RAPORT KOŃCOWY. Autorzy: Sylwia Górecka Maciej Pańków Justyna Rybicka-Mróz Irena Wolińska. WYG PSDB Sp. z o. o.

Transkrypt

1 RAPORT KOŃCOWY BADANIE EWALUACYJNE PT. OCENA DZIAŁAŃ PO KL NA RZECZ OSÓB STARSZYCH ORAZ OSÓB MŁODYCH W KONTEKŚCIE SYTUACJI NA RYNKU PRACY W WOJEWÓDZTWIE PODLASKIM Autorzy: Sylwia Górecka Maciej Pańków Justyna Rybicka-Mróz Irena Wolińska WYG PSDB Sp. z o. o. ul. Bitwy Warszawskiej 1920 r Warszawa Tel: Fax:

2 Spis treści 1. Streszczenie Summary Cele i przebieg badania Opis wyników badania Młodzi i starsi na rynku pracy refleksje ogólne Ocena skuteczności i trafności działań PO KL Ocena projektów ukierunkowanych na osoby starsze (45+/50+) Ocena projektów ukierunkowanych na osoby młode Efekty projektów Osoby starsze Osoby młode Problemy osób w wieku 45+ i osób młodych na rynku pracy Osoby starsze Osoby młode Oczekiwania pracodawców Perspektywa finansowa Rekomendacje Spis wykresów i tabel STRONA 2

3 1. STRESZCZENIE Głównym celem badania, realizowanego w maju i czerwcu 2015 roku, była ocena działań PO KL na rzecz osób starszych oraz osób młodych w kontekście sytuacji na rynku pracy w województwie podlaskim. Cele szczegółowe badania to: Analiza skuteczności i trafności działań realizowanych w ramach PO KL na rzecz wydłużenia aktywności zawodowej osób starszych. Analiza skuteczności i trafności działań realizowanych w ramach PO KL na rzecz poprawy sytuacji osób młodych na rynku pracy. Identyfikacja działań na rzecz wydłużenia aktywności zawodowej osób starszych na rynku pracy i w życiu społecznym w kontekście starzejącego się społeczeństwa. Identyfikacja działań na rzecz poprawy sytuacji osób młodych na rynku pracy w województwie podlaskim. Do realizacji badania zastosowano pakiet metod i technik badawczych, w skład którego wchodziły: o analiza desk research dokumentów i publikacji związanych z tematyką badania, o wywiady z osobami reprezentującymi Instytucje Rynku Pracy i ekspertami rynku pracy (ogółem 12) oraz z pracodawcami (5), wywiady grupowe (4) z osobami, które zakończyły udział w projekcie, o ankieta CAWI z beneficjentami projektów ukierunkowanych na osoby młode oraz osoby w grupie wiekowej 45+/50+ (w której udział wzięło 107 beneficjentów przy populacji 141), o ankieta CAWI z uczestnikami projektów - osobami w wieku 45+ oraz osobami młodymi, które zakończyły udział w projektach (w ramach której otrzymano 683 efektywnie wypełnione ankiety). Ocena skuteczności i trafności działań PO KL Najczęściej stosowane przez beneficjentów formy wsparcia to szkolenia, IPD i doradztwo, staże oraz dotacje na podjęcie działalności gospodarczej i praca socjalna. Część beneficjentów widziała potrzebę stosowania takich form jak coaching czy mentoring, ostatecznie jednak nie zastosowali ich, m.in. ze względu na niejednoznaczność interpretacji zapisów dokumentów programowych. Można jednak uznać, że są świadomi zalet tych form i umieliby je zastosować, jeśli okażą się dopuszczalne. Istotnym narzędziem komunikacji między beneficjentami a potencjalnymi uczestnikami okazuje się być Internet również w odniesieniu do starszych uczestników (co nieco osłabia mit o niezdolności tych osób do obsługi komputera). Zupełnie nieistotne są tradycyjne formy promocyjno-reklamowe. Duże znaczenie jako źródło informacji mają znajomi. Wynikają z tego z jednej strony ważne STRONA 3

4 rekomendacje dla działań informacyjno-promocyjnych nie tylko projektów, ale również Programu, z drugiej potrzebę silnego osadzania projektów w lokalnych środowiskach. Beneficjenci twierdzą, że badają potrzeby i predyspozycje uczestników oraz że uczestnicy mają dość duży wpływ na kształt oferowanego wsparcia. Uczestnicy w znacznej części uważają, że nic takiego nie miało miejsca albo nie pamiętają (nie identyfikują) takiego działania. To pokazuje, że z działania beneficjentów nie są dla uczestników zrozumiałe, ale też że są one często dość pozorne. Zdaniem beneficjentów głównym problemem w realizacji projektów jest rekrutacja (w tym w szczególności grup, których udział był premiowany na etapie oceny wniosków), niska motywacja, odchodzenie uczestników z projektu oraz aktywizowanie osób długotrwale bezrobotnych. Barierą udziału przedstawicieli grup docelowych w projekcie była odległość miejsca świadczenia usług projektu od miejsca zamieszkania (a więc konieczność dalekich dojazdów) oraz konieczność sprawowania opieki nad osobami zależnymi dziećmi czy starszymi członkami rodziny. Beneficjenci podejmowali oni wiele działań na rzecz usunięcia bariery dojazdowej, rzadko zaś oferowali wsparcie w zakresie pomocy w opiece nad zależnymi. W opinii beneficjentów najlepszymi formami wsparcia dla osób starszych są szkolenie, staże oraz dotacje na założenie działalności gospodarczej, zdaniem zaś samych starszych uczestników szkolenia. W przypadku osób młodych wg beneficjentów skuteczne są staże, szkolenia i choć w znacznie mniejszym stopniu niż starszych wspomniane wcześniej formy dotacje na założenie działalności gospodarczej. Również w opinii młodych uczestników staże są uznawane za najbardziej skuteczną formę, w mniejszym stopniu dotacje, a dopiero na trzecim miejscu wymieniane są szkolenia. Kluczowe uwarunkowania skuteczności są jednakowe dla obu grup. Ważny jest praktyczny charakter wsparcia, dopasowanie go do indywidualnych potrzeb oraz zgodność z potrzebami pracodawców. Duże znaczenie ma wcześniejsze rozpoznanie potrzeb, indywidualizacja działań oraz kompleksowość wsparcia. W przypadku starszych dodatkowo duże znaczenie ma zapewnienie silnego wsparcia psychologicznego oraz odpowiednio długi czas świadczenia usług, w przypadku młodych zaś ważne jest stworzenie możliwości uzyskania doświadczenia zawodowego. W ocenie zarówno beneficjentów, jak i uczestników przydatne są wszystkie dostępne formy wsparcia, ale stosunkowo najmniej IPD oraz doradztwo, a to ze względu na mało praktyczny (w opinii uczestników) charakter. Zauważalna jest pewna różnica opinii dotyczących tego, czy lepsze są grupy jednorodne wiekowo czy mieszane: beneficjenci zdecydowanie opowiadają się za grupami mieszanymi, osoby starsze nieznacznie preferują grupy jednorodne, zaś osoby młode w równych częściach okazują się być zwolennikami grup jednorodnych i mieszanych. Grupy mieszane stwarzają cenne możliwości wymiany doświadczeń oraz przełamywania stereotypów, grupy jednorodne zaś dopasowania tempa pracy i stosowanego języka oraz silniejszej integracji w grupie. STRONA 4

5 Ogólna ocena uzyskanego wsparcia zarówno przez starszych jak i przez młodych jest wysoka (choć młodych nieznacznie niższa), projekty uznane są za bardzo potrzebne, warte polecenia innym. Efekty projektów Zdecydowana większość badanych starszych uczestników projektów przed udziałem w projekcie pracowała. Ich udział w projekcie miał na celu przede wszystkim zdobycie nowej wiedzy i umiejętności, przydatnych w miejscu pracy. Ich oczekiwania wobec projektu zostały spełnione, ale tylko częściowo. Uzyskali nową wiedzę i umiejętności, mają poczucie, że dzięki temu lepiej pracują, ale nie awansowali ani nie otrzymali podwyżki. Osoby, które nie pracowały przed wzięciem udziału w projekcie w znacznej części zdobyły pracę, którą znaleźli bardzo szybko i którą uznają za dobrą pracę. Przyznają, że uzyskali ją dzięki udziałowi w projekcie a konkretnie dzięki nabytej wiedzy lub dzięki uzyskanej dotacji (samozatrudnienie). Większość młodych uczestników projektów przed przystąpieniem do projektu nie pracowała, przy czym najczęściej byli bezrobotnymi relatywnie krótko (do pół roku). Do projektu przystąpili z nadzieją na uzyskanie pracy lub założenie firmy oraz zdobycie nowej wiedzy i umiejętności. Oczekiwania te dla zdecydowanej większości zostały spełnione (po połowie w pełni lub częściowo). Młodzi ludzie mają nowe umiejętności, mają doświadczenie zawodowe i większe szanse na uzyskanie zatrudnienia. Znaczna część z tej grupy uzyskała w krótkim czasie pracę, którą uważa za dobrą, przy czym miał na to wpływ udział w projekcie, a konkretnie odbyty staż lub otrzymana dotacja. Ci uczestnicy, którzy do projektu przystąpili jako pracujący, po zakończeniu udziału w połowie nadal pracują w tym samym miejscu, a pozostali albo pracują w nowym miejscu (przy czym projekt nie miał wpływu na znalezienie nowej pracy), albo prowadzą własną firmę (dzięki wsparciu projektu). Pracujący w tym samym miejscu nie otrzymali awansu ani podwyżki, mają jednak poczucie, że lepiej wykonują swoją pracę. W przypadku obu grup zauważalne są także dodatkowe cenne rezultaty, takie jak nawiązanie nowych kontaktów, zwiększenie pewności siebie oraz zwiększenie motywacji do podnoszenia kwalifikacji. Problemy osób w wieku 45+ i osób młodych na rynku pracy Na sytuacji osób starszych na rynku pracy silnie waży stereotyp osoby niedołężnej, nie rozumiejącej i nie akceptującej zmian, schorowanej (i korzystającej ze zwolnień). Osoby starsze mają niższy poziom wykształcenia niż pozostałe grupy wiekowe, co w sytuacji zawyżanych w ofertach pracy oczekiwań na daje im szans. Osoby starsze są postrzegane jako niechętne udziałowi w kształceniu ustawicznym i jest to prawda, ale też pracodawcy nie są skłonni stwarzać im możliwości tego udziału. STRONA 5

6 Połowa starszych uczestników projektów natrafiła na problemy w trakcie poszukiwania pracy i w trakcie trwania zatrudnienia. Szczególnie bolesne są zarzuty dotyczące braku gotowości do zwolnienia miejsca dla młodych oraz stosowanie przez pracodawców szantażu w postaci zagrożenia zwolnieniem w sytuacji nie wyrażenia zgody na obniżenie wynagrodzenia. Młodzi ludzie nie mają doświadczenia zawodowego i mają małe szanse, by bez wsparcia je zdobyć, bowiem posiadanie doświadczenia jest jednym z podstawowych warunków wpisywanych w ofertach pracy. Z tego względu tak duże znaczenie mają wysokiej jakości staże. Na rynku pracy jest zbyt wielu młodych z wykształceniem wyższym bez praktycznych umiejętności, a brakuje osób z solidnym wykształceniem zawodowym. Młodym brakuje kompetencji społecznych. Młodzi nie znają realiów rynku pracy, nie są świadomi obowiązków związanych z funkcjonowaniem w firmie, mają abstrakcyjne wyobrażenia o tym, czego mogą oczekiwać, jeśli chodzi o warunki pracy. Znaczna część młodych uczestników miała problemy w trakcie poszukiwania i wykonywania pracy, związane z brakiem doświadczenia i oferowaniem pracy bez umowy. Rekomendacje 1. Uczestnicy projektów (zarówno młodzi, jak i starsi) mają problem z udziałem w projekcie ze względu na sprawowanie opieki nad osobami zależnymi, a także w związku z koniecznością dalekich (i kosztownych) dojazdów, należy więc zachęcać projektodawców do oferowania wsparcia towarzyszącego w zakresie zapewniania opieki nad osobami zależnymi i/lub ułatwienia dojazdów: o Wsparcie towarzyszące może polegać na finansowaniu kosztów wynajęcia opiekunów lub na organizowaniu opieki (typu zajęcia dla małych dzieci w czasie, gdy rodzice uczestniczą w szkoleniu czy stażu), o W przypadku transportu możliwe jest refundowanie kosztów, ale także organizowanie transportu zbiorowego, o W obu przypadkach warto rozważać organizowanie usług na zasadach samopomocy uczestników lub uruchamiania działalności gospodarczej przez jednego z uczestników dla pozostałych, o Jednocześnie konieczne jest uświadomienie osobom oceniającym projekty korzyści wynikających z wyższych kosztów projektów uwzględniających wsparcie towarzyszące 2. Na rynku pracy brakuje fachowców przygotowanych do wykonywania wielu zawodów, konieczne jest więc promowanie kształcenia zawodowego Działania te powinny obejmować wzmocnienia doradztwa zawodowego na niższych szczeblach edukacji, prowadzenia regularnych badań zapotrzebowania na zawody, a także zmiany świadomości dzieci i rodziców. Zwiększeniu popularności szkolnictwa zawodowego sprzyjać będzie zwiększanie jego elastyczności (m.in. dzięki stosowaniu modułowych programów kształcenia i ścisłej współpracy z przedsiębiorstwami, w tym także w zakresie organizacji praktycznej części kształcenia) STRONA 6

7 3. Wyzwania wynikające ze starzenia się społeczeństw wymagają podjęcia trojakiego rodzaju działań: o o o z zakresu profilaktyki zdrowotnej, w tym z uwzględnieniem działań pracodawców oraz ułatwienia dostępu do usług zdrowotnych, z zakresu rozwoju srebrnej gospodarki, m.in. obejmującej usługi opiekuńcze dla osób starszych, usługi organizacji czasu wolnego dla osób starszych, z zakresu tworzenia możliwości dla aktywności społecznej osób starszych; 4. W celu wydłużenia aktywności zawodowej osób starszych konieczne jest podejmowanie takich działań, jak: o o o działania z zakresu profilaktyki prozdrowotnej, w tym z udziałem pracodawców, oferowanie indywidualnie dopasowanych usług edukacyjnych w powiązaniu z doradztwem psychologiczno-edukacyjno-zdrowotnym, promocja rozwiązań z zakresu zarządzania wiekiem w firmach, z wykorzystaniem narzędzi intermentoringu; działania promocyjne muszą być realizowane w taki sposób, by nie wywoływały skutku odwrotnego od zamierzonego: nie mogą eksponować wad starszych, a jedynie zalety; 5. Działania realizowane dla poprawy sytuacji młodych na rynku pracy są niewystarczająco ukierunkowane i skuteczne o o o o o o o Oferta dla młodych bezrobotnych musi być dopasowana do potrzeb, oczekiwań i możliwości tych osób oraz potrzeby rynku pracy, Projekty muszą zakładać pogłębione rozpoznanie potrzeb i oczekiwań uczestników, Muszą być skonstruowane elastycznie, tak by możliwe było dopasowanie wsparcia do indywidualnych potrzeb i reagowanie na pojawiające się nowe problemy, Muszą być kompleksowe, czyli odpowiadać nie na pojedyncze problemy, ale na ich wiązki; muszą stanowić logicznie powiązany ciąg zdarzeń, a nie oderwane punktowe interwencje; opieka doradcza powinna być dostępna przez cały okres realizacji, Uczestnicy powinni mieć wpływ na kształt oferty, muszą rozumieć cele poszczególnych działań, Ważne miejsce w tych usługach powinny pełnić wysokiej jakości staże; wiąże się to z koniecznością uruchamiania przez instytucję finansującą projekt kontroli realizacji staży przez beneficjentów oraz pracodawców, Dla znacznej części młodzieży niezbędne jest zapewnie różnych form kształtowania kompetencji społecznych (nie tylko typowe szkolenia, ale też uczenie przez działanie np. organizowanie przedsięwzięć wymagających pracy zespołowej). STRONA 7

8 2. SUMMARY The main goal of the research, implemented in May and June 2015, was to assess the measures PO KL (Human Capital Operational Programme) for old and young people in the context of the labour market situation in Podlaskie Region. Specific objectives of the study are: Analysis of the effectiveness and the relevance of the measures PO KL for the extension of professional activity of the elderly people in Podlaskie region. Analysis of the effectiveness and the relevance of the measures PO KL for the improvement of the situation of young people on the labour market in Podlaskie region. The identification of measures to extend the working activity of older people in the labour market and in social life in the context of an aging population. The identification of measures to improve the situation of young people on the labour market in Podlaskie region. Within the implementation of the research a scope of research methods and techniques were used, including: desk research analysis of documents and publications related to the subject matter of research, interviews with the people that represents the Institutions of the Labour Market and labour market experts (total 12) and with employers (5), group interviews (4) with people who participated within the project, CAWI s poll with the beneficiaries of the project focused on the young people and group of people in age 45 +/50 + (107 beneficiaries from a population of 141) CAWI s poll with project participants young people and aged 45 + that project ( 683 effectively completed polls were received). An assessment of the effectiveness and relevance of the measures PO KL the who participated in The most commonly forms of support used by the beneficiaries are: training, IPD (Individual Action Plan) and vocational consulting, internships, grants for start-up business and social work. Part of the beneficiaries saw the necessity of such forms as coaching or mentoring, which eventually were not applied i.a. due to the confusion of the interpretation of the programming documents recods. It can be conclude, that beneficiaries are aware of the advantages of these forms and will be capable to apply them, if found to be acceptable. Internet is an important communication tool between the beneficiaries and potential participants also in relation to older participants (myth of the inability of these people to use computer is not quite true). The traditional forms of advertising and promotion are completely irrelevant. Friends and colleagues are of great importance as a source of information. At one hand, it result in significant recommendations for information and STRONA 8

9 promotion actions not only of project, but also Programme, and on the other hand necessity of strong settlement project in local envurionments. The beneficiaries claim that they examine needs and predispositions of participants and that participants have a quite significant impact on the shape of the offered support. On the other hand participants believe that nothing like that has taken place or do not remember (do not identify) such that situation. It shows that actions of beneficiaries are not clear for the participants, but also they are often quite apparent. According to the beneficiaries the main problem in the implementation of projects is recruitment (particularly in groups, whose participation was awarded at the stage of assessing applications), low motivation, participants resigning from the project and activating the longterm unemployed. Obstacles in participation in the project were: distance between the place of services and the place of living, (and thus the necessity of long journeys) and the need for care dependants (children or older family members). The beneficiaries took activities to remove communication barriers and seldom offer support for care of dependants. In opinion of the beneficiaries, best forms of support for the elderly are training, internships and grants to start-up a business, whereas in opinion of the elderly training. In case of young people, in the opinion of beneficiaries, effective forms are internships,trainings although to lower extend than already mentioned grants to start-up business. For the both groups main determinants of effectiveness are the same. Important are: the practical nature of the support, adaptation to individual needs and compliance with the needs of employers. Of the great importance are early identification of needs, the individualization of activities and comprehensive support. In case of the elderly, in addition, it is important to provide a strong psychological support and appropriately long time of providing services. In the case of young people it is important to provide the possibility of professional experience. In opinion of beneficiaries and participants all available forms of support are useful. Relatively IPD and vocational consulting are useless due to its nimpractical character (in the opinion of participants). There is a different opinion on the composition of the groups: homogenous ages or mixed. The beneficiaries strongly favour the mixed groups. The elderly, slightly prefer homogenous groups, and young people, in equal parts, favour both homogeneous and mixed groups. Mixed groups provide valuable opportunities in exchange of experiencesand breaking stereotypes. Uniform groups: matching the pace of work, used the similar language and stronger integration in the group. An overall assessment of the support obtained by both the older and the younger is high (although young slightly lower). Projects are estimated as a much-needed, worth recommending. STRONA 9

