2. Antyk grecki i rzymski. Nazwa epoki. Ramy czasowe

Transkrypt

1

2 2. Antyk grecki i rzymski Nazwa epoki OkreÊlenia antyk u ywa si zamiennie z nazwà staro ytnoêç. Ramy czasowe Poczàtki literatury greckiej si gajà VIII wieku i trwajà do VI wieku p.n.e. Ten poczàtkowy okres zwany jest archaicznym. V wiek p.n.e. to okres klasyczny kultury greckiej. Okres trzech stuleci po Êmierci Aleksandra Macedoƒskiego (323 p.n.e.), który podbijajàc imperium perskie, przyczyni si do rozprzestrzenienia si kultury greckiej na Wschodzie, to epoka hellenistyczna. Góra Olimp Dyskobol Myrona z Eleutheraj Antyk rzymski dzielimy na cztery okresy: okres archaiczny od III do I wieku p.n.e., okres republiki (cyceroƒski) to I wiek p.n.e., okres augustowski od 30 roku p.n.e. do I wieku n.e. oraz okres cesarski do koƒca Cesarstwa Zachodniorzymskiego w 476 roku. Charakterystyka epoki Kultura Êródziemnomorska stanowi jeden z filarów kultury europejskiej. Nasz sposób postrzegania Êwiata, ywe wspó czeênie archetypy, toposy, system wartoêci zosta y ukszta towane w du ej mierze na staro ytnych wzorcach. Obraz wierzeƒ i wyobra eƒ Greków i Rzymian zasta przez nich zawarty w mitach. Ustnie przekazywane opowieêci s u y y wyra eniu podstawowych pytaƒ egzystencjalnych, bliskich ka demu cz owiekowi, niezale nie od czasów, w których yje: skàd si wzià em, jak mam yç, jaki jest cel ludzkiej w drówki? JednoczeÊnie traktowa y o powstaniu i naturze bogów, Êwiata, zbiorowoêci ludzkich. Stworzy o to podwaliny do powstania wielkiej nauki o antycznym rodowodzie filozofii. Ze wzgl du na tematyk mity mo na podzieliç na: w teogoniczne o pochodzeniu bogów w kosmogoniczne o narodzinach Êwiata w genealogiczne o historii rodu w antropogeniczne o powstaniu cz owieka CYTAT Mit odnosi si zawsze do zdarzeƒ minionych: przed stworzeniem Êwiata lub podczas pierwszych wieków, a w ka dym razie: dawno temu. Ale wewn trzna wartoêç przypisywana mitowi bierze si z tego, e te zdarzenia, majàce rozwijaç si w jakimê momencie czasu, tworzà zarazem trwa à struktur, która równoczeênie odnosi si do przesz oêci, teraêniejszoêci i przysz oêci. Claude Lévi-Strauss, Antropologia strukturalna, prze o y Krzysztof Pomian,

3 Historia literatury CYTAT Mit odnawia si, bo mo e byç wcià na nowo wypowiadany [...]. Do mitu wszelkiego jak wiemy s owo ostatni si nie stosuje. Mitologiczne powieêci idàce przez wieki sà zawsze nieskoƒczone... Micha G owiƒski, Mity przebrane: Dionizos, Narcyz, Prometeusz, Marcho t, labirynt, 1990 w Pow drujmy w dalszà jeszcze przesz oêç, bo w samà genez cz owieka, czyli dla nas genez wszystkiego. Jak to rozumiem? Po grecku. Nad greckim morzem i na samym morzu zrodzi a si przed tysiàcleciami cywilizacja, którà z aciƒska zwiemy humanistycznà, a po grecku nale a- oby jà nazwaç mo e antropocentrycznà? Jej zasad sformu owa w V wieku przed Chr. Protagoras w s ynnym aforyzmie [ ] Cz owiek jest wszystkich rzeczy miarà. W tym humanizmie jest nie tylko duma, lecz tak e (a my- Êl, e bardziej ni duma) gorycz. Oto kondycja, w jakiej istniej nie wiem, dlaczego w takiej w aênie, a nie innej: w tej ludzkiej kondycji, z tymi nogami, r kami, z tà g owà, z tymi oczami, uszami, ustami takimi, a nie innymi. DziwnoÊç kszta tu ludzkiego. DziwnoÊç ludzkiego istnienia. Grecy wiele o tym medytowali. Zygmunt Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, 1997 Mityczni bogowie Zeus i Hera OpowieÊç mityczna nie jest gatunkiem literackim, jednak od wieków stanowi niewyczerpane êród o literackich oraz innych inspiracji twórczych. Nowo ytna kultura europejska àczy si z antykiem, dokonujàc ciàg ej reinterpretacji mitów, nadajàc im nowe sensy i na nowo je odczytujàc. Pierwotnie mity pe ni y funkcje: w poznawcze w Êwiatopoglàdowe w sakralne. Orfeusz po raz ostatni egna Eurydyk w chwili, gdy Hermes zabiera jà do podziemia (rycina) MyÊlenie mityczne nie dotyczy wy àcznie staro ytnej Grecji i Rzymu. Jest ono w aêciwe ka dej spo ecznoêci. Oddzia uje na ludzi w sposób irracjonalny, odwo ujàc si do sfery zbiorowych emocji, wierzeƒ. Powstaje poza historià, poza realnym doêwiadczeniem, a cz sto nawet wbrew historycznym faktom. Wiele ideologii, które zaw adn y ludzkimi umys ami, pos u y o si mitami spo ecznymi silnie tkwiàcymi w zbiorowej ÊwiadomoÊci (np. mit o wykorzystywaniu dzieci cej krwi do wyrabiania macy przez ydów zosta u yty przez ideologów faszystowskich). 14

