(54)Sposób i giętarka wielorolkowa do kształtowania rur zwłaszcza o przekroju owalnym lub płaskoowalnym

Transkrypt

1 RZECZPOSPOLITA POLSKA (12) OPIS PATENTOWY (19) PL (11) (13) B1 Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej (21) Numer zgłoszenia: (22) D ata zgłoszenia: (51) IntCI5: B21C 37/15 B21D 15/02 (54)Sposób i giętarka wielorolkowa do kształtowania rur zwłaszcza o przekroju owalnym lub płaskoowalnym (43) Zgłoszenie ogłoszono: BUP 02/91 (73) Uprawniony z patentu: Instytut Metali Nieżelaznych, Gliwice, PL (45) O udzieleniu patentu ogłoszono: WUP 06/94 (72) Twórcy wynalazku: Bronisław Besztak, Gliwice, PL Andrzej Koziorowski, Katowice, PL Janusz Kruczek, Gliwice, PL Henryk Świerży, Siemianowice Śl., PL Jan Sendal, Wrocław, PL Roman Perlega, Wrocław, PL Wiesław Kazana, Gliwice, PL PL B1 1 S p o s ó b k s z t a ł t o w a n i a r u r, z w ł a s z c z a o p r z e - k r o j u o w a l n y m l u b p ł a s k o o w a l n y m, p o l e g a j ą c y n a t y m, ż e r u r y o k r ą g ł e o ś r e d n i c y z e w n ę t r z n e j m m. g r u - b o ś c l m m o r a z o k o r z y s t n e j d ł u g o ś c i m i n i m a l n e j m m. w a l c u j e s i ę n a z i m n o w 3-8 s t o p n i a c h o d - k s z t a ł c a n i a, w u k ł a d z i e c i ą g ł y m, z % u b y t k i e m ś r e d n i c y r u r y w p ł a s z c z y ź n i e p i o n o w e j, z m i n i m a l n ą p r ę d k o ś c i ą w a l c o w a n i a 0, 0 5 m / s, znamienny tym, ż e w a l c o w a n i e r u r p r o w a d z i s i ę z p r ę d k o ś c i ą , 6 0 m / s t a k, a b y w p i e r w s z y m s t o p n i u o d k s z t a ł c a n i a u b y - t e k ś r e d n i c y r u r y w p ł a s z c z y ź n i e p i o n o w e j w y n o s i ł %. a w o s t a t n i m s t o p n i u w a l c o w a n i a b y ł o % w y ż s z y w s t o s u n k u d o p r o c e n t o w e g o u b y t k u w y n i k a j ą - c e g o z e z m i a n y w y s o k o ś c i k s z t a ł t o w a n e j r u ry. 2. G i ę t k a w i e l o r o l k o w a d o k s z t a ł t o w a n i a r u r, z w ł a s z c z a o p r z e k r o j u o w a l n y m l u b p ł a s k o o w a l n y m, s k ł a d a j ą c a s i ę z z a m o c o w a n y c h n a p ł y c i e g i ę t a r k i, k o - l e j n o p o s o b i e, k l a t e k k s z t a ł t u j ą c y c h p o s i a d a j ą c y c h p o d w i e p o z i o m e r o l k i f o r m u j ą c e, z k t ó r y c h g ó r n a J e s t p r z e s u w a n a w k i e r u n k u p i o n o w y m o r a z z p i o n o w y c h w a l c ó w k i e r u j ą c y c h z a m o c o w a n y c h n a l i s t w a c h n a - s t a w c z y c h u s y t u o w a n y c h p o o b u s t r o n a c h k l a t e k f o r - m u j ą c y c h. a t a k ż e z n a p ę d u, znamienna tym, ż e w k a ż d e j z k l a t e k f o r m u j ą c y c h ( 3 ), g ó r n a p o z i o m a r o l k a f o r m u j ą c a ( 1 1 ) p r z y m o c o w a n a J e s t d o g ó r n e j d ź w i g n i ( 1 2 ). n a t o m i a s t d o l n a p o z i o m a r o l k a f o r m u j ą c a ( 1 3 ) p r z y m o c o w a n a J e s t d o d o l n e j d ź w i g n i ( 1 4 ). a o b i e d ź w i g n i e ( 1 2, 1 4 ) z a m o c o w a n e s ą n o ż y c o w o, o b r o t o w o, n a s w o r z n i u ( 1 5 ) p r z y t w i e r d z o n y m n a s t a ł e d o k o r p u s u g i ę t a r k i ( 3 ),... Fig 3