10 The effects of Projects In majority of the polled older participants of projects have been working before. Main goal of their participation in the project was to obtain a new knowledge and skills useful in the workplace. Their expectations of the project have been fulfilled, but only partially. They have received a new knowledge and skills. They have the feeling that this work is better, but they missed promotion and pay rise. People who did not have a job before taking part in the project in average got the job, which they found very quickly and which they consider as a good job. They admit that it was thanks to the participation in the project and specially of the acquired knowledge or received grant (self-employment). Most of the young participants of the project did not have a job before the project, but part of them were unemployed in relatively short time (half a year). They joined in the project with the hope of getting a job or establishing own business and to acquire new knowledge and skills. These expectations have been met for the majority (half, full or partly). Young people have new skills, professional experience and have a greater chance of being employed. A large part of this group, in a short time, got the work, which they consider as satisfactory. The participation in the project and specifically the internship or received the grant were the main case. Those participants who have joined the project as a workers, after the completion of the half part of project, are still working in the same place. The others work in a new place (the project had no impact on finding a new job), or lead their own start-up company (with the support from the project). Working in the same place did not receive a promotion or raise, however, have the feeling that it is easier to carry out their work. In the case of both groups additional valuable results such as getting new contacts, increasing self-confidence and motivation to raise qualifications are noticeable. The problems of people aged 45+ and young people on the labour market. On the labour market the old people are seen in the stereotype way: infirm, not understanding new possibilities, not accepting changes, suffered from diseases ( on sick leave ). The older people have lower level of education than other groups so they have smaller chance for getting work, especially that employers expectations are too high comparing real needs. The old people are seen as reluctant to take part in long-life learning, and this is true, but the employers are not willing to provide them to with such activities. Half of the older participants of projects had problems during searching work and employment. Especially painful are the allegations of a lack of willingness to free up space for the young. Also employers use the form of a black mail. They suggest choice agreement for lower wages or release. STRONA 10

11 Young people do not have work experience and have small chances to get it without right support. Having the professional experience is one of the basic conditions to get the job. For this reason the great importance is high-quality internship. In the labour market there is too many young people with high education without practical skills, and no enough people with a solid professional education. Young people have lack of social competence. Young people do not know the realities of the labour market, are not aware of their responsibilities at work. They have abstract, unreal expectations of working conditions. A big group of the young participants had problems in the process of searching work. They have also a problem during their work because of the lack of experience and also work was offered without a contract. Recommendations. 1. The participants of the projects (both young and old) have a problem with the participation in the project due to taking care of dependent people, as well as in connection with long distance (and costly) travel. Suggestion is to encourage inventors to provide accompanying support in the provision of care for dependent people and/or facilitate commuting: o o o o accompanying support may be the financing of the costs of hiring babysitter or arranging care (type classes for young children while parents participate in training or experience), in the case of transport it is possible to reduce the costs, but also to organize the public transport, in both cases it is worth to consider how to organize the self-help services based on participants or start up a business by one of the participants for the other, it is necessary to aware people who assess the projects, what is the benefit from higher costs of project, when they include tasks such a accompanying support. 2. There is lack of professionals prepared to perform many professions on the labour market therefore promotion of vocational training is necessary. These activities should include the stepping up of vocational guidance at the lower levels of education, conducting regular research of the demand for professions. Important are also changes in awareness of children and parents about professions in practice. Growth of vocational educations popularity will increase its flexibility (thanks to the use of modular training programmes and close cooperation with companies, including also cooperation in organizing of the practical part of the training). 3. The challenges arising from aging populations require to take three types of action: o o in the field of preventive health care, having regard actions of employers and to facilitate access to health services, concerning the development of the silver economy, for example: care services for the elderly, service organization of free time for the elderly, STRONA 11

12 o in the field creating opportunities for social activity of older people; 4. In order to extend the professional activity of older people it is need to take such actions as: o o o activities in the field of health prevention, including employers, offering individually matching educational services in related to psycho-educational-health consulting, promotion of solutions in the field of age management in companies, using tools intermentoring; typically promotional activities must be carried out in such a way to exhibit only advantages not disadvantages of older; 5. The actions carried out to improve the situation of young people on the labour market are not sufficiently targeted and effective o o o o o o o Offer for the young unemployed must be individually tailored to their needs, expectations and abilities and needs of the labour market, Projects must assume deep identification of needs and expectations of the participants. Projects must be designed for flexibility, so that support can be tailored to individual needs and respond to emerging new problems, Projects need to be comprehensive, it means react for all problematic situation not only individual problems; they must be logically linked with sequences of events but not detached single interventions; consulting care should be available for the entire period of projects implementation, Participants should have an influence on the shape of the offer, they must understand goals of individual activities, An important place in these services should have a high-quality internships; it is necessity for financing institution to start controlling how implementation of internships is made by the beneficiaries and employers, For large part of youth it is necessary to provide various forms of social skills development (not only typical training, but also learning by doing for example arranging task requiring teamwork). STRONA 12

13 3. CELE I PRZEBIEG BADANIA Głównym celem badania, realizowanego w maju i czerwcu 2015 roku, była ocena działań PO KL na rzecz osób starszych oraz osób młodych w kontekście sytuacji na rynku pracy w województwie podlaskim. Cele szczegółowe badania to: 1. Analiza skuteczności i trafności działań realizowanych w ramach PO KL na rzecz wydłużenia aktywności zawodowej osób starszych. 2. Analiza skuteczności i trafności działań realizowanych w ramach PO KL na rzecz poprawy sytuacji osób młodych na rynku pracy. 3. Identyfikacja działań na rzecz wydłużenia aktywności zawodowej osób starszych na rynku pracy i w życiu społecznym w kontekście starzejącego się społeczeństwa. 4. Identyfikacja działań na rzecz poprawy sytuacji osób młodych na rynku pracy w województwie podlaskim. W badaniu uwzględniono następujące kryteria ewaluacyjne: Skuteczność pozwalającą ocenić, w jakim stopniu wsparcie realizowane w ramach PO KL przyczyniło się do osiągnięcia celów PO KL. Trafność pozwalającą ocenić, czy działania skierowane do osób starszych i osób młodych były odpowiedzią na wyzwania demograficzne w regionie i sytuację na rynku pracy. Do realizacji badania zastosowano pakiet metod i technik badawczych, które zgodnie z zasadą triangulacji umożliwiły zgromadzenie danych, pozwalających na realizację jego celów. W skład pakietu metod i technik badawczych wchodziły następujące techniki badawcze: Analiza danych zastanych: o analiza desk research dokumentów i publikacji związanych z tematyką badania, o metaanaliza wyników badań, o analiza produktów projektów innowacyjnych, Badania terenowe: o jakościowe: indywidualny wywiad pogłębiony, zogniskowany wywiad grupowy, o ilościowe: badanie ankietowe techniką CAWI, badanie ankietowe techniką Mixed-mode design (CAWI/CATI). STRONA 13

14 Analiza danych zastanych Analizie poddane zostały m.in.: Dokumenty krajowe: 1. Program Operacyjny Kapitał Ludzki ; 2. Szczegółowy Opis Priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki ; 3. Analiza porównawcza województw w kontekście realizacji celów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki , Warszawa, wrzesień 2012 r.; Dokumenty regionalne: 1. Plany Działania dla Priorytetu VI, VII, VIII, IX na dany rok; 2. Sprawozdania z realizacji PO KL; 3. Strategia Rozwoju Województwa Podlaskiego do roku 2020 czerwiec 2013r. Raporty z badań: 1. Sytuacja osób powyżej 50 roku życia na rynku pracy w woj. podlaskim w roku 2011, Wojewódzki Urząd Pracy w Białymstoku; 2. Przemiany demograficzne i starzenie się społeczeństwa: konsekwencje dla lokalnych rynków pracy w Polsce, OECD, styczeń 2013; 3. Analiza wskaźnika zmian demograficznych w wybranych regionach Polski, OECD, 2013 r.; 4. Europejski Rok Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej 2012 w Polsce, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, 2013 r.; 5. Analiza sytuacji młodzieży na rynku pracy w 2012 roku, Wojewódzki Urząd Pracy w Białymstoku; 6. Poprawa sytuacji osób młodych na rynku pracy w ramach PO Kapitał Ludzki , Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2012 r.; 7. Statystyki Wojewódzkiego Urzędu Pracy w zakresie rynku pracy dostępne na stronie 8. Podlaski Regionalny Plan Działań na rzecz zatrudnienia na 2015 rok, Samorząd Województwa Podlaskiego, Wojewódzki Urząd Pracy w Białymstoku, grudzień Aktywność zawodowa osób powyżej 50 roku życia, Wojewódzki Urząd Pracy w Białymstoku, 2011 r. 10. Identyfikacja potrzeb i priorytetów osób młodych w zakresie ich aktywizacji edukacyjnej, zawodowej oraz społecznej, Wojewódzki Urząd Pracy w Białymstoku, grudzień Model Monitorowania sytuacji osób młodych na rynku pracy, raport podsumowujący wyniki prac grupy roboczej, wrzesień Zawody Przyszłości, Raport I, Podlaskie Obserwatorium Rynku Pracy i Prognoz Gospodarczych, Białystok Analiza Sytuacji w Zakresie Kształcenia Zawodowego W Województwie Podlaskim w latach , Podlaskie Obserwatorium Rynku Pracy i Prognoz Gospodarczych, Białystok 2014 STRONA 14

15 14. Sytuacja na rynku pracy w 2012 roku, Wojewódzki Urząd Pracy w Białymstoku wydział badań i analiz, Białystok Kogo chcą zatrudniać pracodawcy? Potrzeby zatrudnieniowe pracodawców i wymagania kompetencyjne wobec poszukiwanych pracowników, PARP, Warszawa Oczekiwania pracodawców a pracownicy jutra, Na podstawie badań zrealizowanych w 2012 roku w ramach III edycji projektu Bilans Kapitału Ludzkiego, PARP, Warszawa Analiza popytu na kwalifikacje i kompetencje, Anna Bagieńska, Politechnika Białostocka, [w:] Studia Ekonomiczne/Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, nr 134 Regionalne i lokalne problemy rynku pracy, Katowice 2013, s Kompetencje Polaków a potrzeby polskiej gospodarki, Raport podsumowujący IV edycję badań BKL z 2013 r., Warszawa Zapotrzebowanie na pracowników, Na podstawie badań pracodawców i ofert pracy zrealizowanych w 2013 roku w ramach IV edycji projektu Bilans Kapitału Ludzkiego, Warszawa Aktywność zawodowa i wykształcenie Polaków, Na podstawie badań ludności zrealizowanych w 2013 roku w ramach IV edycji projektu Bilans Kapitału Ludzkiego, Warszawa Rozwijanie kompetencji przez dorosłych Polaków, Na podstawie badań instytucji i firm szkoleniowych, pracodawców i ludności zrealizowanych w 2013 roku w ramach IV edycji projektu Bilans Kapitału Ludzkiego, Warszawa Ocena wsparcia adresowanego do osób w wieku lata w projektach realizowanych w ramach Działania 6.1 PO KL, WUP w Gdańsku, Gdańsk Ocena skuteczności wsparcia adresowanego do osób w wieku lat w projektach realizowanych w ramach VI i VII Priorytetu PO KL, WYG PSDB, Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Rynku Pracy STOS na zlecenie WUP w Łodzi, Łódź Ocena działań EFS na rzecz aktywności zawodowej osób w wieku 45/50+ w województwie wielkopolskim, Agrotec Polska Sp. z o.o. na zlecenie WUP w Poznaniu, Poznań Badanie skuteczności i efektywności wsparcia osób 45+, 50+, 55+ w poszczególnych priorytetach komponentu regionalnego PO KL w województwie śląskim, Re-Source na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego, 2012 Produkty finalne projektów innowacyjnych: 1. PI-PWP INNOWACJE RYNKU PRACY - testowanie i wdrażanie nowych metod promocji zatrudnienia w zawodach niszowych, ginących oraz mało popularnych; 2. PI-PWP INNOWACJE testowanie i wdrażanie nowych metod wczesnej interwencji socjalnej i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu młodzieży powyżej 15 roku życia; 3. PI Innowacyjny system wsparcia wychowanków instytucji opieki zastępczej w Białymstoku; 4. PI-PWP Innowacyjne możliwości tworzenia zielonych miejsc pracy szansą dla województwa podlaskiego; 5. PI-PWP INNOWACJE 50+ program testowania i wdrażania nowych metod utrzymania aktywności zawodowej pracowników po 50 roku życia; 6. PI-PWP NOWY MODEL REKRUTACJI - partnerstwo na rynku pracy; 7. INNOWACJE NA ZAKRĘCIE testowanie i wdrażanie nowych metod outplacementu. STRONA 15

16 Wywiady pogłębione Przeprowadzono wywiady z osobami reprezentującymi następujące Instytucje Rynku Pracy: Powiatowe Urzędy Pracy 2 wywiady z przedstawicielami PUP z powiatów reprezentujących różne rynki pracy oraz stopę bezrobocia: PUP w Białymstoku (największy Ośrodek miejski w województwie) oraz PUP w Grajewie (najwyższa stopa bezrobocia w grudniu 2014 r. 1 ) Ochotnicze Hufce Pracy: o 1 wywiad z przedstawicielem Zespołu ds. programów europejskich i rynku pracy Podlaskiej Komendy Wojewódzkiej OHP w Białymstoku, o 1 wywiad z przedstawicielem Młodzieżowego Biura Pracy OHP w Łomży, Instytucja szkoleniowa, działająca również jako agencja zatrudnienia 1 wywiad, Organizacja pozarządowa 1 wywiad, Wojewódzka Rada Rynku Pracy 1 wywiad, Wojewódzki Urząd Pracy w Białymstoku 1 wywiad. Wywiady indywidualne przeprowadzono także z ekspertami rynku pracy: Beneficjenci projektów innowacyjnych 2 wywiady z przedstawicielami beneficjentów projektów dotyczących osób młodych i/lub osób starszych. Eksperci ds. rynku pracy 2 wywiady z przedstawicielami kadry naukowej szkół wyższych specjalizujących się w tematyce rynku pracy oraz aktywizacji osób bezrobotnych. Ponadto przeprowadzono 5 IDI z pracodawcami działającymi na terenie województwa podlaskiego (z właścicielami firmy bądź inną osobę odpowiedzialną za zatrudnianie pracowników w firmie). Dobór firm do badania był celowy, uwzględniający podział terytorialny oraz wielkość zatrudnienia. W doborze próby zrezygnowano z mikro przedsiębiorstw, z uwagi na to iż w tej grupie duży odsetek stanowią zazwyczaj osoby samozatrudnione, prowadzące jednoosobową działalność gospodarczą. Mikro firmy to również często przedsiębiorstwa rodzinne rzadko zatrudniające osoby z zewnątrz. Zrealizowano wywiady z pracodawcami, którzy w swoich przedsiębiorstwach zatrudniają zarówno osoby młode (18-30) jak i starsze (45+). Dwa wywiady przeprowadzono z osobami, które zatrudniają u siebie osoby, które brały udział w projektach POKL. Wywiady Grupowe (FGI) z osobami, które zakończyły udział w projekcie Badaniem FGI zostali objęci uczestnicy projektów realizowanych w ramach VI, VII, VIII i IX Priorytetu PO KL, którzy w momencie brania udziału w projekcie byli w wieku lat lub 45+. Do badania zaproszono osoby, które zakończyły udział w projektach do września 2014 r. tak, aby możliwa była dyskusja na temat trwałości efektów projektu. W każdym z planowanych FGI udział wzięło między 6 a 8 uczestników projektów. Uczestnicy wywiadów grupowych zostali podzieleni według grupy wiekowej, ze względu na odmienne doświadczenia związane z rynkiem pracy determinowane wiekiem, oraz odmienność działań kierowanych do tych grup. Odbyły się również w dwóch lokalizacjach, różnych pod względem charakterystyki lokalnego rynku pracy, a co za tym idzie poziomu bezrobocia: 1 Źródło: [odczyt: r.] STRONA 16

17 Białystok wybrany ze względu na to iż jest to największy ośrodek miejski w województwie podlaskim, w związku z czym charakteryzuje się również większymi możliwościami znalezienia pracy; rynek jest tu bardziej przyjazny niż w mniejszych miejscowościach, o wyższym poziomie bezrobocia. Grajewo jest to miejscowość z najwyższą stopą bezrobocia (20,6% 2 ), przez co ten rynek pracy diametralnie różni się od rynku białostockiego. Ankieta CAWI skierowana do beneficjentów projektów ukierunkowanych na osoby młode oraz osoby w grupie wiekowej 45+/50+ Ankieta internetowa CAWI została rozesłana do wszystkich beneficjentów projektów ukierunkowanych na osoby młode (15-30 lat) oraz osoby starsze (45+/50+). Otrzymano 107 efektywnie wypełnionych ankiet, co pozwala na wnioskowanie o populacji na poziomie ufności 95% z 4,65 pkt. procentowymi maksymalnego błędu oszacowania (przy populacji 141 beneficjentów). Tabela 1 Liczba beneficjentów, którzy wzięli udział w badaniu, realizujących projekty w ramach poszczególnych Priorytetów 3 Priorytet Liczba beneficjentów w populacji Liczba beneficjentów w zrealizowanej próbie Odsetek zrealizowanych wywiadów w ramach Priorytetu Priorytet VI % Priorytet VII % Priorytet VIII % Priorytet IX % Źródło: CAWI Beneficjenci N=107 CAWI z osobami w wieku 45+ oraz osobami młodymi, które zakończyły udział w projektach (uczestnicy) Ankieta internetowa CAWI została rozesłana do wszystkich uczestników projektów ukierunkowanych na osoby młode oraz osoby w grupie wiekowej 45+, które zakończyły udział w tych projektach. W ten sposób próba miała charakter próby wyczerpującej całość populacji. Łącznie otrzymano 683 efektywnie wypełnione ankiety, co pozwala na wnioskowanie o populacji na poziomie ufności 95% z 3,7 pkt. procentowymi maksymalnego błędu oszacowania. Ankiety wypełniło 445 osób młodych (co pozwala na wnioskowanie o tej grupie na poziomie ufności 95% z 4,6 pkt. procentowymi maksymalnego błędu oszacowania) oraz 238 osób w wieku 45+ (co pozwala na wnioskowanie o tej grupie na poziomie ufności 95% z 6,3 pkt. procentowymi maksymalnego błędu oszacowania). 2 Źródło: [odczyt: r.] 3 Liczebności nie sumują się do 141, ponieważ wielu beneficjentów realizowało projekty w ramach więcej niż jednego Priorytetu. STRONA 17

18 Tabela 2. Struktura próby Grupa wiekowa Liczba w populacji Liczba w zrealizowanej próbie Młodzi Osoby w wieku Razem Źródło: Opracowanie własne STRONA 18

19 4. OPIS WYNIKÓW BADANIA 4.1. Młodzi i starsi na rynku pracy refleksje ogólne Zatrudnialność osób młodych i starszych ma istotne znaczenie w związku z potrzebą jak najpełniejszego wykorzystania zasobów pracy, które zgodnie z prognozami demograficznymi mają w nadchodzących latach ulegać zmniejszeniu zarówno, jaki i całym kraju. Zgodnie z prognozami Głównego Urzędu Statystycznego (GUS), liczba ludności Podlasia w wieku produkcyjnym zmniejszy się z 761 tys. w 2015 r. do 668 tys. w 2035 r. 4 Ubytek wyniesie 12,4% i będzie wyraźnie wyższy niż w całej Polsce (7,5%). Trend ten pociągnie za sobą wzrost wartości wskaźnika obciążenia demograficznego, informującego, ile osób w wieku nieprodukcyjnym (łącznie przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym) przypada na określoną liczbę ludności w wieku produkcyjnym. W latach jego wartość zmalała, i to w szybszym tempie niż na poziomie całego kraju, z 68 do 57 osób w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym 5. Było to spowodowane wchodzeniem w dorosłość osób urodzonych w okresie ostatniego wyżu demograficznego, który miał miejsce w latach 80. Od 2012 r. tendencja ta uległa jednak odwróceniu, zaś w 2035 r. wskaźnik obciążenia demograficznego powinien w województwie podlaskim wzrosnąć do poziomu 63 osób w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym (zaś w 2050 r. może wynieść, o ile obecne trendy demograficzne utrzymają się, aż 81) 6. Skutkiem tak znacznego wzrostu liczby osób nieaktywnych zawodowo (zwłaszcza pobierających świadczenia emerytalne) w stosunku do pracujących jest pogarszanie relacji wydatków systemu emerytalnego w stosunku do jego przychodów. To zaś grozić może nawet jego niewypłacalnością lub znacznym obniżeniem wysokości świadczeń 7. Stąd podejmowane są próby reform polskiego systemu emerytalnego, zapoczątkowane już w 1999 r., których celem było m.in. wprowadzenie komponentu kapitałowego, obok istniejącego dotychczas modelu repartycyjnego, opartego na solidarności pokoleń, zaś w ostatnim czasie także wydłużenie wieku emerytalnego 8. Z tego z kolei wynika potrzeba realizacji działań zmierzających do wydłużenia aktywności zawodowej Polaków. Jako główne przyczyny obecnych trendów demograficznych należy uznać spadek wskaźnika dzietności poniżej poziomu zapewniającego reprodukcję populacji oraz starzenie się społeczeństwa (wydłużanie się przeciętnej długości życia) w Polsce 9. Zmiany te dotyczą zarówno całej Polski, jak i województwa podlaskiego. W badanym regionie notowano w ostatnich latach niski współczynnik dzietności (w 2010 r. wynosił on jedynie 1,4), spadek przyrostu naturalnego oraz udziału najmłodszych osób (w wieku 0-14) w populacji (z 21,3% w 2000 r. do 15,1% w 2010 r. 10 Następowało również starzenie się ludności województwa, mierzone wzrostem udziału najstarszych osób w wieku produkcyjnym (55-4 Prognoza na podstawie danych Narodowego Spisu Powszechnego 2011, Bank Danych Lokalnych (BDL) GUS. 5 Dane BDL GUS. 6 Obliczenia własne na podstawie prognoz BDL GUS. 7 Analiza wskaźnika zmian demograficznych w wybranych regionach Polski, OECD, 2013, s Przemiany demograficzne i starzenie się społeczeństwa: konsekwencje dla lokalnych rynków pracy w Polsce, OECD, styczeń 2013, s Ibidem, s Analiza wskaźnika, s. 33. STRONA 19

