PLAN UTRZYMANIA WÓD OBEJMUJĄCY OBSZAR RZGW W GDAŃSKU (REGION WODNY DOLNEJ WISŁY)

Transkrypt

1 PLAN UTRZYMANIA WÓD OBEJMUJĄCY OBSZAR RZGW W GDAŃSKU (REGION WODNY DOLNEJ WISŁY) Gdańsk, wrzesień 2015 r.

2 ZESPÓŁ AUTORSKI mgr Dorota Dawidowicz mgr Dorota Dobrzańska mgr Magdalena Kiejzik-Głowińska mgr inż. Anna Mitraszewska mgr Kazimierz Niecikowski mgr Katarzyna Rachwalska dr inż. Andrzej Tyszecki mgr inż. Ewa Zielińska

3 Spis treści SŁOWNICZEK SKRÓTÓW WPROWADZENIE CEL I ZAKRES PUW UWARUNKOWANIA PRAWNE OPIS PROCESU PLANISTYCZNEGO PUW POWIĄZANIA PUW Z DOKUMENTAMI PLANISTYCZNYMI PODSTAWOWE UWARUNKOWANIA PROWADZENIA PRAC UTRZYMANIOWYCH W REGIONIE WODNYM DOLNEJ WISŁY CHARAKTERYSTYKA REGIONU PODSTAWOWE CELE PROWADZENIA ROBÓT UTRZYMANIOWYCH I ICH TYPY ZAGROŻENIA SWOBODNEGO PRZEPŁYWU WÓD OPADOWYCH I ROZTOPOWYCH FUNKCJONOWANIE BUDOWLI REGULACYJNYCH I URZĄDZEŃ WODNYCH O ISTOTNYM ZNACZENIU DLA ZARZĄDZANIA WODAMI ROBOTY UTRZYMANIOWE ZWIĄZANE Z ROLNICTWEM ŚRÓDLĄDOWE DROGI WODNE ZIDENTYFIKOWANE ZAGROŻENIA POWODZIOWE W KONTEKŚCIE PROWADZENIA ROBÓT UTRZYMANIOWYCH PLANOWANE PRACE UTRZYMANIOWE ANALIZA POTRZEB UTRZYMANIOWYCH CELE SZCZEGÓŁOWE PLANU UTRZYMANIA WÓD OSZACOWANIE KOSZTÓW REALIZACJI DZIAŁAŃ UTRZYMANIOWYCH MONITORING REALIZACJI PLANU WNIOSKI ZE STRATEGICZNEJ OCENY ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO ORAZ WYNIKI KONSULTACJI SPOŁECZNYCH PODSUMOWANIE I WNIOSKI SPIS LITERATURY

4 SŁOWNICZEK SKRÓTÓW JCW Jednolite Części Wód JCWP Jednolite Części Wód Powierzchniowych JCWPd Jednolite Części Wód Podziemnych ECONET Europejska Sieć Ekologiczna GDOS Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska GIS Główny Inspektor Sanitarny NGO Organizacje Pozarządowe PUW Plan Utrzymania Wód PGW Plan Gospodarowania Wodami apgw aktualizacja Planu Gospodarowania Wodami apwśk aktualizacja Programu wodno-środowiskowego Kraju PZRP Plan Zarządzania Ryzykiem Powodziowym PZRP RW DW - Plan Zarządzania Ryzykiem Powodziowym Regionu Wodnego Dolnej Wisły RDW- Ramowa Dyrektywa Wodna - dyrektywa 2000/60/we Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia r. SIWZ Specyfikacja Istotnych Warunków Zamówienia SOOS strategiczna ocena oddziaływania na środowisko UE Unia Europejska ZMiUW Zarządy Melioracji i Urządzeń Wodnych RZGW Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej Prognoza Prognoza oddziaływania na środowisko opracowywana w ramach procedury strategicznej oceny oddziaływania na środowisko Ciek istotny ciek (lub kilka cieków) dla którego wyznaczono JCWP Ciek nieistotny pozostałe cieki w zlewni JCWP (poza ciekami, dla których wyznaczono JCWP) uop ustawa o ochronie przyrody 4

5 1. WPROWADZENIE Niniejsze opracowanie realizuje postanowienie umowy zawartej przez Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku z Biurem Projektowo-Doradczym EKO-KONSULT w dniu r. na wykonanie Planu utrzymania wód obejmującego obszar RZGW Gdańsk oraz Prognozy oddziaływania na środowisko ustaleń projektu Planu. Umowa obejmuje również przeprowadzenie strategicznej oceny oddziaływania na środowisko, konsultacje społeczne, uzyskanie wymaganych opinii i uzgodnień właściwych organów administracyjnych do projektów dokumentów oraz sporządzenie projektu rozporządzenia Dyrektora RZGW w Gdańsku w sprawie Planu utrzymania wód do 2016 (PUW). Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku jako Zamawiający, przeprowadził przed zawarciem umowy postępowanie w trybie przetargu nieograniczonego, w wyniku którego do realizacji zadania została wybrana firma EKO-KONSULT Gdańsk z podwykonawcami: EL PROJEKT i EKO-PERSPEKTYWA. Plan utrzymania wód jest nowym dokumentem planistycznym w gospodarce wodnej wprowadzonym do ustawy Prawo wodne nowelizacją ustawy Prawo wodne z dnia 30 maja 2014 roku (Dz.U.2014, poz. 850). Termin opracowania pierwszego PUW określono na dzień 1 stycznia 2016 roku. PUW jest dokumentem, który będzie cyklicznie weryfikowany co 6 lat co jest spójne z cyklicznością opracowywania nadrzędnych dokumentów w gospodarce wodnej tj. planu gospodarowania wodami i planu zarządzania ryzykiem powodziowym. Przed przyjęciem PUW konieczne jest przeprowadzenie strategicznej oceny oddziaływania na środowisko wraz z przeprowadzeniem procedury konsultacji otwartych dla społeczeństwa, umożliwiających zgłaszanie uwag i wniosków do PUW i do Prognozy. Plan utrzymania wód obejmujący obszar RZGW Gdańsk będzie przyjmowany przez Dyrektora RZGW w Gdańsku w formie aktu prawa miejscowego CEL I ZAKRES PUW Celem PUW jest zgromadzenie oraz skojarzenie wszystkich planowanych robót utrzymaniowych na ciekach administrowanych przez różne organy w regionie wodnym Dolnej Wisły. Plan utrzymania wód obejmujący obszar RZGW Gdańsk (region wodny Dolnej Wisły)uwzględnia cieki administrowane przez: Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku, Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych Województwa Pomorskiego w Gdańsku, Żuławski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Elblągu, Kujawsko-Pomorski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych we Włocławku, Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Olsztynie, Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych Województwa Mazowieckiego. 5