4 Antyk grecki i rzymski Rafael Santi, Szko a ateƒska (1509) W Grecji narodzi a si nowa dyscyplina, której celem by o poszukiwanie odpowiedzi na fundamentalne pytania nurtujàce ludzi ju od czasów przedpiêmiennych opowieêci mitycznych by- a to filozofia. Cennym spadkiem po antyku jest idea humanizmu, do której szczególnie nawiàza a póêniej epoka renesansu. Wyra ajà jà s owa rzymskiego komediopisarza Terencjusza: Homo sum, humani nihil a me alienum puto Cz owiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce. W niej zawiera si równie idea tolerancji. U staro ytnych filozofów znajdziemy wzorce etyczne sk adajàce si na idea moralny cz owieka wyra- ony poj ciem cnoty ( ac. virtus). Znajdà si tam takie cechy charakteru, które àczà idea t yzny fizycznej i duchowej: dzielnoêç, szlachetnoêç, m stwo, duma, màdroêç, panowanie nad sobà. Wzorcom tym towarzyszà stworzone przez staro ytnych kanony pi kna zwane klasycznymi obecne do dziê w sztuce i literaturze europejskiej. Zasady tworzenia dzie a literackiego sformu owa Arystoteles w dziele zatytu owanym Poetyka. Opisa w niej kategori estetycznà mimesis, wedle której Êwiat przedstawiony w dziele literackim powinien byç odzwierciedleniem Êwiata zewn trznego. Drugà fundamentalnà zasadà tworzenia by a arystotelesowska zasada decorum, idea stosownoêci stylu wobec treêci utworu. Odpowiednikiem w literaturze rzymskiej takiego zbioru norm estetycznych by List do Pizonów Horacego. Innym wyrazem kultu po àczenia pi kna cia a i duszy by y igrzyska olimpijskie, organizowane w Grecji od 776 roku p.n.e. Rozgrywano je co cztery lata, a na czas igrzysk wstrzymywano wszelkie dzia ania wojenne. Grecy stworzyli wzór ustroju demokratycznego i pierwsi wprowadzili go w ycie demokracja ateƒska trwa a z przerwami od poczàtków VI do po owy IV wieku p.n.e. Natomiast Rzymianom zawdzi czamy prawo, które stanowi podstaw nowo ytnego ustawodawstwa. Wergiliusz Horacy 15