2 SPOSÓB I GIĘTARKA WIELOROLKOWA DO KSZTAŁTOWANIA RUR ZWŁASZCZA, O PRZEKROJU OWALNYM LUB PŁASKOOWALNYM Z a s t r z e ż e n i a p a t e n t o w e 1. Sposób kształtowania rur, zwłaszcza o przekroju owalnym lub płaskoowalnym, polegający na tym, ze rury okrągłe o średnicy zewnętrznej 5-60 mm, grubości 0,1-4 mm oraz o korzystnej długości minimalnej 1000 mm, walcuje się na zimno w 3-8 stopniach odkształcenia, w układzie ciągłym, z 1-90% ubytkiem średnicy rury w płaszczyźnie pionowej, z minimalny prędkością walcowania 0,05 m/s, z n a m i e n n y t y m, że walcowanie rur prowadzi się z prędkością 0,05-0,50 m/s tak, aby w pierwszym stopniu odkształcania ubytek średnicy rury w płaszczyźnie pionowej wynosił 1-10% a w ostatnim stopniu walcowania był o 3-20% wyższy w stosunku do procentowego ubytku wynikającego ze zmiany wysokości kształtowanej rury. 2. Giętarka wielorolkowa do kształtowania rur, zwłaszcza o przekroju owalnym lub płaskoowalnym, składająca się z zamocowanych na płycie giętarki, kolejno po sobie, klatek kształtujących posiadających po dwie poziome rolki formujące, z których górna Jest przesuwana w kierunku pionowym, oraz z pionowych walców kierujących zamocowanych na listwach nastawczych usytuowanych po obu stronach klatek formujących, a także z napędu, z n a m i e n n a t y m, ze w każdej z klatek formujących /3/, górna pozioma rolka formująca / 11/ przymocowana Jest do górnej dźwigni /12/ natomiast dolna pozioma rolka formująca /13/ przymocowana Jest do dolnej dźwigni /14/, a obie dźwignie /12, 14/ zamocowane są nożycowo, obrotowo, na sworzniu /15/ przytwierdzonym na stałe do korpusu giętarki /3/ a także do sworzni /16/ przemieszczających się po pionowej śrubie nastawnej /17/, na której to śrubie /17/, pomiędzy dwoma sworzniami /16/, znajduje się sprężyna /18/, a w dolnej części śruby / 17/ zamocowana jest śruba regulacyjna /19/ do ustawiania rolek formujących / 1 1, 13/ w poziomej os i kształtowania, natomiast w górnej części śruby nastawnej / 17/ usytuowana Jest tuleja /20/ z podziałką liniową połączona z górnym sworzniem /16/, wewnątrz której znajduje się sprężyna / 2 1/ wraz z jej prowadnicą /22/, z którą to prowadnicą /22/ połączony Jest bęben pomiarowy /23/ z podziałką, z kolei na śrubie / 17/ ponad bębnem /23/ usytuowany Jest pierścień zaciskowy /24/ i nakrętka ustalające /25/. * * * Przedmiotem wynalazku jest sposób kształtowania rur, zwłaszcza o przekroju owalnym i płaskoowalnym, oraz giętarka wielorolkowa do realizacji tego sposobu. Produkcja rur profilowych jak owalnych, płaskoowalnych, prostokątnych itp. może być wykonywana poprzez ciągnienie rury okrągłej przez kształtowe ciągadła stałe lub rolkowa oraz poprzez walcowanie pomiędzy walcami profilowymi. Ciągnienie może być prowadzone z zastosowaniem trzpienia lub bez trzpienia. Ciągnienie na trzpieniu stosowane Jest dla rur gdzie podczas ich profilowania wymagane jest również zmniejszenie grubości ścianki rury. Proces profilowania rur przez ciągnienie ze względu na duże nakłady na wykonanie narzędzi i urządzeń jak ciągarki, zaostrzarki końców rur, piły do cięcia oraz konieczność stosowania smarów beznalotowych i odpowiednio dużej ilości ciągów, a także obróbek cieplnych Jest nieekonomiczny. W procesie tym, koniec rury przed ciągnieniem Jest zaostrzony na odpowiednią długość, a następnie po dwu lub trzech ciągach obcinany i ponownie zaostrzany. Odpad ten zmniejsza uzysk ciągnienia. Wykonanie ciągadeł oraz ich regeneracja wymagają dużego nakładu pracy. W przypadku ciągnienia rur na trzpieniu, dla zachowania czystej powierzchni rury po wyżarzaniu, niezbędne Jest stosowanie w procesie ciągnienia smarów nie pozostawiających na

