Społeczeństwo. Studia, prace badawcze i dokumenty z zakresu nauki społecznej Kościoła. ROK XXIII (XIX) 2013 nr 3

Transkrypt

1 Społeczeństwo Studia, prace badawcze i dokumenty z zakresu nauki społecznej Kościoła 115 ROK XXIII (XIX) 2013 nr 3

2 DYREKTOR Claudio Gentili WICEDYREKTOR Mario Toso SEKRETARZ REDAKCJI Davide Vicentini PREZES FUNDACJI GIUSEPPE TONIOLO Adriano Vincenzi REDAKTOR NACZELNY EDYCJI POLSKIEJ Zbigniew Borowik WYDAWCA Wersja włoska: FUNDACJA GIUSEPPE TONIOLO, WERONA, ITALIA Wersja polska: KATOLICKIE STOWARZYSZENIE CIVITAS CHRISTIANA, WARSZAWA ZESPÓŁ REDAKCYJNY: Paweł Borkowski, sekretarz redakcji Zbigniew Borowik, redaktor naczelny Adam Wieczorek Tadeusz Żeleźnik ADRES REDAKCJI: ul. Wspólna 25, Warszawa, tel WYDAWCA: Grupa Inco S.A. Instytut Wydawniczy Pax ul. Wspólna 25, Warszawa tel Nakład: 500 egz. Druk i oprawa: Drukarnia im. Adama Półtawskiego ul. Krakowska 62, Kielce

3 REDAKCJA A. Albertini / N. Ancora / V. Antonelli / A. Balsamo / O. Bazzichi / P. Borkowski / Z. Borowik / C. Carrara / P. Cerocchi / F. Cucculeli / C. Di Francesco / G. Mauri / F. Mazzocchio / M. Merigo / M. Orsi / M. Placido / E. Preziosi / L. Santolini / P. Sassi / G. Sturzo / D. Vincentini / L. Viscardi / G. M. Zanoni KOMITET NAUKOWY S. Bernal Restrepo, Papieski Uniwersytet Gregoriański, Rzym / U. Bernardi, Uniwersytet w Wenecji / V. Buonomo, Papieski Uniwersytet Laterański, Rzym / J. Y. Calvez, Centre Sevres, Paryż / G. Campanini, Uniwersytet w Parmie / P. Carlotti, Papieski Uniwersytet Salezjański, Rzym / C. Cavalleri, Studi Cattolici, Mediolan / M. R. Cirianni, Papieski Fakultet Nauk o Wychowaniu Auxilium, Rzym / E. Colom, Papieski Uniwersytet Świętego Krzyża, Rzym / F. Compagnoni, Papieski Uniwersytet Świętego Tomasza, Rzym / G. De Simone, Papieski Uniwersytet Laterański, Rzym / G. Dal Ferro, Instytut Nauk Społecznych N. Rezzara, Vicenza / S. Fel, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II / G. Gatti, Papieski Uniwersytet Salezjański, Rzym / F. Gentile, Uniwersytet w Padwie / P. Gheddo, Papieski Instytut Misji Zewnętrznych, Rzym / G. Goisis, Uniwersytet w Wenecji / O. Ike, CIDJAP, Enugu, Nigeria / P. Jarecki, Biskup pomocniczy Archidiecezji Warszawskiej / J. Kupny, Arcybiskup Metropolita Wrocławski / S. Martelli, Uniwersytet w Palermo / J. Mejía, Archiwista i Bibliotekarz Biblioteki Watykańskiej / D. Melé, IESE Business School, Barcelona / F. McHugh, Von Huegel Institut, St Edmund s College, Cambridge / C. Moreda da Lecea, Uniwersytet Nawarry, Pamplona / I. Musu, Uniwersytet w Wenecji / A. Nicora, Przewodniczący APSA, Watykan / A. Poppi, Uniwersytet w Wenecji / V. Possenti, Uniwersytet w Wenecji / J. Schasching, Katolicka Akademia Społeczna, Wiedeń / M. Schooyanhs, Katolicki Uniwersytet w Louvain / M. Spieker, Uniwersytet w Osnabrück / K. Wroczyński, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II / S. Zamagni, Uniwersytet w Bolonii / S. Zaniinelli, Katolicki Uniwersytet Najświętszego Serca, Mediolan KORESPONDENCI S. Gregg, Grand Rapids, Michigan / J. Jelenic, Zagrzeb / T. Kim, Seul / S. Košč, Trnawa / S. Cornish, Sydney / V. Piesenko, Rostów nad Donem / E. Sotoniakova, Ostrawa / D. Valdés, Pinar del Rio / K. G. Michel, Würzburg

4 SPIS TREŚCI Od Redakcji Zbigniew Borowik 9 Prawo do życia tylko dla wybranych? Claudio Gentili 11 Praca i NSK w społeczeństwie wiedzy Prace badawcze Bp Mario Toso 19 Wyjść z kryzysu: konieczna reforma finansów Sebastiano Viotti 41 Państwo opiekuńcze i społeczeństwo dobrobytu Studia Bp Mario Toso 61 Kardynał Pietro Pavan prekursor nowej ewangelizacji sfery społecznej Savino Pezzotta 87 Dziedzictwo teoretyczno-praktyczne Giuseppego Toniolo i jego aktualizacja Forum Antonio Panico 109 Rozeznanie społeczne w dziedzinie poszanowania środowiska Oreste Bazzichi 127 Praca i przedsiębiorstwo Paweł Borkowski 137 Dlaczego in vitro?

5 5 Dokumenty Ojciec Święty Franciszek 145 Przemówienie do członków Fundacji Centesimus Annus Pro Pontifice (25 maja 2013 r.) Ojciec Święty Franciszek 149 Działajcie na rzecz budowania pokoju. Przemówienie do korpusu dyplomatycznego akredytowanego przy Stolicy Apostolskiej (22 marca 2013 r.) Konferencja Episkopatu Polski 153 O wyzwaniach bioetycznych, przed którymi stoi współczesny człowiek (5 marca 2013 r.) Książki Paola Ortelli 167 Rec.: P. Del Debbio, Libertà. Parole per capire, ascoltare, capirsi, Milano 2013 Materiały do formacji katolickospołecznej Oreste Bazzichi 169 Źródła nauki społecznej Kościoła: encyklika Mater et Magistra Jana XXIII

6 SUMMARIES No. 3 (115), May-June 2013 Bp Mario Toso Wyjść z kryzysu: konieczna reforma finansów Jeśli chcemy ukierunkować sprawy doczesne zgodnie z naukami II Soboru Watykańskiego, to nie można rezygnować zestudiowania zagadnień gospodarczych i finansowych. Refleksje Papieskiej Rady Iustitia et Pax, zawarte w dokumencie na temat reformy międzynarodowego systemu monetarnego i finansowego, przywołują racje pilnej reformy światowej struktury instytucjonalnej. Dokument pokazuje, że jeśli zapoznaje się etyczne wymogi światowego dobra wspólnego, wymogi globalnej sprawiedliwości społecznej i zasady powszechnego przeznaczenia dóbr, to trudno zrozumieć motywy ustanowienia światowej władzy politycznej wedle propozycji NSK. To End the Crisis: a Necessary Financial Reform If we aim to arrange various temporal matters in accordance with the teachings of the Second Vatican Council we may not refuse studying economic and financial issues.the considerations that the Pontifical Council «Iustitia et Pax» expressed in its document on a reform of the international monetary and financial system deal with motives for an urgent reform of the global institutional structures. The document casts light on the fact that if moral requirements of the global common good as well as the requirements of global social justice and the principle of universal destination of goods are ignored, then it becomes difficult to understand motives underpinning the constitution of a global political authority, as proposed by the social doctrine of the Church. Sebastiano Viotti Państwo opiekuńcze i społeczeństwo dobrobytu Dobro wspólne jest celem życia społecznego. Jest to dobro należne osobie i służące osobie. Państwo socjalne powinno się zatem realizować jako państwo dobrostanu i dobrego życia wspólnego. Nie wolno pomijać ani umniejszać aspektu materialnego, jednakże powinno się przyznać pierwszeństwo dobrom relacyjnym i niematerialnym. Poszukiwanie dróg do dobrobytu dla wszystkich obywateli ze szczególnym uwzględnieniem najbardziej poszkodowanych czy nieporadnych nie jest wyłącznie kwestią racjonalizacji i oszczędności, ale jest sprawą o charakterze antropologicznym i etycznym. Welfare State and Welfare Society Common good is the aim of social life. This kind of good is the one of person and the one for person. Welfare State should, therefore, be marked by well-being and good common life. The importance of material aspect is not to be ignored or diminished; priority should be given, however, to relational or immaterial goods. Seeking ways to welfare for all citizens with special regard to those being most in need or disadvantaged is not only an matter of rationalization or economy but an ethical and anthropological issue.