5 Historia literatury okres archaiczny klasyczny hellenistyczny Literatura Grecja w epika Homer, eposy: Iliada, Odyseja w liryka Tyrtajos, elegia patriotyczna Rzecz to pi kna... Safona, erotyki: ZazdroÊç, PodnieÊcie w gór dach Anakreont, anakreontyki: S odki bój, Piosenka w tragedia Ajschylos, Prometeusz w okowach, Oresteja w bajka (pogranicze liryki i epiki) Ezop, Lew i mysz, Wilk w owczej skórze w liryka Symonides, epigramaty: Los, Napis, s ynny epigram na czeêç bohaterów poleg ych pod Termopilami w tragedia Sofokles, Antygona, Król Edyp Eurypides, Elektra, Medea, Hipolit, Ifigenia w Taurydzie w komedia Arystofanes, Chmury, aby, Sejm kobiet w liryka Teokryt, sielanki: Pasterze, KoÊlarz i pasterz, eƒcy Rzym archaiczny augustowski cesarski w komedia Plaut, Komedia oêla, Skarb, o nierz samochwa Terencjusz, Dziewczyna z Andros, Eunuch, TeÊciowa w epika Wergiliusz, epos Eneida w liryka Horacy, pieêni: O co poeta prosi Apollina, Wybudowa em pomnik, list poetycki List do Pizonów, satyry: dwie ksi gi Satyr Owidiusz, erotyk Prawo do mi oêci bez granic, wierszowany podr cznik ars amandi (Sztuka kochania), poetycka wersja mitologii greckiej i rzymskiej Przemiany w epika Gajusz Petroniusz, powieêç komediowo-awanturnicza Satyricon Safona Homer Sofokles Cechy literatury staro ytnej Grecji i Rzymu w skupiona na sprawach ziemskich i pozaziemskich w ukazuje cz owieka z ca ym bogactwem jego duchowych prze yç w refleksyjna w ÊciÊle podporzàdkowana regu om poetyki Arystotelesa w obowiàzuje kategoria estetyczna mimesis w respektuje zasad decorum w àczy doskona oêç formy z bogactwem treêci w prezentuje Êwiat wartoêci humanistycznych w charakterystyczny motyw fatum w ró norodna pod wzgl dem rodzajów i gatunków 16

6 Antyk grecki i rzymski archetyp odwieczne, utrwalone w mitach, wzorce ludzkich zachowaƒ; niezmienne wyobra- enia tkwiàce w ÊwiadomoÊci ka dej spo ecznoêci Arkadia kraina historyczna w staro ytnej Grecji, którà do rangi krainy wiecznej szcz ÊliwoÊci podniós twórca sielanki Teokryt; obecnie arkadia to synonim miejsca szcz Êliwego, ziemskiego raju Terminy literackie i poj cia fatum ac. to, co przepowiedziane, zrzàdzone przez bogów ; przeznaczenie, nieuchronny los; Fatum to bóstwo przeznaczenia fortuna powodzenie, szcz Êliwy los; Fortuna to rzymska bogini szcz Êcia i nieszcz Êcia, Êlepego przypadku georgika poemat o charakterze dydaktycznym, s awiàcy wiejskà prac i uroki ycia na wsi; zawiera rady dotyczàce gospodarowania na roli i liczne refleksje dotyczàce sensu istnienia ironia tragiczna nieprzezwyci ona sprzecznoêç naznaczajàca los bohatera tragedii greckiej, którego czyny nieêwiadomie i wbrew jego woli pchajà go do zag ady; kategoria ta nie pojawia a si w warstwie s ownej utworu, lecz w jego fabule Nicolas Poussin, Et in Arcadia Ego (ok. 1650) bukolika, sielanka utwór poetycki (poczàtkowo piosenka pasterska) przedstawiajàcy w wyidealizowany sposób uroki ycia wiejskiego; obejmuje utwory tematycznie zwiàzane z yciem pasterzy, rybaków, myêliwych; najcz Êciej w postaci monologu przeplatanego opisem i partiami dialogowymi; u Wergiliusza jako obraz ycia pasterzy w idealnej Arkadii; gatunek ukszta towany w staro ytnoêci, pe ni rozwoju osiàgnà w sentymentalizmie (XVIII w.) dytyramb w greckiej liryce chóralnej pieêƒ pochwalna na czeêç Dionizosa boga wina, plonów, p odnych si natury; Êpiewana podczas Dionizji, Êwiàt zwiàzanych z kultem Dionizosa i winobraniem, które da y poczàtek tragedii oraz komedii w teatrze greckim elegia w poezji staro ytnej Grecji utwór pisany dystychem elegijnym, o strofach dwuwersowych, zakoƒczonych rymem parzystym; gatunek liryki a obnej, pieêƒ lamentacyjna epigramat krótki utwór poetycki o charakterze aforystycznym, zabawny, dowcipny, zakoƒczony puentà, cz sto zaskakujàcà epos inaczej epopeja jeden z g ównych gatunków epiki, dominujàcy a do powstania powieêci; ukazuje dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów przedstawionych na tle prze omowych dla danej spo ecznoêci wydarzeƒ konflikt tragiczny konflikt dwóch równorz dnych racji; rozdarcie bohatera mi dzy jego dà eniami i sk onnoêciami a si ami zewn trznymi (fatum, wyroki boskie, prawa natury); motyw zwiàzany z tragedià greckà miniatura poetycka forma liryczna przekazujàca bogatà treêç w krótkiej, najcz Êciej czterowersowej formie mit opowieêç pozornie relacjonujàca wypadki historyczne, która ilustruje wierzenia danej spo ecznoêci, zw aszcza archaicznej; zadaniem mitów jest formu owanie wyobra eƒ o Êwiecie danej grupy spo ecznej, t umaczenie tego, co niejasne, sytuowanie cz owieka w przestrzeni kosmicznej; cz sto s u à jako poparcie pewnych tradycyjnych praktyk, nawet gdy sà ca kowicie bezpodstawne (tzw. mity spo eczne); zbiór mitów nazywa si mitologià; ze wzgl du na tematyk mity dzielimy na teogoniczne, kosmogoniczne, genealogiczne i antropogeniczne porównanie homeryckie wyst puje w eposach Homera; drugi cz on tego porównania stanowi rozbudowany obraz poetycki, wprowadzajàcy w tok opowieêci rodzaj dygresyjnego epizodu topos gr. miejsce wspólne ; sta y obraz, motyw literacki wywodzàcy si z mitów, utrwalony w ludzkiej ÊwiadomoÊci, na przyk ad topos mi- oêci, cierpiàcej matki, arkadii; gdy obraz nie przystaje do naszych wyobra eƒ, mówimy o tak zwanym toposie odwróconym 17