3 ich powierzchni części stałych i plam. W przypadku braku smarów beznalotowych po wyzarzeniu na powierzchni zewnętrznej i wewnętrznej rury pozostaję tlenki, które należy usunąć przez trawienie. Stosowanie operacji trawienia dodatkowo podraża koszt produkcji rur profilowych. Do ciągnienia niezbędne są urządzenia jak ciągarka ławowa, zaostrzarka i piła do obcinania zaostrzonych końców rur oraz ich dzielenia. Wymieniona wyżej operacje w zasadniczy sposób są zmniejszone w procesie profilowania rur poprzez walcowanie. Znane i stosowane jest rozwiązanie polegające na co najmniej czterostopniowym ciągłym walcowaniu na zimno rur wsadowych okrągłych o wymaganych gabarytach z względnym procentowym ubytkiem średnicy rury w płaszczyźnie pionowej wynoszącym 1-72% i maksymalną prędkością walcowania 0,1 m/s. Opisany sposób kształtowania rur można realizować przy pomocy urządzeń, które posiadają lub nie posiadają możliwości zmiany odległości pomiędzy rolkami formującymi. Z książki W.I.Dawydow, M.P.Maksakow - "Cięte kształtowniki cienkościenne - wytwarzanie", Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa, 1961., znana jest giętarka wielorolkowa typu lekkiego, o sześciu klatkach formujących, w każdej klatce znajduje się para poziomych wrzecion roboczych, umieszczonych jedno nad drugim. Na wrzeciona nałożone są rolki kształtująca, napędzane w kierunkach przeciwnych z jednakową prędkością o b rotową. Odległość osi dolnego wrzeciona od powierzchni stołu giętarki jest stała i jednakowa dla wszystkich dolnych wrzecion danej giętarki. Górne wrzeciona mogą być przesuwane w kierunku pionowym w różny sposób. Giętarka typu lekkiego posiada przymocowany do podstawy wspornik, do którego Jest przymocowana prowadnica wejściowa. Prowadnica wyposażona jest w dwie płytki boczne, między które wprowadza się taśmę, szerokość między obydwoma płytkami może być regulowana w zależności od szerokości taśmy. Do prowadzenia taśmy między kolejnymi parami rolek kształtujących służą prowadnice pośrednie lub pomocnicze rolki boczne pionowe, które- mogą być przymocowane do specjalnej poprzeczki. Boczne rolki giętarki typu lekkiego ułozyskowane są na wrzecionach pionowych ustawionych na wspornikach. Jedno wrzeciono pionowe Jest nieruchomo osadzone w otworze we wsporniku a drugie wrzeciono pionowe Jest ruchome, ponieważ osadzone Jest w otworze owalnym. Przesuwanie wrzecion pionowych odbywa 9ię za pomocą śruby ustalającej. W podobny spo9ób przymocowany Jest wspornik do stołu giętarki. Podstawową wadą znanych giętarek typu lekkiego jest niemożliwość dokładnego nastawienie odległości pomiędzy walcami w osi pionowej. W urządzeniach tych nastaw ialny jest tylko górny walec poprzez zmianę położenia w osi pionowej bloku, w którym zamocowany jest koniec wrzeciona z łożyskiem, Zesadniczą wedą lekkich giętarek wielorolkowych jest wysięg wrzecion. Tego rodzaju konstrukcja przy większych obciążeniach sprzyja sprężystym odkształceniom wrzecion, a tym samym powoduje nierównoległość osi wrzecion dolnych i górnych. Nierównoległość ta deformuje kształty szczelin utworzonych przez wykroje w rolkach formujących górnych i dolnych. W giętarkach tych można kształtować Jedynie takie kształtowniki, których przekrój poprzeczny nie wymaga wysokiej klasy tolerancji. W przypadku rur, a w szczególności rur specjalnego przeznaczenia, gdzie konieczne Jest między innymi zachowanie wąskich tolerancji wymiarowych na przekroju poprzecznym, niedopuszczenie