6 Plan utrzymania wód nie dotyczy cieków znajdujących w granicach RZGW Gdańsk, administrowanych przez Dyrektorów Parków Narodowych, Urzędów Morskich w Gdyni i Słupsku oraz gmin miejskich 1. Utrzymywanie wód ma na celu zapewnienie (art. 22 ust. 1a Prawa wodnego): ochrony przed powodzią lub usuwania skutków powodzi, spływu lodu oraz przeciwdziałania powstawaniu niekorzystnych zjawisk lodowych, warunków korzystania z wód, w tym utrzymywania zwierciadła wody na poziomie umożliwiającym funkcjonowanie urządzeń wodnych, obiektów mostowych, rurociągów, linii energetycznych, linii telekomunikacyjnych oraz innych urządzeń, warunków eksploatacyjnych śródlądowych dróg wodnych, określonych w przepisach wydanych na podstawie art. 42 ust. 4 ustawy z dnia 21 grudnia 2000 r. o żegludze śródlądowej, działania urządzeń wodnych, w szczególności ich odpowiedniego stanu technicznego i funkcjonalnego i powinno umożliwić osiągnięcie celów środowiskowych określonych w art. 38d ust. 1 i 2, art. 38e ust. 1 oraz w art. 38f ust. 1 ustawy Prawo wodne. Plan utrzymania wód w myśl artykułu 114b ustawy Prawo wodne zawiera: określenie odcinków śródlądowych wód powierzchniowych, w obrębie których występują zagrożenia dla swobodnego przepływu wód oraz spływu lodów, wraz z identyfikacją tych zagrożeń; wykaz, będących własnością Skarbu Państwa, budowli regulacyjnych i urządzeń wodnych o istotnym znaczeniu dla zarządzania wodami; wykaz planowanych działań utrzymaniowych obejmujący: wskazanie podmiotów odpowiedzialnych za realizację działań, uzasadnienie konieczności realizacji działań, z uwzględnieniem spodziewanych efektów ich realizacji, jeżeli to możliwe, szacunkową analizę kosztów i korzyści wynikających z planowanych działań, w przypadku działań, polegających na usuwaniu drzew i krzewów, udrażnianiu wód oraz remoncie i konserwacji budowli i urządzeń wodnych należy określić: zakres, rozmiar, przybliżoną lokalizację działań oraz terminy i sposoby ich prowadzenia. Projekt planu utrzymania wód opracowuje się z uwzględnieniem: potrzeb z zakresu ochrony przed powodzią; konieczności osiągnięcia celów środowiskowych i ochrony wód; przesłanek dopuszczalności nieosiągnięcia dobrego stanu ekologicznego oraz niezapobieżenia pogorszeniu stanu ekologicznego oraz dobrego potencjału ekologicznego, o których mowa w art. 38j ust. 1 ustawy Prawo wodne. 1 Zgodnie z SIWZ i ustaleniami z KZGW, założono, że PUW dotyczy tylko cieków będących w administracji marszałków województw i RZGW w Gdańsku 6

7 Ustawa Prawo wodne w art. 22 ust. 1b definiuje również co należy rozumieć przez roboty utrzymaniowe: wykaszanie roślin z dna oraz brzegów śródlądowych wód powierzchniowych; usuwanie roślin pływających i korzeniących się w dnie śródlądowych wód powierzchniowych; usuwanie drzew i krzewów porastających dno oraz brzegi śródlądowych wód powierzchniowych; usuwanie z śródlądowych wód powierzchniowych przeszkód naturalnych oraz wynikających z działalności człowieka; zasypywanie wyrw w brzegach i dnie śródlądowych wód powierzchniowych oraz przez ich zabudowę biologiczną; udrażnianie śródlądowych wód powierzchniowych przez usuwanie zatorów utrudniających swobodny przepływ wód oraz usuwanie namułów i rumoszu; remont lub konserwację stanowiących własność właściciela wody: budowli regulacyjnych oraz ubezpieczeń w obrębie tych budowli, urządzeń wodnych; rozbiórkę lub modyfikację tam bobrowych oraz zasypywanie nor bobrów w brzegach śródlądowych wód powierzchniowych UWARUNKOWANIA PRAWNE Podstawy formalno-prawne opracowania Planu utrzymania wód wynikają z następujących przepisów ustawy Prawo wodne z dnia 18 lipca 2001 r.(dz.u tekst jednolity): Dział I. Zasady ogólnie - Rozdział 3. Obowiązki właścicieli wody oraz właścicieli innych nieruchomości, w którym w artykułach zdefiniowano m.in. co należy rozumieć przez utrzymanie wód powierzchniowych i morskich wód wewnętrznych oraz wskazano na Plan utrzymania wód jako dokument, w którym zamieszczone są obowiązki właściciela wód w tym zakresie; wskazano również, że działania te powinny umożliwić spełnienie głównego celu Ramowej Dyrektywy Wodnej tj. osiągnięcie dobrego stanu wód. Dział VI. Zarządzanie zasobami wodnymi Rozdział 3. Planowanie w gospodarowaniu wodami, artykuł 114b w którym m.in. wymienia się co winien zawierać Plan utrzymania wód, tj.: artykuł 114c - w którym określa się, że właściwi marszałkowie województw przekazują dyrektorowi regionalnego zarządu gospodarki wodnej propozycje działań, o których mowa w art. 22 ust. 1b, wraz z wykazem wód, na których te działania będą prowadzone, na rok przed terminem opracowania planu utrzymania wód. PUW sporządzono z uwzględnieniem następujących aktów prawnych: Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz.U tekst jednolity z późniejszymi zmianami). Na podstawie artykułów (Dział IV. Strategiczna ocena 7

8 oddziaływania na środowisko) przygotowana została procedura Strategicznej oceny oddziaływania na środowisko i opracowana Prognoza oddziaływania na środowisko projektu PUW. Na podstawie Działu III cytowanej ustawy prowadzone są konsultacje ze społeczeństwem projektu Planu utrzymania wód oraz Prognozy oddziaływania na środowisko. Ustawa z 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody (Dz.U tekst jednolity z późniejszymi zmianami). W artykule 118 (Rozdział 9. Gospodarowanie zasobami i składnikami przyrody) wprowadzono obowiązek zgłoszenia regionalnemu dyrektorowi ochrony środowiska wszystkich działań z zakresu utrzymania wód wymienionych w art. 22 ust. 1b ustawy Prawo wodne, prowadzonych na obszarach form ochrony przyrody takich jak: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe; obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, oraz w obrębach ochronnych wyznaczonych na podstawie ustawy z dnia 18 kwietnia 1985 r. o rybactwie śródlądowym, a także w obrębie cieków naturalnych. Przy opracowaniu PUW odniesiono się również do następujących aktów prawnych: ustawa z dnia 18 kwietnia 1985 roku o rybactwie śródlądowym (Dz.U.2015 poz. 652 tekst jednolity) ustawa z dnia 21 grudnia 2000 r. o żegludze śródlądowej (Dz.U.2013 poz t.j. z późn. zm.) wraz z rozporządzeniem Ray Ministrów z dnia 7 maja 2002 roku w sprawie klasyfikacji śródlądowych dróg wodnych (Dz.U. z 2002 roku nr 77 poz. 695) rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 17 grudnia 2002 r. w sprawie śródlądowych wód powierzchniowych lub ich części stanowiących własność publiczną (Dz.U. z 2003 roku Nr 16 poz. 149) OPIS PROCESU PLANISTYCZNEGO PUW W toku wstępnych prac nad przygotowaniem PUW odbyło się szereg spotkań roboczych w których uczestniczyli przedstawiciele KZGW, RZGW i ZMiUW-ów, Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, WWF oraz Departamentu Zasobów Wodnych Ministerstwa Środowiska. W efekcie tych spotkań Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej przygotował formularze tabel, które umożliwiły zgromadzenie danych dotyczących potrzeb utrzymaniowych ujednoliconych w skali całego kraju. Powstały wzory tabel spełniających wymogi ustawowe: Tabela 1. Identyfikacja zagrożeń i wykaz budowli zawierająca odcinki śródlądowych wód powierzchniowych, w obrębie których występuje zagrożenie dla swobodnego przepływu wód 8