7 SUMMARIES 7 Bp Mario Toso Kardynał Pietro Pavan prekursor nowej ewangelizacji sfery społecznej Personalizm wspólnotowy i personalizm ekonomiczny kard. Pietro Pavana eksperta II Soboru Watykańskiego i współtwórcy odrodzenia nauki społecznej Kościoła opiera się na integralnej koncepcji bytu ludzkiego. Tak samo jego spojrzenie na NSK wynika z jednolitej wizji miejsca Kościoła w społeczeństwie. Kardynał Pavan podkreślał potrzebę tego, żeby łączyć odczytywanie znaków czasu z boskim posłannictwem zleconym instytucji kościelnej, polegającym na głoszeniu zbawienia. Cardinal Pietro Pavan and Re-evangelizing the Social Sphere Social and economic personalism of Cardinal Pietro Pavan, an expert of the Second Vatican Council and a supporter of the rebirth of the social doctrine of the Church, is grounded upon an integral conception of human being. Analogically, his idea of the social doctrine of the Church originates from a unitary concept of the Church s role in the society. Cardinal Pavan stressed the need to unite seeing the signs of the times with the divine mission which has been assigned to the Church and which consists in predicting salvation. Savino Pezzotta Dziedzictwo teoretyczno-praktyczne Giuseppego Toniolo i jego aktualizacja Giuseppe Toniolo ( ) był katolickim uczonym, zawsze wiernym Kościołowi. Niedawna beatyfikacja Toniolo stanowi ważną pobudkę do odnowy świeckiego zaangażowania w Kościele, atakże staje się okazją do przemyślenia na nowo podstaw i zastosowań katolickiej myśli społecznej. Jakiego rodzaju impulsy ruch katolicki może dzisiaj zaczerpnąć ze świadectwa Toniola? Szczególnie interesującym aspektem jest właśnie świadectwo Toniola jako osoby świeckiej. Prawdziwy chrześcijanin świeckiwnosiswój wkład w życie społeczne, żyjąc pełnią życia chrześcijańskiego. Giuseppe Toniolo s Theoretical and Practical System and its Contemporary Applications Giuseppe Toniolo was a Catholic thinker, always faithful to the Church. His recent beatification is an important impulse to renew laypersons specific involvement in Church, as well as an opportunity to reconsider the most central elements and applications of the Catholic social thought. What sort of impulses may nowadays be received by the Catholic movement from Toniolo s testimony? It is his lay testimony which is a particulary interesting aspect. A genuine Christian layperson makes his own contribution to social life by following fully a Christian way of life.

8 SKRÓTY UŻYTE W NINIEJSZYM NUMERZE CA Jan Paweł II, Encyklika Centesimus annus w setną rocznicę encykliki Rerum novarum, 1 maja 1991 r. CV Benedykt XVI, Encyklika Caritas in veritate o integralnym rozwoju ludzkim w miłości i prawdzie, 29 czerwca 2009 r. DCE Benedykt XVI, Encyklika Deus caritas est omiłości chrześcijańskiej, 25 grudnia 2005 r. GS Sobór Watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes KKK Katechizm Kościoła Katolickiego KNSK Papieska Rada Iustitia et Pax, Kompendium nauki społecznej Kościoła LE Jan Paweł II, Encyklika Laborem exercens o pracy ludzkiej, 14 września 1981 r. MM Jan XXIII, Encyklika Mater et Magistra o współczesnych przemianach społecznych w świetle zasad nauki chrześcijańskiej, 15 maja 1961 r. NSK nauka społeczna Kościoła OA Paweł VI, List apostolski Octogesima adveniens z okazji osiemdziesiątej rocznicy ogłoszenia encykliki Rerum novarum, 14 maja 1971 r. ORP L Osservatore Romano wyd. polskie (1980-) PP Paweł VI, Encyklika Populorum progressio o popieraniu rozwoju ludów, 26 marca 1967 r. PT Jan XXIII, Encyklika Pacem in terris o pokoju między wszystkimi narodami opartym na prawdzie, sprawiedliwości, miłości i wolności, 11 kwietnia 1963 r. QA Pius XI, Encyklika Quadragesimo anno o odnowieniu ustroju społecznego i dostosowaniu go do normy prawa Ewangelii, 15 maja 1931 r. RH Jan Paweł II, Encyklika Redemptor hominis, 4 marca 1979 r. RN Leon XIII, Encyklika Rerum novarum o kwestii robotniczej, 15 maja 1891 r. S Społeczeństwo. Studia prace badawcze dokumenty z zakresu nauki społecznej Kościoła (1995-) SRS Jan Paweł II, Encyklika Sollicitudo rei socialis z okazji dwudziestej rocznicy ogłoszenia encykliki Populorum progressio, 30 grudnia 1987 r.

9 OD REDAKCJI PRAWO DO ŻYCIA TYLKO DLA WYBRANYCH? Zbigniew Borowik Redaktor naczelny Społeczeństwa Żyjemy w czasach, w których nawet najbardziej oczywiste normy ludzkiego postępowania wymagają swego uzasadnienia. Trudno zaprzeczyć, że jest to skutkiem stale rozprzestrzeniającej się dyktatury relatywizmu, która kwestionuje ważność uniwersalnych i niezmiennych wzorców ludzkich zachowań. W tej sytuacji trudno się dziwić, że nawet najbardziej elementarne ze wszystkich praw człowieka, czyli prawo do życia, jest nieustannie kwestionowane w swoich odniesieniach do tych stadiów ludzkiej egzystencji, które wydają się najmniej użyteczne, a zarazem najbardziej bezbronne. Przygotowany przez Konferencję Episkopatu Polski dokument, który poświęcony jest współczesnym wyzwaniom bioetycznym, trafia w samo centrum toczonych u nas sporów i ma na celu uporządkowanie myślenia oraz ukształtowanie właściwych postaw wobec takich praktyk jak aborcja czy procedura in vitro. Biskupi apelują o większą aktywność katolików w sferze publicznej, zwłaszcza tam, gdzie kształtowane jest prawo, i jednoznacznie wskazują na zgodne z moralnością chrześcijańską rozwiązania docelowe: w przypadku aborcji będzie to zakaz jej wykonywania ze wskazań eugenicznych, a w przypadku metody in vitro całkowite jej odrzucenie. Warto zapoznać się z tym dokumentem właśnie ze względu na jego bardzo praktyczne ukierunkowanie i dobre rozeznanie kontekstu. Zapewne jeszcze nie raz będziemy w naszym czasopiśmie podejmowali temat ogólnoświatowego kryzysu finansowego i gospodarczego. Bp Mario Toso pisze o sposobach walki z tym kryzysem. Generalnie chodzi o takie uregulowanie sfery finansów

