Kilka uwag na tle zawierania umów darowizny lub dożywocia za świadczenia emerytalno-rentowe w świetle praktyki notarialnej.

Transkrypt

1 dr hab. Aleksander Oleszko UMCS (Lublin) Kilka uwag na tle zawierania umów darowizny lub dożywocia za świadczenia emerytalno-rentowe w świetle praktyki notarialnej. I 1. Na podstawie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 1991 r. Nr 7, poz. 24, zm. Nr 45, poz. 199, Nr 103, poz. 448, Nr 104, poz. 450, Nr 107, poz. 464) - cyt. dalej jako ustawa z 1990 r., rolnik ma pozostawioną swobodę w wyborze nabywcy gospodarstwa rolnego, w celu otrzymania świadczeń z ubezpieczenia emerytalno-rentowego. Jeżeli rolnik chce uzyskać emeryturę (rentę) w pełnej wysokości powinien między innymi zaprzestać prowadzenia działalności rolniczej (art. 19 ust. 1 pkt 3 ustawy z 1990 r.). W świetle przepisu art. 28 ust. 4 omawianej ustawy uznaje się, że emeryt lub rencista zaprzestał prowadzenia działalności rolniczej, jeżeli ani on, ani jego małżonek nie jest właścicielem (współwłaścicielem) lub posiadaczem gospodarstwa rolnego i nie prowadzi działu specjalnego, z wyjątkiem przypadków wymienionych w dalszych punktach tego unormowania. Z przytoczonych uregulowań wynika zatem, iż zaprzestanie prowadzenia działalności rolniczej oznacza wyzbycie się przez rolnika gospodarstwa rolnego. Wyzbycie przedmiotowego gospodarstwa polega na przeniesieniu własności (posiadania) pod tytułem darmym (darowizna) lub odpłatnym (dożywocie) - art. 57 pkt 2 ustawy z 1990 r., bądź w drodze zawarcia umowy z następcą (art. 85 i n. tej ustawy). 2. W piśmiennictwie zwrócono uwagę, iż w pierwszym przypadku wyzbycia się gospodarstwa rolnego, krąg nabywców nie jest ograniczony koniecznością spełnienia przez nich jakichś 27

2 REJENT Nr 3-4/11 - marzec-kwiecień 1992 r. szczególnych przesłanek, jak to miało miejsce w umowie o przekazanie gospodarstwa rolnego w stosunku do następcy w poprzednio obowiązujących przepisach emerytalnych 1. Dodajmy nadto, że ten sposób wyzbycia się gospodarstwa jest także bardziej liberalny od przesłanek zawarcia umowy w trybie i na podstawie art. 85 i n. ustawy z 1990 r. 3. Można zatem stwierdzić, że w świetle ustawy z 1990 r. wypłata świadczeń z tytułu ubezpieczenia społecznego rolników następuje jeżeli: a) zostanie zawarta umowa z następcą 2, bądź b) umowa darowizny lub dożywocia, o ile zawierana jest w związku z zaprzestaniem prowadzenia działalności rolniczej przez rolnika, który ma ustalone prawo do emerytury lub renty inwalidzkiej z ubezpieczenia (art. 57 pkt 1 i 2). 4. Na tle tego ostatniego uregulowania, sporządzenie umowy darowizny (dożywocia) nieruchomości w praktyce notarialnej przybiera różną treść. Chodzi o to, że umowy te różnie są formułowane co do istotnej treści danej czynności prawnej (art pr. o not.) 3, co może wywoływać istotne wątpliwości co do charakteru sporządzanej czynności prawnej udokumentowanej w akcie notarialnym. Wątpliwości te, jak się wydaje, mogą odnosić się zarówno co do zachowania przez notariusza rzeczywistej woli stron zamierzających zawrzeć umowę darowizny (dożywocia) oraz do zakresu obowiązku sądu kontroli treści aktu notarialnego w postępowaniu wieczysto-księgowym (art. 23 w zw. z art. 37 i 46 ustawy o ks. w. i hip.) Zanim przejdziemy do dokonania próby analizy problemu, wskażmy na treść niektórych aktów notarialnych, zawieranych w trybie ustawy emerytalnej z 1990 r." A. Tytuł aktu notarialnego brzmi: umowa darowizny". 1 tej umowy przytacza opis nieruchomości mającej założoną księgę wieczystą wraz z ujawnieniem podstawy wpisu i prawa własności zbywcy. 2 umowy dokumentuje, że strony okazały decyzję ZUS Oddział w... nr... z dnia... przyznającą zbywcy rentę inwalidzką (emeryturę). 3 umowy zawiera oświadczenie zbywcy o darowaniu nieruchomości opisanej w 1 i przyjęciu darowizny 28