20 64 lata) z 8,7% w 2000 r. do 11,2% w 2010 r. 11 Obserwuje się starzenie mieszkańców Polski także w grupie ludności w wieku produkcyjnym: w najbliższych latach liczba osób w wieku 45+ będzie zrównywać się z liczbą przedstawicieli młodszej podgrupy 12. Stopień wykorzystania zasobów ludzkich w tej kategorii wiekowej będzie więc stawał się coraz istotniejszym ekonomicznie problemem. Oczekiwane kurczenie się zasobów ludzkich wynikające ze zmian demograficznych skłania do projektowania polityk rynku pracy, które pozwolą na bardziej efektywne wykorzystanie tych zasobów. Podstawowym problemem staje się zwłaszcza aktywizacja osób biernych zawodowo w wieku produkcyjnym. To z kolei oznacza, że ważnymi adresatami wsparcia w tym zakresie stają się przedstawiciele skrajnych podgrup wiekowych tej kategorii ludności, gdyż właśnie w ich przypadku notujemy niższe wskaźniki zatrudnienia. Na wykresie 1 zaprezentowano wartości wskaźnika zatrudnienia w poszczególnych grupach wiekowych ludności w wieku produkcyjnym (15-64 lata) średnio w państwach Unii Europejskiej i w Polsce w 2014 r. Wobec braku danych wykorzystujących takie same przedziały wiekowe, na osobnym wykresie (wykres 2) przedstawiono wartości wskaźnika zatrudnienia dla Polski i województwa podlaskiego. Z danych zaprezentowanych na wykresie 1 wynika, że odsetek zatrudnionych wśród ogółu ludności zmienia się znacząco w zależności od wieku zarówno w Polsce, jak i średnio w krajach UE. Największy jest udział zatrudnionych w grupie wiekowej 35-44, a więc wśród osób posiadających już znaczne doświadczenie zawodowe oraz co szczególnie istotne w przypadku kobiet zazwyczaj po okresie najczęstszego podejmowania decyzji prokreacyjnych. Wskaźnik zatrudnienia wśród ludności w wieku lata jest w Polsce stosunkowo wysoki w porównaniu ze średnią unijną. W każdej z wyróżnionych podgrup w tym przedziale nieznacznie przekracza on poziom przeciętny we wszystkich państwach UE. Oznacza to, że zatrudnialność środkowych podgrup wiekowych ludności w wieku produkcyjnym w naszym kraju można uznać za zasadniczo nieproblematyczną, zaś stopień wykorzystania tego segmentu zasobów pracy za satysfakcjonujący. Inaczej jest jednak w przypadku skrajnych kategorii wiekowych, w których obserwujemy wyraźnie niższy poziom wskaźnika w Polsce. Należy przy tym zaznaczyć, że przyczyny tego stanu rzeczy w odniesieniu do grup oraz 45+ są odmienne. Zostaną one szczegółowo omówione w toku dalszej analizy. W tym miejscu należy jednak wspomnieć o podstawowym czynniku będącym przyczyną znacznie niższych wartości wskaźnika zatrudnienia w najniższej grupie wiekowej. Znaczna część przedstawicieli najmłodszej grupy ludności (15-24 lata) uczestniczy w edukacji formalnej, nie podejmując aktywności zawodowej. Przeciętny wiek wchodzenia na rynek pracy w Polsce wynosił w latach lata, zaś od 2008 r. jeszcze nieznacznie wzrósł w związku z pogorszeniem się sytuacji na rynku pracy część osób młodych decydowała się na przedłużenie edukacji, w celu przeczekania złej koniunktury i nabycia wyższych kwalifikacji zawodowych 13. Edukacja ponadgimnazjalna oraz wyższa w trybie dziennym zazwyczaj uniemożliwia podejmowanie aktywności zawodowej (z wyjątkiem prac dorywczych w ograniczonym wymiarze czasu), jednakże jej kontynuowanie przez większość młodych ludzi w Polsce, także po ustaniu obowiązku szkolnego, nie sposób uznać za zjawisko negatywne. Z drugiej strony, istnieje grupa 11 Ibidem. 12 Ocena działań EFS na rzecz aktywności zawodowej osób w wieku 45/50+ w województwie wielkopolskim, Agrotec Polska Sp. z o.o. na zlecenie WUP w Poznaniu, Poznań 2014, s M. Boni, K. Szafraniec, Młodzi 2011, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2011, s STRONA 20

21 państw Unii Europejskiej, w których wskaźnik zatrudnienia wśród najmłodszych pracobiorców (w tym poniżej 18 roku życia), jest wyraźnie wyższy 14. Wykres 1. Wskaźnik zatrudnienia w poszczególnych grupach wiekowych ludności w wieku produkcyjnym w Polsce i krajach Unii Europejskiej w 2014 r. wskaźnik zatrudnienia 90,0% 80,0% 70,0% 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% Źródło: Eurostat 0,0% wiek POLSKA średnia UE28 Porównanie wartości wskaźnika zatrudnienia w poszczególnych grupach wiekowych między województwem podlaskim i całą Polską (wykres 2) ujawnia niższą jego wartość (o 5,2 pkt proc.) w badanym województwie w przypadku najmłodszej z uwzględnionych kategorii ludności w wieku produkcyjnym (15-29). W przypadku pozostałych grup, w tym osób w wieku 50 i więcej lat, poziom zatrudnienia w regionie jest wyższy niż przeciętnie w skali całego kraju. Oznacza to, że szczególnie najmłodsi mieszkańcy Podlasia potrzebują wsparcia w zakresie aktywizacji zawodowej. 14 Por. dane Labour Force Survey, Eurostat STRONA 21

22 Wykres 2. Wskaźnik zatrudnienia w poszczególnych grupach wiekowych ludności w wieku produkcyjnym w Polsce i województwie podlaskim w 2014 r. wskaźnik zatrudnienia Źródło: BDL GUS 90,0% 80,0% 70,0% 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% i więcej wiek POLSKA PODLASKIE W diagnozie społeczno-ekonomicznej, zawartej w Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki (PO KL), poświęcono znaczną uwagę opisywanym wyżej procesom jako kluczowym dla kształtowania się zasobów pracy w Polsce w nadchodzących latach. Jako grupy doświadczające problemu niskiej zatrudnialności wskazano zarówno osoby młode (w wieku lat, w tym szczególnie osoby w wieku lat, które nie kontynuują nauki), jak i starsze, powyżej 45 roku życia 15. W Programie założono, że wskutek interwencji wskaźniki zatrudnienia ludności w wieku produkcyjnym istotnie wzrosną w stosunku do roku bazowego (2006) szczególnie znaczący wzrost przewidziano w grupie wiekowej (z 24% do 35,2%, wobec wzrostu z 71,8% do 79,7% w grupie oraz z poziomu 28,1% do 35% w grupie 55+) 16. Zwiększenie poziomu zatrudnienia wśród osób starszych to cel szczegółowy nr 4 w ramach priorytetu VI ( Rynek pracy otwarty dla wszystkich ). Mowa w nim o osobach w wieku lat, do których skierowane miały być różnego rodzaju działania aktywizacyjne (m.in. pośrednictwo pracy, doradztwo zawodowe, szkolenia, staże, zatrudnienie subsydiowane, przygotowanie zawodowe w miejscu pracy, wsparcie finansowe i doradcze dla podejmowania działalności gospodarczej czy promowanie zatrudniania pracowników 50+ wśród pracodawców, m.in. poprzez oferowanie szkoleń dostosowanych do ich potrzeb). Miała być również promowana mobilność przestrzenna osób starszych 17. O najstarszych pracownikach wspomina się również w wykazie działań celu szczegółowego nr 2 ( Rozwój wykwalifikowanej i zdolnej do adaptacji siły roboczej ) w ramach priorytetu II ( Rozwój zasobów ludzkich i potencjału adaptacyjnego przedsiębiorstw oraz poprawa stanu zdrowia osób pracujących ), w którym przewidziano promowanie szkoleń jako formę inwestycji 15 Program Operacyjny Kapitał Ludzki. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia , Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju, Warszawa Ibidem, s Ibidem, s STRONA 22

23 w kwalifikacje personelu, szczególnie w firmach sektora MSP i w odniesieniu do starszych pracowników 18. Osobom młodym poświęcono grupę działań służących realizacji celu szczegółowego nr 2 ( Zwiększenie poziomu zatrudnienia wśród osób młodych ) w ramach priorytetu VI. Należały do nich, ponownie, różnorodne formy wsparcia takie jak doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy, praktyki zawodowe, staże, szkolenia, zatrudnienie subsydiowane. Nacisk położony był na umożliwienie zdobycia doświadczenia przez osoby, które jeszcze nigdy nie były zatrudnione, z jednoczesnym wsparciem w zakresie planowania rozwoju zawodowego przy uwzględnieniu specyfiki regionalnych rynków pracy 19. Założono również promowanie przedsiębiorczości wśród osób młodych (środki na podejmowanie działalności gospodarczej, doradztwo), zachęty dla pracodawców do zatrudniania osób pozostających bez zatrudnienia do 25 roku życia (poprzez oferowanie szkoleń dostosowanych do ich potrzeb), promowanie atypowych, elastycznych form zatrudnienia (telepraca, praca na wezwanie, praca w niepełnym wymiarze czasu, samozatrudnienie), a także wolontariatu, jako środka służącego zdobyciu potrzebnego doświadczenia zawodowego 20. Młodzi stali się grupą, której poświęca się szczególnie dużo uwagi i troski, po wydaniu Komunikatu Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów pn. Inicjatywa Szanse dla młodzieży, co nastąpiło w grudniu 2011 r. Zaapelowano w nim do krajów członkowskich UE o lepsze wykorzystanie środków Europejskiego Funduszu Społecznego w celu zapewnienia poprawy sytuacji osób młodych i wspierania jej w przechodzeniu z edukacji do zatrudnienia 21. W konsekwencji założono w Polsce działania zmierzające do zwiększenia puli środków służących aktywizacji osób młodych i podniesienia efektywności prowadzonej interwencji. Miało się to dokonać poprzez dwie grupy zabiegów. Po pierwsze, dążono do większej koncentracji udzielanego wsparcia, np. na drodze zwiększenia alokacji finansowych przeznaczonych na wsparcie osób młodych czy wprowadzanie dodatkowych kryteriów wyboru projektów bądź konkursów dedykowanych. Po drugie dążono do kompleksowości wsparcia, wynikającej z łączenia różnych instrumentów aktywizacyjnych, popularyzacji kształcenia dualnego czy wspierania adaptacji pracownika w miejscu pracy w początkach jego zatrudnienia 22. Zaproponowano intensyfikację wsparcia dla osób młodych w ramach wybranych działań i poddziałań począwszy od 2013 r. Były to następujące zabiegi, określone jako kluczowe: w ramach Poddziałania (Wsparcie osób pozostających bez zatrudnienia na regionalnym rynku pracy) zwiększono udział osób poniżej 30 r.ż. wśród uczestników projektów. W Poddziałaniu (Poprawa zdolności do zatrudnienia oraz podnoszenie poziomu aktywności zawodowej osób bezrobotnych) zwiększono udział osób bezrobotnych do 25 r.ż. w realizowanych projektach. W ramach Działania 9.2 (Podniesienie atrakcyjności i jakości szkolnictwa zawodowego) dążono do zwiększenia liczby uczniów uczestniczących w stażach w siedzibie pracodawcy oraz praktycznej nauce zawodu Ibidem, s Ibidem, s Ibidem. 21 Poprawa sytuacji osób młodych na rynku pracy w ramach PO Kapitał Ludzki Wyzwania i konspekt działań, Ministerstwo rozwoju Regionalnego, Warszawa 2012, s Ibidem, s Ibidem, s STRONA 23

24 4.2. Ocena skuteczności i trafności działań PO KL Jaka jest skuteczność i trafność działań PO KL ukierunkowanych na aktywizację zawodową i społeczną osób 45+ w kontekście sytuacji na rynku pracy? Które działania/formy wsparcia są najbardziej i najmniej efektywne w przypadku tej grupy docelowej w kontekście rynku pracy? Jaka jest skuteczność i trafność działań PO KL ukierunkowanych na poprawę sytuacji osób młodych na rynku pracy? Które działania/formy wsparcia są najbardziej i najmniej efektywne w przypadku tej grupy docelowej? Jakie są uwarunkowania skuteczności projektów skierowanych do osób młodych, a jakie projektów skierowanych do osób w wieku 45+? Oceny skuteczności i trafności działań PO KL dokonali przede wszystkim beneficjenci, ale także uczestnicy i przedstawiciele Instytucji Rynku Pracy oraz eksperci. Ponieważ znacząca część beneficjentów projektów, w których udział brali młodzi i starsi, realizowała po kilka projektów, kierowanych jednocześnie do obu grup, to ankietę rozpoczęto od zebrania ogólnych informacji o stosowanych formach wsparcia i ich ocenie. Oferowane formy wsparcia Zdecydowana większość projektów realizowanych w ramach Priorytetu VI PO KL, których beneficjenci wzięli udział w badaniu ankietowym, ukierunkowana była zarówno na osoby młode, jak i osoby starsze (35 z 39). Zaledwie po dwa projekty były ukierunkowane wyłącznie na osoby młode lub wyłącznie na osoby w wieku 45+/50+. Beneficjenci tych projektów najczęściej proponowali uczestnikom udział w szkoleniach/ warsztatach/ kursach, doradztwo oraz Indywidualne Plany Działania. Również wielu beneficjentów oferowało staże/ praktyki/ przygotowanie zawodowe. Szczegółowy rozkład odpowiedzi ankietowanych prezentuje poniższy wykres: STRONA 24

25 Wykres 3 Formy wsparcia oferowane uczestnikom projektów realizowanych w ramach Priorytetu VI PO KL (liczba wskazań) Szkolenia/warsztaty/kursy 35 Doradztwo Indywidualny Plan Działania Staże/praktyki/przygotowanie zawodowe Środki na rozwój przedsiębiorczości 25 Poradnictwo zawodowe Pośrednictwo pracy Wsparcie pomostowe Zatrudnienie subsydiowane Wyposażenie lub doposażenie stanowiska pracy Dofinansowanie kosztów dojazdów do miejsca pracy i zakwaterowania Wsparcie psychologiczno-doradcze Zwrot kosztów dojazdu na szkolenie 2 Praca socjalna Jednorazowe dodatki realokacyjne 1 1 Inne 2 Źródło: CAWI Beneficjenci N=39. Wartości nie sumują się do 39, ponieważ można było wskazać więcej niż jedną odpowiedź. W przypadku projektów realizowanych w ramach Priorytetu VII PO KL, większość z nich była ukierunkowana wyłącznie na osoby młode (47 z 58). Niewielu ankietowanych beneficjentów realizowało projekt ukierunkowany zarówno na osoby młode, jak i starsze, zaś tylko dwóch realizowało projekt skierowany wyłącznie do osób w wieku 45+/50+. Również beneficjenci tych projektów, podobnie jak w przypadku Priorytetu VI, najczęściej oferowali uczestnikom udział w szkoleniach/ warsztatach/ kursach oraz doradztwo. W ofercie beneficjentów często występowało również poradnictwo zawodowe oraz praca socjalna. STRONA 25

26 Wykres 4 Formy wsparcia oferowane uczestnikom projektów realizowanych w ramach Priorytetu VII PO KL (liczba wskazań) Szkolenia/warsztaty/kursy Doradztwo Poradnictwo zawodowe 48 Praca socjalna 41 Staże/praktyki/przygotowanie zawodowe 31 Indywidualny Plan Działania 26 Pośrednictwo pracy 8 Akcje i kampanie promocyjne dotyczące problemu wykluczenia społecznego Subsydiowane zatrudnienie i zajęcia reintegracji zawodowej u pracodawcy Wsparcie finansowe/ zasiłki celowe Zajęcia rehabilitacyjne /turnusy rehabilitacyjne Zatrudnienie wspomagane Wsparcie dla tworzenia i/lub działalności podmiotów integracji społecznej/zawodowej Wsparcie dla utworzenia i/lub funkcjonowania instytucji wspierających ekonomię społeczną Wsparcie psychologiczno-doradcze Wsparcie dla tworzenia i funkcjonowania pozaszkolnych form integracji społecznej młodzieży Inne Źródło: CAWI Beneficjenci N=58. Wartości nie sumują się do 58, ponieważ można było wskazać więcej niż jedną odpowiedź. STRONA 26

27 Wśród respondentów prowadzących projekty w ramach Priorytetu VIII PO KL, większość realizowała je wyłącznie na rzecz osób w wieku 45+/50+ (17 z 22), natomiast pozostałe projekty ukierunkowane były zarówno na osoby młode, jak i starsze. Wszyscy ankietowani z tej grupy zadeklarowali, iż oferowali uczestnikom udział w szkoleniach/ warsztatach/ kursach. Niespełna połowa proponowała doradztwo, a także jednostkowo oferowano outplacement oraz egzaminy czeladnicze i kursy na instruktora praktycznej nauki zawodu. Wykres 5 Formy wsparcia oferowane uczestnikom projektów realizowanych w ramach Priorytetu VIII PO KL (liczba wskazań) Szkolenia/warsztaty/kursy Doradztwo Outplacement Egzaminy czeladnicze i kursy na instruktora praktycznej nauki zawodu Źródło: CAWI Beneficjenci N=22. Wartości nie sumują się do 22, ponieważ można było wskazać więcej niż jedną odpowiedź. Również w przypadku Priorytetu IX PO KL, większość beneficjentów realizowała projekty ukierunkowane wyłącznie na osoby w wieku 45+/50+ (5 z 7), zaś pozostałe projekty były ukierunkowane na obie badane grupy. Beneficjenci realizujący te projekty, podobnie jak w przypadku pozostałych Priorytetów, również najczęściej oferowali uczestnikom udział w szkoleniach/ warsztatach/ kursach. Ponadto w ofercie znalazło się doradztwo i wsparcie dla szkół dla dorosłych, placówek kształcenia ustawicznego, praktycznego i doskonalenia zawodowego w zakresie kształcenia formalnego w formach szkolnych. Wykres 6 Formy wsparcia oferowane uczestnikom projektów realizowanych w ramach Priorytetu IX PO KL (liczba wskazań) Szkolenia/warsztaty/kursy 6 Doradztwo Wsparcie dla szkół dla dorosłych, placówek kształcenia ustawicznego, praktycznego i doskonalenia zawodowego w zakresie kształcenia formalnego w formach szkolnych 2 2 Źródło: CAWI Beneficjenci N=7. Wartości nie sumują się do 7, ponieważ można było wskazać więcej niż jedną odpowiedź. STRONA 27