10 10 Społeczeństwo 23 (2013) nr 3 w gospodarce światowej, aby zaczęła ona naprawdę służyć dobru wspólnemu, a nie partykularnym interesom pewnych grup, których celem jest osiąganie maksymalnego zysku, nawet kosztem realnej gospodarki. Autor przestrzega, że dalsza dominacja tzw. kapitalizmu finansowego, którego sednem jest spekulacja, a nie wytwarzanie realnych dóbr, prowadzi nie tylko do pogłębienia się istniejących nierówności, ale także do załamania się demokracji. Wśród konkretnych postulatów wymienia się: opodatkowanie transakcji finansowych, obniżenie wynagrodzeń i odpraw dla menedżerów, nową politykę przemysłową i gospodarczą, zadbanie o właściwą formację wśród kierownictwa banków i przedsiębiorstw. W tym kontekście znów pojawiają się wyjaśnienia dotyczące postulatu utworzenia ogólnoświatowej władzy politycznej. Temat ten, jak wiemy, wzbudził wiele kontrowersji także w społeczności katolickiej. Encyklika CV Benedykta XVI okazała się w tym względzie mało przekonująca. Bp Toso jeszcze raz przypomina, że władzy tej nie można utożsamiać z ideą super-państwa, ale należy w niej widzieć siłę moralną, która nie opiera się na arbitralności decyzji, lecz na prawie naturalnym. Ma ona charakter pomocniczy i jest tworzona oddolnie dla załatwienia spraw, które wykraczają poza kompetencje poszczególnych państw. Krytycy modelu welfare state czy też państwa opiekuńczego zdają się czasem zapominać o jego genezie, rozwoju i niewątpliwych zaletach. Załamanie się tego modelu pod koniec ubiegłego stulecia nie powinno jednak prowadzić do jego całkowitego odrzucenia, ale reformy. Sebastiano Viotti w swoim artykule przypomina nam, że ideał ten zachowuje swoją ważność. Kryzys nie dotknął bowiem państwa socjalnego jako takiego, a więc idei solidarności publicznej, lecz zaatakował pewną jego formę. Nie może to być pretekstem do demontażu całego systemu.

11 OD REDAKCJI PRACA I NSK W SPOŁECZEŃSTWIE WIEDZY Claudio Gentili Dyrektor La Società Włochy są republiką opartą na pracy, ale praca, jak nigdy przedtem, stała się w ostatnich miesiącach prawdziwym dramatem dla naszego kraju, dramatem o zakończeniu niepewnym, co zbija z tropu nawet najlepiej przygotowanych i wyspecjalizowanych obserwatorów. Często jednak ginie z pola uwagi osoba pracującego. Tymczasem, jak przypomina encyklika LE (nr 9), przez pracę człowiek nie tylko przekształca przyrodę, dostosowując ją do swoich potrzeb, lecz także urzeczywistnia siebie jako człowiek, a także poniekąd bardziej staje się człowiekiem. Ten podmiotowy wymiar pracy wynosi ją ponad wymiar instrumentalny czy strukturalny. Dzięki uznaniu podmiotowości człowieka pracującego i ludzkiej godności pracy unika się napięć, do których niejednokrotnie doprowadziły ideologie. Co więcej, aktywność ludzka niesie w sobie sens darmowości, który nie jest ekonomicznie wyliczalny. Różnica jest istotna: od kwestii społeczno-ekonomicznej przechodzi się do kwestii antropologicznej. Dlatego Włochy powinny się opierać nie na pracy, ale na ludziach, którzy pracują ibędą pracować, którzy znajdują w tym nie tyle sposób i motyw życia z dnia na dzień, ile egzystencjalną rację działania w społeczeństwie, występując jako protagoniści, a nie słudzy. W wykonywanym zawodzie rozgrywa się powołanie człowieka, jego tożsamość. Mimo to często patrzy się na pracę tak, jakby ona sama wystarczała do zrozumienia człowieka w całości tym bardziej, że brak pracy rodzi poczucie zagubienia i sprawia, iż zapoznaje się własny wymiar osobowy i społeczny. Trzeba to odwrócić: powinno

12 12 Społeczeństwo 23 (2013) nr 3 się patrzeć na człowieka, żeby zrozumieć albo ulepszyć pracę. Powinno się kształtować pracę na obraz i podobieństwo człowieka, a nie odwrotnie. Im bardziej człowiek jest wzorem, tym mniejsze jest zagrożenie, że praca stanie się bożkiem. Jan Paweł II powiedział, że cała wielkość pracy jest w człowieku i od tego trzeba wyjść. Po dziesięcioleciach powolnego rozwoju, niskiej wydajności, intensywnej delokalizacji, negowania zasługi i jakości pracy, gloryfikacji mitu miejsca pracy (często zamiast pracy dobrze wykonanej ), Włochy znowu są bezbronne i zdezorientowane wobec szerzącego się bezrobocia, nikłych szans dla absolwentów, trudności kobiet w godzeniu pracy z życiem rodzinnym. Państwo jeszcze nie doszło do tego, żeby zrozumieć, iż pracy nie przynosi bocian. Ze względu na radykalne zmiany, których jesteśmy świadkami, opóźnienie stało się już kolosalne i nie da się go naprawić z pomocą dotychczas wytworzonych struktur. Praca jest ofiarą przemian, które niełatwo opanować: kiedy przeważa ekonomia finansów nad gospodarką realną, kiedy ważniejsza jest maksymalizacja spekulacyjnego zysku dla niektórych ze szkodą dla wielu, kiedy górę bierze etyczna nieodpowiedzialność globalnych finansów, wtedy praca zatraca swój sens. Czynnik finansowy, który już się wyzwolił spod minimalnych reguł kontroli, przesuwa gospodarkę rynkową ku społeczeństwu rynku, gdzie wszystko jest rozpoznawalne i znaczące tylko pod tym warunkiem, że ma wartość ekonomiczną. W takim układzie ten, kto nie wytwarza wartości, nieuchronnie znajduje się poza społeczeństwem. Jest to problem ważniejszy, niż można by sądzić i jest to problem nie tylko włoski. Nie chodzi po prostu o zgodność rachunków i ekonomii albo o wprowadzenie lepszego systemu umów. Chodzi o zakończenie głębokiego kryzysu tożsamości człowieka, który nie pracuje, stracił pracę lub jest zmuszony do wykonywania pracy nieodpowiadającej jego cechom lub aspiracjom. Ale chodzi też o kryzys człowieka, który pracuje, lecz nie trudzi się ani fizycznie, ani umysłowo i czuje się anonimową

