawdziwe. Stosuje w tym celu skalę prawdopodobieństwa i odpowiednio komentuje informacje w zakresie od w pełni prawdziwe do całkiem nieprawdopodobne. Mało prawdopodobne jest, że jeżeli podniesiemy ceny, klienci uznają produkt za bardzo prestiżowy i tym samym zwiększy się jego sprzedaż. Zdarzały się przypadki, że po bardzo mroźnej zimie w marcu średnia temperatura przekraczała 13 stopni. 4. Czerwony kapelusz myślowy Czerwony kapelusz ma za zadanie wydobyć na światło dzienne uczucia, wyrażane poprzez: emocje, odczucia, intuicję oraz wrażenia. Uczucia nie podlegają tu logicznym wyjaśnieniom ani usprawiedliwieniu. Mogą one być wyraziste lub subtelne, proste albo złożone. Kompletne i niezbędne informacje Dane staną się kompletne dzięki pomocy pytań zawężających i precyzujących. Zalew i nadmiar informacji utrudniają analizę problemu, dlatego trzeba skupić się tylko na tych, które są istotne dla sprawy. Dokonuje się tego również poprzez pytania zawężające i precyzujące. Pytający musi jednak zachować obiektywizm. Oznacza to, że sam wkłada biały kapelusz tak, aby pytania służyły głębszemu poznaniu, a nie manewrowaniu do tego, aby doprowadzić do oczekiwanego przez pytającego rezultatu. Z czasem rola białego kapelusza stanie się naszą drugą naturą. Myślący nie będzie już usiłował przemycić takich wypowiedzi, które pozwolą wygrać spór na argumenty. Rozwinie on w sobie neutralny obiektywizm, niczym obserwator lub badacz naukowy, odnotowujący skrzętnie poszczególne gatunki fauny i flory bez przypisywania im potencjalnych zastosowań. Wyobraź sobie komputer podający fakty i liczby jakich się od niego żąda. Komputer jest neutralny i obiektywny. Nie dokłada własnych interpretacji ani opinii. Nosząc na głowie biały kapelusz myślowy, myślący powinien starać się postępować niczym komputer Rys. 4 Charakterystyka czerwonego kapelusza Rola emocji i uczuć w procesie myślenia Uważanie emocji za niepotrzebne w procesie myślenia jest błędne. Jedną z ich ról jest dostosowanie rozważań do konkretnej sytuacji. Emocje ujawniają się, gdy mowa jest o pierwszym wrażeniu, własnym interesie czy odczuciach. Posługując się czerwonym kapeluszem mogę stwierdzić, że negatywne nastawienie do produkcji nowego modelu nie wynika z racjonalnych przesłanek. W interesie zespołu, który zaprojektował poprzedni model, leży jak największa ilość jego modyfikacji, zanim się go zastąpi nowym. Wtedy projektanci poprzedniego modelu będą zawsze potrzebni. Czerwony kapelusz pozwala wyrażać i porządkować emocje, dzięki czemu są one potem wykorzystywane przy podejmowaniu ostatecznej decyzji. W praktyce każda decyzja, w jakiejś części, oparta jest na emocjach. Możliwe są dwie drogi pierwsza to kontynuować protest, druga przystąpić do rozmów. Intuicja podpowiada mi jednak, że jest jeszcze za wcześnie, żadna strona nie ma pojęcia, jak dojść do kompromisu. Obawiam się, że na tym etapie ani my, ani oni nie będziemy chcieli iść na jakiekolwiek ustępstwa. Rodzaje uczuć W ramach czerwonego kapelusza wyraża się dwa rodzaje uczuć. Pierwsze z nich są proste, takie jak: strach, 5