do powstawania tak zwanego zapadania ścianki do środka rury oraz zachowanie stałości profilu rury od początku aż do j ej końca, nie można w procesie wytwarzanie tych rur zastosować znanej giętarki wielorolkowej typu lekkiego, gdyż nie pozwoli ona otrzymać rur o wysokich parametrach jakościowych. Wymienione wyżej niedoskonałości i wady znanych sposobów kształtowania rur oraz znanych giętarek wielorolkowych zostały wyeliminowane przez opracowanie sposobu oraz giętarki według wynalazku. Sposób kształtowania rur według wynalazku polega na tym, że rury okrągłe, o średnicy zewnętrznej 5-60 mm i grubości 0,1-4 mm oraz o korzystnej długości minimalnej 1000 mm, walcuje się z prędkością 0,05-0,60 m/s tak, aby w pierwszym stopniu odkształcania ubytek średnicy rury w płaszczyźnie pionowej wynosił 1-10% a w ostatnim stopniu walcowanie był o 3-20% wyższy w stosunku do procentowego ubytku wynikającego ze zmiany wysokości kształ-

4 towanej rury. W alcowanie prowadzi się na zimno, w 3-8 stopniach odkształcania w układzie ciągłym, z 1-90% względnym ubytkiem środnicy rury w płaszczyźnie pionowej. Walcowanie rur z prędkością 0,05-0,60 m/s, zachowując w pierwszym stopniu odkształcania ubytek średnicy rury w płaszczyźnie pionowej 1-10% a w ostatnim stopniu walcowania ubytek o 3-20% wyższy w stosunku do procentowego ubytku wynikającego ze zmiany wysokości kształtowanej rury, przy utrzymaniu pozostałych parametrów walcowania, pozwala otrzymać rury o dokładnych w y - miarach i równomiernych wysokich własnościach wytrzymałościowych na ich długości, zwłaszcza jeśli w pierwszym stopniu odkształcania walce posiadają wykrój okręgły, a cały proces walcowania prowadzi się z ograniczonym swobodnym poszerzeniem rury w płaszczyźnie poziomej. Najkorzystniejszy efekt walcowania rur płaskoowalnych otrzymuje się zachowują c następujący względny procentowy ubytek średnicy rury: w drugim stopniu odkształcania 7-15%, w trzecim 9-18%, w czwartym 12-23% a w pią tym 17-30%, a z kolei przy kształtowaniu rur owalnych w drugim stopniu odkształcania 11-19%, w trzecim 16-25%, a w czwartym 23-35%. Giętarka wielorolkowa składa się z usytuowanych kolejno po sobie klatek formują cych zamocowanych na płycie giętarki a także z pionowych walców kierujących, usytuowanych po obu stronach klatek formujących, zamocowanych na listwach nastawczych, na końcach których znajdują się śruby nastawne. Każda z klatek formujących posiada dwie poziome rolki walcowe formujące do kształtowania rur, to jest rolkę górną przymocowaną do górnej dźwigni oraz rolkę dolną przymocowaną do dolnej dźwigni, a obie dźwignie zamocowane są nożycowo i obrotowo na sworzniu przytwierdzonym na s tałe w korpusie klatki, a także na sworzniach przemieszczających się po pionowej śrubie nastawnej. Na śrubie nastawnej, pomiędzy dwoma sworzniami, znajduje się sprężyna do eliminowania luzów na tych dźwigniach. W dolnej części śruby nastawnej zamocowana jest śruba regulacyjna do ustawiania rolek formujących w osi poziomej. W górnej części śruby nastawnej usytuowana jest tuleja z podziałką liniową, połączona z górnym sworzniem. W e w n ą trz tulei znajduje się sprężyna wraz z jej prowadnicę, z którą to prowadnicę połą czony jest bęben pomiarowy z podziałką. Z kolei na śrubie nastawnej ponad bębnem usytuowany Jest pierścień zaciskowy i nakrętka ustalająca. Klatki formują ce najkorzystniej napędzane są silnikiem elektrycznym usytuowanym w środkowej części giętarki, poprzez przekładnię