9 oraz spływu lodów, wraz ujednoliconą identyfikacją tych zagrożeń, a także wykaz będących własnością Skarbu Państwa budowli regulacyjnych i urządzeń wodnych o istotnym znaczeniu dla zarządzania wodami. Tabela 2. Wykaz planowanych działań zawierająca działania o których mowa w artykule 22 ust. 1b ustawy Prawo wodne, wraz ze wskazaniem podmiotów odpowiedzialnych za realizację działań, uzasadnienie konieczności realizacji oraz szacunkową analizę kosztów tych działań. Tabela 3. Planowany zakres, rozmiar, lokalizacja, termin i sposób wykonania robót wyszczególnionych w art. 22 ust. 1b pkt 3, 6, 7a i 7b ustawy Prawo wodne. Według przedstawionych wyżej wzorów tabel zgromadzono i zaprezentowano prace utrzymaniowe planowane na obszarze RZGW Gdańsk. Tabele te stanowią odpowiednio załącznik 1, załącznik 2 i załącznik 3 PUW. Na spotkaniach roboczych ustalono również zestaw definicji na potrzeby PUW, a także wskazówki, które zostały następnie przekazane administratorom wód w formie pisma Prezesa KZGW. Definicja budowli regulacyjnych i pozostałych urządzeń istotnych dla zarządzania wodami Na potrzeby opracowania PUW przyjęto definicje budowli regulacyjnych oraz pozostałych urządzeń wodnych istotnych dla zarządzania wodami: Budowlę regulacyjną stanowi obiekt budowlany, niebędący budynkiem lub obiektem małej architektury, którego wykonanie lub przebudowa wymaga uzyskania pozwolenia na budowę. Dodatkowo kryterium decydującym o tym, że budowla regulacyjna, spełniająca wspomniane kryterium wynikające z Prawa budowlanego, jest istotna dla zarządzania wodami przyjmuje się jej wykorzystanie dla kształtowania przepływu dla szczególnego korzystania z wód (np. uprawianie żeglugi w tym prowadzenie zimowej akcji lodołamania, zapewnienie właściwych warunków dla ujęć wody) lub realizacji zadań związanych z ochroną przeciwpowodziową. W szczególności budowlami regulacyjnymi, istotnymi dla zarządzania wodami, są ostrogi, tamy poprzeczne, kierownice itp. Budowlami regulacyjnymi nie są między innymi budowle piętrzące o możliwości sterowania przepływem wód (jazy, śluzy), a także urządzenia wodne składające się z kilku budowli np. wielozadaniowe zbiorniki wodne wraz z śluzami, jazem itd. Pozostałe urządzenia wodne, istotne dla zarządzania wodami - stanowią budowle piętrzące o możliwości sterowania przepływem wód (jazy, śluzy, wrota przeciwpowodziowe), a także urządzenia wodne składające się z kilku budowli np. wielozadaniowe zbiorniki wodne wraz ze śluzami, jazem, elektrownią wodną, itd., wykorzystywane do zaopatrzenia w wodę ludzi, przemysłu i rolnictwa. Pozostałe urządzenia wodne i ubezpieczenia brzegów, w tym także zapory przeciwrumowiskowe, o ile nie stanowią infrastruktury istotnej dla zarządzania wodami, są niezbędne dla utrzymania parametrów koryt i zabezpieczenia brzegów i dna przed erozją. 9

10 Zagrożenia swobodnego spływu wód i przejścia lodu. Zdefiniowano osiem zagrożeń dla swobodnego spływu wód i przejścia lodu: I. erozja denna i brzegowa, osunięcia skarp (powodujące zagrożenie dla zlokalizowanej w korytach cieków i w ich sąsiedztwie zabudowy, w tym np. dla zabudowy regulacyjnej, budynków mieszkalnych i gospodarczych, mostów, przepustów, dróg, infrastruktury technicznej (gaz, woda, kanalizacja, sieci energetyczne, itp.) a także powodująca wywracanie się drzew rosnących w linii brzegowej i spływających z wodą lub kierujących nurt w nieodpowiednim kierunku,) II. akumulacja materiału wleczonego (żwir i piasek odkładający się w odcinkach cieków o mniejszej prędkości przepływu powodująca zatory i zagrożenie dla mostów, przepustów i istniejących budowli regulacyjnych); III. zarastanie koryta cieku roślinnością korzeniącą się w dnie i brzegach (ograniczenie przepływu, podpiętrzanie poziomu wód); IV. zarastanie brzegów krzakami i drzewami (powalone do koryta drzewa i krzaki powodują zmianę nurtu rzeki, zagrażając istniejącej zabudowie w tym np. zabudowie regulacyjnej, budynkom mieszkalnym i gospodarczym, mostom, przepustom, drogom oraz obiektom różnego rodzaju infrastruktury technicznej (gaz, woda, kanalizacja, sieci energetyczne, itp.) V. niewłaściwe zagospodarowanie i korzystanie z terenów przylegających do wód (składowane na terenach zalewowych elementy o dużych gabarytach np. palety, bale słomy unoszone są przez wody i osadzane na elementach konstrukcyjnych budowli i urządzeń powodując przetamowania oraz zagrożenie dla stateczności urządzeń); VI. infrastruktura techniczna źle zaprojektowana lub wykonana niezgodnie z przepisami Prawa wodnego lub Prawa budowlanego, ograniczająca przepływ wód wezbraniowych (mostki, przepusty, kładki itp.) VII. tamy bobrowe oraz nory dzikich zwierząt zagrożenia zazwyczaj występujące lokalnie jednak o większym zasięgu oddziaływania; VIII. inne zagrożenia zazwyczaj występujące lokalnie jednak o większym zasięgu oddziaływania; Nazewnictwo cieków Ustalono, że w pierwszej kolejności nazwy rzek będą przyjmowane zgodnie z obowiązującym wykazem wód płynących opublikowanych przez powołaną przy Ministrze Administracji i Cyfryzacji Komisję Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych Nazewnictwo Geograficzne Polski... Hydronimy Część 1. Wody płynące, źródła, wodospady. W dalszej kolejności podstawą stosowania nazewnictwa wód płynących jest rozporządzenie Rady Ministrów z 2002 r. Ostatecznie przyjmuje się stosowanie nazw lokalnych. Pozostałe ustalenia (wynikające z wytycznych KZGW i zapisów SIWZ) Plan prac utrzymaniowych ma obejmować działania na rzekach i potokach, a także remonty i bieżące utrzymanie budowli istniejących w korytach. PUW nie będzie uwzględniał wycinki drzew w międzywalu oraz utrzymania wałów przeciwpowodziowych 10