13 Claudio Gentili / Praca i NSK w społeczeństwie wiedzy 13 cząstką makrosystemu. Chodzi o kryzys pracownika zestresowanego, nierozumianego, czasami nieproduktywnego. W wieku techniki i konsumpcji, kiedy marzy się o wyzwoleniu od trudu, wysiłku i potu, człowiek ten, którego Siegel nazwałby homo interneticus czuje się przestraszony z powodu utraty swojej roli w świecie. Hans Jonas przestrzega: Działanie człowieka może dziś doprowadzić do zniszczenia świata. Dziś pracuje się po to, żeby konsumować, nie żeby coś realizować. Gaśnie twórcza siła człowieka, który buduje siebie przez swoją produkcję materialną albo intelektualną. Przeklina się tydzień roboczy i oczekuje się weekendu, żeby odmienić sobie życie, rozerwać się, oderwać się, jak to się mówi. Odpoczynek to rozrywka, nie czas poświęcony temu, żeby być z rodziną czy ze wspólnotą i błogosławić to, co zostało zrobione w tygodniu, tak jak Bóg pobłogosławił swoją pracę, gdy odpoczął w niedzielę. W wielu przypadkach już nie rozumiemy antropologicznego i społecznego znaczenia święta jako istotnego dopełnienia dnia powszedniego. Inaczej mówiąc, jest to przejście od etyki pracy do estetyki konsumpcji. Dotyczy to i pracujących, i niepracujących, nikogo nie wyłączając. Jan Paweł II nas ostrzegał: Człowiek ciągle umiera w tylu wytworach swojej pracy. Dając absolutne pierwszeństwo produktom technicznym i przeznaczonym do konsumpcji, tworzy się cywilizację śmierci człowieka. Przemiany pracy, tak samo jak jej wytwory, mogą zatem całkowicie zmienić naturę człowieka na gorsze według jednych, na lepsze zdaniem innych. Ale nie chodzi o ważenie za i przeciw. Chodzi o to, żeby w pełni ująć prawdę oczłowieku, o jego działalności i pracy w świecie. Precz więc z katastrofistami i fantastami, którzy mylą lęki i marzenia z faktycznością rzeczy. Toteż trzeba odrzucić myśl proroków społecznych, takich jak Jeremy Rifkin, którzy przewidywali najczarniejszą przyszłość, kiedy w efekcie globalizacji i rewolucji technicznej zaniknie praca. Ale też ostrożnie ze zbytnim optymizmem, jakim wsławił się Steve Jobs, który uważał (swoją) technikę za lekarstwo na całe albo prawie

14 14 Społeczeństwo 23 (2013) nr 3 całe zło dotykające nowoczesnego człowieka. W kwestii pracy i osoby ludzkiej potrzebna jest dziś refleksja wierna temu, co kard. Camillo Ruini w przedmowie do raportu Konferencji Episkopatu Włoch o pracy (2013) nazwał zasadą rzeczywistości. Ta zasada, jak żąda papież Franciszek, ma rozciągać się na peryferie człowieka, nie wzbudzając strachu, nie powodując wstydu. Rzeczywistość mówi nam, że praca dzisiaj, jeśli jest, jest całkiem czymś innym. We wszystkich typach pracy, nawet mniej zaawansowanych, dostrzegamy olbrzymi skok technologiczny w porównaniu z przeszłością. Ale myli się Garimberti, gdy mówi: To oczywiste, że im bardziej stechnicyzowane jest społeczeństwo, tym więcej ubywa miejsc pracy. Wydaje się, że ze względu na możliwości pracy stworzone przez internet, tablety i systemy cyfrowe raczej nie daje się utrzymać myśl Dahrendorfa o tym, że technika oddaliła pracowników od procesów wytwórczych. W odpowiedzi wystarczy wskazać na jeden fakt: w ciągu 15 lat sieć internetowa stworzyła 700 tysięcy miejsc pracy, co po odjęciu miejsc zlikwidowanych daje 320 tysięcy. Postęp nie jest więc problemem. Technika nie jest wewnętrznie zła. Prawdziwym problemem jest stosunek człowieka do fragmentaryczności współczesnego doświadczenia, która nie oszczędza (co oczywiste) świata pracy: formy pracy stały się bardzo nietypowe, a niektóre nie dają nawet zatrudnienia. Jest więc praca na część etatu, dzielenie etatów, doradztwo, współpraca, praca zdalna, praca częściowo samodzielna, projekt, praca w sieci, praca elastyczna i wiele innych, jeszcze nie zdefiniowanych. Powstaje pytanie: co w tej nieuporządkowanej fragmentaryzacji pracy jest zasobem, na który można liczyć najbardziej, aby nadać sens własnej aktywności w świecie? Dzisiejsze społeczeństwo technologiczne daje nam odpowiedź: praca umysłowa! Ma rację Marco Martini, który twierdzi: Największym bogactwem współczesnego społeczeństwa nie jest ziemia ani źródła energii, ale ludzie odpowiednio zmotywowani do szukania w sposób wolny odpowiedzi na niezliczone potrzeby własne i drugich i wspierani solidną kulturą wolnej pracy.

15 Claudio Gentili / Praca i NSK w społeczeństwie wiedzy 15 Temat pracowników wiedzy, o którym napisano całe biblioteki, jest z tego względu inteligentną utopią humanizmu pracy, który wyzwoliwszy się ze skomplikowanego tayloryzmu oraz z obciążeń radzieckiego człowieka z marmuru, akcentuje wolność człowieka, jego twórczość, zalety intelektualne i moralne. Według Pawła VI praca jest ludzka tylko wtedy, gdy jest inteligentna i wolna. Nowa technika może przynieść bardzo pozytywne przemiany antropologiczne: w społeczeństwie wiedzy człowiek nie jest tylko jednostką mającą techniczne zdolności transformacyjne, ale ma udział w sferze wiedzy, która otwiera się na szukanie prawdy, piękna i dobra. Im bardziej człowiek jest czynny w tym procesie otwierania granic poznawczych, tym bardziej jest wolny od potrzeb i potrafi zainteresować się drugimi w ramach ekonomii daru, bezinteresowności. Wiedza jest w centrum. Dzisiejszy albo przyszły pracownik, który włącza się w społeczeństwo wiedzy, powinien liczyć się z tym, że zawsze będzie konieczne kształcenie się. Nie tylko szkoła i uczelnia które powinny mocno się starać o to, by otwierać się na zewnątrz ale też przedsiębiorstwo, parafia, stowarzyszenia wolontariatu, wszystkie wspólnoty, w których toczy się życie ludzkie, są idealnym miejscem uczenia się, w których praca jest formacją, relacją, udziałem w tworzeniu. Są pocieszające sygnały świadczące o nowym podejściu do pracy, które nie koncentruje się na rzeczy produkowanej i konsumowanej. Jest wiele dowodów przesunięcia w kierunku relacyjnego wymiaru pracy, co sugeruje KNSK, wymiaru opartego na naturalnej skłonności ludzi do nawiązywania relacji. Jeśli często nie można wybrać pracy wymarzonej, odpowiadającej własnym aspiracjom i kompetencjom, to można wybrać formy relacji w pracy, którą i tak się wykonuje. Jednostka, aby nie pozostać pasywną, może wybrać połączenie pracy i relacji, konsumpcji i oszczędności, rynku i odpowiedzialności społecznej. W pracy ujawnia się odpowiedzialność osoby. Katolik ma ponadto w pracy niezastąpioną możliwość ewangelizacji sfery społecznej. W tym numerze Społeczeństwa ewangelizacja