28 W dalszej części ankiety badani odnosili się do jednego spośród wszystkich realizowanych przez siebie projektów, uznanego za najlepszy i/lub najciekawszy. Najwięcej beneficjentów wybrało projekty realizowane w Priorytecie VII, skierowane do grupy mieszanej; poniżej przedstawiono szczegółowe informacje o projektach, które wybrali respondenci. Tabela 3 Liczba projektów w poszczególnych Priorytetach, realizowanych na rzecz badanych grup docelowych, opisywanych przez ankietowanych beneficjentów Projekt skierowany do osób starszych (45+ /50+) Projekt skierowany do osób młodych (15-30 lat) Projekt skierowany do osób młodych (15-30 lat) i starszych (45+ /50+) Razem Priorytet VI PO KL Priorytet VII PO KL Priorytet VIII PO KL Priorytet IX PO KL Razem Źródło: CAWI Beneficjenci N=107 Wykres 7 Priorytet, w ramach którego realizowany był projekt opisywany przez ankietowanych beneficjentów Wykres 8 Grupa docelowa, na którą ukierunkowany był projekt opisywany przez ankietowanych beneficjentów 15,9% 4,7% 32,7% 15,9% 16,8% 46,7% 67,3% Priorytet VI PO KL Priorytet VIII PO KL Źródło: CAWI Beneficjenci N=107 Priorytet VII PO KL Priorytet IX PO KL Projekt skierowany do osób starszych (45+ /50+) Projekt skierowany do osób młodych (15-30 lat) Projekt skierowany do osób młodych (15-30 lat) i starszych (45+ /50+) Źródło: CAWI Beneficjenci N=107 Zdecydowana większość ankietowanych beneficjentów (70,1%) nie rozważała zastosowania w projekcie innych form wsparcia, niż te które realnie były oferowane. Tylko 5,6% badanych zastanawiało się nad innymi formami, a były to: STRONA 28

29 coaching, mentoring dodatki motywujące, dotacje, wsparcie psychologa, dotacje na rozpoczęcie działalności gospodarczej, zatrudnienie subsydiowane (w tym prace interwencyjne). Zastanawialiśmy się nad pracami interwencyjnymi, tylko że pracodawcy zbytnio nie są zainteresowani takim wsparciem; głównie zainteresowaniem cieszą się staże i dotacje. [CAWI beneficjenci] Pomimo zainteresowania innymi formami wsparcia, beneficjenci nie decydowali się ich wprowadzić przede wszystkim z uwagi na ograniczenia budżetowe projektu, niejednoznaczne ich zdaniem kryteria oceny projektu oraz z uwagi na zakres konkursu nieuwzględniający form wsparcia, którymi byli zainteresowani. Ponadto, beneficjenci deklarowali, iż koncentrowali się na określonej ścieżce wsparcia, a także przede wszystkim zwracali uwagę na potrzeby uczestników: Przeprowadziliśmy ankietyzację przed złożeniem wniosku i wyszło, że uczestnicy są zainteresowani stażami lub dotacjami na rozwój przedsiębiorczości i szkoleniami zawodowymi. [CAWI beneficjenci] Nie zdecydowaliśmy się z uwagi na potrzeby zgłaszane przez uczestników wcześniejszych projektów. [CAWI beneficjenci] Komunikacja z potencjalnymi uczestnikami Najczęściej wybierany przez beneficjentów kanał informacyjny pomiędzy nimi a potencjalnymi uczestnikami projektów stanowią strona www o projekcie oraz plakaty i billboardy (oba odpowiednio po 64,5% wskazań beneficjentów). Ankietowani, w celu dotarcia do potencjalnych uczestników projektów, wielokrotnie korzystali również z reklamy w prasie oraz wsparcia ze strony ośrodków pomocy społecznej (odpowiednio po 57,9%). OPS, a także powiatowe urzędy pracy były szczególnie pomocne w przypadku rekrutowania uczestników spośród osób bezrobotnych. Beneficjenci próbowali dotrzeć do potencjalnych uczestników wieloma kanałami, również niestandardowymi, jak kontakt nieformalny poprzez znajomych, rodzinę, kluby seniorów, a także poprzez instytucje kościelne czy też inne instytucje działające lokalnie: Wśród innych ośrodków wspierających osoby bezrobotne, urzędy gminy, OPS, instytucje kościelne. [CAWI beneficjenci] Koła parafialne, biblioteki publiczne, urzędy gmin. [CAWI beneficjenci] Informacje na stronie MOPS, przekazywanie informacji w trakcie przeprowadzania wywiadów osobom korzystającym z pomocy społecznej. [CAWI beneficjenci] Ulotki reklamowe, wydawanie kwartalnika - Biuletynu Informacyjnego dot. między innymi realizacji projektu. [CAWI beneficjenci] Większość beneficjentów zgodnie zadeklarowała, iż wybierając kanały komunikacji z potencjalnymi uczestnikami miała na uwadze grupę docelową, do której komunikat miał dotrzeć (93,5%). Dobieranie STRONA 29

30 odpowiednich kanałów komunikacji do tak zróżnicowanych grup docelowych dobrze świadczy o świadomości beneficjentów na temat niejednolitych umiejętności i praktyk osób w wieku lat oraz 45+/50+. Badanie uczestników wskazuje, że istnieją pewne (niewielkie) rozbieżności między kanałami informacji stosowanymi przez beneficjentów, a źródłami informacji dla uczestników. Co trzeci uczestnik (31,9%) dowiedział się o projekcie od znajomych, a co piąty (20,2%) samodzielnie poszukiwał oferty szkoleń w internecie i innych źródłach. Widoczne jest, że jako źródła informacji nie sprawdzają się tradycyjne media i reklamy. Ponieważ większość starszych uczestników przed projektem pracowała, niewielu z nich o projekcie dowiedziało się z urzędu pracy. Co może zaskakiwać to fakt, że stosunkowo niewielki odsetek badanych zdobył informację o projekcie od swojego przełożonego. Inne źródła wskazywane przez badanych to ulotka, plakat w miejscu pracy czy informacje uzyskane od rodziny. Wykres 9. Źródła wiedzy o projekcie starsi uczestnicy 0% 10% 20% 30% 40% Dowiedziałem/łam się o projekcie od znajomych 31,9% Samodzielnie poszukiwałem/łam oferty szkoleń w Internecie i innych źródłach 20,2% Dowiedziałem/łam się od przełożonego Zobaczyłam/łam reklamę w Internecie Dowiedziałem/łam się o projekcie w urzędzie pracy Dostałem/łam informację na skrzynkę mailową Usłyszałem/łam reklamę w radiu Zobaczyłem/łam reklamę w prasie Dowiedziałem/łam się z innego źródła Zobaczyłem/łam reklamę w mieście (plakat, billboard) Zobaczyłem/łam reklamę w telewizji Dowiedziałem/łam się o projekcie w ośrodku pomocy społecznej Nie pamiętam 8,4% 8,0% 6,3% 5,9% 3,4% 2,9% 2,9% 2,5% 0,4% 0,4% 6,7% Źródło: CAWI wśród starszych uczestników projektów N=238. STRONA 30

31 Uczestnicy (młodzi) najczęściej dowiadują się o projekcie z urzędu pracy, od znajomych lub po prostu sami poszukują tego typu informacji w Internecie lub innych źródłach. Jak wynika z badania, najmniej popularnym źródłem informacji są natomiast media tradycyjne, nie sprawdza się również informacja w formie reklamy. Mały odsetek badanych usłyszał o projekcie od przełożonego (co jest zrozumiałe z uwagi na to, że tylko 9,9% badanych pracowało przed projektem). Część osób wymieniła również inne źródła informacji o projekcie rodzina, ulotki, firma consultingowa czy informacja uzyskana podczas szkolenia. Wykres 10. Źródła wiedzy o projekcie młodzi uczestnicy 0% 20% 40% Dowiedziałem/łam się o projekcie w urzędzie pracy Dowiedziałem/łam się o projekcie od znajomych Samodzielnie poszukiwałem/łam oferty szkoleń w Internecie i innych źródłach 19,6% 25,2% 27,9% Zobaczyłam/łam reklamę w Internecie Dowiedziałem/łam się od przełożonego Dowiedziałem/łam się o projekcie w ośrodku pomocy społecznej Dowiedziałem/łam się z innego źródła Zobaczyłem/łam reklamę w prasie Zobaczyłem/łam reklamę w telewizji Dostałem/łam informację na skrzynkę mailową Usłyszałem/łam reklamę w radiu Zobaczyłem/łam reklamę w mieście (plakat, billboard) Nie pamiętam 6,1% 5,4% 5,2% 2,9% 0,9% 0,4% 0,2% 0,0% 0,0% 6,3% Źródło: CAWI wśród młodych uczestników projektów N=445. Rozpoznawanie oczekiwań i potencjału uczestników oraz sposób doboru form wsparcia Za cenne należy uznać, że aż 84,1% beneficjentów wskazało, iż przed rozpoczęciem projektu prowadziło rozpoznanie oczekiwań odnośnie projektu wśród potencjalnych uczestników. Dzięki przeprowadzonemu rozeznaniu oczekiwań beneficjenci mogli w jak największym stopniu dopasować projekt do potrzeb uczestników. Również większość beneficjentów, choć mniej niż wskazano wyżej (60,7%) już po rozpoczęciu projektu badało predyspozycje zawodowe uczestników. Najczęściej STRONA 31

32 przybierało to formę rozmowy lub wywiadu, ankiety lub indywidualnych spotkań uczestnika z doradcą zawodowym, pracownikiem socjalnym lub pośrednikiem pracy. Podczas wstępnej rekrutacji, tworzenia diagnozy. Przeprowadzono rozmowy z klientami pomocy społecznej o ich oczekiwaniach i jakie mają problemy związane z aktywizacją zawodową. [CAWI beneficjenci] Predyspozycje zawodowe kwalifikowały do udziału w określonych szkoleniach zawodowych oraz miały wpływ na kierunek realizowanego stażu były one badane przez doradców zawodowych. [CAWI beneficjenci] Spotkania indywidualne z doradcami zawodowymi, którzy doradzali uczestnikom, jaki zawód byłby dla nich najlepszy, biorąc pod uwagę zainteresowania uczestników i ich predyspozycje. [CAWI beneficjenci] Dobierając formy wsparcia dla uczestników projektów beneficjenci niemal w równym stopniu stosowali jedno z trzech podejść: wybór wspólnie z uczestnikiem projektu, zgodnie z jego potrzebami i oczekiwaniami, narzucenie wszystkim uczestnikom jednakowego pakietu form, modyfikowanego wraz z trwaniem projektu, narzucenie wszystkim sztywnego katalogu form. Analizując odpowiedzi w kontekście grupy docelowej, na którą ukierunkowany był projekt, można zauważyć, że projekty ze sztywnym pakietem form wsparcia dominowały w przypadku projektów skierowanych wyłącznie do osób starszych. STRONA 32

33 Wykres 11 Sposób doboru form wsparcia do uczestników projektów (odsetek odpowiedzi) 0,9% Formy wsparcia były wybierane razem z uczestnikiem projektu, zgodnie z jego potrzebami i oczekiwaniami 31,8% 34,6% Dla wszystkich uczestników stosowano jednakowy pakiet form wsparcia, jednak był on na bieżąco modyfikowany zgodnie z potrzebami uczestnika Dla wszystkich uczestników stosowano jednakowy pakiet form wsparcia, który obowiązywał przez cały czas trwania projektu 32,7% Nie wiem/trudno powiedzieć Źródło: CAWI Beneficjenci N=107 Beneficjenci, którzy katalog form wsparcia opracowywali lub dopracowywali wspólnie z uczestnikami, najczęściej działania dobierali poprzez indywidualne rozmowy lub ankiety uczestników 24. Zgodnie z deklaracjami beneficjentów, uczestnicy mieli stosunkowo duży wpływ na wybór form wsparcia, którymi byli objęci podczas projektu. Nieco inaczej widzą to uczestnicy. Zdaniem zaledwie co trzeciego badanego starszego uczestnika przed projektem był on pytany o oczekiwania i potrzeby. Również tylko co trzeci badany (34%) wskazuje, że badano jego umiejętności i możliwości zawodowe. Aż 39,5% odpowiedziało, że nikt ich umiejętności nie badał, ale 26,5% nie pamięta czy tak było. Tylko 36,1% deklaruje, że przed udziałem w projekcie uzgadniano z nim wsparcie oferowane w projekcie (21,8% twierdzi, że nie było to uzgadniane, a 42,0% nie pamięta czy tak było). Jeśli jednak uzgadniano wsparcie, to odbywało się to przede wszystkim podczas indywidualnych rozmów (62,8% wskazań), rzadziej za pomocą ankiet (33,7%) i w trakcie rozmów grupowych (32,6%). Ogólnie swój wpływ na wybór rodzaju wsparcia badani oceniają na 3,68 na skali 5-cio stopniowej (gdzie 5 to bardzo wysoki wpływ a 1 bardzo niski wpływ). Podobnie tylko co trzeciego młodego badanego przed projektem pytano o jego oczekiwania i potrzeby (31%). Natomiast niemal połowa (47%) wskazuje, że badano jego umiejętności i możliwości zawodowe (28,8% odpowiedziało nie, a 24,3% nie pamięta czy tak było). Tylko 45,8% deklaruje, że przed udziałem w projekcie uzgadniano z nim wsparcie oferowane w projekcie (15,3% twierdzi, że nie było to uzgadniane, a 38,9% nie pamięta czy tak było). Jeśli jednak uzgadniano wsparcie, to odbywało się to przede wszystkim podczas indywidualnych rozmów (86,3% wskazań), rzadziej za pomocą ankiet (20,1%) i w trakcie rozmów grupowych (19,1%). Ogólnie swój wpływ na wybór rodzaju wsparcia badani oceniają na 3,65 na skali 5-cio stopniowej (gdzie 5 to bardzo wysoki wpływ a 1 bardzo niski wpływ). 24 Odpowiednio 63 z 72 oraz 39 z 72 wskazań beneficjentów. STRONA 33

34 Bariery udziału w projekcie i udzielane wsparcie Większość badanych beneficjentów (62,6%) uważa, że uczestnicy napotykali na różne trudności/bariery, które utrudniały im udział w projekcie. Najczęściej natrafiano na problem z motywacją beneficjenci uważali, że uczestnicy nie mieli motywacji, z góry zakładali, iż projekt nie wniesie nic pozytywnego do ich życia zawodowego. Ponadto ankietowani wskazywali na problemy komunikacyjne oraz problemy ze znalezieniem opiekuna do małego dziecka. Wykres 12 Bariery/trudności utrudniające uczestnikom udział w projekcie w opinii beneficjentów (odsetek odpowiedzi) 0% 10% 20% 30% 40% 50% Uczestnicy bez motywacji, z góry zakładający, iż projekt nie zmieni ich sytuacji Uczestnicy, którzy nie mieli jak dojeżdżać do miejsca w którym odbywał się projekt Uczestnicy, którzy mieli wówczas pod opieką małe dziecko Uczestnicy, którzy byli chorzy/niepełnosprawni co ograniczało ich mobilność Uczestnicy, którzy mieli wówczas pod opieką chorego członka rodziny 12,1% 10,3% 22,4% 29,9% 39,3% Inne bariery 1,9% Nie było uczestników z barierami/trudnościami 37,4% Źródło: CAWI Beneficjenci N=107. Część badanych beneficjentów, w obliczu pojawiających się przed uczestnikami barier i trudności utrudniających udział w projekcie, wychodziła z propozycją wsparcia towarzyszącego. Wsparcie to, najczęściej było oferowane tym uczestnikom, którzy mieli problem z dojazdami do miejsca w następującej postaci: zwrot kosztów dojazdu, dowóz uczestników przez beneficjentów. Drugim w kolejności problemem, któremu beneficjenci próbowali zaradzić, był problem uczestników bez motywacji, z góry zakładających, że projekt nie poprawi ich sytuacji. Wśród oferowanych przez beneficjentów działań towarzyszących wymienić należy: wsparcie/ doradztwo psychologiczne, wsparcie socjalne, rozmowy z doradcą zawodowym, Z komentarzem [m1]: STRONA 34

35 rozmowy motywujące, wsparcie materialne. Wykres 13 Oferowanie wsparcia towarzyszącego dla uczestników z barierami/ problemami utrudniającymi uczestnictwo w projekcie Uczestnicy bez motywacji, z góry zakładający, iż projekt nie zmieni ich sytuacji (N=42) Uczestnicy, którzy nie mieli jak dojeżdżać do miejsca w którym odbywał się projekt (N=32) Uczestnicy, którzy mieli wówczas pod opieką małe dziecko (N=24) Uczestnicy, którzy byli chorzy/niepełnosprawni co ograniczało ich mobilność (N=13) Uczestnicy, którzy mieli wówczas pod opieką chorego członka rodziny (N=11) Inne bariery (N=11) Tak, wsparcie towarzyszące było oferowane Nie wiem/ nie pamiętam Nie, nie oferowano wsparcia towarzyszącego Źródło: CAWI Beneficjenci N=107 Beneficjenci oferowali również wsparcie towarzyszące dla osób, które podczas projektu miały pod opieką małe dziecko. Była to pomoc w organizacji opieki dla dziecka, refundacja kosztów opłacenia opiekunki do dziecka lub żłobka/przedszkola, a także organizowane były grupy opiekuńcze dla dzieci młodszych. Osobom, które podczas trwania projektu miały pod opieką chorego członka rodziny, beneficjenci oferowali wsparcie w postaci refundacji kosztów opieki nad osobą zależną. Z kolei uczestnikom niepełnosprawnym, którzy mieli problemy z mobilnością, beneficjenci oferowali wsparcie w postaci zatrudniania asystenta osoby niepełnosprawnej, organizowania transportu grupowego oraz zwrotu kosztów dojazdu, a także organizacji indywidualnych zajęć rehabilitacyjnych. Inaczej kwestię barier udziału i uzyskanej pomocy widzą uczestnicy. Zdecydowana większość starszych uczestników projektów wskazała, że nie miała żadnych barier (81,1%). Natomiast osoby, STRONA 35

36 które miały trudności (ich odpowiedzi przedstawia tabela poniżej) wskazywały najczęściej na trudność łączenia udziału w projekcie z pracą zawodową oraz z życiem prywatnym. Tabela 4. Bariery utrudniające udział w projekcie osoby starsze Czy były jakieś trudności/bariery, które utrudniały Pana udział w projekcie? Liczebność Tak opiekowałem/łam się wówczas małym dzieckiem 1 Czy w związku z tymi problemami otrzymał Pan/i jakieś wsparcie? TAK 1 NIE - 0 Nie pamiętam- 0 Rodzaj wsparcia - brak wskazania rodzaju wsparcia Tak opiekowałem/łam się wówczas chorym członkiem rodziny 7 TAK 2 NIE 4 Nie pamiętam pomoc ze strony rodziny Tak nie miałem/łam jak dojeżdżać do miejsca w którym odbywał się projekt 3 TAK 1 NIE 1 Nie pamiętam -1 - dofinansowanie kosztów dojazdów Tak jestem chory/a niepełnosprawny/a co powoduje mniejszą mobilność 4 TAK 0 NIE 3 Nie pamiętam 1 Tak problemem było łączenie udziału w projekcie z pracą zawodową Tak problemem było łączenie udziału w projekcie z życiem prywatnym TAK 2 NIE- 11 Nie pamiętam - 3 TAK 1 NIE 8 Nie pamiętam zakład pracy umożliwiał zwolnienie na czas zajęć - wsparcie ze strony rodziny Źródło: CAWI wśród starszych uczestników projektów N=44. Można było wskazać więcej niż jedną odpowiedź. Jak wynika z powyższej tabeli, większość osób odczuwających problemy, nie uzyskała żadnego wsparcia w ich pokonywaniu. Jeśli wskazano na jakieś wsparcie, to pochodziło ono przede wszystkim od rodziny. Tylko jedna osoba otrzymała wsparcie w postaci dofinansowania na dojazdy oraz wsparcia ze strony zakładu pracy. Również zdecydowana większość młodych uczestników projektów wskazała, że nie miała żadnych barier (87,2% odpowiedzi). Natomiast osoby, które miały trudności, wskazywały najczęściej na opiekę nad małym dzieckiem, trudności z dojazdem i trudności w łączeniu życia prywatnego z udziałem w projekcie. Poniższa tabela przedstawia rozkład odpowiedzi na pytanie o rodzaj bariery, która czyniła udział w projekcie trudniejszym, oraz o to, czy w związku z tym badani otrzymali wsparcie. STRONA 36