11 (utrzymanie wałów np. koszenie nie stanowi prac w korycie cieku i nie powoduje negatywnego wpływu na stan wód). PUW nie obejmuje wykonania budowli regulacyjnych. Utrzymanie wód jest obowiązkiem administratora na równi z koniecznością zachowania dobrego stanu tych wód. Zaniechanie tego obowiązku może skutkować odpowiedzialnością cywilną lub karną dyrektorów jednostek administrujących wodami. Rezygnacja z realizacji niektórych prac utrzymaniowych na rzekach i potokach (wybór odcinków objętych pracami utrzymaniowymi) musi wynikać z analizy potencjalnych zagrożeń dla życia i mienia, a także uwzględniać aspekty społeczno-ekonomiczne działań, realizowanych przez jednostki reprezentujące właściciela wód. Obecnie brak jest metodyki szacowania kosztów i korzyści planowanych zadań dlatego też w PUW nie przeprowadzono takiej analizy. Plany prac utrzymaniowych nie są planami sześcioletnimi; aktualizacja tych planów, zgodnie z przepisami Prawa wodnego, odbywać się będzie nie rzadziej niż co 6 lat. Etapy Prac nad PUW: 1) Przekazanie Wykonawcy PUW tabel wypełnionych danymi przez poszczególnych administratorów wód. 2) Po kompilacji i uporządkowaniu otrzymanych danych od poszczególnych administratorów otrzymano: Tab. 1. Cieki zagrożone rekordów (RZGW Gdańsk rekordów), Tab. 2. Planowane działania rekordów (RZGW Gdańsk 97 rekordów), Tab. 3. Uszczegółowienie rekordów (RZGW Gdańsk 133 rekordy), 3) Dokonano weryfikacji i sprawdzenia spójności wewnętrznej tabel, a także poprawności przypisania cieku do JCWP, ujednolicono sposób wypełniania poszczególnych kolumn, usunięto cieki, które nie są położone w obrębie RZGW Gdańsk. Uwaga: w kolejnej edycji PUW należy opracować instrukcję wypełniania tabel, żeby ujednolicić sposób ich wypełniania. 4) Przeanalizowano dane GIS - próba określenia położenia odcinków cieków zgłoszonych do robót utrzymaniowych na MPHP. Wykorzystano dodatkowo roboczą bazę GIS z ewidencją cieków administrowanych przez ZMiUW. W sposób przybliżony zlokalizowano wszystkie cieki zgłoszone do robót utrzymaniowych. Uwaga: nie ma możliwości precyzyjnego odczytania położenia odcinków cieków wskazanych do utrzymania przez ZMiUW; wskazane jest przy kolejnej edycji PUW ujednolicenie cyfrowej bazy danych MPHP oraz ewidencji ZMiUW. 5) Przyjęto, że podstawową jednostką analiz przestrzennych będzie JCWP. 6) Ustalono cele szczegółowe PUW, na podstawie analiz dokumentów nadrzędnych, odnoszących się do gospodarowania wodami i ochrony przed powodzią. 7) Opracowano Prognozę oddziaływania na środowisko; wyniki prognozy zostały włączone do PUW załącznik 4 katalog dobrych praktyk dla robót utrzymaniowych, załącznik 5- lista JCWP w których zgłoszono konieczność odmulania na dużej liczbie cieków. 11

12 1.4. POWIĄZANIA PUW Z DOKUMENTAMI PLANISTYCZNYMI Plan utrzymania wód jest dokumentem komplementarnym w stosunku do projektów: Planu Zarządzania Ryzykiem Powodziowym i Planu Gospodarowania Wodami. Oba dokumenty są obecnie w końcowej fazie opracowania i mają być przyjęte do 22 grudnia 2015 roku. Są to dokumenty wdrażające politykę UE w zakresie ochrony przed powodzią oraz osiągnięcia dobrego stanu wszystkich wód. Plan Gospodarowania Wodami (aktualizacja) Aktualizacji Planu gospodarowania wodami (apgw) dokonuje się co 6 lat zgodnie z art. 114 ustawy Prawo wodne i art.13 RDW. Ponieważ dokument ten jest obecnie (wrzesień 2015 r.) w fazie przygotowania opracowania końcowego, na potrzeby niniejszego opracowania wykorzystano Projekt aktualizacji Planu gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Wisły opublikowany przez KZGW w grudniu 2014 r. w ramach konsultacji społecznych. Problemy gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Wisły, które utrudniają osiągnięcie dobrego stanu wód, zdefiniowano w apgw: zagrożenie powodziowe wynikające zarówno z uwarunkowań geograficznometeorologicznych, jak i antropogenicznych; szczególną uwagę zwrócono na zjawisko cofki, dotyczące przede wszystkim pasa nadmorskiego; rosnące potrzeby użytkowników wód; zmiany hydromorfologiczne cieków (regulacja koryt, zabudowa poprzeczna i podłużna, prace utrzymaniowe); zanieczyszczenia wód powierzchniowych i podziemnych. Przeprowadzając analizę znaczących oddziaływań antropogenicznych wyróżniono 3 główne kategorie oddziaływań: punktowe źródła zanieczyszczeń, źródła zanieczyszczeń rozproszonych i obszarowych oraz zmiany hydromorfologiczne. Z punktu widzenia działań utrzymaniowych istotne są zagrożenia związane ze zmianami hydromorfologicznymi. Wśród przyczyn zmian hydromorfologii cieków wskazano przede wszystkim budowę, rozbudowę i przebudowę infrastruktury służącej: ochronie przeciwpowodziowej, w tym ochronie brzegów morskich, retencjonowaniu wód, żegludze, małej i dużej energetyce wodnej, rolnictwu, turystyce i rekreacji, poborom kruszywa, zagospodarowaniu dolin cieków i brzegów zbiorników (zabudowa komunalna i gospodarcza), poborom wód (w szczególności na potrzeby gospodarki komunalnej, przemysłu, produkcji energii elektrycznej, rolnictwa, hodowli ryb, górnictwa, żeglugi). 12

13 Zgodnie z zapisami projektu apgw w regionie wodnym Dolnej Wisły wyznaczono 37 jednolitych części wód rzecznych zagrożonych ze względu na presję hydromorfologiczną. W przypadku wód przejściowych i przybrzeżnych, w regionie wodnym Dolnej Wisły największa presja na jednolite części wód wywierana jest w rejonach objętych umocnieniami brzegowymi oraz w rejonie portów morskich. W apgw wyznacza się cele środowiskowe dla jednolitych części wód bazując na opracowaniu wykonanym w 2013 r. na zlecenie KZGW: Ustalenie celów środowiskowych dla jednolitych części wód powierzchniowych (JCWP), podziemnych (JCWPd) i obszarów chronionych, w którym wyznaczono cele indywidualnie, dla każdej JCW 2. Wykaz celów środowiskowych opracowany w bieżącym cyklu planistycznym zawiera m. in. bardziej rygorystyczne cele środowiskowe odnoszące się do obszarów chronionych, w obrębie których poszczególne JCWP są umiejscowione. Wyznaczanie celów środowiskowych oparte zostało o zapisy RDW oraz wytyczne Komisji Europejskiej z uwzględnieniem krajowych uwarunkowań i ograniczeń. W apgw wskazano również odstępstwa od osiągnięcia celów środowiskowych bądź poprzez przesunięcie terminu osiągnięcia celu lub obniżenie celów środowiskowych. W regionie wodnym Dolnej Wisły zidentyfikowano 15 JCWP rzecznych podlegających odstępstwom na podstawie art 4 ust. 4. oraz 53 JCWP rzecznych podlegających odstępstwom na podstawie art 4 ust. 7. Ustawy Prawo wodne Zgodnie z zapisami apgw, dla osiągnięcia celów środowiskowych istotne jest zachowanie lub przywrócenie ciągłości ekologicznej cieków; apgw przedstawia również syntezę aktualizacji Programu wodno-środowiskowego kraju (apwśk) zawierającego działania zmierzające do poprawy lub utrzymania dobrego stanu wód. Podobnie jak w przypadku pierwszego Programu wodno-środowiskowego kraju, w aktualizacji tego dokumentu przedstawiono działania podstawowe (przewidziane do realizacji w każdej jednolitej części wód, niezależnie od jej bieżącego stanu i ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych) oraz działania uzupełniające, (w tym działania przypisane do konkretnej części wód) Katalog działań wskazanych dla JCWP rzecznych obejmuje, między innymi kształtowanie stosunków wodnych i ochronę ekosystemów od wód zależnych (w tym morfologię i zachowanie ciągłości biologicznej cieków). 2 Aktualizacja Planu gospodarowania wodami... 13