16 16 Społeczeństwo 23 (2013) nr 3 sfery społecznej stanowi wątek przewodni zamieszczonych artykułów. Kryzys, welfare, poszanowanie środowiska wskazują na ważność zaangażowania, które katolicy powinni uważać za część własnego doświadczenia wiary. NSK towarzyszy wierzącemu i człowiekowi dobrej woli, ucząc, że praca jest ciągłą, codzienną odpowiedzią na Boże wezwanie do przemieniania ziemi, do służenia życiu i bliźniemu. NSK ostrzega nas przed idolatrią polegającą na stawianiu pracy ponad życiem w rodzinie i we wspólnocie, odbierającą rodzicom czas i chęć do wychowania dzieci albo uniemożliwiającą pracownikowi bycie obywatelem zdolnym do wnoszenia czynnego wkładu w społeczeństwo. Cała idolatria pracy streszcza się w napisie na bramie w Auschwitz: Arbeit macht frei. Była to straszna i zabójcza iluzja. Człowiek jest wolny sam w sobie i powinien przeżywać pracę we wszystkich jej formach. Praca jest bowiem radością, ale też frustracją, jest braterską relacją i współdziałaniem, ale też wyzyskiem i często rodzi niezadowolenie. A więc po co dziś pracować? Po to, żeby odkryć transcendentny wymiar człowieka pracującego, który przez swoje działanie służy drugim i nawiązuje dialog z Bogiem. Benedyktyńskie ora et labora i wskazanie św. Franciszka o łasce pracy wykonywanej z należytym przygotowaniem są nauką, o której nowoczesny świat nie może zapominać. Przez pracę człowiek powinien powrócić do troski o stworzenie, dobrze wykorzystywać zasoby techniczne i używać samej pracy jako narzędzia w relacjach z drugim. Nie przypadkiem cystersi tłumaczyli słowo labora przez cura troszcz się. Także my w XXI w. jesteśmy wezwani do troski o stworzenie i o ludzi wokół nas. Praca jest najlepszym środkiem do realizacji tego podwójnego zadania. Trzeba przyzwyczaić się do myślenia o pracy w jej różnych wymiarach i do życia z jej fragmentacją. Fragmentacja pracy jednak nie może być alibi dla fragmentacji człowieka. NSK odpowiada na te niepokoje przez wyrazistą uwagę Jana Pawła II zawartą w Laborem exercens: Praca jest dla człowieka, a nie człowiek dla pracy (nr 6). Ta uwaga wprowadza do historii myśli chrześcijańskiej

17 Claudio Gentili / Praca i NSK w społeczeństwie wiedzy 17 pojęcie społecznej ekologii pracy. Jest to pozytywna innowacja kulturowa, wprowadzona przez pierwszego w historii Kościoła papieża-robotnika, rozwinięta potem przez Benedykta XVI w Caritas in veritate i kontynuowana obecnie przez Franciszka. Wydaje się, że w świetle pierwszych wypowiedzi argentyńskiego papieża można wyjaśnić pracę jako strzeżenie i uprawianie. Tak wyjaśnił to Franciszek na audiencji 5 czerwca 2013 r.: Co to znaczy uprawiać ziemię i jej doglądać? Czy my naprawdę uprawiamy ziemię i jej doglądamy, czy też ją wykorzystujemy i zaniedbujemy? Czasownik «uprawiać» kojarzy mi się z troską, jaką rolnik otacza swoją ziemię, aby wydawała owoce i aby można było się nimi dzielić: ileż jest w tym uwagi, pasji i poświęcenia! Uprawianie i doglądanie świata stworzonego są wskazówkami od Boga, danymi nie tylko na początku historii, ale danymi każdemu z nas; jest to część Jego planu. To oznacza, że należy zabiegać o rozwój świata w sposób odpowiedzialny, przekształcać go, aby był ogrodem, miejscem, w którym mogą mieszkać wszyscy. Jeśli wyjść poza metaforę rolniczą, to można odkryć bardzo aktualne przesłanie, któredajesiępogodzić zeświatem coraz bardziej zaawansowanej techniki. Słowa takie jak uwaga, zamiłowanie, poświęcenie są niezbędnym przewodnikiem zarówno człowieka, który pracuje, jak i tego, który studiuje czy chce zrealizować jakiś zamysł. Kto dziś pracuje, ma jeszcze inną odpowiedzialność: stwarzać możliwości temu, kto wypadł z rynku pracy albo nigdy nie wszedł na ten rynek. Prawdziwym zagrożeniem dla tego, kto nie pracuje, jest samotność, rozpad relacji. W świecie Facebooka i Twittera chrześcijanie są wezwani do tego, żeby konkretnie pracować przeciwko nieufności i wyobcowaniu. Niech będą oni wyrazicielami nadziei, dobrymi pasterzami, trudzącymi się w świecie, a nie zamkniętymi w bezpiecznych granicach własnego domu. Praca pomaga w wyzwoleniu człowieka, jeśli czyni go odpowiedzialnym, zaangażowanym i zdolnym do ponoszenia trudu dla lepszego życia z innymi. Tłum. Tadeusz Żeleźnik

18 18 Społeczeństwo 23 (2013) nr 3

19 FORUM ROZEZNANIE SPOŁECZNE W DZIEDZINIE POSZANOWANIA ŚRODOWISKA Antonio Panico Uniwersytet LUMSA Rzym-Tarent Wstęp Decyzja papieża Jorge Mario Bergoglia, by przyjąć imię Franciszek, wskazuje na programowy zamysł duszpasterski, ukierunkowany na realizowanie spraw najważniejszych w imię praktykowanego ubóstwa ewangelicznego, budowania pokoju oraz strzeżenia świata stworzonego. Święty Franciszek z Asyżu był człowiekiem dialogu, który odważnie angażował się w budowanie mostów między różnymi kulturami i religiami, wysławiał ubóstwo jako warunek autentycznego naśladowania Chrystusa, a strzeżenie świata stworzonego uczynił jednym z głównych momentów swojego niezwykłego doświadczenia ludzkiego i chrześcijańskiego. Poszanowanie natury, rozumianej jako dar przekazany dzieciom przez Ojca, jest zadaniem obowiązkowym, jeżeli człowiek chce pozytywnie odpowiadać na wezwanie do tego, by uprawiał i doglądał ziemię, które otrzymał w ogrodzie Eden (zob. Rdz 2, 15). Już w swoich pierwszych wypowiedziach publicznych papież Franciszek zachęcił ludzi, by na nowo odkryli w sobie to pradawne powołanie. Zwracając się do dziennikarzy z wyjaśnieniem, dlaczego obrał dla siebie imię Franciszek, Papież powiedział: Franciszek z Asyżu [...] jest dla mnie człowiekiem ubóstwa, człowiekiem pokoju, kochającym stworzenie i strzegącym go; w obecnych czasach także nasza relacja ze światem stworzonym nie jest zbyt dobra, nieprawdaż? 1.

20 110 Społeczeństwo 23 (2013) nr 3 1. Sprawa zakładów Ilva w Tarencie Na niektórych obszarach ziemi konfliktowy stosunek do świata stworzonego wciąż prowadzi do szkodliwych następstw dla zdrowia wielu istot ludzkich, które nigdy nie chciały mieszkać w takim chorym otoczeniu. Każdy mieszkaniec Tarentu zawsze widział na horyzoncie kominy fabryczne strefy przemysłowej 2 iodmałego uczył się rozpoznawać, z której spośród wielkich fabryk wydobywa się fetor zatruwający powietrze. Przyzwyczajał się też do życia pośród tego czarnego pyłu, który pokrywa balkony, rośliny, kwiaty i przeszkadza bawić się na dworze. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu świadomość ekologiczna nie istniała, ale tarentyńczycy zawsze mieli głębokie, milczące przekonanie, że ów przemysł, symbol postępu, wydziela truciznę. To było i wciąż jest widoczne choćby w tym, że rodzice nakazują dzieciom zamykać okna nawet latem. To jednak, co dawniej było tylko przeczuciem, teraz stało się naukowym pewnikiem. Wykazuje to ekspertyza lekarsko-epidemiologiczna, którą sporządzili: mgr Francesco Forastiere, dyrektor Wydziału Epidemiologicznego z Terenowej Agencji Sanitarnej (ASL Azienda Sanitaria Locale) w Rzymie; prof. Annibale Biggeri, wykładowca na Uniwersytecie Florenckim oraz dyrektor ośrodka diagnostyki i profilaktyki onkologicznej; prof. Maria Triassi, specjalistka w dziedzinie medycyny prewencyjnej, medycyny pracy, higieny i bezpieczeństwa środowiska pracy oraz epidemiologii ogólnej i stosowanej z Uniwersytetu Fryderyka II w Neapolu. Byli oni konsultantami sędzi Patrizii Todisco, prowadzącej dochodzenie wstępne, które w lipcu 2007 r. doprowadziło do zajęcia (bez możności użytkowania) zasobów rudy, koksowni, wielkich pieców, stalowni oraz terenów zagospodarowania złomu żelaznego należących do zakładów Ilva w Tarencie. Biegli napisali: Przewlekłe narażenie na czynniki zanieczyszczenia atmosfery, wytwarzane przez kombinat hutniczy, powodowało i nadal powoduje wśród populacji zjawiska degeneracyjne w różnych strukturach organizmu ludzkiego, prowadzące do przypadków zachoro-