3 Kilka uwag na tle zawierania umów darowizny. przez obdarowanego. 4 - zbywca oświadcza, że darowiznę dokonuje w związku z zaprzestaniem przez niego prowadzenia działalności rolniczej, zgodnie z ustawą z 1990 r. 5 - obdarowany oświadcza, że znajduje się już w posiadaniu przedmiotu darowizny z dniem zawarcia umowy i z tym dniem przejmuje na siebie wszelkie korzyści i ciężary z tym związane. 6 - strony określają wartość darowizny na kwotę... oraz wyjaśniły, że darowizna ta jest pierwszą darowizną zawartą między stronami. Po czym akt zawiera klauzule wpisowe i wypisowe oraz co do pobranych opłat notarialnych, należność pobierana jest na podstawie rozp. Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 października 1989 r. (Dz. U. Nr 60, poz. 358 ze zm.). Nabycie prawa z niniejszej umowy nie podlega podatkowi od darowizny, ponieważ umowa ta jest zawierana w trybie powołanej wyżej ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. B. Tytuł aktu notarialnego: Umowa darowizny". Sposób dokumentowania tej umowy w porównaniu do przytoczonej pod lit. A" polega na tym, że w 2 jest zapis: umowa niniejsza zawierana jest w trybie ustawy emerytalnej z 1990 r., a darczyńcy oświadczają, że oprócz nieruchomości opisanej w 1 aktu, nie są właścicielami żadnych innych nieruchomości". Nie przytacza się in exnenso treści przepisu art. 57 pkt 2 ustawy z 1990 r., a tylko dokumentuje się okazaną przez zbywców decyzję ZUS i po oświadczeniach co do zawarcia umowy darowizny, następny paragraf aktu zawiera stwierdzenie, że nabywcy są posiadaczami przedmiotu umowy, który został im wydany przed jej sporządzeniem. C. Tytuł aktu notarialnego: Umowa darowizny w trybie przepisów ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników - Dz. U. Nr 7, poz. 24 z 1991 r.". 1 - po opisie nieruchomości i ujawnieniu prawa własności następuje poniższe stwierdzenie: stawający oświadczają, że umowę niniejszą zawierają w trybie przepisów ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników". 2 dokumentuje decyzję ZUS; 3 - oświadczenia o zawarciu umowy darowizny nieruchomości opisanej w 29

4 REJENT Nr 3-4/11 - marzec-kwiecień 1992 r. 1 aktu. 4 - wydanie nieruchomości i objęcie jej w posiadanie przez obdarowanych nastapiło przed sporządzeniem umowy. D. Nazwa aktu: Umowa darowizny i dożywocia". Po opisie nieruchomości w 1, następny paragraf dokumentuje decyzję ZUS w sprawie emerytury na rzecz zbywcy, po czym w 3 aktu zawarta jest treść umowy darowizny zawartej na podstawie art. 888 i n. Kc., w wyniku której zbywca daruje dwie działki (spośród sześciu) wymienione w 1 umowy, a obdarowany darowiznę tę przyjmuje. Następnie w 4 aktu zawierana jest nadto między tymi samymi osobami umowa dożywocia pozostałych czterech działek opisanych w 1 umowy i stwierdza się w tej części aktu, że umowa ta zawierana jest w trybie ustawy emerytalnej z 1990 r. Notariusz, od sporządzonej w tym akcie umowy darowizny pobrał opłaty według ogólnych zasad przewidzianych dla tej umowy, a od umowy dożywocia opłatę stałą, z powołaniem się na rozp. Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 X 1989 r. E. Nazwa aktu notarialnego: Umowa darowizny". Dokumentowanie treści tej umowy następuje wyłącznie wedle zasad określonych w art. 888 i n. Kc. Zamieszczona jest klauzula o wykonaniu darowizny przez darczyńcę i objęcie w posiadanie przedmiotu umowy przez obdarowanego, w dniu jej zawarcia. Dopiero w paragrafie dokumentującym pobierane opłaty notarialne, notariusz stwierdza, że darczyńca okazał decyzję ZUS o przyznaniu emerytury w związku z zaprzestaniem prowadzenia działalności rolniczej pobrano opłatę na podstawie rozp. Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 X 1989 r. 6. Przytoczone sposoby sporządzania aktów notarialnych wskazują, że notariusze mają trudności we właściwym precyzowaniu treści aktu. Należy się przeto zastanowić, co może wyniknąć ze wskazanej praktyki notarialnej, jakich sformułowań należałoby unikać, aby dokonana czynność notarialna była zgodna z prawem. 30