6 nienawiść, zachwyt i podejrzenie. Drugi rodzaj to bardziej złożone, takie jak: intuicja, gust i ciekawość. Bywają też uczucia tak złożone, że nie da się ich wypowiedzieć. Dzieje się tak dlatego, że w myślach uczucia pojawiają się bezwiednie, jako reakcja na czynniki zewnętrzne. Dopiero potem są nazywane. Uzasadnianie takich uczuć prowadzi do niepotrzebnych sporów i dekoncentracji nad tematem rozważań. Nieważne, dlaczego wydaje Ci się, że to nie jest prawda. Po prostu wydaje Ci się to oszustwem i tyle. Doświadczony makler giełdowy wie, kiedy kupić akcje. Wieloletnie doświadczenie powoduje, że w głowie pojawiają się odczucia, które skłaniają go do wybrania walorów właśnie tej a nie innej spółki. Jeśli dzięki podobnym, nieuzasadnionym odczuciom dokonał w przeszłości trafnych decyzji, tym bardziej będzie chciał z nich znowu skorzystać. Intuicja tego maklera sprawdza się na rynku akcji, okaże się jednak nieprzydatna, kiedy będzie ją chciał zastosować podczas zakupu samochodu. Jeśli emocje i odczucia zostaną wyłączone z procesu myślenia, będą się czaić gdzieś w tle i wpływać na ten proces w sposób zakamuflowany. Emocje, odczucia, przeczucia i intuicja są silne i realne. Czerwony kapelusz uznaje ich znaczenie. Kiedy już zakończymy proces myślenia potrzebny do nakreślenia mapy sytuacji, wybór trasy dokonany jest w oparciu o nasze wartości i emocje. Nauczeni jesteśmy przepraszać za emocje i odczucia, ponieważ nie wchodzą one w zakres logicznego myślenia. Dlatego zwykliśmy traktować je jako coś wymagającego uzasadnienia Myślenie w kategoriach czerwonego kapelusza zwalnia nas z tego przymusu. 5. Czarny kapelusz myślowy Zadaniem czarnego kapelusza jest pokazanie słabych aspektów sprawy. Nie chodzi tutaj o bezcelową krytykę lub spory, ale pokazanie potencjalnych niebezpieczeństw, jakie czają się pod powierzchnią. Istotne jest, aby te negatywne aspekty były zawsze logicznie uzasadniane. Dostrzeżenie wady jest prostsze niż zauważenie zalety. Tak samo łatwo ulega się pokusie krytykowania lub obrony własnych racji poprzez negację innych. Korzystanie w taki sposób z czarnego kapelusza jest nieprawidłowe. Jego celem jest bowiem obiektywne nakreślenie negatywnych aspektów, bez podtekstu emocjonalnego lub czerpania przyjemności z krytyki innych. Organizacja wyprawy i budowa statku kosmicznego na księżyc jest przedsięwzięciem, które wymaga dużej wiedzy, kilku lat badań i szkoleń astronautów. Wystarczy uszkodzić jeden element statku, aby wszystko skończyło się katastrofą. Jej wywołanie nie wymaga jednocześnie jakiejś szczególnej wiedzy. Zniszczenie czegoś jest nieporównywalnie łatwiejsze niż budowa. Analogicznie jest z krytyką. Przyjemność bycia na nie, dla czystej satysfakcji, potrafi wywołać ogromne spustoszenie. Rys. 5 Charakterystyka czerwonego kapelusza Logiczny pesymizm Negatywne myślenie, w ramach czarnego kapelusza, opiera się zawsze o logiczny wywód, a myśliciel przedstawia argumenty zawsze prawdziwe. Istotne jest, aby podobnie jak w przypadku białego kapelusza, krytyka była czysta i bez emocji. Forma sporu lub dyskusji, wynikła z emocji, prowadzi bowiem do bezproduktywnego sporu. Te zasady pozwolą na poznanie w sposób czysty i bezstronny negatywnych aspektów rozważanej sprawy, które obrazują sytuację w połączeniu z innymi kapeluszami. Wtedy dochodziłoby do nadużyć, bo każdy mógłby do woli korzystać z firmowych kart kredytowych w celach prywatnych. Przedmiot krytyki 6

7 Jeżeli: kwestionujemy fakty lub liczby; wykazujemy błędy w metodologii; dokonujemy negatywnej oceny pomysłu; wskazujemy przyszłe zagrożenia, to jest to myślenie w ramach czarnego kapelusza. W ukazywaniu czarnej strony sytuacji w sposób logiczny pomagają pytania kwestionujące. Polegają one na szukaniu logicznych uzasadnień dla negatywnych stwierdzeń. dlaczego uważasz, że tak duża firma również może skrócić czas obsługi klienta do 2 minut? Sposoby na czarne myślenie Istotne jest umiejscowienie aspektów negatywnych w budowanym w