14 Plan Zarządzania Ryzykiem Powodziowym Plany Zarządzania Ryzykiem Powodziowym zostały wykonane w obecnym cyklu planistycznym dla km rzek, położonych na terenie dziewięciu regionów wodnych i trzech dorzeczy i obejmują pakiet działań nietechnicznych, technicznych oraz identyfikację potrzeb utrzymaniowych obecnej, jak i przyszłej infrastruktury przeciwpowodziowej. W regionie wodnym Dolnej Wisły zidentyfikowano sześć głównych problemów związanych z zarządzaniem ryzykiem powodziowym w odniesieniu do całego regionu. Jednym z nich są wieloletnie zaniedbania związane z niskimi nakładami finansowymi na utrzymanie koryt rzek oraz infrastruktury przeciwpowodziowej (w szczególności wałów). Ważnym problemem jest utrzymywanie drożności ujściowych odcinków rzek. Charakterystycznym problemem związanym z powodziami polderowymi jest utrzymanie wałów i pompowni polderowych, usuwających nadmiar wody do odbiorników położonych powyżej polderów (str. 43, PZRP RW DW). PZRP regionu wodnego Dolnej Wisły realizowany jest przez trzy cele główne: Cel 1: Zahamowanie wzrostu ryzyka powodziowego Cel 2. Obniżanie istniejącego ryzyka powodziowego Cel 3. Poprawa systemu zarządzania ryzykiem powodziowym. Działania utrzymaniowe związane są z realizacją Celu 2, który realizowany jest poprzez trzy cele szczegółowe: Cel 2.1 Ograniczanie istniejącego zagrożenia powodziowego Cel 2.2 Ograniczanie istniejącego zagospodarowania Cel 2.3 Ograniczanie wrażliwości obiektów i społeczności Działania utrzymaniowe przewidziane w PUW realizowane w ramach wymienionych poniżej typów działań, wpisują się w cel szczegółowy 2.1. Ograniczanie istniejącego zagrożenia powodziowego: Działania nr 24. Regulacje oraz prace utrzymaniowe rzek i potoków - regulacja cieków stosowana jest dla umocnienia głównie brzegów rzeki dla utrzymania jej w taki sposób, aby nie zmieniała swojego koryta i nie wyrządzała szkód w gruntach nadbrzeżnych i w infrastrukturze ( ). Celem dawniejszych regulacji rzek była żegluga (większych) lub ochrona gruntów i urządzeń przeciwpowodziowych. Obecnie stosuje się głównie zabiegi utrzymujące brzegi. Sposób regulacji rzek i potoków powinien uwzględniać istniejące kodeksy dobrych praktyk, które zwracają uwagę na aspekty przyrodnicze i biologiczne rzeki. Działanie nr 29 Poprawa stanu technicznego istniejącej infrastruktury przeciwpowodziowej - utrzymanie urządzeń wodnych mających znaczenie dla ochrony przeciwpowodziowej w dobrym stanie technicznym, poprzez wykonywanie remontów i modernizacji. Podstawą planowania takich robót winny być okresowe przeglądy i oceny stanu technicznego. 14

15 Działanie nr 61 Regulacje oraz prace utrzymaniowe rzek i potoków w odcinkach ujściowych - regulacje oraz prace utrzymaniowe rzek i potoków w odcinkach ujściowych stosowane są w celu umożliwienia odpływu wód wezbraniowych, jak również w celu zmniejszenia konsekwencji zjawiska cofki podczas wezbrań sztormowych oraz zapobiegania tworzeniu się zatorów lodowych. Załącznik 10 Program działań dla Planu zarządzania ryzykiem powodziowym, zawiera wykaz działań strategicznych. Na liście działań strategicznych, do realizacji w pierwszym cyklu planistycznym, znajduje się m.in. sześć działań dotyczących poprawy stanu technicznego istniejącej infrastruktury przeciwpowodziowej oraz dziesięć działań dotyczących regulacji oraz prac utrzymaniowych rzek i potoków. Na liście działań buforowych, zasadnych do realizacji w pierwszym cyklu planistycznym jeśli będą środki finansowe, znajduje się dziewięć działań dotyczących poprawy stanu technicznego istniejącej infrastruktury przeciwpowodziowej. Warunki korzystania z wód regionu wodnego Dolnej Wisły Warunki korzystania z wód reguluje rozporządzenie nr 9/2014 Dyrektora Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Gdańsku z dnia 7 listopada 2014 r. w sprawie warunków korzystania z wód regionu wodnego Dolnej Wisły. Rozporządzenie określa szczegółowe wymagania w zakresie stanu wód wynikające z ustalonych celów środowiskowych, priorytetów w zaspokajaniu potrzeb wodnych, ograniczeniu w korzystaniu z wód na obszarze regionu wodnego lub jego części albo dla wskazanych jednolitych części wód niezbędne do osiągnięcia ustalonych celów środowiskowych. W rozporządzeniu, w załączniku 3, zamieszczono wykaz cieków istotnych pod względem zachowania ciągłości morfologicznej, a w załączniku 4 reprezentatywne gatunki ryb dla cieków istotnych pod względem zachowania ciągłości morfologicznej. 15

16 2. PODSTAWOWE UWARUNKOWANIA PROWADZENIA PRAC UTRZYMANIOWYCH W REGIONIE WODNYM DOLNEJ WISŁY 2.1. CHARAKTERYSTYKA REGIONU Region wodny Dolnej Wisły obejmuje północną część obszaru dorzecza Wisły o powierzchni ponad 35 tys. km 2 i stanowi około 11% powierzchni Polski. Region wodny charakteryzuje się gęstą siecią hydrograficzną na całym obszarze 3. Głównym ciekiem regionu jest rzeka Wisła. Długość odcinka Wisły w granicach regionu wodnego Dolnej Wisły wynosi około 260 km, natomiast całkowita długość sieci hydrograficznej regionu wodnego wynosi około km. Region wodny Dolnej Wisły nie jest w pełni symetryczny. Lewobrzeżna cześć regionu (wliczając zlewnię Martwej Wisły) stanowi 60%, natomiast prawobrzeżna (wliczając zlewnie Nogatu, Elbląg i Szkarpawy) 40% obszaru regionu wodnego. Do głównych dopływów prawobrzeżnych odcinka Dolnej Wisły należą: Drwęca, Osa, Liwa, Mień oraz Fryba. Największymi lewostronnymi dopływami są: Brda, Wda, Wierzyca, Zielona Struga oraz Tążyna. Do ważnych rzek regionu wodnego Dolnej Wisły należą również rzeki przymorza: Słupia, Łupawa, Łeba, Pasłęka, 4 (Rysunek 1). W regionie znajduje się wyjątkowy, pod względem gospodarki wodnej subregion położony w delcie Wisły Żuławy Wiślane. Stanowią one unikatowy system przyrodniczotechniczny, chroniący tereny depresyjne i przydepresyjne przed zalaniem. System ochrony przeciwpowodziowej i melioracji delty Wisły występuje tutaj w formie polderów przeciwpowodziowych, obwałowań, kanałów, rowów oraz pompowni polderowych. Rzeki regionu wodnego Dolnej Wisły są na ogół krótkie - ich długość nie przekracza 120 km. Dodatkowo cechują je znaczne spadki, które przekraczają miejscami 7. Ponadto wyróżnia je wysoka wartość odpływów jednostkowych, przekraczających w centralnych partiach Pojezierza Kaszubskiego 10 l/s*km 2, a w rejonie pradoliny Redy-Łeby nawet 15 l/s*km 2 ( 5 ). W regionie wodnym Dolnej Wisły wyróżniono dwa typy reżimu rzecznego: śnieżny słabo wykształcony i śnieżny średnio wykształcony. Dominuje typ śnieżny średnio wykształcony średni odpływ miesiąca wiosennego wynosi % średniego odpływu rocznego. Jedynie w zachodniej części regionu wodnego występuje typ śnieżny słabo wykształcony średni odpływ miesiąca wiosennego nie przekracza 130% średniego odpływu rocznego I.Dynowska 5 Jadczyszyn i in., (2007) 16