5 Kilka uwag na tle zawierania umów darowizny. II 1. Niezależnie od istotnych różnic, co do charakteru poszczególnych umów, o których mowa w art. 57 ustawy z 1990 r., można wśród nich dokonać pewnej systematyzacji, przyjmując jako kryterium wyróżnienia uzyskanie przez zbywcę prawa do świadczeń z tytułu ubezpieczenia społecznego rolników. 5 Z tego punktu widzenia umowy te należałoby określić jako umowy zbycia nieruchomości rolnych (gospodarstw rolnych), w wyniku których następuje wypłata świadczeń z tytułu ubezpieczenia społecznego rolników Wśród tego typu zobowiązań, w dalszej części rozważań przedmiotem zainteresowania czynimy umowy darowizny lub dożywocia zawierane w związku z zaprzestaniem prowadzenia działalności rolniczej przez rolnika, który ma ustalone prawo do emerytury lub renty inwalidzkiej z ubezpieczenia (art. 57 pkt 2 ustawy z 1990 r.). Na samym wstępie trzeba podkreślić, iż wśród tych umów pominięcie umowy sprzedaży jako typowej umowy odpłatnej i mającej na celu przeniesienie praw oraz wyzbycie się przez rolnika prawa własności gospodarstwa rolnego nie ma żadnego racjonalnego uzasadnienia. Skoro ustawodawca dopuścił możliwość zawarcia umowy dożywocia jako umowy odpłatnej, to należy również przyjąć za możliwe zawarcie umowy sprzedaży zawieranej w związku z zaprzestaniem prowadzenia działalności rolniczej przez rolnika, który ma ustalone prawo do emerytury (renty). 7 W porównaniu do umowy darowizny lub dożywocia, o których mowa w art. 57 pkt 2 ustawy z 1990 r., od sporządzonej umowy sprzedaży należy pobierać opłatę notarialną według ogólnych zasad, z wyłączeniem cyt. rozp. Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 X 1989 r. Trzeba od razu przyznać, że pominięcie w przepisie art. 57 pkt 2 tej ustawy umowy sprzedaży, w aspekcie pobierania opłaty notarialnej czyni w praktyce nikłą możliwość sporządzenia takiej umowy, ale nowelizacja przepisu urealniłaby większą swobodę wyzbycia się gospodarstwa przez rolnika w zamian za świadczenie emerytalno-rentowe W pierwszym rzędzie należy rozważyć, czy w świetle przepisu art. 57 pkt 2 ustawy z 1990 r. można zawierać umowę darowizny (sprzedaży, dożywocia) w trybie omawianej ustawy i 31

6 REJENT Nr 3-4/11 - marzec-kwiecień 1992 r. jakie to może wywołać skutki dla stron umowy oraz osób trzecich (np. co do zaliczania darowizn na schedę spadkową - art Kc.). Innymi słowy chodzi o to, czy zawarcie umowy darowizny (sprzedaży, dożywocia) w trybie omawianej ustawy, wprowadza do treści tej umowy z mocy tej właśnie ustawy jakieś (i jakie) elementy przedmiotowo istotne, które sprawiają, iż nie jest to już kodeksowa umowa darowizny (sprzedaży, dożywocia), tylko nowy typ (podtyp) umowy prawa cywilnego, która składa się z elementów przewidzianych w art. 888 i n. Kc. oraz postanowień przewidzianych w ustawie z 1990 r Pytanie to zostaje postawione dlatego, iż na gruncie poprzednich ustaw emerytalnych, a zwłaszcza ustawy z 1982 r. 8 przyjmowano powszechnie, że umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego następcy jest czynnością o charakterze ęywilnoprawnym i o ile przepisy ustawy nie stanowią inaczej, do umowy tej mają zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego. 9 Jednocześnie bardzo starannie czyniono rozgraniczenia między umową darowizny lub dożywocia nieruchomości rolnej zawartej w formie aktu notarialnego pod rządem obowiązywania ustaw emerytalnych rolników, a umową przekazania gospodarstwa rolnego następcy. 10 Jednakże trzeba podkreślić, iż w kontekście tym dotychczasowe orzecznictwo jak i piśmiennictwo, po wejściu w życie ustawy emerytalnej z 1990 r. ma walor historyczno-prawny i nie można z dotychczasowej w tej mierze dyskusji wyęiągać obecnie zbyt dalekich uogólnień Na tle ustawy z 1990 r. trafnie zwrócono uwagę, iż w porównaniu do poprzedniego stanu prawnego, rolnik ma pełną swobodę wyboru nabywcy gospodarstwa rolnego w celu otrzymania świadczeń z ubezpieczenia społecznego. 11 O ile zatem prawidłowo odczytuję omawianą ustawę, rolnik ma dwie drogi wyzbycia się gospodarstwa rolnego w zamian za świadczenia z ubezpieczenia: pierwsza - to zawarcie umowy darowizny, sprzedaży, dożywocia na podstawie i zasadach przewidzianych w kodeksie cywilnym; druga - zawarcie umowy z następcą w trybie art. 85 i n. ustawy z 1990 r Jeżeli zatem strona wybiera sposób i tryb zawarcia umowy na podstawie przepisów Kc. (umowy darowizny, sprzedaży, 32