21 Antonio Panico / Rozeznanie społeczne 111 wań i zgonów. [...] Obraz zdrowotny populacji Tarentu, narażonej na wyziewy przemysłowe i zatrudnionej w różnych działach zawodowych, okazuje się silnie obciążony. Niektóre ze stwierdzonych następstw będą się ujawniać w przyszłości ze względu na okres utajenia między ekspozycją a jej skutkami, niemniej znacznej części z nich będzie można uniknąć przez podjęcie działań w zakresie ochrony środowiska (fragment ekspertyzy złożonej w prokuraturze w Tarencie). Tragiczny obraz przedstawiony przez ekspertów nie przesłania jednak dobrej nowiny : szkodliwe skutki powodowane przez produkcję stali można powstrzymać, a nawet zmniejszyć, jeżeli się podejmie działania z zastosowaniem najlepszych dostępnych metod, tak jak ma to miejsce w innych wysoko rozwiniętych rejonach świata. Dzięki temu, sukcesywnie oczyszczając tereny narażone w ostatnich latach na trujące wyziewy, można powoli, ale systematycznie poprawiać sytuację. Pozostaje jednak dramatyczne doświadczenie pracowników z Tarentu, którzy z jednej strony obawiają się utraty zatrudnienia, gdyby największa stalownia Europy musiała zaprzestać działalności produkcyjnej, a z drugiej strony muszą się godzić z myślą, że dalsza praca w tych warunkach może ich doprowadzić do przedwczesnej śmierci. Dane opublikowane przez Ministerstwo Zdrowia świadczą o tym, że niebezpieczeństwo ciężkiego lub śmiertelnego zachorowania dotyka nie tylko pracowników fabryki, lecz także osób najbardziej podatnych, takich jak dzieci i w ogóle ci wszyscy, którzy mieszkają w pobliżu zakładu przemysłowego. Problem oddziaływania miejsca pracy na stan zdrowia dotyczył dawniej proletariuszy, o których mowa w encyklice Rerum novarum Leona XIII, a współcześnie dotyczy robotników z Tarentu. Chociaż metody produkcji zasadniczo się zmieniły w porównaniu z końcowym okresem XIX w., a pracownicy podlegają już dzisiaj wielorakiej ochronie gwarantowanej w umowach zbiorowych, w mocy pozostaje wymóg dostosowania norm bezpieczeństwa do tych zmienionych warunków.

22 112 Społeczeństwo 23 (2013) nr 3 Bez zagłębiania się w szczegóły techniczne można stwierdzić, że w przypadku zakładów Ilva szkodliwe substancje wydzielane w toku produkcji oraz ciągły kontakt z pyłem rudnym i innymi czynnikami stwarzają przewlekłe zagrożenie dla zdrowia pracowników i wszystkich osób zamieszkałych w tamtejszym kompleksie miejskim. Grożące uszkodzenie łańcucha żywieniowego na obszarze otaczającym strefę przemysłową w Tarencie, czego obawia się Ministerstwo Środowiska, wymaga od wszystkich podmiotów, które na różnej podstawie są zaangażowane w tę sprawę, podjęcia dodatkowych zobowiązań, aby warunki produkcji nie pozostały niezmienione, lecz były zmodyfikowane z zastosowaniem najlepszych metod używanych gdzie indziej (w Korei Południowej, Japonii, Niemczech, Austrii) i pozwalających na zapewnienie zwiększonej ochrony środowiska. Tylko pod tym warunkiem, po potwierdzeniu możliwości produkowania bez dalszej emisji szkodliwych substancji w ilościach przekraczających wytrzymałość mieszkańców, można będzie wdrożyć proces realnej naprawy, który przyniesie niewątpliwe korzyści całemu obszarowi. 2. Odpowiedź ze strony NSK Tak więc w omawianym okresie pojawiło się nadzwyczajne wyzwanie dla społeczności Tarentu, a zatem i dla tamtejszego Kościoła diecezjalnego, który w tych niespodziewanych okolicznościach poczuł się zobowiązany do zajęcia stanowiska w związku z otwartym konfliktem między wymogami produkcji a ochroną środowiska. Kościół przedstawił nowatorską i wzorcową refleksję nad tą nową kwestią społeczną. Nie chodzi tylko o diecezję, gdyż cały Kościół z obawą patrzył na Tarent. Potwierdzają to słowa wypowiedziane przez Benedykta XVI podczas modlitwy Anioł Pański w niedzielę 29 lipca 2012 r.: Z troską śledzę doniesienia na temat zakładów Ilva w Tarencie i pragnę dać wyraz mojemu poczuciu bliskości w stosunku do pracowników i członków ich

23 Antonio Panico / Rozeznanie społeczne 113 rodzin, którzy z niepokojem przeżywają te trudne chwile. Zapewniam o mojej modlitwie i wsparciu ze strony Kościoła, a równocześnie wzywam wszystkich do odpowiedzialności oraz zachęcam instytucje centralne i lokalne, aby podjęły wszelkie wysiłki w celu doprowadzenia do sprawiedliwego rozstrzygnięcia tej kwestii, które zapewniałoby ochronę zarówno prawa do zdrowia, jak i prawa do pracy, szczególnie w obecnym czasie kryzysu gospodarczego. Na trudną sytuację w Tarencie Papież zareagował szybko, wykazując się wielką wrażliwością w tej sprawie. Na szczeblu lokalnym nowy arcybiskup Filippo Santoro, który objął urząd kilka miesięcy przedtem, od razu zajął stanowisko dynamiczne, oparte na zasadach proponowanych przez NSK. W burzliwym okresie, który nastąpił bezpośrednio po zajęciu bez zezwolenia na użytkowanie rozległych sektorów kombinatu Ilva na polecenie prokuratury w Tarencie, abp Santoro od razu zaangażował się w chwalebny trud łagodzenia gwałtownych reakcji osób, które obawiały się utraty swoich miejsc pracy: W tym czasie pragnę wyrazić moje wielkie poczucie bliskości w stosunku do pracowników z Tarentu. Kościół nie pozostawi was samych. Zachęcam was jednak do wykazania odpowiedzialności i zdrowego rozsądku. W dobie ciężkiego kryzysu gospodarczego wszyscy powinni jeszcze usilniej starać się o utrzymanie miejsc pracy, a także o zapewnienie sprawiedliwości i pokoju społecznego. Moja osobista modlitwa oraz modlitwa całej tutejszej wspólnoty będzie zwrócona ku wsparciu tych wszystkich, którzy działają w tym kierunku, a także na wsparcie pracowników i ich rodzin 3. W tym trudnym przypadku szczególnym zasady proponowane w NSK są interpretowane w duchu nieustającej zachęty do poszanowania zarówno prawa do zdrowia, jak i prawa do pracy; tymczasem prawa te są przedstawiane przez niemałe kręgi opiniotwórcze jako nieusuwalna sprzeczność. Apel o ekologię ducha ludzkiego, wielokrotnie powtarzany w nauczaniu przez Benigno Luigiego Papę, emerytowanego arcybiskupa Tarentu, nabiera wyjątkowej wagi tam, gdzie przedsiębiorca zaniedbał poszanowanie