37 Tabela 5. Bariery utrudniające udział w projekcie osoby młode Czy były jakieś trudności/bariery które utrudniały Pana udział w projekcie? Liczebność Czy w związku z tymi problemami otrzymał Pan/i jakieś wsparcie? Rodzaj wsparcia Tak opiekowałem/łam się wówczas małym dzieckiem Tak opiekowałem/łam się wówczas chorym członkiem rodziny 19 2 TAK 5 NIE 12 Nie pamiętam - 2 TAK 0 NIE 1 Nie pamiętam pomoc rodziny - opłata za pobyt dziecka w przedszkolu - otrzymanie miejsca w żłobku Tak nie miałem/łam jak dojeżdżać do miejsca w którym odbywał się projekt Tak jestem chory/a niepełnosprawny/a co powoduje mniejszą mobilność Tak problemem było łączenie udziału w projekcie z pracą zawodową Tak problemem było łączenie udziału w projekcie z życiem prywatnym TAK 3 NIE 8 Nie pamiętam -3 TAK 0 NIE 4 Nie pamiętam - 0 TAK 0 NIE- 6 Nie pamiętam - 1 TAK 1 NIE 8 Nie pamiętam pokrycie/ częściowe pokrycie kosztów dojazdu - pomoc rodziny Źródło: CAWI wśród młodych uczestników projektów N=56. Można było wskazać więcej niż jedną odpowiedź. Większość osób, które odczuwały jakieś problemy w związku z udziałem w projekcie, nie otrzymała żadnego wsparcia, a jeśli je otrzymywały, to głównie od rodziny. Powyższe dane pokazują, że w projektach brakowało wsparcia odnoszącego się do pomocy w zapewnieniu opieki nad osobami zależnymi, ale też w łączeniu udziału w projekcie z życiem rodzinnym i zawodowym. W niewielkim stopniu także beneficjenci reagowali także na problemy związane z dojazdami do miejsca świadczenia usług. Może to świadczyć o niewystarczającym zwracaniu uwagi na problemy uczestników, ale także na samoograniczanie się beneficjentów w oferowaniu wsparcia z obawy o zbyt wysokie (nieakceptowane dla oceniających projekty) koszty projektu. Problemy beneficjentów w realizacji projektów Tylko co czwarty beneficjent (23,4%) uważa, że realizacja projektu przebiegała bezproblemowo. Pozostali ankietowani najczęściej napotykali na trudności w zrekrutowaniu uczestników z poszczególnych premiowanych grup docelowych (np. mieszkańcy gmin wiejskich, miejsko-wiejskich, określonym przedziale wiekowym), a także na ogólne problemy z rekrutacją uczestników. Co więcej, STRONA 37

38 dużym problemem okazało się być wyzwanie aktywizacji osób długotrwale bezrobotnych, a także ograniczenie czasowe projektu. W przypadku niektórych grup uczestników, do aktywizacji potrzebny jest dłuższy czas, niż mógł na to pozwolić projekt. Z pewnością taką grupą są osoby długotrwale bezrobotne, które dodatkowo, jeśli są w wieku 45+/50+ wymagają o wiele więcej czasu, aby efektywnie powrócić na rynek pracy. Uzyskane odpowiedzi beneficjentów wskazują więc, iż podczas realizacji projektów, możliwe do wystąpienia trudności formalne okazują się być o wiele mniej istotne, niż problemy związane bezpośrednio z uczestnikami i ich podejściem do projektu, a w szczególności z pozyskaniem odpowiednich osób do projektu. Wykres 14 Trudności napotykane przez beneficjentów podczas realizacji projektu (odsetek odpowiedzi) 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% Trudności w zrekrutowaniu uczestników z premiowanych grup docelowych 28,0% Trudności w rekrutacji uczestników do projektu Trudno jest aktywizować osoby, które są długotrwale bezrobotne Ograniczenia czasowe projektu Trudności wynikające z rezygnacji uczestników z projektu Trudności związane z motywowaniem uczestników do pozostania w projekcie Trudności formalne Trudności związane z frekwencją uczestników Problemy finansowe Trudno było aktywizować osoby, które są uzależnione 14,0% 13,1% 12,1% 10,3% 7,5% 7,5% 18,7% 21,5% 23,4% Inne problemy 2,8% Nie było żadnych trudności 23,4% Źródło: CAWI Beneficjenci N=107. Można było wskazać więcej niż jedną odpowiedź. W badaniu zwrócono uwagę na problem odchodzenia uczestników z projektów jako jeden z częściej wymienianych w wielu badaniach problemów. Okazuje się, że jeśli mówimy o największych problemach, to kwestia odchodzenia uczestników i motywowania ich do pozostania sytuuje się na 5 i 6 pozycji (patrz wykres powyżej) inne kwestie stanowią większy problem. Jeśli jednak zapytamy wprost, czy odchodzenie uczestników w trakcie projektu było problemem, to twierdząco odpowiada STRONA 38

39 blisko 1/3 beneficjentów (27,1%). Najczęstszą przyczyną rezygnacji uczestników z udziału w projekcie, zgodnie z deklaracjami beneficjentów wskazujących na występowanie tego zjawiska, były przyczyny prywatne oraz podjęcie zatrudnienia przez uczestnika. Inne przyczyny przerywania udziału w projekcie wymienione przez beneficjentów prezentują poniższe wypowiedzi: Brak porozumienia z organizatorem stażu. [CAWI beneficjenci] Rezygnacja ze starania się o preferencyjną pożyczkę na rzecz bezzwrotnej dotacji. [CAWI beneficjenci] Rezygnacje zdarzały się na samym początku, gdy uczestnicy dowiedzieli się ile czasu będzie trwał kurs (kilka miesięcy). [CAWI beneficjenci] Słomiany zapał uczestników. [CAWI beneficjenci] Najczęstszym rozwiązaniem problemu rezygnacji uczestników z projektu okazuje się być ponowna rekrutacja uczestników z list rezerwowych lub z nowej populacji osób chętnych do udziału w projekcie: Dobieraliśmy uczestników z list rezerwowych - rekrutacja celowa zgodnie z zakładanymi kryteriami wyboru uczestników i zakładaną strukturą grupy docelowej. [CAWI beneficjenci] Mieliśmy stworzone listy rezerwowe, ewentualnie prowadziliśmy rekrutację uzupełniającą. [CAWI beneficjenci] Wśród innych metod rozwiązywania problemu rezygnacji uczestników, beneficjenci wymieniali m.in. oferowanie dokończenie formy wsparcia w innym terminie, próby zażegnania pojawiających się konfliktów np. pomiędzy uczestnikiem a pracodawcą, u którego odbywał się staż. Niektórzy beneficjenci podejmowali także działania z zakresu motywacyjno-psychologicznego, rozmawiali z uczestnikiem, jego otoczeniem, dostosowywali swoje działania do jego potrzeb i możliwości, aby tylko nie dopuścić do rezygnacji. Staraliśmy się uczestnika przekonać, że jednak warto brać udział w projekcie i nie trzeba podejmować pochopnych decyzji. Szliśmy uczestnikowi na rękę, np. przesuwając termin szkolenia albo spotkania ze specjalistą na taki, który jest mu wygodny i tak by mógł w nim uczestniczyć. [CAWI beneficjenci] Próbowaliśmy skontaktować się telefonicznie z uczestnikiem, rozmawiać z nim, przeprowadzaliśmy wizyty w środowisku. [CAWI beneficjenci] Co istotne, dla niektórych beneficjentów odchodzenie uczestników nie stanowiło problemu, ponieważ takie sytuacje były uwzględnione na etapie projektowania wniosku o dofinansowanie: Nie było to dużym problemem, gdyż nie była to liczna grupa, a projekt zakładał, że nie wszystkie osoby ukończą go zgodnie ze ścieżką uczestnictwa. [CAWI beneficjenci] STRONA 39

40 Na etapie konstrukcji projektu było takie założenie. Zawarliśmy umowę i były już w niej przewidziane konsekwencje. Jeżeli to nie było podjęcie pracy, to w przypadku innego uzasadnienia taka osoba musiała zwracać koszty, jakie zostały poniesione przez realizatora. [CAWI beneficjenci] Za cenne należy uznać, że beneficjenci mają świadomość zagrożenia odchodzeniem uczestników z projektu i przygotowują się na to na etapie tworzenia projektu, ale także że podejmują działania ukierunkowane na zatrzymanie uczestników i nie dopuszczanie do porzucania projektu. Na pewno wpływ na to ma obowiązujący system rozliczania projektów, ale także poczucie odpowiedzialności za losy uczestników. Zmiany w projekcie Zdecydowana większość beneficjentów (72,9%) skorzystała z możliwości wprowadzania zmian w projekcie podczas jego realizacji, natomiast 16,8% badanych pomimo wiedzy o możliwości wprowadzania zmian, nie skorzystało z niej. Pozostali beneficjenci (10,3%) nie mieli potrzeby dokonywania zmian. Przesunięcia w budżecie projektu stanowią najczęściej występującą zmianę dokonywaną przez ankietowanych beneficjentów: Przeważnie były to przesunięcia w budżecie lub sfinansowanie jakiegoś pomysłu np. ze środków, które zostawały z poszczególnych zadań. [CAWI beneficjenci] Wydłużono okres realizacji projektu, zmodyfikowano wskaźniki realizacji projektu oraz dokonano przesunięć w harmonogramie realizacji i budżecie projektu. [CAWI beneficjenci] Wielu badanych decydowało się również na zmodyfikowanie oferowanych form wsparcia, lub też dodanie nowego działania w odpowiedzi na potrzeby uczestników: Zwiększenie wymiaru wsparcia szkoleniowego i doradczego w zależności od obserwacji grupy i uczestnika oraz możliwości finansowych (wykorzystanie oszczędności). [CAWI beneficjenci] Zmiana rodzaju szkoleń/kursów, przesunięcie środków na inne zadania, dodatkowe szkolenia. [CAWI beneficjenci] Zamianie poddawano także liczebność poszczególnych grup docelowych w głównej mierze przybierało to postać zwiększenia liczby uczestników projektu: Dotyczące zwiększenia ogólnej liczby uczestników projektu oraz zmiany w liczbie osób korzystających z poszczególnych form wsparcia. Także przesunięcia środków finansowych związane ze zmianami liczby uczestników poszczególnych form. [CAWI beneficjenci] STRONA 40

41 Widać więc, iż gros wprowadzonych zmian było efektem poczynionych oszczędności, które mogły zostać wykorzystane na inne formy wsparcia, a także na objęcie działaniami większej grupy uczestników. Mając możliwość ponownego złożenia projektu dwóch na pięciu ankietowanych złożyłoby taki sam projekt, część jednak zdecydowałaby się na wprowadzenie zmian w jego założeniach, polegających najczęściej na rozszerzeniu zakresu wsparcia. Wykres 15 Chęć beneficjentów do wprowadzenia zmian w założeniach projektu w przypadku możliwości ponownego przygotowywania go (odsetek odpowiedzi) 28% 2% 28% Tak, zmniejszył/a bym jego zakres i/lub oferowane formy wsparcia Tak, rozszerzył/a bym jego zakres i/lub oferowane formy wsparcia Nie, nic bym nie zmienił/a 42% Nie wiem/trudno powiedzieć Źródło: CAWI Beneficjenci N=107 Beneficjenci, którzy zadeklarowali zmniejszenie zakresu projektu i/lub oferowanych form wsparcia, chcieliby ograniczyć katalog oferowanych form wsparcia do kilku najbardziej efektywnych, a także dać większy wybór szkoleń dla kobiet (kosztem innych form wsparcia). W przypadku hipotetycznego rozszerzenia zakresu wsparcia, dotyczyłoby to: dodania /zmiany form wsparcia, zwiększenia liczby uczestników, uelastycznienia doboru form do uczestnika, zwiększenie wysokości pomocy finansowej. Ocena wpływu form wsparcia na uczestników Beneficjenci stosunkowo dobrze oceniają działania/formy wsparcia oferowane w ramach realizowanych projektów jeśli chodzi o ich wpływ na zwiększenie aktywności zawodowej uczestników. Średnia ocena działań/form wsparcia skierowanych do uczestników starszych (45+/50+) wyniosła 3,89 na pięciopunktowej skali, zaś w przypadku działań ukierunkowanych na osoby młode średnia ocena wyniosła 4,05, była więc nieznacznie wyższa. STRONA 41

42 Ocena projektów ukierunkowanych na osoby starsze (45+/50+) Perspektywa beneficjentów W opinii beneficjentów realizujących projekty ukierunkowane na osoby starsze, można wyróżnić trzy formy wsparcia, w szczególności sprzyjające aktywizacji zawodowej i społecznej osób starszych. Są to: szkolenia/ warsztaty/ kursy, staże/ praktyki/ przygotowanie zawodowe oraz środki na rozwój przedsiębiorczości. Jeśli chodzi o szkolenia, to zdaniem beneficjentów zdecydowanie najefektywniejsze są kursy zawodowe. 25 Szkolenia zawodowe - szkolące lub podnoszące kwalifikacje z określonych dziedzin - szczególnie skuteczne są szkolenia realizowane w miejscu pracy. [CAWI beneficjenci] 25 W dalszej kolejności ankietowani wymieniali kursy językowe oraz komputerowe. STRONA 42

43 Wykres 16 Najskuteczniejsze formy wsparcia w kontekście aktywizacji zawodowej i społecznej osób starszych w opinii beneficjentów (liczba wskazań) Szkolenia/ warsztaty/ kursy 24 Staże /praktyki/ przygotowanie zawodowe Środki na rozwój przedsiębiorczości Zatrudnienie subsydiowane 16 Doradztwo Wyposażenie lub doposażenie stanowiska pracy Wsparcie psychologiczne 11 Poradnictwo zawodowe Pośrednictwo pracy Skierowanie do pracy w ZAZ i sfinansowanie kosztów zatrudnienia w ZAZ Indywidualny Plan Działania Wsparcie pomostowe Przyznanie środków finansowych na założenie i/lub przystąpienie do spółdzielni socjalnej Zajęcia reintegracji zawodowej u pracodawcy Nie wiem/ trudno powiedzieć Źródło: CAWI Beneficjenci N=58. Wartości nie sumują się do 58 ponieważ można było wskazać maksymalnie 3 odpowiedzi. Wielu beneficjentów realizujących projekty ukierunkowane na osoby starsze (45+/50+) miało problem ze wskazaniem najmniej skutecznej formy wsparcia w kontekście aktywizacji zawodowej i społecznej osób starszych (23 wskazania z 58 na odpowiedź nie wiem /trudno powiedzieć). Jeśli już jakieś formy wskazano jako najmniej skuteczne, to stosunkowo najczęściej wymieniano: Indywidualny Plan Działania, Praca socjalna, W moim odczuciu praca socjalna nie sprzyja pobudzeniu kreatywności, nie sprawia iż szkolący odnajduje w sobie pokłady wiary we własne możliwości. [CAWI beneficjenci] Staże/praktyki/przygotowanie zawodowe, Poradnictwo zawodowe, STRONA 43

44 Środki na rozwój przedsiębiorczości, Wsparcie psychologiczne, Wszystkie inne formy są motywujące i zawierają elementy psychologiczne. Wsparcie psychologiczne jest powielaniem innych form wsparcia. [CAWI beneficjenci] Perspektywa uczestników Uczestnicy za najbardziej przydatną formę wsparcia uważają przede wszystkim szkolenia, warsztaty i kursy wskazało na nie niemal 60% uczestników. Co dziesiąta osoba wskazuje na doradztwo oraz na dotację na założenie działalności gospodarczej. Co ciekawe aż 14,2% wskazało, że żadna z tych form nie była przydatna. Uczestnicy wybierali spośród form wsparcia w których uczestniczyli. Wykres 17. Najbardziej przydatne formy wsparcia osoby starsze 0% 20% 40% 60% 80% Szkolenia/warsztaty/kursy Doradztwo Dotacja na założenie działalności gospodarczej Staże/praktyki/przygotowanie zawodowe Zatrudnienie subsydiowane Poradnictwo zawodowe Indywidualny Plan Działania Wsparcie pomostowe Inne Pośrednictwo pracy Żadna z nich nie była przydatna 10,6% 9,7% 1,8% 1,8%,9%,9%,9%,9% 0,0% 14,2% 58,4% Źródło: CAWI wśród starszych uczestników projektów N=238 Starsi uczestnicy uznają daną formę za najbardziej przydatną głównie ze względu to, że dawała możliwość zdobycia praktycznych umiejętności i kompetencji, oraz dlatego, że była to najlepiej dopasowana forma wsparcia do ich sytuacji. Co czwarta osoba wskazuje również, że dana forma oferowała umiejętności, których oczekują pracodawcy. Jeden z uczestników wskazuje na zmianę swojej perspektywy w stosunku do nauki w swoim wieku: Przełamanie stereotypów w zakresie moich wyobrażeń o możliwościach poznawczych i nabywaniu nowych umiejętności w stosunku do +50 [CAWI wśród starszych uczestników projektów] STRONA 44

45 Wykres 18. Uzasadnienie przydatności wybranej formy wsparcia 0% 20% 40% 60% 80% Wsparcie to dawało możliwość zdobycia najbardziej praktycznych umiejętności i kompetencji 69,1% Była to najlepiej dopasowana forma wsparcia do mojej sytuacji Było to wsparcie dające umiejętności, których oczekują pracodawcy 26,8% 36,1% Ponieważ było to wsparcie najlepiej zorganizowane 12,4% inne przyczyny 4,1% Źródło: CAWI wśród starszych uczestników projektów N=238. Procenty nie sumują się do 100% ponieważ można było wskazać więcej niż jedną odpowiedź. Badanych poprosiliśmy również o wskazanie formy wsparcia, która w ich poczuciu była zbędna. Ponad trzy czwarte uczestników odpowiedziało, że wszystkie formy wsparcia były przydatne. Jeśli już jakieś formy uznawane były za zbędne, to stosunkowo najczęściej było to doradztwo (11,5%) i IPD (5,3%). Respondenci uważali te formy za zbędne głównie ze względu na to, że nie dawały możliwości pozyskania praktycznych umiejętności i kompetencji (53,8%) oraz dlatego, iż nie były dopasowane do ich sytuacji (46,2%). Pewna część respondentów (19,2%) wskazywała także na złą organizację danego działania/formy wsparcia. Widoczne jest, że preferowane są szczególnie formy kojarzone z aspektami praktycznymi i z tego względu stosunkowo mało cenione jest doradztwo. Warto jednak pokazać, że również doradztwo może mieć walory praktyczne. Jedna z uczestniczek wywiadu grupowego podkreślała, że spotkanie z doradcą uświadomiło jej, że jest w dobrym punkcie swojego życia, a także zachęciło do dalszego samorozwoju poprzez udział w zajęciach dodatkowych. Należy jednak zwrócić uwagę, że była to opinia jednostkowa. Na znaczenie doradztwa zwracają uwagę przedstawiciele IRP: Tu są bardzo ważne spotkania indywidualne z psychologiem, doradcą. Te osoby muszą z siebie te problemy wyrzucić. Muszą poczuć po swojej stronie taką bratnią duszę, która im poradzi, bo często nie mają z kim porozmawiać. [IDI IRP2] Niestety można także wskazać negatywne przykłady realizacji form praktycznych. Uczestnicy wywiadów grupowych wspominali o przypadkach szkoleń prowadzonych przez osoby nie znające STRONA 45