7 Kilka uwag na tle zawierania umów darowizny. dożywocia), wówczas dochodzi do skutku kodeksowa nazwana umowa darowizny, sprzedaży lub dożywocia. W takim razie nie można twierdzić, że jest ona zawierana nadto w trybie ustawy emerytalnej z 1990 r. Okoliczność, że zbywca zawiera kodeksową umowę w celu uzyskania emerytury (renty), należy zamiar ten uważać tylko za motyw, który nie ma wpływu na ocenę ważności i skuteczności samej umowy darowizny, sprzedaży czy dożywocia. Gdyby bowiem po zawarciu przedmiotowej umowy okazało się, że zbywca z innych podmiotowych przesłanek wskazanych w ustawie emerytalnej nie otrzymał emerytury, wówczas umowa z tego powodu nie mogłaby zostać uznana za nieważną. W szczególności uzyskanie emerytury nie jest podstawą (causa) w rozumieniu art. 156 Kc. Zbywca nie wykonuje przecież żadnego zobowiązania co do postanowień określonych w ustawie emerytalnej, które stanowiłyby istotne przedmiotowo'elementy umowy darowizny lub dożywocia, inne aniżeli wynika to z kodeksu cywilnego Z przedstawionego rozumowania wynika, że ustawa z 1990 r. w niczym nie modyfikuje istotnych treści umowy darowizny, sprzedaży lub dożywocia co do strony podmiotowej umowy. Rozważmy obecnie przedmiot umowy. Przedmiotem zbycia na gruncie kodeksowych umów jest nieruchomość rolna (gospodarstwo rolne) w znaczeniu użytym w przepisach art Kc. oraz art Kc. Z kolei należy pojęcia te odnieść do rozumienia gospodarstwa rolnego, o którym mowa w art. 6 pkt 4 ustawy z 1990 r. W świetle tego ostatniego unormowania, przez gospodarstwo rolne rozumie się każde gospodarstwo służące prowadzeniu działalności rolniczej. W piśmiennictwie zwrócono trafną uwagę, że zawarta w art. 6 pkt 4 omawianej ustawy definicja legalna gospodarstwa rolnego obejmuje jakiekolwiek gospodarstwo rolne służące produkcji rolnej, niezależnie od areału użytków rolnych. W szczególności przepis art. 16 ust. 1 pkt 1 tej ustawy nie jest uzupełnieniem definicji legalnej gospodarstwa rolnego zawartej w art. 6 pkt 4 ustawy. Jego sens jest inny. Od strony negatywnej postanawia on, że nie wszyscy właściciele gospodarstw rolnych podlegają obowiązkowemu ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu. Nie pod- 33