17 Rysunek 1. Położenie regionu wodnego Dolnej Wisły (Źródło: opracowanie własne). W regionie wodnym Dolnej Wisły położonych jest m.in. 6 : 139 specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000, 20 obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000, dwa parki narodowe: Bory Tucholskie oraz Słowiński Park Narodowy, 225 rezerwatów przyrody, w tym dwa wyznaczone, jako obszary wodno-błotne na mocy konwencji Ramsar (Jezioro Karaś i Jezioro Druzno), 17 parków krajobrazowych, 100 obszarów chronionego krajobrazu. Zdecydowana większość obszarowych form ochrony przyrody w regionie Dolnej Wisły obejmuje ekosystemy wodne lub zależne od wody. Ochrona warunków wodnych jest kluczowa dla ich funkcjonowania oraz zachowania. 6 Prognoza oddziaływania na środowisko projektu Planu zarządzania ryzykiem powodziowym dla obszaru dorzecza Wisły, Załącznik nr A.4. Region wodny Dolnej Wisły 17

18 Cieki w regionie wodnym Dolnej Wisły często płyną z terenów wysoczyznowych o dużych spadkach, niosąc zawiesinę mineralną i wpływają one w sposób istotny na odcinki płynące na terenach nizinnych, gdzie zawiesina zostaje odłożona. Proces ten powoduje wypłycanie koryt cieków w odcinkach płynących na obszarach nizinnych PODSTAWOWE CELE PROWADZENIA ROBÓT UTRZYMANIOWYCH I ICH TYPY Głównym celem prac utrzymaniowych jest ograniczenie zagrożenia powodziowego, w tym usuwanie skutków powodzi 7, zapewnienie swobodnego spływu lodu oraz przeciwdziałanie powstawaniu niekorzystnych zjawisk lodowych. W ustawie Prawo wodne (art. 22 ust. 1a) wskazuje się ponadto trzy inne cele, takie jak: zapewnienie warunków korzystania z wód, warunków eksploatacyjnych śródlądowych dróg wodnych oraz warunków korzystania z urządzeń wodnych. Priorytet pod względem ochrony przeciwpowodziowej stanowi utrzymanie: odcinków cieków przepływających przez: tereny zurbanizowane, tereny przemysłowe, tereny rolnicze na obszarach zagrożonych powodzią ujściowych odcinków rzek, kanałów pompowych, remonty istniejących urządzeń wodnych. Podstawowe działania utrzymaniowe polegają na: odmulaniu, koszeniu roślinności, usuwaniu zatorów, zabezpieczeniu brzegów, jeżeli leży to w interesie publicznym i umożliwia osiągnięcie celu środowiskowego. Prace utrzymaniowe na tych ciekach są niezbędne wszędzie tam, gdzie ich brak może spowodować zagrożenie dla życia i mienia. Działania utrzymaniowe są elementem zarządzania ryzykiem powodziowym. Utrzymywanie wód polega na wykonywaniu wyżej wymienionych czynności rozumianych jako prace bieżące, powtarzalne i mające charakter konserwacji bieżącej. Prace te powinny być wykonywane z jak najszerszym zastosowaniem Katalogu dobrych praktyk zamieszczonego w załączniku 5 PUW. Wśród czynności utrzymaniowych kluczowe znaczenie mają: odmulanie - jego celem jest poprawa odpływu wody; prace te nie powinny znacząco zmieniać profilu podłużnego i przekroju poprzecznego rzeki i należy prowadzić je na odcinkach rzek w miejscach powstałych wypłyceń (nie na całej ich długości) w szczególności na obszarach zurbanizowanych i przemysłowych; jednorazowo (w ciągu jednego roku), odmulanie nie powinno wynosić więcej niż 10% długości cieku w obrębie JCWP; 7 Jako najważniejsze kryterium, zgodnie z SIWZ i z ustawą Prawo wodne przyjęto kryterium przeciwpowodziowe. 18

19 koszenie roślinności dennej - należy wykonywać wtedy kiedy powoduje ona podniesienie poziomu wody w korycie cieku, które może skutkować podtapianiem terenów przyległych; usuwanie zatorów powstałych w korycie cieku powinno następować wówczas kiedy stwarza on możliwość podniesienia poziomu wody w korycie i utrudnia przez to swobodny spływ wód; usuwanie drzew i krzewów porastających brzegi cieków należy prowadzić wówczas kiedy stwarzają zagrożenie przewrócenia się do rzeki i mogą stać się przyczyną powstania zatoru; jeżeli rosnące na brzegach drzewa i krzewy nie mają istotnego wpływu na przepustowość koryta należy je pozostawić; drzewa rosnące w dnie cieku podlegają usunięciu w ramach prac utrzymaniowych; zabezpieczenia brzegów w przypadku powstania w nich wyrw należy je zabudować celem ograniczania potencjalnych szkód; należy w tym celu stosować przede wszystkim materiały naturalne; na terenach zurbanizowanych czy w sąsiedztwie zakładów przemysłowych zabudowa brzegu winna być dostosowana do otoczenia. Prace utrzymaniowe na ciekach należy prowadzić rozważnie, zachowując kompromis pomiędzy potrzebami człowieka, gospodarki i środowiska. Na odcinkach istotnych z punktu widzenia osłony przeciwpowodziowej muszą być one prowadzone systematycznie, w wymaganym zakresie. Na pozostałych ciekach, lub ich odcinkach, działania utrzymaniowe można prowadzić w ograniczonym zakresie. W przypadku budowli hydrotechnicznych prace utrzymaniowe są niezbędne aby nie dopuścić do zmiany ich zdolności przepustowej i nie doprowadzić do ich zniszczenia, a w konsekwencji do zagrożenia powodzią. Wśród najważniejszych z nich należy wymienić: wały przeciwpowodziowe, wrota przeciwpowodziowe, stacje pomp, śluzy, jazy, zastawki, budowle regulacyjne. Prace utrzymaniowe budowli hydrotechnicznych polegają na czyszczeniu i malowaniu konstrukcji, naprawie drobnych uszkodzeń konstrukcji budowli, uzupełnianiu materiału umacniającego brzegi koryta i dno w sąsiedztwie budowli piętrzących, usuwaniu namułów i zanieczyszczeń zatrzymujących się powyżej budowli piętrzących, remoncie zamknięć. Wśród budowli hydrotechnicznych na specjalną uwagę, w szczególności na Żuławach Wiślanych, zasługują wały przeciwpowodziowe, które pełnią podstawową funkcję ochrony przeciwpowodziowej biernej oraz stacje pomp, których bezawaryjna praca zapewnia bezpieczeństwo powodziowe na polderach. Prace utrzymaniowe w zakresie wałów przeciwpowodziowych to przede wszystkim koszenie. Brak koszenia trawy prowadzi do degradacji darniny, wzmożonego rozwoju chwastów, których korzenie powodują rozluźnianie korpusu wału. Taki wał może stać się 19