46 przedmiotu szkolenia, nie dających możliwości nabycia umiejętności wykonywania zadań zawodowych, prowadzonych bez właściwego wyposażenia. Firma szkoleniowa nie była przygotowana do tego kursu. Mój zięć zapłacił za podobny kurs, pojechał gdzieś na południe Polski tam była spawarka, był do tego przydzielony człowiek, który uczył. On podchodził po kolei do każdego, pokazywał, sprawdzał, czy dobrze robi. U nas natomiast wyglądało to tak, że nas było trzech do jednej spawarki. Czyli jeżeli zajęcia trwały 2 godziny, to każdy z nas przy spawarce spędzał po 20 minut. Trener cały czas siedział w kantorku, jak coś chciał pokazać, to do stanowiska podszedł, ale jeżeli tam było 20 osób, to czy ktoś coś zobaczył? A trzeba dosłownie zobaczyć z bliska, jak on rękę prowadzi. [FGI Białystok starsi]] Uwarunkowania skuteczności projektów Zdaniem beneficjentów (uczestników badania CAWI) najistotniejszym uwarunkowaniem poprawy sytuacji uczestników projektów w wieku 45+/50+ na rynku pracy jest kompleksowe wsparcie indywidualne dla uczestników oraz rozpoznanie ich potrzeb i oczekiwań. W następnej kolejności beneficjenci wskazali na odpowiedni czas trwania projektu oraz silne wsparcie psychologiczne, które motywuje uczestników do zmiany ich sytuacji na rynku pracy. Warto podkreślić, iż niewielu beneficjentów realizujących projekty ukierunkowane na osoby starsze jest zdania, że wpływ na skuteczność projektów skierowanych do tej grupy wiekowej mają jednorodne grupy docelowe oraz premiowanie projektów skierowanych do poszczególnych grup docelowych. Beneficjenci zwracali także uwagę na uwarunkowania skuteczności poszczególnych form wsparcia. I tak w przypadku szkoleń szczególnie ważna jest motywacja uczestników, a także jakość i długość szkolenia, liczebność grupy i położenie nacisku na zagadnienia praktyczne. Dla wielu uczestników był to pierwszy od czasów studiów/ matury powrót do nauki. Odpowiednie ukierunkowanie na szkoleniu sprawia, iż ponownie zaczynają wierzyć we własne możliwości, mimo wieku i stereotypów społecznych. [CAWI beneficjenci] Z kolei w przypadku doradztwa, wsparcia psychologicznego czy IPD istotne jest indywidualne podejście do uczestnika, dopasowanie zakresu usługi do jego potrzeb i profesjonalizm kadry zaangażowanej w te formy pomocy. W przypadku wsparcia psychologicznego ważna jest także ciągłość - uczestnicy powinni być otoczeni tą formą przez cały okres trwania projektu, dzięki czemu łatwiej jest pobudzić i utrzymać ich motywację do działania oraz przekonać do uwierzenia we własne możliwości. Rolą tych działań jest bowiem pokazanie uczestnikom 45+/50+ wielu możliwości na rynku pracy pomimo posiadanego wieku: W ramach szkoleń uczestnicy odbyli indywidualne sesje z psychologiem w zakresie doradztwa zawodowego, co wielu z nich utwierdziło w przekonaniu, że mają przed sobą - mimo wieku - różne możliwości zawodowe. [CAWI beneficjenci] Uczestnicy IDI potwierdzają te opinie, zwracając szczególną uwagę na potrzebę indywidualnego podejścia: STRONA 46

47 Mi się podoba indywidualizacja. Zastosowaliśmy ją w projekcie. Zatrudniliśmy doradców, którzy z tymi samymi osobami pracują od stycznia do listopada. Te osoby się znają, prócz tego oni kontaktują się poza tymi formalnymi sposobami wsparcia jak coś jest potrzebne. Doradca dzwoni, że szukasz w tym zakresie pracy i jest oferta. Od pierwszych spotkań rekrutacyjnych, potem jakieś warsztaty poszukiwania pracy, później pośrednictwo indywidualne - spotkają się, doradcy zadają uczestnikom pracę domową i wydaje mi się, że inne instytucje też stosują podobne formy. [IDI IRP2] Jedna z ekspertek bardzo dosadnie wyraziła potrzebę indywidualnego podejścia do starszych uczestników: na 50+ nie można patrzeć jak na jednolitą masę [IDI 12] Indywidualne podejście do uczestników jest możliwe, zdaniem rozmówców w badaniu jakościowym, w warunkach pracy z małą grupą. Tylko wówczas jest szansa na poznanie każdej z osób, zrozumienie jej potrzeb, jej oczekiwań i możliwości. Nie da się zapanować nad grupą 100 osób, bo wtedy trzeba by zatrudnić więcej osób. Nasz projekt jest dla grupy 30 osobowej i to ma sens. Jak jest zindywidualizowane wsparcie dla niewielkiej grupy, to znamy ich po imieniu, oni nas też kojarzą też. Jakby było 100 osób, nie było by tych samych efektów, które osiągamy w tej chwili. Teraz nad każdą osobą możemy się zastanowić, bo mamy na to czas. Nie potrzebujemy dużej kadry do tego. [ID IRP2] Podkreślano także znaczenie właściwej rekrutacji. Rozmówcy wywiadów indywidualnych zwracali uwagę na to, jak ważne jest znalezienie osób, które są faktycznie gotowe do podjęcia pracy lub przynajmniej są gotowe do podjęcia próby aktywizacji. Doświadczeni beneficjenci niejednokrotnie mieli do czynienia w projektach z osobami, dla których udział w projekcie jest jedynie formą ciekawego spędzania wolnego czasu. To nie tylko nie daje możliwości skutecznego działania wobec tych osób, ale utrudnia osiąganie celów projektu dla pozostałej części grupy. STRONA 47

48 Wykres 19 Warunki wpływające w największym stopniu na skuteczność projektów skierowanych do osób starszych (45+/50+) w opinii beneficjentów (liczba wskazań) Kompleksowe wsparcie indywidualne dla uczestników 37 Rozpoznanie potrzeb i oczekiwań uczestników projektu 30 Odpowiednia długość trwania projektu 15 Silne wsparcie psychologiczne, motywujące uczestników do zmiany sytuacji 15 Odpowiednia kolejność oferowanych zestawów form wsparcia Dobór form wsparcia bazujący na doświadczeniu kadry realizującej projekt Merytorycznie przygotowana kadra zajmująca się uczestnikami projektów Wsparcie bezrobotnych uczestników, już po fakcie podjęcia zatrudnienia Jednorodne grupy docelowe Pomoc dla określonych grup - premiowanie projektów skierowanych do poszczególnych grup docelowych 4 4 Źródło: CAWI Beneficjenci N=58. Liczebności nie sumują się do 58, ponieważ można było wskazać maksymalnie 3 odpowiedzi. Beneficjenci posiadający doświadczenie w realizacji projektów ukierunkowanych na osoby starsze najczęściej są zadania, iż aby skutecznie pomóc w aktywizacji zawodowej osobom 45+/50+, uczestnik powinien brać udział w projekcie w okresie od 6 do 12 miesięcy włącznie lub od 12 do 18 miesięcy włącznie. Można więc wnioskować, iż optymalnie uczestnik powinien brać udział w projekcie około jednego roku. STRONA 48

49 Wykres 20 Czas niezbędny do aktywizacji zawodowej osób w wieku 45+/50+ w opinii beneficjentów (liczba wskazań) Do pół roku włącznie 6-12 miesięcy włącznie miesięcy włącznie miesięcy włącznie Powyżej dwóch lat 14 Trudno powiedzieć Źródło: CAWI Beneficjenci N=58 Grupy jednorodne vs. mieszane Większość beneficjentów jest zdania, że lepsze dla uczestników są projekty skierowane do grup bez ograniczeń wiekowych, niż projekty skierowane tylko do osób w wieku 45+/ Zwolennicy projektów bez ograniczeń wiekowych swoją opinię argumentują przede wszystkim możliwością wymiany doświadczeń (zawodowych i społecznych) pomiędzy uczestnikami w różnym wieku. Różny poziom posiadanych przez uczestników projektów mieszanych doświadczeń generuje cenne dyskusje o sytuacjach zawodowych poszczególnych grup, wskazując na co powinni nastawić się przykładowo przedstawiciele starszych grup wiekowych, aby spełniać aktualne wymagania rynku pracy (w jakim kierunku się dokształcać, jakie kompetencje są aktualnie niezbędne na rynku pracy). Z kolei młodsi uczestnicy mogą usłyszeć, jak sobie radzić z różnymi trudnościami zawodowymi i ogólnie życiowymi. 26 Stosunek wskazań 36 z 58 do 17 z 58. STRONA 49

50 Wykres 21 Argumenty przemawiające za projektami bez ograniczeń wiekowych (liczba wskazań) Wymiana doświadczeń zawodowych i społecznych pomiędzy uczestnikami Dzięki zróżnicowaniu wieku uczestników można się więcej nauczyć Wzajemna pomoc w zrozumieniu działań innej grupy wiekowej Lepsza motywacja uczestników Umożliwienie udziału w projektach innym grupom wiekowym 1 1 Źródło: CAWI Beneficjenci N=35. Można było wskazać więcej niż jedną odpowiedź. Z kolei wszyscy zwolennicy projektów jednorodnych, ukierunkowanych wyłącznie na osoby w wieku 45+/50+ przede wszystkim podkreślają możliwość dopasowania realizacji projektu do potrzeb przedstawicieli tej grupy wiekowej. Każda grupa wiekowa posiada specyficzne potrzeby i oczekiwania, w związku z tym realizacja projektu skupionego wyłącznie na grupie wiekowej 45+/50+ pozwoli na lepsze skupienie się na działaniach niezbędnych do aktywizacji zawodowej i społecznej osób w tym wieku. Formy wsparcia mogłyby zostać zaplanowane w taki sposób, by sprostać oczekiwaniom grupy osób, przynajmniej częściowo posiadającej podobne umiejętności i kwalifikacje, ale i potrzeby. Tym samym projekty miałyby szansę osiągnąć większy sukces w kontekście poprawy sytuacji uczestników na rynku pracy. Wykres 22 Argumenty przemawiające za projektami skierowanymi tylko do osób w wieku 45+/50+ (liczba wskazań) Mozliwość dopasowania sposobu prowadzenia do potrzeb osób 45+/ Szybsza i łatwiejsza integracja uczestników 10 Uczestnicy preferują udział w zajęciach z ludźmi w podobnym wieku 8 Mniejsza skuteczność zajęć z osobami młodymi - różnica poziomu umiejętności 7 Źródło: CAWI Beneficjenci N=17. Można było wskazać więcej niż jedną odpowiedź. STRONA 50

51 Nieco ponad połowa respondentów - starszych uczestników projektów brało udział w projektach, w których grupy były wiekowo mieszane. Jednocześnie w grupie starszy uczestników przeważa przekonanie, że lepsze są projekty skierowane do grup jednorodnych wiekowo (46,2%) niż mieszanych (37,0%); pozostali nie mają zdania na ten temat. Osoby preferujące grupy jednorodne wiekowo uważają, że daje to możliwość prowadzenia zajęć w sposób dopasowany do potrzeb osób w danym wieku (szczegółowe odpowiedzi przedstawia wykres poniżej). Wykres 23. Argumenty przemawiające za projektami skierowanymi tylko do osób w wieku 45+/5-+ (w opinii starszych uczestników) 0% 20% 40% 60% 80% 100% Sposób prowadzenia (używany język, tempo zajęć) może być wtedy dopasowany do potrzeb osób w danym wieku 86,4% Lepiej jest uczestniczyć w zajęciach z ludźmi w podobnym wieku 60,0% Podobne doświadczenia zawodowe wpływają pozytywnie na integrację uczestników projektów 52,7% Udział w zajęciach z ludźmi w różnym wieku jest mniej skuteczny ze względu na różnicę w poziomie umiejętności/doświadczenia 38,2% Źródło: CAWI wśród starszych uczestników projektów N=122. Procenty nie sumują się do 100% ponieważ można było wskazać więcej niż jedną odpowiedź. Z kolei osoby, które preferują grupy mieszane wiekowo uważają, że pozwalają one na wymianę doświadczenia zawodowego oraz społecznego. Jedna osoba wskazała dodatkowy argument: Kontakt z ludźmi młodszymi wpływa na mnie mobilizująco; pracuję zawodowo w większości z ludźmi młodszymi ode mnie [CAWI wśród starszych uczestników projektów]. STRONA 51

52 Wykres 24. Argumenty przemawiające za projektami bez ograniczeń wiekowych (w opinii starszych uczestników) 0% 20% 40% 60% 80% 100% Uczestnicy mieszanych wiekowo projektów wymieniają się doświadczeniami, nie tylko zawodowymi, ale i społecznymi 87,5% Dzięki zróżnicowaniu wieku uczestników można się więcej nauczyć 59,1% Uczestnicy w mieszanym wieku pomagają sobie nawzajem w zrozumieniu działań innej grupy wiekowej 45,5% Inna przyczyna 1,1% Źródło: CAWI wśród starszych uczestników projektów N=116. Procenty nie sumują się do 100% ponieważ można było wskazać więcej niż jedną odpowiedź. Widoczne jest więc, że kwestia grupy mieszane vs. grupy jednorodne nie ma jednoznacznego rozstrzygnięcia beneficjenci preferują grupy mieszane, natomiast wśród uczestników nieznacznie przeważa preferencja dla grup jednorodnych. Oznacza to, że projektując wsparcie każdorazowo należy weryfikować preferencje grupy docelowej, a jeśli ostatecznie beneficjent zdecyduje o organizacji wsparcia w grupie mieszanej, to konieczne jest podejmowanie działań zapobiegających możliwym negatywnym efektom. Dostosowanie projektu do potrzeb Zdecydowana większość respondentów- uczestników uważa, że organizator projektu dostosował tematykę i poziom zaawansowania informacji przekazywanych w ramach projektu do ich możliwości i potrzeb 50,4% raczej zgadza się z tym stwierdzeniem, a 32,4% zdecydowanie się zgadza. Najwięcej osób uczestniczyło w szkoleniach dotyczących zdobywania twardych umiejętności zawodowych (49,5%). Dużym zainteresowaniem cieszyły się ponadto szkolenia językowe oraz dotyczące obsługi komputera. Trzy czwarte starszych uczestników uznało, że wszystkie szkolenia były prowadzone w odpowiedni sposób (74,3%), co piaty, że część z nich była prowadzona odpowiednio, a część nie (21,6%). Zdecydowana większość starszych uczestników uważa, że w projekcie poświęcono im odpowiednią ilość czasu (81,9%). Ponad połowie badanych niczego nie brakowało w projekcie (53,8%), 32,8% odpowiedziało trudno powiedzieć, ale 13,4% odczuwa niedosyt. Osoby, którym czegoś w projekcie brakowało, zwracały uwagę przede wszystkim na niedobór zajęć praktycznych, zbyt małą liczbę godzin, brak indywidualnego podejścia i długofalowego wsparcia. STRONA 52

53 Ogólna ocena projektu Ogólnie, na 5-cio stopniowej skali, gdzie 5 oznacza bardzo zadowolony, a jeden bardzo niezadowolony, starsi uczestnicy projektów oceniają swoje zadowolenie z projektu na 4,25 pkt. Niemal 90% starszych uczestników projektów zdecydowanie lub raczej zgadza się z tym, że projekty w których uczestniczyli są potrzebne i warto je nadal organizować. Jedynie trochę ponad 4% raczej lub zdecydowanie się z tym nie zgadza. Aż 90% mniej lub bardziej zdecydowanie poleciłoby udział w takim projekcie innym. Wykres 25. Ogólna ocena projektu Czy Pana zdaniem tego typu projekty są potrzebne, czy warto je nadal organizować? 65,1% 23,9% 1,3% 2,9% 6,7% Czy teraz, widząc jak wyglądał projekt i patrząc z perspektywy czasu, poleciłby Pan udział w takim projekcie innym? 55,5% 34,5%,8% 3,4% 5,9% Czy teraz, widząc jak wyglądał projekt i patrząc z perspektywy czasu, zdecydowałby się Pan na udział w tym projekcie? 54,6% 29,8% 2,1% 4,6% 8,8% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Zdecydowanie tak Raczej tak Raczej nie Zdecydowanie nie Trudno powiedzieć Źródło: CAWI wśród starszych uczestników projektów N=238. Uczestnikom zadaliśmy również pytanie projekcyjne. Gdyby podejmowali oni decyzję o udziale w projekcie, będąc bogatszym o doświadczenie tego, jak on wyglądał, ponad połowa zdecydowanie a jedna trzecia raczej podjęłaby decyzję o wzięciu w nim udziału. Gdyby przystępowali do projektu raz jeszcze, to wybraliby przede wszystkim takie szkolenia/warsztaty/kursy. STRONA 53

54 Wykres 26. Formy wsparcia wybrane przez uczestników w przypadku przystępowania do projektu jeszcze raz 0% 20% 40% 60% 80% Szkolenia/warsztaty/kursy 62,6% Środki na założenie własnej firmy Staże/praktyki/przygotowanie zawodowe Doradztwo Wsparcie psychologiczne Wsparcie pomostowe Indywidualny Plan Działania Zatrudnienie subsydiowane Przyznanie środków finansowych na założenie i/lub przystąpienie do spółdzielni socjalnej Poradnictwo zawodowe Skierowanie do pracy w Zakładzie Aktywności Zawodowej i sfinansowanie kosztów zatrudnienia w ZAZ Jednorazowy dodatek relokacyjny (mobilnościowy) Zajęcia reintegracji zawodowej u pracodawcy Zatrudnienie wspomagane obejmujące wsparcie osoby niepełnosprawnej przez trenera pracy/asystenta Pośrednictwo pracy Praca socjalna Inne Nie wiem/ trudno powiedzieć 20,6% 14,3% 13,0% 9,7% 6,7% 6,7% 5,0% 4,6% 3,8% 2,5% 1,3% 1,3%,8%,8%,4%,8% 10,1% Źródło: CAWI wśród starszych uczestników projektów N=238. Procenty nie sumują się do 100% ponieważ można było wskazać więcej niż jedną odpowiedź. STRONA 54

55 Wyniki innych badań Na podstawie raportów z badań ewaluacyjnych poświęconych instrumentom wsparcia w ramach PO KL adresowanych do osób starszych należy wskazać, że pod względem efektywności zatrudnieniowej, ale również subiektywnie ocenianej przez odbiorców wsparcia skuteczności i trafności, wśród instrumentów aktywizacji wyróżnia się wsparcie w zakresie podejmowania działalności gospodarczej (dotacje, wsparcie pomostowe, doradztwo). Na podstawie wyników badania CATI przeprowadzonego w toku ewaluacji wsparcia osób w wieku 45+/50+/55+ udzielanego w ramach komponentu regionalnego PO KL w województwie śląskim, efektywność zatrudnieniową wsparcia pomostowego określono na 100%, zaś dotacji na rozwój przedsiębiorczości na poziomie 90,9% 27, podczas gdy efektywność żadnej z pozostałych form wsparcia nie przekroczyła 50%. Także wyniki badania z użyciem techniki CAPI przeprowadzonego w ramach ewaluacji działań EFS w województwie wielkopolskim wskazują na zdecydowanie najniższy odsetek niepracujących wśród osób korzystających ze wsparcia w podejmowaniu działalności gospodarczej wyniósł on 34%, podczas gdy w przypadku wszystkich innych instrumentów nie był niższy, niż 61% 28. Należy jednak zaznaczyć, na co zwracają uwagę autorzy raportu, że udział korzystających ze wsparcia na podejmowane własnej działalności wśród odbiorców wsparcia w wieku 45+ jest stosunkowo niewielki ten instrument nie cieszy się dużym zainteresowaniem w porównaniu z innymi formami, mimo wysokich ocen wśród osób korzystających z niego oraz bardzo wysokiej efektywności zatrudnieniowej. Autorzy tłumaczą to między innymi specyfiką grupy docelowej: osoby starsze mają awersję do ryzyka, są bardziej ostrożne i większym stopniu niż młodzi obawiają się porażki 29. Praca na własny rachunek jest formą aktywności zawodowej wymagającą znacznej samodzielności (zarówno w zakresie organizowania swojego czasu pracy, jak i prowadzenia księgowości oraz odprowadzania podatku dochodowego i składek ubezpieczeniowych; powierzenie tych czynności księgowemu wiąże się z dodatkowymi kosztami) i gotowości do podejmowania ryzyka. Dlatego nie może być to uniwersalne rozwiązanie wobec deficytu miejsc pracy na lokalnym rynku, gdyż nie każdy (niezależnie od wieku) posiada predyspozycje aby prowadzić samodzielną działalność. Dodatkowo, krok ten musi zostać poprzedzony starannym namysłem i planowaniem, a przede wszystkim pomysłem biznesowym dającym perspektywy zbytu. Tutaj jednak wskazane wyżej cechy osób starszych okazują się korzystne, gdyż sprzyjają przemyślanemu podejmowaniu decyzji o podjęciu pracy na własny rachunek, a tym samym trwałości interwencji. W przypadku innych form wsparcia oferowanego osobom 45+, oceny w dwóch cytowanych już badaniach do pewnego stopnia różniły się. W przypadku województwa wielkopolskiego, po pominięciu osób samozatrudnionych korzystających ze wsparcia na podjęcie działalności gospodarczej, najwięcej uczestników projektów uzyskiwało zatrudnienie po odbyciu praktyki zawodowej, przygotowania zawodowego lub stażu u danego pracodawcy udział pracujących w tej grupie w trakcie przeprowadzania sondażu wyniósł 37% 30. Instrumenty te były skutecznym środkiem aktywizacyjnym 27 Badanie skuteczności i efektywności wsparcia osób 45+, 50+, 55+ w poszczególnych priorytetach komponentu regionalnego PO KL w województwie śląskim, Re-Source na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego, Katowice 2012, s Ocena działań EFS, s Ibidem, s Ibidem, s. 67. STRONA 55