24 114 Społeczeństwo 23 (2013) nr 3 środowiska, w którym prowadzi produkcję, polityk nie uchronił w dostatecznym stopniu dobra wspólnoty, której zobowiązał się służyć, a znaczna część społeczeństwa obywatelskiego uznała, że lepiej się zadowolić bezpośrednią korzyścią niż zaproponować jakieś zróżnicowanie tej hutniczej monokultury, która charakteryzuje tamten rejon od lat 60. ubiegłego wieku. W wyżej cytowanej odezwie z 27 lipca 2012 r. abp Santoro przypomniał: Lata zaniedbań doprowadziły do tego, że działania polityczne w ostatnim czasie okazały się daremne. Zniszczenia terenowe i środowiskowe, szkody poniesione przez rolników, hodowców, winogrodników, wysoce negatywne skutki dla zdrowia mieszkańców nie mogły być ignorowane przez sądownictwo, któremu jak wiadomo nie przypada zadanie negocjowania rozwiązań, tylko stosowania prawa 4. W kolejnych tygodniach dochodzenie prokuratorskie przynosiło dalsze rewelacje. W tym czasie abp Santoro nadal usilnie przekonywał, że nie trzeba dokonywać tragicznego wyboru między obydwoma rodzajami praw, i zachęcał wszystkich członków miejscowej społeczności do zespolonego poszukiwania jak największego dobra oraz porzucenia rozpaczy i gniewu: Jest to chwila, w której rozeznanie i działanie okazują się jak nigdy dotąd konieczne dla odkrycia nowych, nieznanych horyzontów. [...] Jest to chwila miłości do naszej ziemi, ale miłości zakorzenionej w prawdzie (caritas in veritate!), ponieważ prawda dobitnie ukazana w zarządzeniach wymiaru sprawiedliwości jest taka, że zdrowie mieszkańców Tarentu nie może być dłużej narażane na niebezpieczeństwo; to jest niepomijalny aspekt sprawy. Pozostaję jednak pełen ufności i nieustannie modlę się do Ducha Świętego o to, żeby kierował wszystkimi, którzy ponoszą jakąś odpowiedzialność, dla zapewnienia ochrony rodzinom naszych pracowników i uniknięcia tak groźnego masowego bezrobocia. [...] Nie jesteśmy sami i Pan nas nie porzuci. Równocześnie należy kontynuować wielki wspólny wysiłek, który widzieliśmy w ostatnim czasie, angażujący sądownictwo, przedsiębiorstwo, polityków, związek zawodowy

25 Antonio Panico / Rozeznanie społeczne 115 i wszystkich ludzi dobrej woli 5. Bliska obecność Pana znajdowała potwierdzenie w tym, że abp Santoro nieustannie interesował się pracownikami we wszystkich momentach, w których przejawiali oni uzasadnioną obawę przed kolejnymi zwolnieniami, a jeszcze bardziej wtedy, gdy w stalowni kolejno zdarzyły się w tamtym okresie trzy wypadki śmiertelne Zwalczanie bezrobocia W miejscu takim jak Tarent, gdzie brakuje pracy, zamknięcie ogromnych zakładów, które bezpośrednio bądź pośrednio zatrudniają blisko 30 tysięcy ludzi, byłoby najprawdziwszą katastrofą. Jeżeli jednak jest prawdą, że praca jest szanowana, ponieważ stanowi źródło bogactwa lub przynajmniej godnych warunków życia i w ogóle jest skutecznym narzędziem przeciwko ubóstwu (KNSK 257), to prawdą jest również to, że człowiek, choć posłuszny nakazowi pracy nałożonemu przez Stwórcę (zob. Rdz 1-2; por. 2Tes 3, 7-15), nie może dać się zniewolić warunkom nielicującym z jego istotnym przywilejem, którym jest bycie stworzonym na obraz i podobieństwo Boga. Sama walka z bezrobociem nawet w regionach od dawna dotkniętych ciężką plagą braku pracy, takich jak południe Włoch nie może w żaden sposób usprawiedliwić braku poszanowania pracowników i ich rodzin, które przypuszczalnie mieszkają nieopodal ośrodka produkcji. Godziwe warunki życia, gwarantowane dzięki wynagrodzeniu otrzymywanemu za wykonywaną pracę, nie mogą zostać unicestwione wskutek niedostatecznej troski o ochronę miejsc, w których to świadczenie pracy się odbywa. Kompendium NSK przypomina, że jakakolwiek forma materializmu i ekonomicznej dyktatury, która starałaby się sprowadzić pracownika do poziomu czystego narzędzia produkcji, zwykłej siły roboczej, wymiaru wyłącznie materialnego, prowadziłaby do nieodwołalnego wypaczenia istoty pracy, pozbawiając ją jej najszlachetniejszego i głęboko ludzkiego celu. Osoba jest miarą godności pracy (KNSK 271). W 1981 r. papież Jan Paweł II

26 116 Społeczeństwo 23 (2013) nr 3 wyjaśniał, że ostatecznie [...] celem pracy, jakiejkolwiek pracy spełnianej przez człowieka choćby była to praca najbardziej «służebna», monotonna, w skali potocznego wartościowania wręcz upośledzająca pozostaje zawsze sam człowiek (LE 6) Odpowiedzialność społeczna przedsiębiorstwa W myśl propozycji NSK każde przedsiębiorstwo jest powołane do tego, by maksymalizować swoje zyski, ale zarazem nie zaniedbywać szacunku dla osób, które swoją pracą pozwalają utrzymywać produkcję. Jednakże rodzi się samorzutnie obawa, że to, co kryje się pod nazwą odpowiedzialność społeczna przedsiębiorstwa, może być przeszkodą w przetrwaniu przedsiębiorstwa w dłuższym czasie. Byłoby to szczególnie groźne w warunkach globalizacji, w których rynek generuje silną presję konkurencyjności, zmuszającą przedsiębiorstwa do redukcji kosztów. Na ogół szkody z tego tytułu ponoszą pracownicy, ich rodziny oraz okoliczny ekosystem w przypadku produkcji przemysłowej 6. Jeżeli w innym miejscu na świecie da się produkować ten sam towar po kosztach zdecydowanie niższych, z pozbawieniem ochrony pracowników i terenów obsługujących działalność produkcyjną, pokusa ucieczki jest praktycznie nieodparta dla przedsiębiorstwa, któremu grozi zamknięcie albo przynajmniej redukcja. Trzeba przywoływać do obowiązków etycznych, nie pomijając tego, że mogą one wręcz przynosić korzyść w rywalizacji. Istnieje obszerna literatura ekonomiczna, według której wprawdzie postępowanie etycznie wartościowe może pociągać za sobą wzrost kosztów produkcji, lecz konsekwentne przestrzeganie zasad etycznych prowadzi z kolei do pozytywnych skutków w dziedzinie zaufania, którym nabywcy towarów darzą wytwórcę 7. Dokonywanie wyborów ekonomicznych w zgodzie z interesem, który wykracza poza samą maksymalizację zysku, i podejmowanie działań zorientowanych na interes ogółu niekoniecznie przeszkadza w osiąganiu korzyści nieodzownych do tego, by inwestowanie w przedsiębiorstwo uchodziło za opłacalne. Wiele przykładów świadczy