8 REJENT Nr 3-4/11 - marzec-kwiecień 1992 r. legają w szczególności ci spośród nich, których powierzchnia użytków rolnych gospodarstwa nie przekracza 1 ha przeliczeniowego. Gospodarstwo rolne może mieć zatem mniej niż 1 ha przeliczeniowych użytków rolnych, nie przestając być gospodarstwem rolnym. W efekcie właściciel takiego gospodarstwa nie podlega obowiązkowemu ubezpieczeniu. Zatem również w razie zawarcia umowy z następcą - przedmiotem zobowiązania z art. 84 ustawy z 1990 r. może być jakiekolwiek gospodarstwo służące produkcji rolnej, niezależnie od areału użytków rolnych. 12 Konkluzja tej części wywodów wskazuje, że nie ma istotnej różnicy między przedmiotem świadczenia z zawartej umowy z następcą, a z kodeksowej umowy darowizny, sprzedaży czy dożywocia, jeżeli chodzi o pojęcie gospodarstwa rolnego. Tak więc zawarcie umowy darowizny w trybie ustawy z 1990 r." nie modyfikuje również w tej części kodeksowej umowy darowizny i nie przekształca jej w jakiś podtyp umowy darowizny zawartej w trybie tej ustawy Z kolei trzeba ustosunkować się do tych treści sporządzonych aktów notarialnych, które w umowach darowizny dokumentują decyzję ZUS o przyznaniu zbywcy emerytury (renty) oraz oświadczenia stron, że umowa zawierana jest w związku z zaprzestaniem prowadzenia działalności rolniczej przez rolnika. W szczególności chodzi o to, czy postanowienia te sprawiają w jakiejś mierze, że umowa darowizny zawierana jest w trybie ustawy z 1990 r. w tym sensie, iż są to istotne postanowienia umowy bądź stwierdzenia, których potrzeba umieszczenia w akcie wynika z przepisów szczególnych albo z woli stron (art pr. o not.) Już na gruncie ustawy emerytalnej z 1982 r. w piśmiennictwie zwracano uwagę, że umowa przekazania gospodarstwa rolnego następcy ma charakter samoistny, a wydanie decyzji ZUS nie wchodzi w skład stanu faktycznego tej czynności prawnej. Między rolnikiem (zbywcą) a państwem, w którego imieniu ZUS wydaje decyzję powstaje stosunek administracyjny, wynikający z zupełnie odrębnego zdarzenia prawnego, a mianowice decyzji ZUS o przyznaniu emerytury (renty), a nie z umowy przekazania. Umowa przekazania wywiera skutki prawne z 34

9 Kilka uwag na tle zawierania umów darowizny. chwiląjej dokonania, a nie z chwilą wydania decyzji administracyjnej. 13 Pogląd ten jest nadal aktualny również na gruncie ustawy z 1990 r. Z przepisu art. 19 ust. 1 pkt 1-3 tej ustawy wynika, że zaprzestanie prowadzenia działalności rolniczej jest tylko jedną z przesłanek nabycia przez rolnika prawa do emerytury. Spełnieniem tej przesłanki jest między innymi zawarcie umowy darowizny. Z tej zapewne przyczyny w aktach notarialnych w klauzuli wypisowej zastrzega notariusz, iż wypisy aktu można wydawać stronom oraz określonemu oddziałowi ZUS w dowolnej ilości Jakie znaczenie przypisać stwierdzeniu zawartemu w akcie notarialnym dokumentującym umowę darowizny, że umowa ta zawierana jest w związku z zaprzestaniem prowadzenia działalności rolniczej przez zbywcę. Najczęściej również w tymże akcie odnotowuje się fakt objęcia w posiadanie przez nabywców przedmiotu umowy. W praktyce sporządzania tego typu umów, notariusz postanowienie to zamieszcza w akcie na podstawie złożonych przez strony oświadczeń woli. Nie ma bowiem żadnych możliwości sprawdzenia (udokumentowania), czy fakt ten - zgodnie z oświadczeniem stron - w rzeczywistości miał miejsce w chwili zawarcia umowy. Należy zatem rozważyć, czy ocena ta (stwierdzenie to) należy w ogóle do notariusza i czy postanowienie tej treści ma jakiekolwiek znaczenie dla ważności zawartej między stronami umowy. Wyrażam przekonanie, że nakaz (moim zdaniem źle sformułowany) z art. 57 pkt 2 ustawy emerytalnej odnosi się do oceny ZUS przyznającego świadczenia emerytalne. W istocie chodzi bowiem o fakt zaprzestania prowadzenia działalności rolnej, a nie o samo stwierdzenie zawarte w akcie. Zamieszczenie w akcie notarialnym takiego postanowienia (w razie sporu między ZUS a rolnikiem zbywcą) nie może nawet stanowić środka dowodowego, ponieważ dla wydania decyzji o emeryturze, oprócz umowy decyduje fakt zaprzestania prowadzenia działalności rolniczej, a nie zawarte w akcie w tym zakresie postanowienie. Należy bowiem podkreślić, iż w akcie zawarte jest nadto postanowienie o prze- 35