56 także w subiektywnym odczuciu badanych odbiorców 68% spośród nich uznało, że udział w projekcie przyczynił się do znalezienia pracy, co stanowiło największy odsetek odpowiedzi, jeśli pominąć oceny wsparcia w podejmowaniu działalności gospodarczej 31. Tymczasem w śląskim badaniu bezpośrednio za instrumentami wspierania przedsiębiorczości znalazło się pod względem poziomu efektywności zatrudnieniowej doradztwo (46,3%), przy czym wartość tego wskaźnika była niewiele niższa również w przypadku kilku innych działań aktywizacyjnych, a mianowicie: dofinansowania kosztów dojazdów (42,9%), staży, praktyk i przygotowania zawodowego (42,9%), szkoleń, warsztatów i kursów (41,8%) oraz pośrednictwa pracy (41,7%) 32. Pod względem ocen trafności (przydatności) wśród badanych, korzystnie wypadło dofinansowanie kosztów dojazdu (najwyższa średnia ocen, jeśli nie liczyć wsparcia w podejmowaniu pracy na własny rachunek), choć z uwagi na małą liczebność respondentów korzystających z tego wsparcia wynik ten należy uznać za niepewny. Jest to jednak interesująca obserwacja w świetle podkreślanych w raporcie z ewaluacji w województwie wielkopolskim ustaleń, że osoby w wieku 45+ wykazują niską gotowość do dalszych dojazdów do pracy 33. Tymczasem, jak ustalili badacze w województwie śląskim, dofinansowanie kosztów dojazdów do pracodawcy wpływa korzystnie na mobilność geograficzną odbiorców wsparcia 34. Należy również wskazać, że formy działań takie jak doradztwo i poradnictwo zawodowe, a także szkolenia, warsztaty i kursy były przez badanych z Wielkopolski postrzegane jako w dużym stopniu wpływające na wzrost motywacji do podnoszenia kwalifikacji (odpowiednio 70% i 65% wskazań przez respondentów) Ocena projektów ukierunkowanych na osoby młode Perspektywa beneficjentów Zdecydowana większość ankietowanych beneficjentów realizujących projekty ukierunkowane na osoby młode jest zdania, iż najskuteczniejszymi formami wsparcia dla tej grupy wiekowej w kontekście poprawy ich sytuacji na rynku pracy są: staże/ praktyki/ przygotowanie zawodowe, szkolenia/ kursy/ warsztaty oraz środki na rozwój przedsiębiorczości. Jeśli chodzi o szkolenia, to szczególnie skuteczne w świetle wypowiedzi beneficjentów są kursy zawodowe nadające uprawnienia Ibidem, s Badanie skuteczności, s Ocena działań, s Badanie skuteczności, s Ocena działań, s W dalszej kolejności ankietowani wskazywali na kurs prawa jazdy (w szczególności kat. C+E), kursy dostosowane do potrzeb rynku pracy oraz szkolenia z zakresu kompetencji zawodowych i społecznych. STRONA 56

57 Wykres 27 Najskuteczniejsze formy wsparcia w kontekście aktywizacji zawodowej i społecznej osób młodych w opinii beneficjentów (liczba wskazań) Staże/ praktyki/ przygotowanie zawodowe 59 Szkolenia/ warsztaty/ kursy 43 Środki na rozwój przedsiębiorczości 28 Zatrudnienie subsydiowane 15 Wyposażenie lub doposażenie stanowiska pracy 15 Doradztwo 11 Poradnictwo zawodowe 8 Skierowanie do pracy w ZAZ i sfinansowanie kosztów zatrudnienia w ZAZ Przyznanie środków finansowych na założenie i/lub przystąpienie do spółdzielni socjalnej 7 7 Pośrednictwo pracy 6 Praca socjalna 6 Wsparcie psychologiczne 6 Wsparcie pomostowe 4 Indywidualny Plan Działania 3 Zatrudnienie wspomagane obejmujące wsparcie osoby niepełnosprawnej przez trenera pracy/ asystenta zawodowego u pracodawcy Inne formy wsparcia 1 2 Źródło: CAWI Beneficjenci N=86. Wartości nie sumują się do 86, ponieważ można było wskazać więcej niż jedną odpowiedź STRONA 57

58 Ponad połowa 37 beneficjentów realizujących projekty ukierunkowane na osoby młode nie potrafiła wskazać, która z oferowanych form wsparcia jest najmniej skuteczna w kontekście poprawy sytuacji tych osób na rynku pracy. Wskazania pozostałych są na tyle rozproszone, że nie można mówić o jakiejś konkretnej szczególnie nieefektywnej formie. Stosunkowo najczęściej jednak wskazywano na wsparcie psychologiczne i doradztwo oraz pracę socjalną 38. W opinii tych beneficjentów o braku skuteczności wsparcia psychologicznego i doradztwa świadczy niechętne podejście młodych osób do skorzystania z tej formy wsparcia i brak szczerości i otwartości względem psychologa. Zdaniem beneficjentów młode osoby uważają, że już wszystko wiedzą i oczekują gotowych rozwiązań, bez konieczności samodzielnego zaangażowania się w udzielane wsparcie. Praca socjalna natomiast przez część beneficjentów nie jest uznawana za działanie które może prowadzić do aktywizacji. Perspektywa uczestników Sami uczestnicy (młodzi) za najbardziej przydatną formę wsparcia uważają staże/praktyki/przygotowanie zawodowe, dotacje na założenie działalności gospodarczej oraz szkolenia/warsztaty/kursy. Najmniej wskazań uzyskały miękkie formy wsparcia takie jak doradztwo, IPD, poradnictwo zawodowe czy pośrednictwo pracy. Uczestnicy wybierali spośród form wsparcia, w których uczestniczyli. Wykres 28. Najbardziej przydatne formy wsparcia 0% 20% 40% 60% Staże/praktyki/przygotowanie zawodowe Dotacja na założenie działalności gospodarczej Szkolenia/warsztaty/kursy Doradztwo Indywidualny Plan Działania Poradnictwo zawodowe Pośrednictwo pracy Zatrudnienie subsydiowane Wsparcie pomostowe Inne Żadna z nich nie była przydatna 23,9% 15,7% 3,9% 2,4% 1,9% 1,9% 1,2%,7%,2% 9,2% 39,0% Źródło: CAWI wśród młodych uczestników projektów N=415 (pytanie zadano wyłącznie osobom, które skorzystały z więcej niż jednej formy wsparcia) wskazania beneficjentów realizujących projekty ukierunkowane na osoby młode z Odpowiednio 7 wskazań z oraz 3 wskazania z 34. STRONA 58

59 Młodzi uczestnicy uznają daną formę za najbardziej przydatną ze względu na jej dopasowanie do ich sytuacji na rynku pracy (50,1%) oraz z uwagi na to, że dane wsparcie dawało możliwość zdobycia praktycznych umiejętności i kompetencji (47,2%). Bardzo ważne było także to, że projekt dawał szansę na nabycie umiejętności oczekiwanych przez pracodawców (32,9%). Pytano uczestników staży o ocenę tej formy. Zdecydowana większość jest z nich zadowolona - aż 72,8% odpowiada, że staż spełnił ich oczekiwania. Co dziesiąty odpowiada, że nie spełnił (9,4%) a 17,8% odpowiedziało trudno powiedzieć. Należy jednak zwrócić uwagę, że zarówno młodzi uczestnicy projektów jak i przedstawiciele IRP oraz eksperci często wspominają o złej jakości staży. Respondenci nadania ilościowego, którzy uznali, że staż nie spełnił ich oczekiwań, wyjaśniały, że głównym powodem ich niezadowolenia było to, że nie zostali zatrudnieni po odbyciu stażu. Rozczarowanie wiązało się również z atmosferą w miejscu odbywania stażu oraz ze złym podejściem pracodawców do tej formy zatrudnienia. Zarówno oni w wypowiedziach otwartych, jak i uczestnicy wywiadów grupowych opowiadali o swoich doświadczeniach stażowych, wskazując na brak zainteresowania firmy stażystą, którego pracodawca i tak nie zamierza zatrudnić, więc nie widzi powodu go uczyć, na traktowanie stażystów jako darmowej pomocniczej siły roboczej, niedopuszczaniu do samodzielnego wykonywania zadań. Na te same aspekty zwracali uwagę eksperci. W ich opinii finansowanie staży nie prowadzących do nabycia praktycznych umiejętności jest marnowaniem środków publicznych. W ocenie ekspertów sposobem na podniesienie jakości staży może być wynagradzanie pracodawcy za opiekę nad stażystami (wprowadzeniu odpłatności dla firmy, a nie tylko dla opiekuna). Wydaje się, że zanim osiągniemy poziom świadomości niemieckich pracodawców, że kształcą dla siebie, dla gospodarki kraju, to powinniśmy zapłacić ludziom w firmach za opiekę nad stażystą, żeby w tym okresie pracodawca faktycznie był zmotywowany do nauczenia stażysty określonych kompetencji. To jest duży wysiłek, jak przyjdzie młoda osoba, jeszcze czasami o dużym w sumie potencjale, można wykryć talenty nawet przy okazji, ale trzeba się tą osobą zająć, to wymaga zaangażowania. [IDI 12] Inni uczestnicy projektów wspominali podczas FGI o bardzo pozytywnych doświadczeniach związanych z odbyciem staży: rzetelnych opiekunach, wyjaśniających zadania, możliwości nauczenia się wykonywania typowych dla danego stanowiska zadań zawodowych. Widoczne jest, że przynajmniej część młodych ludzi ceni sobie możliwość uczenia się nowych rzeczy, zmagania się z wyzwaniami, jak młoda dziewczyna, która po kilku latach spędzonych na opiece nad dziećmi podjęła staż: Ja trochę byłam rzucona na głęboką wodę, bo ja byłam przy dzieciach, zajmowałam się domem, a tu dostałam staż w sekretariacie w gimnazjum. Nie umiałam maili wysyłać, kserować nie umiałam, a to wszystko kazali mi robić. A jednak przeszłam, miałam bardzo dobrą opiekunkę, także dużo się tam nauczyłam. [FGI Grajewo młodzi] Badanych poprosiliśmy również o wskazanie formy wsparcia, która w ich poczuciu była zbędna. Ponad połowa odpowiedziała, że wszystkie formy wsparcia były przydatne. Jeśli jednak jakieś formy uznawano za nieprzydatne, to najczęściej było to poradnictwo zawodowe (16,6%) i IPD (14,9%). STRONA 59

60 Respondenci uważali te formy za zbędne głównie ze względu na to, że nie dawały możliwości pozyskania praktycznych umiejętności i kompetencji (44,9%), oraz dlatego, iż nie były dopasowane do ich sytuacji (42,4%). Zamieszczone w kwestionariuszu otwarte wypowiedzi respondentów wskazują na problem z komunikacją doradców z uczestnikami. Uczestnicy nie widzą sensu wykonywanych przez doradców działań, poddają im się biernie, a doradcy najwyraźniej nie czują potrzeby objaśniania sensu wykonywanych przez siebie prac. To duży problem, bo w efekcie doradztwo i inne zbliżone formy, choć ewidentnie potrzebne, są przez młodzież negowane. Trudno się temu dziwić, jeśli dochodzi do sytuacji, o które pisze jeden z uczestników: Wsparcie oparte o sztywne rubryki w programie komputerowym - mimo tłumaczenia, że po mojej specjalizacji nie posiadam uprawnień pedagogicznych zapisano "pedagog", ponieważ nie było do wyboru pasujących do mojej sytuacji umiejętności... [CAWI wśród młodych uczestników projektów] Również podczas FGI z młodymi uczestnikami projektów wspominali oni o dziwnych dla nich praktykach doradców: Ta Pani zadawała mi pytanie i ja odpowiadałam, ona te kreski tam rysowała i rysowała i potem podała mi wynik. Może, żeby to kilka razy się odbyło, a to było jednorazowe, takie bardziej na pół gwizdka. [FGI Grajewo młodzi] Pokazywano także przykłady użyteczności doradztwa, odnoszące się choćby do przeglądu i oceny CV, zwrócenia uwagi na to, co warto eksponować, a o czym nie trzeba pisać. Co ważne, rozmówcy mają przekonanie, że poprawienie CV miało wpływ na znalezienie pracy. Pokazuje to, że doradztwo może być użyteczne, warto jednak, by młody rozmówca został poważniej potraktowany przez doradcę, by objaśniono mu na czym polega ta usługa, w jaki sposób doradca pracuje, ale też ważne, by nie było to zdarzenie jednorazowe. Uwarunkowania skuteczności Rozpoznanie potrzeb i oczekiwań uczestników projektu oraz kompleksowe wsparcie indywidualne dla uczestników stanowią w opinii beneficjentów najważniejsze warunki skuteczności projektów skierowanych do osób młodych w kontekście poprawy ich sytuacji na rynku pracy. Mniejszy wpływ mają odpowiednia kolejność oferowanych form wsparcia oraz dobór form wsparcia na podstawie doświadczeń kadry realizującej projekt. Co ciekawe, ani jednorodność grup docelowych, ani premiowanie poszczególnych grup docelowych w opinii beneficjentów nie ma szczególnie dużego wpływu na skuteczną poprawę sytuacji osób młodych na rynku pracy. Przedstawiciele IRP w wywiadach indywidualnych potwierdzają znaczenie wskazanych wyżej czynników, dodając kolejny - wielkość grupy, z którą się pracuje, bowiem dopiero w małej grupie możliwe jest rzetelne poznanie oczekiwań, potrzeb i możliwości oraz oferowanie zindywidualizowanego wsparcia. Widzę potrzebę zajęć indywidualnych. Taka osoba może się otworzyć, takie zajęcia młodym są bardzo potrzebne. Abyśmy wiedzieli jak takim osobom pomóc. W mniejszych grupach zdecydowanie lepiej się pracuje. Inaczej można dotrzeć do tych młodych ludzi. Moim zdaniem grupy 10 osobowe są optymalne. Przy rekrutacji mniejszej liczby STRONA 60

61 uczestników mogę dokładniej poznać motywację osoby nie tylko do chęci udziału w projekcie, ale także do ukończenia projektu. [ID IRP 4] Wykres 29 Warunki wpływające w największym stopniu na skuteczność projektów skierowanych do osób młodych w opinii beneficjentów (liczba wskazań) Rozpoznanie potrzeb i oczekiwań uczestników projektu 62 Kompleksowe wsparcie indywidualne dla uczestników 55 Odpowiednia kolejność oferowanych zestawów form wsparcia 23 Dobór form wsparcia bazujący na doświadczeniu kadry realizującej projekt 18 Odpowiednia długość trwania projektu 17 Silne wsparcie psychologiczne, motywujące uczestników do zmiany sytuacji 15 Merytorycznie przygotowana kadra zajmująca się uczestnikami projektów Wsparcie bezrobotnych uczestników, już po fakcie podjęcia zatrudnienia Jednorodne grupy docelowe 6 Pomoc dla określonych grup -premiowanie projektów skierowanych do poszczególnych grup docelowych 4 Źródło: CAWI Beneficjenci N=86. Wartości nie sumują się do 86, ponieważ można było wskazać maksymalnie trzy odpowiedzi. Zdaniem ankietowanych optymalny czas niezbędny do udzielenia skutecznej pomocy w aktywizacji zawodowej osób młodych to 6 do 12 miesięcy włącznie lub 12 do 18. Rozkład odpowiedzi badanych jest wiec podobny do odpowiedzi beneficjentów wypowiadających się na temat aktywizacji osób starszych. STRONA 61

62 Wykres 30 Czas niezbędny do aktywizacji zawodowej osób młodych w wieku lat w opinii beneficjentów (liczba wskazań) Do pół roku włącznie 6-12 miesięcy włącznie miesięcy włącznie miesięcy włącznie Powyżej dwóch lat 18 Trudno powiedzieć Źródło: CAWI Beneficjenci N=86 Grupy jednorodne vs mieszane Podobnie jak w przypadku beneficjentów realizujących projekty ukierunkowane na osoby starsze, tak beneficjenci specjalizujący się w realizacji projektów dla osób młodych w większości uważają, iż lepsze są projekty skierowane do osób bez ograniczeń wiekowych, niż te skierowane wyłącznie do osób młodych 39. Zwolennicy projektów ukierunkowanych na grupy mieszane wiekowo, swoją ocenę przede wszystkim argumentują przede wszystkim możliwością wymiany doświadczeń uczestników projektu, zarówno tych zawodowych, jak i społecznych. Ponadto, w opinii beneficjentów zróżnicowanie wiekowe uczestników umożliwia naukę o szerszym zakresie (wzajemne uczenie się) oraz pomoc we wzajemnym zrozumieniu zachowań przedstawicieli różnorodnych grup wiekowych. 39 Stosunek odpowiedzi 58 z 86 do 15 z 86, 13 ankietowanych wskazało na odpowiedź nie wiem. STRONA 62

63 Wykres 31 Argumenty przemawiające za projektami bez ograniczeń wiekowych (liczba wskazań) Wymiana doświadczeń zawodowych i społecznych pomiędzy uczestnikami Dzięki zróżnicowaniu wieku uczestników można się więcej nauczyć Wzajemna pomoc w zrozumieniu działań innej grupy wiekowej Ludzie postrzegają projekt wyłącznie z perspektywy swoich korzyści Wzajemna motywacja do działania Problemy życiowe mają różni ludzie - nie tylko młodzi Wiek nie może być kryterium przy udzielaniu poszczególnych form wsparcia Źródło: CAWI Beneficjenci realizujący projekty ukierunkowane na osoby młode N=58. Wartości nie sumują się do 58, ponieważ można było wskazać więcej niż jedną odpowiedź Z kolei zwolennicy projektów jednorodnych, ukierunkowanych wyłącznie na osoby młode w wieku lat wskazują, iż homogeniczna grupa pozwala na dopasowanie sposobu prowadzenia projektu do potrzeb przedstawicieli tej grupy docelowej. Co więcej osoby młode łatwiej się integrują dzięki podobnym doświadczeniom zawodowym. Wykres 32 Argumenty przemawiające za projektami skierowanymi tylko do osób w wieku lat (liczba wskazań) Mozliwość dopasowania sposobu prowadzenia do potrzeb osób młodych 12 Szybsza i łatwiejsza integracja uczestników Uczestnicy preferują udział w zajęciach z ludźmi w podobnym wieku Mniejsza skuteczność zajęć z osobami starszymi - różnica poziomu umiejętności Źródło: CAWI Beneficjenci N=15. Wartości nie sumują się do 15, ponieważ można było wskazać więcej niż jedną odpowiedź STRONA 63