27 Antonio Panico / Rozeznanie społeczne 117 choćby o tym, że rynek zaczyna nagradzać działalność harmonizującą ze środowiskiem; dzięki temu przedsiębiorca wreszcie otrzymuje jakieś korzyści z tego, że jego decyzje są pozytywnie postrzegane w społeczeństwie 8. Łatwo zrozumieć, jak dalece dobra opinia może się liczyć w świecie, w którym społeczeństwo zaczyna w poważny sposób interesować się decyzjami moralnymi podejmowanymi w związku z tym, jak, czym i z kim wytwarzany jest produkt dostępny na rynku. W krajach o lepiej rozwiniętej gospodarce istnieje powszechna świadomość tego, że człowieka powinno się traktować jako twórcę, a zarazem odbiorcę działań przedsiębiorstwa. W tym zakresie NSK wywierała wpływ od samych swoich początków. Jan Paweł II w 1991 r. przypomniał, że ludzie [...] stanowią najcenniejszy majątek przedsiębiorstwa, dlatego celem [...] przedsiębiorstwa nie jest po prostu wytwarzanie zysku, ale samo jego istnienie jako wspólnoty ludzi, którzy na różny sposób zdążają do zaspokojenia swych podstawowych potrzeb i stanowią szczególną grupę służącą całemu społeczeństwu. Zysk nie jest jedynym regulatorem życia przedsiębiorstwa; obok niego należy brać pod uwagę czynniki ludzkie i moralne, które z perspektywy dłuższego czasu okazują się przynajmniej równie istotne dla życia przedsiębiorstwa (CA 35) Ochrona świata stworzonego Model rozwoju lansowany na Zachodzie od czasów rewolucji przemysłowej popadł w kryzys. Stało się tak m.in. dlatego, że nie dowartościował należycie czynników ludzkich i moralnych, o których pisał papież Wojtyła, i skoncentrował się na maksymalizacji produkcji i zysku jako jedynych warunkach dobrego funkcjonowania rynku. Do owych czynników należy z pewnością zaliczyć szacunek dla środowiska, które przez dziesięciolecia praktycznie lekceważono. Swoiste oświecenie techniczne 9 doprowadziło do przekonania, że szkody wyrządzone przez człowieka można łatwo naprawić w trybie nieomal natychmiastowym i bezbolesnym dla natury. Dzisiaj zrozumiano, że wiele zasobów musi

28 118 Społeczeństwo 23 (2013) nr 3 się skończyć, ponieważ są nieodnawialne, oraz że zanieczyszczenie powietrza, wód i gleby oznacza nierównowagę trudną do zwalczenia i szczególnie szkodliwą dla zdrowia ludzi. Kiedy przyglądamy się skutkom wynikającym z niedostatecznej ochrony środowiska, widzimy ich rujnującą stronę ekonomiczną: naprawianie środowiska po tym, gdy się je zniszczyło, kosztuje o wiele więcej niż jego ochrona przed zniszczeniami 10. Coraz lepiej rozumiemy, że obecny system ekonomiczny, zakładający ciągłe zwiększanie produkcji w imię podnoszenia zysków, powinien ulec zmianie, ponieważ nie towarzyszy mu podnoszenie jakości życia. Michel Camdessus przypomina, że społeczna gospodarka rynkowa powinna obejmować politykę poszanowania środowiska. Cena, którą płacimy za brak tego poszanowania, jest bardzo wysoka. Przewiduje się, że w 2020 r. będzie musiało emigrować 75 mln osób z powodu postępującego pustynnienia Afryki 11, co bezdyskusyjnie jest ogromnym kosztem dla zglobalizowanego świata Szacunek dla przyszłych pokoleń Trzeba przypomnieć, że dobrobyt osiągany ludzkim staraniem nie może być obliczony na bliską metę: generowanymi korzyściami powinni cieszyć się nie tylko ludzie współcześnie żyjący, lecz także przyszłe pokolenia, którym nie można pozostawić w spadku świata zeszpeconego i ogołoconego z zasobów 12. Jan Paweł II powiedział: Jeżeli dzisiejsza ludzkość zdoła połączyć nowe możliwości nauki z silnym pierwiastkiem etycznym, to z pewnością będzie mogła chronić środowisko jako dom i zasób dla człowieka i wszystkich ludzi; będzie mogła wyeliminować czynniki zanieczyszczenia, zapewnić odpowiednie warunki higieniczne i zdrowotne zarówno dla małych grup, jak i wielkich skupisk ludzkich. Technika, która powoduje zanieczyszczenia, może je również likwidować; produkcja, która akumuluje, może też sprawiedliwie rozdzielać pod warunkiem że górę weźmie etyka szacunku dla życia i godności człowieka, szacunku dla praw pokoleń ludzkich współczesnych i przyszłych 13.

29 Antonio Panico / Rozeznanie społeczne 119 Połączenie badań naukowych z wyznacznikami etycznymi byłoby pogodzeniem dwóch wymogów, które wydają się sprzeczne. Poszukiwania naukowo-techniczne są na ogół ukierunkowane na zwiększanie korzyści ekonomicznej grup, które je finansują, a zatem są podporządkowane kryterium ekspansji ; natomiast etyczność wiąże się z pojęciem granicy, którą należy uszanować w danym przypadku chodzi o odniesienie do parametrów ekologicznych. Kompromis jest możliwy jedynie wtedy, kiedy uważnie patrzy się w przyszłość, faworyzując w rachunku zysków i strat takie decyzje, jakie przyniosą pożytek na dłuższy czas, a nie tylko na krótki. Benedykt XVI napisał: Odpowiedzialność ta ma charakter globalny, ponieważ nie dotyczy jedynie energii, ale całego stworzenia, którego nie powinniśmy zostawić nowym pokoleniom pozbawionego jego bogactw. [...] Powinniśmy [...] uznać zanaderpoważny obowiązek to, by nowym pokoleniom przekazać ziemię w takim stanie, aby również i one mogły godnie ją zamieszkiwać i dalej uprawiać. Oznacza to powinność wspólnego «podejmowania» decyzji, po odpowiedzialnym przemyśleniu drogi, którą należy pójść, stawiając sobie za cel umocnienie przymierza między człowiekiem aśrodowiskiem, mającego odzwierciedlać stwórczą miłość Boga, od którego pochodzimy i ku któremu zdążamy (CV 50). Z jednej strony jest konieczne, aby u przeciętnego człowieka, gdziekolwiek on mieszka, wzrastała świadomość troski o środowisko; z drugiej strony należy wzywać świat polityki do nieustannych wysiłków w celu jego ochrony: Jest [...] konieczne, by kompetentne władze dołożyły wszelkich starań, aby ekonomiczne i społeczne koszty, wynikające z korzystania ze wspólnych zasobów środowiska, zostały uznane w sposób jawny i aby w pełni ponosili je ci, którzy z nich czerpią korzyści, a nie inne ludy czy też przyszłe pokolenia: ochrona środowiska, zasobów oraz klimatu wymaga, aby wszyscy odpowiedzialni na arenie międzynarodowej działali razem i wykazali gotowość działania w dobrej wierze, w poszanowaniu prawa i wymogu zasady solidarności wobec słabszych regionów planety (CV 50).