20 siedliskiem gryzoni, które kopiąc dziury (nory) niszczą zadarnienie. Z uwagi na to, że wały przeciwpowodziowe chronią (w zależności od lokalizacji i klasy) znaczne obszary, w tym zurbanizowane i przemysłowe, ich bieżące utrzymanie jest niezwykle istotne. Dla zapewnienia warunków eksploatacyjnych śródlądowych dróg wodnych wymagane jest utrzymywanie budowli hydrotechnicznych mających wpływ na parametry szlaku wodnego ZAGROŻENIA SWOBODNEGO PRZEPŁYWU WÓD OPADOWYCH I ROZTOPOWYCH Brak swobodnego przepływu wód opadowych i roztopowych niesie za sobą różne typy zagrożeń m.in. brak drożności szlaków transportowych, żeglownych, szlaków rekreacyjnych (m.in. turystyka kajakowa), zagrożenia związane z gospodarką zależną od przepływu wód, tj. energetyka wodna i stawy hodowlane oraz zagrożenie powodziowe. Priorytetowym zagrożeniem związanym z brakiem swobodnego przepływu wód opadowych i roztopowych jest zagrożenie powodziowe. Prace związane z wymaganiami ochrony przeciwpowodziowej dotyczą między innymi usuwania drzew i krzewów z międzywali i koryt rzecznych oraz przekrojów zagrożonych swobodnym przepływem wód. Są to prace niezbędne dla właściwego udrożnienia koryt rzecznych. Udrożnienie takie umożliwia swobodny przepływ wielkich wód w tych przekrojach 8. Utrzymywanie międzywala w należytym stanie ma bardzo duże znaczenie dla jego przepustowości. Zostawianie na tym terenie gęstych krzewów i zadrzewień ma szkodliwe działanie, gdyż przyśpiesza procesy sedymentacyjne oraz zwiększa częstotliwość występowania sytuacji awaryjnych. Stan koryta rzek ma istotny wpływ na przepływ wód wezbrania powodziowego powstałych m.in. w wyniku wód opadowych i roztopowych. Wody wezbrania powodziowego charakteryzują się niejednorodnością pod kątem genezy ich powstawania. Trawy, krzewy i drzewa rosnące na brzegach koryta rzek powodują znaczący opór dla wód płynących, powodując hamowanie przepływu i spiętrzenia. Prędkości przepływu w korytach zarośniętych są dwu, a nawet trzykrotnie mniejsze niż w korytach pozbawionych roślinności. Szczególnie intensywne hamowanie występuje w okresie pełnego rozwoju roślinności tj. w miesiącu lipcu i sierpniu. Roślinność rzeczna i nadrzeczna hamując odpływ wód wywołuje znaczącą retencję wód polegającą na ich zatrzymaniu i dużym podpiętrzeniu. Ma to istotny wpływ na dalszy rozwój fali wezbrania oraz na podtopienie lub zalanie przyległych terenów 9. Dla zapewnienia bezpieczeństwa przeciwpowodziowego powinno się utrzymywać bardzo wysoką retencję w górnych partiach rzek oraz na ich dopływach m.in. poprzez rozwój roślinności, natomiast w odcinkach ujściowych rzek oraz w rejonie miast i osiedli wody wezbrania powinny być jak najszybciej odprowadzone do odbiorników takich jak: morze, zalewy, jeziora. 8 Dobre praktyki planowania gospodarowania wodami na obszarach cennych przyrodniczo Zalecenia dla powiązania procesów planowania gospodarowania wodami i ochrony Obszarów Natura 2000, Kraków, 2011 r. 9 Vademecum ochrony przeciwpowodziowej, 2006, KZGW 20

21 FUNKCJONOWANIE BUDOWLI REGULACYJNYCH I URZĄDZEŃ WODNYCH O ISTOTNYM ZNACZENIU DLA ZARZĄDZANIA WODAMI Działania utrzymaniowe poza pracami w korytach rzek, związane są także z remontami budowli regulacyjnych i urządzeń wodnych na nich zlokalizowanych. Priorytet wśród nich ma prawidłowe utrzymanie wrót przeciwpowodziowych, stacji pomp, budowli piętrzących, a następnie śluz i budowli regulacyjnych. Poprawne funkcjonowanie budowli regulacyjnych i urządzeń wodnych zapewnia prawidłowe funkcjonowanie systemu ochrony przeciwpowodziowej. Budowle hydrotechniczne możemy podzielić na dwie grupy: budowle regulacyjne i urządzenia wodne. Budowlę regulacyjną 10 stanowi urządzenie wodne służące poprawie warunków korzystania z wód i ochronie przeciwpowodziowej, kształtujące przekrój poprzeczny i podłużny koryta cieku oraz jego układ sytuacyjny w płaszczyźnie poziomej. Do budowli regulacyjnych zaliczamy: tamy poprzeczne (ostrogi), kierownice, umocnienia brzegowe. TAMY POPRZECZNE (OSTROGI) Tamy poprzeczne zwane, także ostrogami regulacyjnymi, ich liniowy przebieg jest ustalony pod pewnym kątem w stosunku do nurtu rzeki, w linii regulacyjnej projektowanego brzegu znajduje się głowica ostrogi, stanowiąca zakończenie konstrukcji tamy. Ich celem jest wytworzenie lub utrwalenie nowego brzegu na cieku. KIEROWNICE Kierownice w ujściach cieków mają za zadanie koncentrację nurtu rzeki, tak by przy jej stożku nie deponowały się naniesione przez rzekę piaski i materiały. W okresie zimowym ułatwiają swobodny odpływ kry oraz pracę lodołamaczy. WAŁY PRZECIWPOWODZIOWE Wały przeciwpowodziowe to typowe budowle ziemne, których zadaniem jest wyeliminowanie lub znaczne ograniczenie zasięgu zalania terenów nadrzecznych o płaskim ukształtowaniu. Wał przeciwpowodziowy, jako budowla hydrotechniczna jest równocześnie budowlą piętrzącą, podobną do zapory ziemnej. Utrzymanie wałów polega na ich regularnym koszeniu (2 razy w roku) oraz uzupełnianiu wyrw i nor powstałych w wyniku działania gryzoni. Urządzenia wodne rozumie się przez to urządzenia służące kształtowaniu zasobów wodnych oraz korzystaniu z nich. Są to: 10 Budowli regulacyjnych nie stanowią między innymi budowle piętrzące o możliwości sterowania przepływem wód (jazy, śluzy), a także urządzenia wodne składające się z kilku budowli np. wielozadaniowe zbiorniki wodne wraz z śluzami, jazem. 21