64 Większość młodych uczestników brała udział w projektach, w ramach których grupy były wiekowo mieszane (69,2%). Natomiast rozkład odpowiedzi na pytanie o to, jakie projekty preferują badani, jest niemal równomierny 35,5% uważa, że lepsze są projekty skierowane do grup jednorodnych wiekowo, 30,8% do grup mieszanych wiekowo, a 33,7% nie ma na ten temat zdania. Wśród tych, którzy preferują projekty skierowane do jednorodnych grup wiekowych, większość wskazuje, że dzięki jednorodności sposób prowadzenia zajęć może być dostosowany do potrzeb osób w danej grupie wiekowej oraz, że udział w zajęciach z ludźmi w różnym wieku jest mniej skuteczny, ze względu na różnice w poziomie umiejętności/doświadczenia. Wśród innych pojawiły się również odpowiedzi związane z konkurencyjnością na rynku pracy: Osoby starsze doświadczeniem mogą utrudniać pracę młodym, ponieważ czują się zagrożone. Często myślą, że młody pracownik, który bardzo stara się o swoją pracę i poświęca dla niej dużo czasu (ponieważ boi się, że w przyszłości nie będzie miał żadnej pracy) jest dla nich zagrożeniem [CAWI wśród młodych uczestników projektów] Natomiast osoby preferujące projekty skierowane do grup mieszanych, doceniają przede wszystkim fakt, że dzięki temu uczestnicy takich projektów wymieniają się doświadczeniem - nie tylko zawodowym, ale i społecznym. Wykres 33 Argumenty przemawiające za projektami skierowanymi tylko do osób w wieku lat (w opinii młodych uczestników) 0% 20% 40% 60% 80% Sposób prowadzenia (używany język, tempo zajęć) może być wtedy dopasowany do potrzeb osób w danym wieku Udział w zajęciach z ludźmi w różnym wieku jest mniej skuteczny ze względu na różnicę w poziomie umiejętności/doświadczenia Lepiej jest uczestniczyć w zajęciach z ludźmi w podobnym wieku Podobne doświadczenia zawodowe wpływają pozytywnie na integrację uczestników projektów 69,0% 59,5% 48,7% 41,1% Inna przyczyna 1,9% Nie wiem/trudno powiedzieć 3,2% Źródło: CAWI wśród młodych uczestników projektów N=137. STRONA 64

65 Wykres 34. Argumenty przemawiające za projektami bez ograniczeń wiekowych (w opinii młodych uczestników) 0% 20% 40% 60% 80% 100% Uczestnicy mieszanych wiekowo projektów wymieniają się doświadczeniami, nie tylko zawodowymi, ale i społecznymi 80,3% Dzięki zróżnicowaniu wieku uczestników można się więcej nauczyć 66,4% Uczestnicy w mieszanym wieku pomagają sobie nawzajem w zrozumieniu działań innej grupy wiekowej 52,6% Nie wiem/trudno powiedzieć 1,5% Źródło: CAWI wśród młodych uczestników projektów N=307. Powyższa prezentacja pokazuje, że beneficjenci preferują projekty dla grup mieszanych, natomiast uczestnicy nie mają wyrazistych poglądów. W przypadku organizowania wsparcia dla grup mieszanych warto jednak pamiętać o opiniach negatywnych i zapobiegać potencjalnym konfliktom. Dostosowanie wsparcia do potrzeb Większość młodych uczestników respondentów badania CAWI uważa, że organizator projektu dostosował tematykę i poziom zaawansowania informacji przekazywanych w ramach projektu do ich możliwości i potrzeb 47% raczej zgadza się, a 19,8% zdecydowanie się zgadza z tym stwierdzeniem. Większość badanych uważa, że w projekcie poświęcono im odpowiednią ilość czasu (67,9%). Ale tylko 49,2% badanych niczego nie brakowało w projekcie. Osoby, którym czegoś w projekcie brakowało, zwracały uwagę przede wszystkim na takie kwestie, jak: brak kompetencji i profesjonalizmu wśród projektodawców, zbyt mało praktycznych zajęć, brak indywidualnego podejścia, kontroli stażu i uczciwości pracodawcy. Ten ostatni aspekt ponownie zwraca uwagę na kwestię złej jakości części staży. STRONA 65

66 Ogólna ocena projektu Ogólnie jednak, na 5-cio stopniowej skali gdzie 5 oznacza bardzo zadowolony a jeden bardzo niezadowolony, młodzi uczestnicy projektów oceniają swoje zadowolenie z projektu na 4 pkt. Niemal 90% młodych uczestników projektów zdecydowanie lub raczej zgadza się z tym, że projekty w których uczestniczyli są potrzebne i warto je nadal organizować. Ponad 80% mniej lub bardziej zdecydowanie poleciłoby udział w takim projekcie innym. Wykres 35. Ogólna ocena projektu Czy Pana zdaniem tego typu projekty są potrzebne, czy warto je nadal organizować? 62,7% 27,0%,4% 3,8% 6,1% Czy teraz, widząc jak wyglądał projekt i patrząc z perspektywy czasu, poleciłby Pan udział w takim projekcie innym? 47,0% 35,5% 2,7% 6,7% 8,1% Czy teraz, widząc jak wyglądał projekt i patrząc z perspektywy czasu, zdecydowałby się Pan na udział w tym projekcie? 48,1% 32,6% 3,4% 7,2% 8,8% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Zdecydowanie tak Raczej tak Raczej nie Zdecydowanie nie Trudno powiedzieć Źródło: CAWI wśród młodych uczestników projektów N=445. W pytaniu projekcyjnym o to, czy wiedząc jak wyglądał projekty, podjęliby decyzję o udziale w nim, niemal połowa zdecydowanie, a co trzeci raczej podjąłby decyzję o wzięciu udziału w projekcie. Gdyby przystępowali do projektu raz jeszcze, to wybraliby przede wszystkim takie formy wsparcia jak szkolenia/warsztaty/kursy, staże/praktyki/przygotowanie zawodowe oraz środki na założenie własnej firmy. STRONA 66

67 Wykres 36. Formy wsparcia wybrane przez uczestników w przypadku przystępowania do projektu jeszcze raz 0% 20% 40% 60% Szkolenia/warsztaty/kursy 55,7% Staże/praktyki/przygotowanie zawodowe Środki na założenie własnej firmy 41,6% 46,5% Wsparcie pomostowe Doradztwo Zatrudnienie subsydiowane Wsparcie psychologiczne Jednorazowy dodatek relokacyjny (mobilnościowy) Pośrednictwo pracy Poradnictwo zawodowe Indywidualny Plan Działania Przyznanie środków finansowych na założenie i/lub przystąpienie do spółdzielni socjalnej Skierowanie do pracy w Zakładzie Aktywności Zawodowej i sfinansowanie kosztów zatrudnienia w ZAZ Zajęcia reintegracji zawodowej u pracodawcy Praca socjalna Zatrudnienie wspomagane obejmujące wsparcie osoby niepełnosprawnej przez trenera pracy/asystenta zawodowego Inne Nie wiem/ trudno powiedzieć 13,3% 12,4% 9,9% 8,1% 8,1% 8,1% 7,9% 7,4% 6,3% 3,6% 2,2% 1,8% 1,3% 1,6% 7,2% Źródło: CAWI wśród młodych uczestników projektów N=445. Procenty nie sumują się do 100% ponieważ można było wskazać więcej niż jedną odpowiedź. STRONA 67

68 Jako swego rodzaju podsumowanie tej części, świadczące o korzyściach osiąganych w wyniku udziału w projekcie, przytoczono poniżej wypowiedź jednej z uczestniczek FGI: U mnie się bardzo dużo zmieniło, bo zaczęłam wierzyć w siebie po tych kursach, że mogą pogodzić pracę i obowiązki matki. W tej chwili moje dziecko jest w wieku 6 lat, chodzi do pierwszej klasy, faktycznie więcej czasu przebywa w świetlicy jak w domu, czeka aż mama wróci z pracy. Ale można to wszystko pogodzić. A jak nie, to można wynająć kobiety, są panie, które za 6 złotych za godzinę te parę godzin posiedzą w domu. Mnie te kursy zmobilizowały, tak byłam zasiedziała w domu przy dzieciach w kuchni. Ale potem jak z teorii był egzamin, trzeba było się uczyć, tu dwójka małych dzieci, było ciężko. Mąż ze mnie się śmiał, bo ja w toalecie się chowałam, żeby chociaż trochę się pouczyć, jak on wracał z pracy. No i zdałam, czyli mnie to zmobilizowało, że ja mogę jednak, dam radę. [FGI Grajewo młodzi] Wyniki innych badań W raportach będących rezultatem badań i ewaluacji działań PO KL adresowanych do ludzi młodych (w wieku lub lat) w dwóch różnych województwach ponownie jako najbardziej użyteczne dla odbiorców (trafnie sprofilowane pod kątem ich potrzeb), skuteczne, a przez to efektywne zatrudnieniowo wskazuje się wsparcie w zakresie podejmowania działalności gospodarczej. W ewaluacji wsparcia adresowanego do osób w wieku lata w ramach Działania 6.1 w województwie pomorskim przytoczono dane zgromadzone w dwóch turach (w 2010 i 2012 r.) techniką CATI wśród odbiorców, zgodnie z którymi 79,1% korzystających z tej formy wsparcia (jednorazowe środki na podjęcie działalności) uznało, że umożliwiła im ona podjęcie pracy 40. Na podstawie analizy sytuacji uczestników badania na rynku pracy można było wysnuć wniosek o jeszcze większej skuteczności tego instrumentu: działalność gospodarczą w momencie przeprowadzania sondażu kontynuowało 94% jego odbiorców. Częściej w przypadku tej grupy uczestników projektów aktywizacyjnych w stosunku do odbiorców innych form wsparcia deklarowano również użyteczność zdobytych umiejętności i kwalifikacji (72,3% odpowiedzi) 41. Z kolei w województwie łódzkim, również w oparciu o dane z badania CATI przeprowadzonego wśród odbiorców wsparcia, posłużono się analizą skupień metodą k-średnich. Zabieg ten polegał na segmentowaniu badanych według pakietów form wsparcia, z jakich korzystali w ramach realizowanych projektów. W skupieniu, w którym znalazły się osoby korzystające z dotacji na podjęcie działalności gospodarczej i doradztwa z nią związanego oraz wsparcia pomostowego, niemal wszyscy badani pracowali w trakcie prowadzenia sondażu 42. Również subiektywne poczucie adekwatności otrzymanego wsparcia do potrzeb jego odbiorców najwyższy był w tej grupie tak wskazywało 87% deklaracji respondentów. 40 Ocena wsparcia adresowanego do osób w wieku lata w projektach realizowanych w ramach Działania 6.1 PO KL, WUP w Gdańsku, Gdańsk 2013, s Ibidem, s Ocena skuteczności wsparcia adresowanego do osób w wieku lat w projektach realizowanych w ramach VI i VII Priorytetu PO KL, WYG PSDB, Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Rynku Pracy STOS na zlecenie WUP w Łodzi, Łódź 2014, s. 52. STRONA 68

69 Za użyteczne instrumenty aktywizacji w obu badanych województwach uznawano również staże. W przypadku ewaluacji prowadzonej w województwie pomorskim efektywność zatrudnieniowa tej formy wsparcia (mierzona odsetkiem osób w nich uczestniczących, posiadających zatrudnienie w trakcie badania) wynosiła 65,4%, zaś 42,9% respondentów twierdziło stanowczo, że obecną sytuację zawodową zawdzięczają właśnie udziałowi w realizowanych projektach z komponentem w postaci stażu 43. W przypadku badania łódzkiego, skupienie obejmujące osoby korzystające ze staży, pośrednictwa pracy i Indywidualnych Planów Działania (wsparcie udzielane w ramach Poddziałania PO KL) charakteryzowało się dużym odsetkiem odpowiedzi twierdzących na pytanie o użyteczność interwencji: było ich 71%, co dawało drugi wynik po skupieniu złożonym z osób korzystających ze wsparcia w podejmowaniu działalności gospodarczej. Pod względem udziału pracujących w trakcie prowadzenia ewaluacji, skupienie to znalazło się dopiero na piątej pozycji z wynikiem 76%, jednak niewiele tracąc do grup odbiorców korzystających z innych rodzajów wsparcia, które znajdowały się w lepszej sytuacji 44. Dodatkowo, analiza przeprowadzona dla województwa łódzkiego wykazała, że faktyczny wpływ na późniejsze zatrudnienie, poza dwoma wymienionymi wcześniej skupieniami, zaznaczał się w przypadku wsparcia szkoleniowo-doradczego, o ile było ono oferowane przez instytucje wyłaniane w trybie konkursowym 45. Również w ewaluacji na Pomorzu wymieniano instrumenty takie jak szkolenia, kursy i warsztaty, jako często w opinii badanych przyczyniające się do zdobywania wiedzy potencjalnie w przyszłości użytecznej na rynku pracy (40,9% wskazań na tę ich funkcję) 46. Zatem, chociaż w ich przypadku nie można mówić o równie wysokiej efektywności zatrudnieniowej, jak w przypadku wsparcia dla podejmowania działalności gospodarczej i stażów, to jednak mogą one w dłuższym terminie odgrywać istotną rolę aktywizującą. Należy więc uznać, że ich skuteczność i trafność jest odroczona w czasie; niewątpliwie fakt ten nie ułatwia jednoznacznej oceny tych form wsparcia, należy jednak ostrożnie wyciągać wnioski z niższych wskaźników ich efektywności. Z innych instrumentów wsparcia należy wskazać w przypadku badania w województwie pomorskim oceniane wysoko jako wpływające pozytywnie na zmianę sytuacji zawodowej prace interwencyjne, jednak bardzo niewielka liczebność objętych nimi odbiorców sprawia, że wynik ten jest bardzo niepewny 47. Z kolei w badaniu łódzkim zidentyfikowano grupę respondentów, którzy w toku realizacji projektów korzystali z zestawu instrumentów obejmujących: wsparcie szkoleniowe, doradcze, a także poradnictwo i pośrednictwo pracy. Skupienie to charakteryzuje się wysokim poziomem efektywności zatrudnieniowej (80%), przy jednocześnie przeciętnie niskich ocenach jego użyteczności wśród badanych jedynie 41% odbiorców oceniło, że późniejsze zatrudnienie uzyskali oni dzięki uczestnictwu w projektach. W opinii autorów raportu przyczyną niskich ocen może być to, że nawet bez udziału w projekcie osoby te znalazłyby zatrudnienie 48. Mógł więc wystąpić efekt jałowej straty (deadweight loss). Stawia to pod znakiem zapytania trafność tych instrumentów w kontekście, w którym były wykorzystywane w celu aktywizacji zawodowej młodych osób w województwie łódzkim. 43 Ocena wsparcia, s Ocena skuteczności, s Ibidem, s Ocena wsparcia, s Ibidem, s Ocena skuteczności, s. 53. STRONA 69

70 Podsumowanie: Najczęściej stosowane przez beneficjentów formy wsparcia to szkolenia, doradztwo wraz z IPD, staże oraz dotacje na podjęcie działalności gospodarczej, a także praca socjalna. Część beneficjentów widziała potrzebę stosowania takich form jak coaching czy mentoring, ostatecznie jednak nie zastosowali ich, m.in. ze względu na niejednoznaczność interpretacji zapisów dokumentów programowych. Można jednak uznać, że są świadomi zalet tych form i umieliby je zastosować, jeśli okażą się dopuszczalne. Istotnym narzędziem komunikacji między beneficjentami a potencjalnymi uczestnikami okazuje się być Internet również w odniesieniu do starszych uczestników (co nieco osłabia mit o niezdolności tych osób do obsługi komputera). Zupełnie nieistotne są tradycyjne formy promocyjno-reklamowe. Duże znaczenie jako źródło informacji mają znajomi. Wynikają z tego z jednej strony ważne rekomendacje dla działań informacyjnopromocyjnych nie tylko projektów, ale również Programu, z drugiej potrzebę silnego osadzania projektów w lokalnych środowiskach. Beneficjenci twierdzą, że badają potrzeby i predyspozycje uczestników oraz że uczestnicy mają dość duży wpływ na kształt oferowanego wsparcia. Uczestnicy w znacznej części uważają, że nic takiego nie miało miejsca albo nie pamiętają (nie identyfikują) takiego działania. To pokazuje, że z działania beneficjentów nie są dla uczestników zrozumiałe, ale też że są one często dość pozorne. Zdaniem beneficjentów głównym problemem w realizacji projektów jest rekrutacja (w tym w szczególności grup, których udział był premiowany na etapie oceny wniosków), niska motywacja, odchodzenie uczestników z projektu oraz aktywizowanie osób długotrwale bezrobotnych. Barierą udziału przedstawicieli grup docelowych w projekcie była odległość miejsca świadczenia usług projektu od miejsca zamieszkania (a więc konieczność dalekich dojazdów) oraz konieczność sprawowania opieki nad osobami zależnymi dziećmi czy starszymi członkami rodziny. Wg beneficjentów podejmowali oni wiele działań na rzecz usunięcia bariery dojazdowej, rzadko zaś oferowali wsparcie w zakresie pomocy w opiece nad zależnymi. Wg uczestników takiej pomocy niemal nie było. W opinii beneficjentów najlepszymi formami wsparcia dla osób starszych są szkolenie, staże oraz dotacje na założenie działalności gospodarczej, zdaniem zaś samych starszych uczestników szkolenia. W przypadku osób młodych wg beneficjentów skuteczne są staże, szkolenia i choć w znacznie mniejszym stopniu niż wcześniej wymienione formy dotacje na założenie działalności gospodarczej. Również w opinii młodych uczestników staże są uznawane za najbardziej skuteczną formę, w mniejszym stopniu dotacje, a dopiero na trzecim miejscu wymieniane są szkolenia. STRONA 70

71 Kluczowe uwarunkowania skuteczności są jednakowe dla obu grup. Ważny jest praktyczny charakter wsparcia, dopasowanie go do indywidualnych potrzeb oraz zgodność z potrzebami pracodawców. Duże znaczenie ma wcześniejsze rozpoznanie potrzeb, indywidualizacja działań oraz kompleksowość wsparcia. W przypadku starszych dodatkowo duże znaczenie ma zapewnienie silnego wsparcia psychologicznego oraz odpowiednio długi czas świadczenia usług, w przypadku młodych zaś ważne jest stworzenie możliwości uzyskania doświadczenia zawodowego. W ocenie zarówno beneficjentów, jak i uczestników przydatne są wszystkie dostępne formy wsparcia, ale stosunkowo najmniej IPD oraz doradztwo, a to ze względu na mało praktyczny (w opinii uczestników) charakter. Zauważalna jest pewna różnica opinii dotyczących tego, czy lepsze są grupy jednorodne wiekowo czy mieszane: beneficjenci zdecydowanie opowiadają się za grupami mieszanymi, osoby starsze nieznacznie preferują grupy jednorodne, zaś osoby młode w równych częściach okazują się być zwolennikami grup jednorodnych i mieszanych. Grupy mieszane stwarzają cenne możliwości wymiany doświadczeń oraz przełamywania stereotypów, grupy jednorodne zaś dopasowania tempa pracy i stosowanego języka oraz silniejszej integracji w grupie. Ogólna ocena uzyskanego wsparcia zarówno przez starszych jak i przez młodych jest wysoka (choć młodych nieznacznie niższa), projekty uznane są za bardzo potrzebne, warte polecenia innym. STRONA 71

72 4.3. Efekty projektów Jak wyglądała sytuacja uczestników projektu przed i po udziale w projekcie? Jakie efekty miękkie i twarde można wskazać? Czy i jak są wykorzystywane? Osoby starsze Zdecydowana większość uczestników projektów w wieku 45+ objętych niniejszym badaniem, przed przystąpieniem do tych przedsięwzięć pracowała. Co piąta była natomiast osobą bezrobotną, poszukującą pracy. Wśród innych sytuacji, respondenci wymieniali takie sytuacje jak przebywanie na świadczeniu emerytalnym, na emeryturze lub na rencie. Wykres 37. Sytuacja zawodowa starszych uczestników przed przystąpieniem do projektów 0% 20% 40% 60% 80% Pracowałem/łam 73,9% Byłem/łam osobą bezrobotną poszukującą pracy 20,2% Byłem/łam osobą bezrobotną, ale nie poszukiwałem pracy Byłem/łam w trakcie nauki w szkole/na studiach dziennych Opiekowałem/łam się niesamodzielnym członkiem rodziny Wychowywałem/łam małe dziecko Inne 0,8% 0,8% 0,8% 0,0% 4,6% Źródło: CAWI wśród starszych uczestników projektów N=238. Procenty nie sumują się do 100% ponieważ można było wskazać więcej niż jedną odpowiedź. Większość osób w wieku 45+, które wskazały iż przed udziałem w projekcie pozostawały bezrobotne, posiadały ten status na rynku pracy ponad rok. Oprócz pytania o sytuację badanych związaną bezpośrednio z rynkiem pracy, starszych uczestników zapytaliśmy również o miękkie określenia, które charakteryzowały ich kondycję życiową przed przystąpieniem do projektów. Ponad połowa badanych wskazała, że żadne z wymienionych w kwestionariuszu określeń nie pasuje do ich sytuacji życiowej, ponieważ nie mieli oni takich problemów. Najwięcej osób wśród badanych w wieku 45+ wskazywało na kwestie finansowe złą STRONA 72