trakcie rozważań obrazie sytuacji. Można to zrobić poprzez: odnotowanie i uznanie czarnych stron istoty rozważań, uznanie negatywnej cechy, z określeniem prawdopodobieństwa jej wystąpienia, akceptację zagrożenia i podanie sposobów, jak go uniknąć, podważenie istoty zagrożenia poprzez ponowne użycie czarnego kapelusza, znalezienie alternatywnego poglądu. sytuacji, ale jest to zawsze pesymizm logiczny. Zaatakowanie czyjegoś pomysłu daje natychmiastowy poczucie wyższości. Pochwalenie czyjegoś pomysłu zdaje się być równoważne z przyznaniem, że jest się gorszym od pomysłodawcy. 6. Żółty kapelusz myślowy Przeciwieństwem czarnego kapelusza jest kapelusz żółty. Skupia się na wszystkim, co pozytywne i odpowiada za postawę optymistyczną. Nastawienie myślenia na pozytywne jest trudniejsze, ponieważ łatwiej przy jego użyciu można się wykazać. Istotą żółtego kapelusza jest optymizm wyrażany poprzez wysuwanie propozycji i pozytywną ich ocenę. Obejmuje on również, w ujęciu pozytywnym, marzenia, wizje oraz wskazywanie przyszłych szans. Żółty kapelusz naprawia też błędy wskazane podczas krytyki za pomocą czarnego kapelusza. Tak może się zdarzyć, że ktoś skopiuje nasz pomysł przed wprowadzeniem go w życie, jest to jednak mało prawdopodobne, bo bardzo dobrze się przed tym zabezpieczamy. Ocena negatywna jest zawsze po pozytywnej, jeżeli rozważamy nowy pomysł. W praktyce negatywizm bywa tak silny, że potrafi zniszczyć nawet najlepszą ideę już w zarodku. Ta siła utrudnia również przestawienie myślenia z krytyki na pochwałę, niezbędną do przeanalizowania pomysłu. Myślenie w kategoriach czarnego kapelusza jest zawsze logiczne. Jest negatywne, ale nie emocjonalne. Myślenie negatywnie emocjonalne, podlega kapeluszowi czerwonemu Czarny kapelusz zajmuje się czarną stroną Rys. 6 Charakterystyka żółtego kapelusza Logiczny pozytywizm Podobnie jak czarny, tak samo żółty kapelusz winien podawać dowody oraz logiczne uzasadnienie dla przedstawianych racji. Jest tak dlatego, iż żółty kapelusz kryje w sobie niebezpieczeństwo przejaskrawienia zalet, co może doprowadzić do nierealnych wizji lub marzeń, trudnych do spełnienia. Myśliciel unika tego poprzez precyzyjne określanie prawdopodobieństwa danych zdarzeń i w miarę możliwości logiczne uzasadnianie dlaczego to ma się udać. Jeżeli tego nie zrobi, nie będzie różnicy pomiędzy optymistycznymi poglądami 7

8 i pozytywnymi emocjami czerwonego kapelusza. Wybierając metodę produkcji najbardziej przyjazną środowisku, odniesiemy najwięcej korzyści. Wielu klientów coraz częściej zwraca uwagę na to, czy produkcja tego, co kupują, nie wywołała negatywnych skutków dla otoczenia. Stosując ekologiczne metody, możemy podnieść cenę i jednocześnie będziemy postrzegani jako firma, która pełni misję społeczną. Nowe możliwości Przyjęcie pozytywnej postawy pomaga dostrzec wartości, które na pierwszy rzut oka nie były tak wyraźne. Jest to o tyle trudne, że w kulturze zachodniej pokutuje pogląd, że dla oceny sytuacji wystarczy myślenie krytyczne. Ta szklanka nie jest w połowie pusta. Jest w połowie wypełniona czekoladą. Skończmy z tą krytyką. Spróbujmy się zastanowić nad pozytywnym aspektem pomysłu, aby rozdawać próbki lodów tak, by każdy mógł spróbować nowego smaku, może wcale nie jest to takie bez sensu. Przeistoczenie krytykanta w optymistę dokonuje się poprzez nałożenie żółtego kapelusza, co oznacza świadomy wybór na chwilę innego podejścia, niż dana osoba ma w zwyczaju. Korzystanie z myślenia pozytywnego jest również podstawą kreatywności. Dobra atmosfera sprzyja nowym pomysłom. Sama krytyka, bez następującego po niej myślenia z perspektywy żółtego kapelusza, jest bezproduktywna. Niewielu jest ludzi, dla których nastawienie pozytywne stanowi naturalny sposób bycia. Większość ludzi nastawnie pozytywne wykazuje tylko wtedy, gdy przedstawia pomysły własnego autorstwa. Przy każdym ambitnym planie najpierw wszystko zaczyna się od wizji Wizja obejmuje zarówno korzyści jak i wykonalność planu: można to zrobić i warto to zrobić. 