10 REJENT Nr 3-4/11 - marzec-kwiecień 1992 r. niesieniu posiadania nieruchomości rolnej na nabywcę i to stwierdzenie wystarcza. Uważam nawet, że zamieszczenie w akcie sformułowania o zaprzestaniu prowadzenia przez zbywcę działalności rolniczej w kontekście definicji ustawowej pojęcia działalności rolniczej (art. 6 pkt 3 ustawy z 1990 r.) może okazać się bardzo mylące nie tylko dla stron umowy. Jest to bowiem problem stosunku i relacji zachodzących między prowadzeniem działalności rolniczej a objęciem tegoż gospodarstwa w posiadanie przez nabywcę Można wnosić, iż nakaz zaprzestania prowadzenia działalności rolniczej przez zbywcę (art. 57 pkt 2 w zw. z art. 6 pkt 3 ustawy z 1990 r.) odnosi się wyłącznie do zakazu prowadzenia przez niego gospodarstwa rolnego na własny rachunek. Zbywca nie może w żadnej mierze podejmować takiej właśnie działalności gospodarczej, z której wynikałoby, że bilansuje dla siebie koszty i dochody z prowadzonego gospodarstwa rolnego. Zakaz ten nie wyklucza jakiejkolwiek pracy zbywcy w gospodarstwie rolnym i może np. prowadzić gospodarstwo rolne jako tzw. zarządca (nie posiadacz) nie tracąc uprawnień emerytalno-rentowych. Jest to jednak zawsze sfera oceny ZUS, a nie oświadczeń stron zawierających umowę darowizny. Jeżeli zatem uwzględnimy wieloznaczność sformułowania zaprzestanie prowadzenia działalności rolniczej przez rolnika" (art. 57 pkt 2 ustawy z 1990 r.), to w praktyce notarialnej należałoby unikać dokumentowania takich postanowień, które nie wyczerpują znamiona treści przepisu art pr. o not. 5. Przyjęcie omawianej praktyki notarialnej ma dalsze skutki. Z pewnością nie zostały one przewidziane przez ustawodawcę. Wyrazem tego jest sporządzona umowa darowizny, na podstawie której zbywczyni (żona) podarowała nieruchomość rolną stanowiącą jej majątek odrębny i przedstawiła notariuszowi decyzję przyznającą jej prawo do emerytury. Wystąpiła zatem w charakterze strony umowy. Jednakże notariusz w komparycji aktu wymienił również jej męża, który akt podpisał, a przecież nie był on stroną umowy. Natomiast złożył on w tym akcie oświadczenie, że nie jest właścicielem innych nieruchomości i zaprzestaje prowadzenia działalności rolniczej" ( 2 umowy). Tak więc notariusz 36

11 Kilka uwag na tle zawierania umów darowizny. odniósł również do współmałżonka przymus notarialny, którego nie przewiduje żaden przepis ustawy. III 1. Analiza przepisu art. 57 pkt 2 ustawy z 1990 r. pozwala stwierdzić, że brak jest podstaw do konstruowania umowy darowizny, dożywocia lub sprzedaży zawieranych w trybie tej ustawy, w wyniku któiych następuje wypłata świadczeń z tytułu ubezpieczenia społecznego rolników. Umowy te w zakresie elementów istotnych są zawierane co do wszystkich postanowień na podstawie przepisów kodeksu cywilnego. Jeżeli w wyniku zawarcia wspomnianych umów, na podstawie których nastąpi wyzbycie się gospodarstwa rolnego i zaprzestanie prowadzenia działalności rolniczej w wyniku objęcia w posiadanie tegoż gospodarstwa przez zbywcę, wówczas zostaje spełniona jedna z przesłanek uprawniających rolnika do otrzymania emerytury (art. 19 ust. 1 ustawy z 1990 r.). Jednakże przyznanie tego prawa nie zależy tylko od zawarcia umowy darowizny, dożywocia lub sprzedaży, ponieważ muszą być nadto spełnione pozostałe przesłanki wspomnianego przepisu, a ocena ich nastąpienia należy do organu wydającego decyzję administracyjną ustalającą podleganie ubezpieczeniu (art. 39 ust. 1 i 2 ustawy z 1990 r.). 2. Niezbyt precyzyjne sformułowanie przepisu art. 57 ust. 2 ustawy z 1990 r. należy rozumieć w tym znaczeniu, że ilekroć zbywca zawierający umowę okaże notariuszowi decyzję ustalającą podleganie ubezpieczeniu, oznacza to, iż zawiera umowę darowizny lub dożywocia, za sporządzenie której pobiera się opłatę stałą w wysokości określonej w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości. 3. Poza tym szczególnym unormowaniem co do pobierania opłaty stałej od dokonanej czynności notarialnej, który należy traktować jako lex spectialis wobec przepisu art. 5 pr. o not. akt notarialny dokumentujący umowę darowizny, dożywocia lub sprzedaży powinien zawierać w swojej treści wszystkie istotne postanowienia przewidziane dla tych czynności prawnych w unormowaniach kodeksu cywilnego. W szczególności do kodeksowej umowy darowizny mają również zastosowanie wszystkie przepisy z zakresu prawa finansowego. 37