22 budowle piętrzące z możliwością sterowania przepływem: jazy, śluzy, wrota przeciwpowodziowe, urządzenia składające się z kilku budowli tj.: zbiornik wielozadaniowy wraz ze śluzami, jazem i elektrownią wodną wykorzystywane do zaopatrzenia w wodę ludzi, przemysłu i rolnictwa, ubezpieczenia brzegowe, w tym zapory przeciwrumowiskowe (jeżeli nie stanowią infrastruktury istotnej dla zarządzania wodami) ROBOTY UTRZYMANIOWE ZWIĄZANE Z ROLNICTWEM Roboty utrzymaniowe związane z rolnictwem dotyczą ochrony przed powodzią terenów rolniczych oraz utrzymania odpowiednich warunków wodno-powietrznych w glebie. Władztwo nad wodami istotnymi dla rolnictwa, w szczególności z uwagi na regulację stosunków wodnych i polepszenie zdolności produkcyjnej gleby sprawują marszałkowie województw. Zarządy melioracji utrzymują tzw. cieki istotne dla rolnictwa, wymienione w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 17 grudnia 2002 r. w sprawie śródlądowych wód powierzchniowych lub ich części stanowiących własność publiczną, gdzie wymienia się w: załączniku 2 śródlądowe wody powierzchniowe lub ich części, stanowiące własność publiczną, istotne dla regulacji stosunków wodnych na potrzeby rolnictwa, w załączniku 3 śródlądowe wody powierzchniowe lub ich części stanowiące własność publiczną, zaliczane do wód istotnych dla regulacji stosunków wodnych na potrzeby rolnictwa, w stosunku do których wykonywanie uprawnień skarbu państwa powierza się marszałkom województw. W świetle treści art. 11 ust. 1 pkt. 4 Prawa wodnego, marszałek województwa wykonuje prawa właścicielskie Skarbu Państwa także w stosunku do wód płynących, które w rozporządzeniu tym nie zostały wymienione. Jednym z głównych czynników warunkujących nasilającą się presję na prowadzenie prac utrzymaniowych w korytach cieków są działania związane z rolnictwem. Tereny rolnicze stanowią ok. 61% obszaru regionu wodnego Dolnej Wisły i znajdują sie głównie w centralnej części zlewni rzeki Wisły oraz w delcie Wisły (Żuławy Wiślane). Prace utrzymaniowe w korytach cieków wodnych sąsiadujących z terenami rolniczymi mają na celu przede wszystkim uniknięcia podtopień łąk oraz gruntów ornych. Jednocześnie z danych statystycznych 11 wynika, iż na terenach rolniczych w pobliżu cieków dochodzi do największych strat powodziowych. Priorytet w zakresie utrzymania cieków przepływających przez tereny rolnicze powinien być uzależniony od klasy gleby otaczającej cieki. I tak np. w przypadku Żuław Wiślanych, gdzie dominują gleby wysokich klasach bonitacyjnych, a zatem plony są wysokie - utrzymanie cieków melioracji podstawowych (a także urządzeń melioracji 11 Artykuł prof. Dr hab. Szczepan Ludwik Dąbkowski, dr inż. Ewa Jędryka, mgr Paweł Szymczuk, Problemy utrzymania wód istotnych dla rolnictwa, Wiadomości melioracyjne i łąkarskie1/

23 szczegółowych) ma uzasadnienie. Natomiast w przypadku cieków otoczonych np. łąkami ich utrzymanie poprzez np. odmulenia czy umocnienia brzegów nie ma większego znaczenia bo potencjalne straty będą niewielkie ŚRÓDLĄDOWE DROGI WODNE Śródlądowe drogi wodne tworzą: rzeki i jeziora żeglowne, sztuczne drogi wodne: kanały, zbiorniki i skanalizowane rzeki lub ich odcinki. Prawa właścicielskie w stosunku do śródlądowych dróg wodnych wykonuje Prezes Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, do którego obowiązków należy utrzymanie szlaku żeglownego. W imieniu Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, poszczególne śródlądowe drogi wodne utrzymują właściwe terytorialnie Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej 12. Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku administruje następującymi śródlądowymi drogami wodnymi: rzeka Wisła, km 684,0 941,3; rzeka Brda, km 0,0 14,4; Kanał Bydgoski (od ujścia do rz. Brdy do śluzy Okole - 0,4 km); rzeka Nogat, km 0,0 62,0; rzeka Szkarpawa, km 0,0 25,4; rzeka Martwa Wisła, km 0,0 11,5; Kanał Jagielloński, km 0,0 5,8; System Kanału Elbląskiego o łącznej długości 151,7 km obejmujący następujące szlaki: jezioro Druzno, długości 7,4 km, jezioro Druzno śluza Miłomłyn, długości 52 km, Miłomłyn Iława, długości 32,2 km, Miłomłyn Jezioro Szeląg, długości 31,3 km jezioro Jeziorak m. Zalewo, długości 17,7 km, Kanał Bartnicki z jez. Bartężek, długości 7,6 km, jezioro Ilińskie, długości 3,5 km

24 2.3. ZIDENTYFIKOWANE ZAGROŻENIA POWODZIOWE W KONTEKŚCIE PROWADZENIA ROBÓT UTRZYMANIOWYCH Wezbrania powodziowe w regionie wodnym Dolnej Wisły charakteryzują się różnorodną genezą. Na przedmiotowym obszarze wyróżnia się następujące rodzaje zagrożeń powodziowych 13 : powodzie zatorowe: powodowane zatrzymywaniem się i piętrzeniem śryżu w okresie zamarzania rzeki lub kry lodowej w czasie roztopów. Tworzą się głównie na płyciznach i innych przeszkodach na dużych rzekach nizinnych, powodzie polderowe rzeczne: charakterystyczne dla depresyjnego obszaru Żuław Wiślanych, uzależnione od systemu wodnomelioracyjnego i jego sprawności w przypadku wezbrań na rzekach, powodzie wewnątrzpolderowe opadowe: występujące na obszarach depresyjnych wewnątrz polderów w przypadku wystąpienia deszczy nawalnych, powodzie sztormowe: są spowodowane spiętrzeniem wód w odcinkach ujściowych rzek, przez wiatry wiejące od morza, co utrudnia odpływ wód rzecznych. Powodziami tymi zagrożone są obszary wybrzeża morskiego oraz doliny ujściowych odcinków rzek, powodzie opadowe: spowodowane intensywnymi opadami deszczu o szerokim zasięgu w dorzeczu Wisły lub na danym obszarze o zasięgu lokalnym w ich wyniku powstają fale wezbraniowe, które przemieszczając się wzdłuż rzeki powodują zagrożenie powodziowe wzdłuż całego biegu rzeki. Jeżeli opad nawalny wystąpi na terenie dużych ośrodków miejskich, takich jak np. Gdańsk, Kwidzyn, Wejherowo w związku ze zbyt małą możliwością retencji lub niewystarczającymi parametrami technicznymi sieci odwadniających, dochodzi do tzw. powodzi miejskich. powodzie roztopowe: spowodowane są tajaniem pokrywy śnieżnej, często z towarzyszeniem deszczu, co powoduje zwiększenie wysokości wezbrania. Występują na wszystkich rzekach Polski, lecz najbardziej groźne są na dużych rzekach nizinnych (np. w środkowym i dolnym biegu Wisły), wielkość i przebieg wezbrania roztopowego zależy od ilości wody zgromadzonej w pokrywie śnieżnej, intensywności procesu topnienia (temperatura powietrza) i stopnia przemarznięcia gruntu. powodzie mieszane: powodowane cofką (od strony morza i głównej rzeki). Różnorodność typów wezbrań wynika z mieszanego charakteru zasilania zlewni opadowego w południowej części zlewni i roztopowego, w nizinnej, północnej części. Obszary o bardzo wysokim ryzyku powodziowym od strony rzek koncentrują się głównie w obszarze Żuław Wiślanych oraz ujściowych odcinków dopływów do rzeki Wisły, przepływających przez obszary zurbanizowane. Zgodnie z projektem PZRP dla Dolnej Wisły wzrost zagrożenia powodziowego może nastąpić w wyniku zaniechania prac utrzymaniowych. Do takich zagrożeń zalicza się: 13 Projekt planu zarządzania ryzykiem powodziowym dla Regionu Dolnej Wisły. 24