7. Zielony kapelusz myślowy Zielony kapelusz odpowiada za kreatywność. Osoba, która go wkłada, ma na celu świadome szukanie zmian i nowego podejścia do rozważanego problemu. Odnalezienie nowego podejścia wymaga szukania najlepszej alternatywy, a nie zadowalania się pierwszym rozwiązaniem. Rys. 7 Charakterystyka zielonego kapelusza Rola wysiłku Świadome nastawienie na myślenie nabiera szczególnego znaczenia przy zielonym kapeluszu. Oznacza ono bowiem, w tym przypadku, świadome nastawienie się na tak dziś pożądaną kreatywność. Pomimo tego nie można żądać, aby każdy wymyślił coś nowego. To na pewno skuteczna metoda na problemy z zanieczyszczoną wodą. Spróbujmy jednak założyć zielone kapelusze i zastanowić się nad innym rozwiązaniem. Może ta sprawdzona metoda nie jest wcale najlepsza. Nacisk kładziony jest tu na wysiłek, a nie, bezwarunkowo, na rezultat. Jest to specyfika zielonego kapelusza. Wysiłek można dodatkowo wspomagać sposobami, które podsycają kreatywność. Fabryka nowych pomysłów Założenie zielonego kapelusza często nie wystarczy, aby pojawiły się nowe pomysły. Kreatywność dla jednego jest czymś naturalnym, dla innych wymaga ćwiczeń. Wynika to z typowego schematu działania mózgu, w którym kreatywność nie jest stanem zbyt częstym. Dzięki technikom wspierającym powstawanie nowych pomysłów można pobudzić kreatywność. Techniki te to: Przemieszczanie 8

9 Prowokacja Myślenie lateralne Kontrola krytyki Przypuśćmy, że mamy ustalić nowy sposób sprzedaży zup w proszku. Można posłużyć się metodą prowokacji, która polega na wybraniu losowego rzeczownika ze słownika. Trafił się przykładowo rzeczownik lampa. Lampa kojarzy się ze światłem. Światło i zupa w proszku w rezultacie mogą w rezultacie skojarzenia dać świecące opakowanie. Zwróci ono uwagę konsumenta, który wybiera produkty z półki. 8. Niebieski kapelusz myślowy Ostatnim kapeluszem, który spina pozostałe, jest niebieski kapelusz myślowy. Jego rola to organizacja procesu myślenia i czuwanie nad jego efektywnym przebiegiem. Dokonuje się tego, między innymi, poprzez wybieranie i ustalanie kolejności użycia poszczególnych kapeluszy myślowych. Jeżeli pomysły już się pojawią, ważna jest opieka nad nimi. Oznacza to, że każdy z nich musi zostać odnotowany i opracowany w ramach pozostałych kapeluszy, tak, aby nie przepadł w ferworze dyskusji. Nie można nakazać sobie (ani innym) wymyślenie czegoś nowego, ale można nakazać sobie (oraz innym) poświęcenie czasu na ten cel. Zielony kapelusz zapewnia ku temu formalne warunki. Ludzie są zbyt skłonni przyjmować, że kreatywność zależy wyłącznie od talentu i osobowości, i skoro oni tego nie mają, to kreatywność ich nie dotyczy. Dlatego podkreślam znaczenie świadomego rozwijania umiejętności kreatywnego myślenia Następnie dodaje, że niektórzy ludzie zawsze będą w tym lepsi. Tak samo jak jedni lepiej sobie radzą z grą w tenisa czy jazdą na nartach. Mamy skłonność do szukania tylko tego ostatecznego błyskotliwego rozwiązania. Wszystko inne uchodzi naszej uwadze. Tymczasem oprócz tego genialnego