12 REJENT Nr 3-4/11 - marzec-kwiecień 1992 r Przyjęcie, moim zdaniem, błędnej praktyki sporządzania umów darowizny lub dożywocia w trybie ustawy z 1990 r. może powodować dalsze komplikacje i wywoływać liczne spory majątkowe. Wystąrczy wskazać na niektóre z nich Zbywca błędnie przyjmujący pouczenie notariusza co do przyczyny (causa) zawarcia umowy darowizny w trybie ustawy z 1990 r. umowę tę zawiera tylko dlatego, że jest przekonany, iż otrzyma emeryturę na podstawie tej właśnie ustawy. Tymczasem odmienna ocena stanu faktycznego ZUS sprawia wydanie decyzji negatywnej, wobec czego zbywca powołując się na odpadnięcie causa przy zawarciu umowy, domaga się jej unieważnienia Przy analogicznym stanie faktycznym, jak wyżej wskazano, zbywca jako darczyńca wystąpił z roszczeniem o odwołanie darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego, który z kolei broni się, iż zawarta umowa nie jest kodeksową umową darowizny, tylko umową zawartą w trybie ustawy z 1990 r., w rezultacie czego przepisów o odwołaniu darowizny nie stosuje się. Brak jest zaś podstaw do rozwiązania tej umowy na podstawie ustawy z 1990 r., gdyż została ona już zawarta pod rządem obowiązywania omawianej ustawy Oddzielnego omówienia wymagałyby problemy wiążące się z oceną umowy darowizny, zawieranej w trybie ustawy z 1990 r., która została przez wnioskodawcę dołączona do jego wniosku złożonego do sądu rejonowego wydziału ksiąg wieczystych w trybie art. 37 i 46 ustawy o ks. w. i hip. o ujawnienie prawa własności nabywcy. W ramach dopuszczalnej kognicji sądu w postępowaniu wieczysto-księgowym, jeżeli sąd na podstawie oceny treści umowy darowizny zawartej w trybie art. 57 pkt 2 ustawy z 1990 r. dojdzie do przekonania, że mimo powyższej nazwy umowy, jej treść w całości wyczerpuje elementy kodeksowej umowy darowizny, wówczas wpis prawa własności na rzecz obdarowanego powinien nastąpić na ^podstawie umowy darowizny jako nazwanej czynności prawnej. 14 W ramach tej samej kognicji mogą powstać bardziej złożone problemy, jeżeli akt notarialny, zatytułowany: umowa darowizny w trybie ustawy z 1990 r." modyfikuje w swej treści kodeksową umowę darowizny w takim zakresie i stopniu, że można mieć 38