zębatą znajdują cą się z boku giętarki a przenoszącą napęd na dolne rolki formujące poprzez łączniki przegubowa. Sposobem według wynalazku i przy użyciu giętarki według wynalazku można kształtować rury profilowe, zwłaszcza o przekroju owalnym łub płaskoowalnym, o bardzo dobrej Jakościowo powierzchni oraz o równomiernych własnościach wytrzymałościowych na całej długości w y - robów. Rury w tym procesie nie wymagają ani zaostrzania ani smarowania, a przechodząc tylko Jeden raz przez giętarkę wielorolkową otrzymuję wymagany profil. Proces ten j est wysoce zmechanizowany, dzięki czemu możliwa Jest dokładna kontrola poszczególnych faz kształtowania rur. S p o sób i giętarkę wielorolkową według wynalazku przedstaw iono dokładnie w poniższych przykładach oraz na rysunku na którym fig. 1 przedstawia widok boczny giętarki wraz z zespołem urzą dzeń współpracujących, fig. 2 - widok tego zespołu urządzeń z góry, fig. 3 - boczny widok klatki formują cej, fig. 4 - widok klatki formują cej z góry a fig. 5 - przekrój podłużny zespołu do nastawiania rolek formujących. P r z y k ł a d I. Zespół urządzeń do kształtowania rur składa się ze stołu załadowczego 1 rur wsadowych, samotoku 2 podajęcego rury do klatek walcowniczych formujących 3 giętarki wielorolkowej 4 napędzanej napędem 5, i z uchylnej płyty 6 podającej gotowe rury do kosze zbiorczego 7 rur gotowych. Giętarka wielorolkowa 4 składa się z usytuowanych kolejno po sobie klatek walcowniczych formują cych 3 zamocowanych na płycie giętarki 4 oraz z pionowych walców kierujących 8 zamocowanych na listwach nastawczych 9, na końcu których znajduję się śruby nastawne 10. Pionowe walce kierują ce 8 usytuowane są po obu stronach klatek formują cych 3 a ich celem Jest utrzymanie rury w osi walcowania.

5 Nastawa odległości od osi walcowania dla walców kierujących 8 realizowane jest zmianę położenie całych listów nastawczych 9, które p rzesuwane są śrubami nastawnymi10 z dokładnością pomiaru do 0,1 mm. Każda z klatek formujących 3 posiada dwie poziome rolki formujące do kszta łtowania rur, w postaci walców, to jest walec górny 11 przymocowany do górnej dźwigni 12 oraz w a lca dolny 13 przymocowany do dolnej dźwigni 14 a obie dźwignie 12, 14 zamocowano są obrotowo na sworzniu 15 przytwierdzonym na stałe w korpusie klatki 3 a tak?e na sworzniach 16 przem ieszczających się po pionowej śrubie nastawnej 17. Na śrubie nastawnej 17, pomiędzy dwoma sworzniami 16, znajduje się sprężyna 18 do eliminowania luzów na dźwigniach 12, 14. W dolnej części śruby nastawnej 17 zamocowana jest śruba regulacyjna 19 do ustawiania walców formujących 11, 13 w poziomej osi walcowania. W górnej części śruby nastawnej 17, ponad górnym sworzniem 16 usytuowana Jest tuleja 20 z podziałką liniową z dokładnością do 0,01 mm, połączona z górnym sworzniem 16. Wewnątrz tej tulei 20 znajduje się sprężyna 21 wraz z jej prowadnicą 22. Z prowadnicą 22 połączony Jest bęben pomiarowy 23 z podziałką liniową z dokładnością do 0,01 mm. Z kolei na śrubie 17 ponad bębnem 23 usytuowany jest pierścień zaciskowy 24 i nakrętka ustalająca 25. W mechaniźmie tym poprzez obrót śruby nastawnej 17 i układ pomiarowy można z dokładnością do 0,01 mm ustawiać odległości walców 11, 13. Zastosowanie w giętarce wielorolkowej 4 klatek kształtujących 3 w kształcie nożyc, pozwoliło zmniejszyć wielokrotnie wymiary i ciężar tych klatek w stosunku do znanych rozwiązań. Napęd klatek kształtujących 3 stanowi wspólny silnik 