rozwiązania, może pojawić się wiele wartościowych pomysłów. Mogą to być nowe kierunki koncepcji, nawet jeśli obecnie nie ma żadnych konkretnych możliwości udania się w tych kierunkach. Rys. 8 Charakterystyka niebieskiego kapelusza Myślowy porządek Niebieski kapelusz przekształca bezładną debatę w zorganizowany proces myślowy. Początek jego działania to ustalenie struktury procesu myślenia i sposobu tworzenia obrazu sytuacji, poprzez wszystkie kapelusze. Następnie niebieski kapelusz odpowiada za pilnowanie reguł i zażegnanie sporów, co pozwala na sprawne podążanie ustaloną ścieżką rozważań. W trakcie i na końcu, określa on, w którym punkcie rozważań się znajdujemy i co zostało osiągnięte. Wszystko po to, aby, przy w miarę niewielkim wysiłku, proces myślenia dawał najlepszy możliwy rezultat. Porządkowa rola niebieskiego kapelusza to także: Określenie tematów i problemów poruszanych w procesie myślenia, Dyscyplina i żądanie koncentracji na wskazanych kwestiach, Formułowanie pytań pomocniczych lub naprowadzających, Rejestracja myśli i podjętych decyzji, Przegląd sytuacji, synteza informacji i konkluzja. Podstawą działania komputera jest program, który poprzez instrukcje ustala porządek czynności, jakie należy wykonać. Dzięki tak precyzyjnie sformułowanym akcjom 9

10 jego działanie staje się szybkie i efektywne. Podobnie jest z niebieskim kapeluszem - ma on zaprojektować proces myślenia tak, aby doprowadził on, bez zbędnej zwłoki, do najlepszego rezultatu. Człowiek staje się przez to pewnego rodzaju maszyną myślową, doskonalszą od komputera. Emocje pozwalają mu stawić czoło nowym sytuacjom i przystosować myślenie do nowych realiów, czego komputery nie potrafią. Zarządzanie procesem myślenia Nie ma instrukcji uniwersalnej, efektywnej w realizacji każdego procesu myślowego. Dlatego wszelkie wytyczne co do używania kapeluszy trzeba dostosowywać do rezultatu, jaki zakładamy osiągnąć. Inaczej będą wyglądały rozważania na temat zażegnania kryzysu, a inaczej burza mózgu kreująca nowe pomysły. Dlatego potrzebne jest zachowanie elastyczności w dobieraniu narzędzi, jakimi są kapelusze myślowe, czasem wykraczając również poza ich zasięg. Na początek ustalmy wszystkie czynniki, które należy rozważyć podczas opracowania nowego procesu dostarczenia usługi. Odpowiedzialny za rolę dyrygenta procesu myślenia jest zawsze jeden z uczestników zebrania. Pomimo tego sugestie, które porządkują i nadają kierunek rozważaniom, może przekazać każdy z uczestników. Przepraszam, ale w tej wypowiedzi są emocje. Proszę zachować spokój, potrzebna jest teraz obiektywna krytyka czarnego kapelusza. Wypowiedzi z czerwonym kapeluszem posłuchamy, kiedy zakończymy analizę wad tego rozwiązania. Ramy wyznaczone przez niebieski kapelusz myślowy mogłyby wyznaczać plan zdarzeń czyli co ma się po kolei dziać co przypominałoby program komputerowy. Częściej jednak niebieski kapelusz ma do czynienia z myśleniem odbywający się w formie dyskusji i kontroluje je w sposób przypominający powożenie przez stangreta, od czasu do czasu napinającego koniom lejce. Jednym z głównych zadań niebieskiego kapelusza będzie zażegnywanie sporów. Program do prowadzenia negocjacji nie będzie taki sam jak program do podejmowania decyzji. Nawet w zakresie podejmowania decyzji program stosowany do podjęcia jednej decyzji może być inny niż do podjęcia drugiej decyzji. Osoba korzystając z niebieskiego kapelusza myślowego dostosowuje program do danej sytuacji, tak samo jak stolarz planuje, w jaki sposób wykona krzesło lub szafkę. 10