13 Kilka uwag na tle zawierania umów darowizny. wątpliwość, czy strony zawarły umowę darowizny na podstawie art i n. Kc., czy też inną umowę z elementami darowizny, której właściwa kwalifikacja może w istotny sposób odbiegać od zamiaru stron umowy, a nawet postanowień ustawy z 1990 r. IV 1. Przedstawione uwagi z konieczności mają charakter fragmentaryczny. W zamiarze autora są wyrazem licznych wątpliwości na tle dostrzeżonej praktyki notarialnej, mogącej wywołać dalsze uwagi oraz zastrzeżenia na tle powstającego tzw. styku stosowania prawa przez notariusza sporządzającego akt notarialny, dokumentujący określony typ czynności prawnej oraz sędziego w postępowaniu wieczysto-księgowym, gdy do wniosku o wpis prawa do księgi wieczystej dołączony jest akt notarialny o przytoczonej wyżej treści. 2- Można wyrazić przekonanie, że dostrzeżona praktyka wiąże się poniekąd z nader dyskusyjną konstrukcją umowy z następcą przewidzianą przez ustawę emerytalną z 1990 r. 15 Charakterystyczne jest przecież, że strony nie wyrażają zamiaru zawierania umowy z następcą w trybie ustawy z 1990 r., a wybierają drogę cywilno-prawnej konstrukcji umowy darowizny lub dożywocia. Czyżby praktyka notarialna miała stanowić potwierdzenie małej przydatności umowy z następcą, czy wręcz jej niedostosowanie do oczekiwań rolników zamierzających skorzystać z rolniczej emerytury (renty) z tytułu ubezpieczenia społecznego oraz przyszłych następców mających stanowić podstawę zmiany pokoleniowej w rolnictwie indywidualnym. 3. Należałoby życzyć, ażeby dalsza na ten temat dyskusja notariuszy oraz sędziów orzekających w wydziałach ksiąg wieczystych doprowadziła w tej mierze do polaryzacji poglądów. Mogłaby stanowić także doskonałą okazję do wyrażenia stanowiska środowiska - praktyków co do przydatności realizacji celów, jakie przyświecają kontrowersyjnej umowie z następcą poprzez wykorzystanie kodeksowej konstrukcji umowy przedwstępnej lub zawarcia jednej z umów zobowiązujących do przeniesienia własności gospodarstwa (darowiznę, sprzedaż) pod warunkiem, że nabywca będzie pracował w gospodarstwie rolnym rolnika do czasu uzyskania przez niego prawa do emerytury (renty)

14 REJENT Nr 3-4/11 marzec-kwiecień 1992 r. Przypisy 1. E. Drozd: Podstawowe zagadnienia konstrukcyjne umowy z następcą, Rejent 1991, nr 3, s Co do charakteru tej umowy zob. E. Drozd: Podstawowe... s Ustawa z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie (Dz. U. Nr 22, poz. 91). 4. Ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. Nr 19, poz. 147 zm. z 1991 r. Nr 22, poz. 92, Nr 115, poz. 496). 5. Metodyka porządkowania umów na gruncie prawa zobowiązań ma charakter konwencjónalny. Zob. Z. Radwański: Prawo zobowiązań, Warszawa 1986, s Według tegoż Autora umowa sprzedaży i darowizny zaliczane są do typu zobowiązań regulujących przeniesienie praw, a umowa dożywocia i umowa przekazania gospodarstwa rolnego następcy do typu zobowiązań o funkcji alimentacyjnej, tamże: s. 318,347,433, 436. W. Czachórski: Prawo zobowiązań w zaiysie, Warszawa 1968, s Sprzedaż zalicza do umów dotyczących przeniesienia praw, a dożywocie do umów o charakterze losowym. Do tych pierwszych zalicza także darowiznę, ale według Autora została ona jednak ujęta w Kc. jakby nieco szerzej. 6. Takiego wyróżnienia klasyfikacyjnego dokonuje sprawozdawczość statystyczna Not - 1 za 1991 r. 7. Analogicznie E. Drozd: Podstawowe... s Ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 268 z późn. zm.). 9. Kierunek tego orzecznictwa został zapoczątkowany w uchwale SN z 10 X 1979 r. III CZP 65/79, OSN CP 1980, nr 3, poz Por. np. uchwałę SN z 20 II 1985 r. III UZP 4/85, OSN CP 1985, nr 12, poz. 186; uchwałę SN z 17 IV 1984 r. III UZP 14/84, OSN CP 1984 nr 10, poz. 175, uchwałę SN z 21 V 1984 r. III UZP 22/84, OSN CP 1985, nr 1, poz. 4. Zob. jednak uchwałę składu 7 sędziów SN z 18 XI 1985 r. III UZP 35/85, OSN CP 1986 nr 6, poz. 88 oraz glosy J. Szachułowicza: OSPiKA 1987, nr 2, poz. 48 oraz B. Banaszkiewicza: OSPiKA 1988, nr 1 poz Zob. E. Drozd: Podstawowe... s Jw., s M. Niedośpiał: Umowa przekazania gospodarstwa rolnego następcy, Studia Prawnicze 1989, nr 1 (99) s Innym problemem jest relacja umowy przekazania do decyzji ZUS, tenże: Jw., s. 261 i n. 14. Por. uchwałę SN z 12 IV 1990 r. III CZP 14/90 Wokanda" nr 13/1990, s Zob. zwłaszcza E. Drozd: Podstawowe... s Jw., s