26 elektryczny usytuowany w środkowej części giętarki 4, oraz przekładnia zębata znajdująca się z boku giętarki 4 przenosząca napęd na dolne walce kształtujące poziome 13 poprzez łączniki przegubowe. W klatce pierwszej, która jest wprowadzającą rurę do giętarki 4 walce poziome 11, 13 posiadają wykrój okrągły ograniczający 9wobodne poszerzenie rury. W pozostałych klatkach w a lcowniczych walce poziome 11, 13 posiadają wykrój owalny. P r z y k ł a d II. Rury okrągłe o średnicy zewnętrznej φ 20 mm i grubości ścianki 1 mm oraz długości 3000 mm z mosiądzu w gatunku CuZn 37 dostarczone są suwnicą w postaci wiązki w ilości 30 sztuk na stół załadowczy 1. Ze stołu 1, rury pojedyncze podawane są mechanicznie na napędzane rolki samotoku 2. Wielkości nastaw odległości pomiędzy walcami 11, 13, które odpowiadają względnym ubytkom średnicy rury, nastawia się ręcznie za pomocą mechanizmu nastawy walców Dokładność nastaw na podziałce bębna pomiarowego 23 wynosi O,01 mm. Dla kształtowanej rury płaskoowalnej o wymiarze 28x10x1 mm względny ubytek procentowy wynosi: w pierwszym stopniu odkształcenia /klatka 1/ - 5%, w drugim stopniu odkształcenia /klatka 2/ - 12%, w trzecim stopniu odkształcenia / klatka 3/ - 13%, w czwartym stopniu odkształcenia /klatka 4/ - 19%, w piątym stopniu odkształcenia / klatka 5/ - 27,6%. Dla zablokowania mechanizmu nastawiania walców przed rozregulowaniem się należy pierścień zaciskany 24 z nakrętką ustalającą 25, poprzez obrót na śrubie nastawczej 17, docisnąć do oporu na bębnie pomiarowym 23. Za pomocą listew 9, na których zamocowane są walce kierujące 8 pionowe cylindryczne o średnicy φ 56 mm, ustala się ich wzajemną odległość od osi walcowania poprzez pokręcanie śrubami nastawczymi na obu końcach tych listew 9. Dokładność nastawienia wynosi 0,05 mm. Rolki rozmieszczone są w środku odległości pomiędzy klatkami walcowniczymi 3 po obu ich stronach. Po załączeniu silnika elektrycznego, napęd przenoszony jest poprzez przekładnię zębatą oraz łączniki przegubowe na dolne walce kształtujące 13 i rozpoczyna się walcowanie na zimno rur wyjściowych, przy zastosowaniu prędkości przesuwu 0,15 m/s. Rury po przejściu przez 5 klatek formujących otrzymują wymiar 28x10x1 mm i dostają się na uchylną płytę 6, która poprzez siłownik pneumatyczny pochylane jest w kierunku kosza zbiorczego 7, skąd rury grawitacyjnie opadają do tego kosza. Z kosza rury w postaci wiązki są odbierane Jako wyrób gotowy.

6 P r z y k ł a d III. D la uzyskania rur owalnych o wymiarach 27x10,5x1 mm proces kształtowania przebiega czterostopniowo. Rury o średnicy zewnętrznej 20 mm i grubości ścianki 1 mm z mosiądzu w gatunku CuZn 37 dostarczone są do giętarki 4 w sposób Jak w przykładzie 1. Dla uzyskania profilu owalnego wymianie podlegają rolki kształtujące 11, 13 w klatkach 2, 3 i 4. Następnie rozpoczyna się walcowanie na zimno rur wyjściowych, przy zastosowaniu prędkości przesuwu 0,15 m/s i następujących względnych ubytków średnicy r u r y : w pierwszym stopniu odkształcenia /klatka 1/ - 5%, w drugim stopniu odkształcenia /klatka 2/ - 14,6%, w trzecim stopniu odkształcenia /klatka 3/ - 17,2%, w czwartym stopniu odkształcenia /klatka 4/ - 25,5%. Pozostałe operacje związane z kształtowaniem rury są jak w przykładzie I. Rury po przejściu przez 4 klatki formujące z prędkością przesuwu 0,15 m/s otrzymują wymiar 27x10,5x1 mm.

7 Fig. 3 Fig. 5 Fig. 4

8 Fig. 1 Fig. 2 Departament Wydawnictw UP RP Nakład 90 egz. Cena zł