7 Historia literatury tragedia gatunek dramatu obejmujàcy utwory, w których oêrodkiem i motorem akcji jest nieprzezwyci alny konflikt mi dzy dà eniami jednostki a si ami wy szymi: losem, prawami historii, normami moralnymi; konflikt ten w konsekwencji prowadzi do nieszcz Êcia Wi kszoêç motywów literackich obecnych w kulturze europejskiej ma swój rodowód mitologiczny w cierpiàca matka: Niobe, Demeter w femme fatale 1 : Pandora, pi kna Helena w w adza: Kreon, król Teb, Zeus w ojcobójstwo: Kronos zabijajàcy Uranosa, który sam ginie z ràk Zeusa, Edyp zabijajàcy Lajosa w kazirodztwo: Edyp i Jokasta, Gaja i Uranos, Zeus i Hera w tu acz: Odyseusz w podst p: koƒ trojaƒski w zemsta: Achilles Popularne motywy staro ytnej kultury Paul-Cesaire Gariot, Puszka Pandory (1811) tragizm kategoria estetyczna zak adajàca uwik anie bohatera w nierozwiàzywalny konflikt, zwiàzana z tragedià tyrteizm poezja patriotyczna zagrzewajàca do walki w obronie niepodleg oêci ojczyzny; uêwi ca Êmierç na polu bitwy; jej nazwa wywodzi si od imienia greckiego poety Tyrtajosa w labirynt: w micie o Minotaurze Labirynt przedstawiony na mozaice rzymskiej posadzki z I wieku p.n.e. (poêrodku walka Tezeusza z Minotaurem) Labirynt przedstawiony na monecie pochodzàcej z Knossos (u góry) w pró noêç: Narcyz w poêwi cenie: Prometeusz w dà enie do wolnoêci, idealizm: Ikar Achilles Rubens, Sàd Parysa (ok. 1639) 1 [fam fatal] 18

8 Antyk grecki i rzymski Sokrates ( p.n.e.) urodzi si w Atenach, w których sp dzi ca e ycie, poêwi cajàc si w wi kszoêci pracy nauczycielskiej. Znany jako autor s ów wiem, e nic nie wiem. Jego poglàdy mo na sformu owaç w trzech g ównych tezach: cnota jest dobrem bezwzgl dnym, cnota wià e si z po ytkiem i szcz Êciem, cnota jest równowa na z wiedzà. Platon Sokrates Filozofia Platon ( p.n.e.) uczeƒ Sokratesa; spisa poglàdy swego mistrza. Uzna, e istniejà dwa rodzaje bytu: byt idealny, wieczny i niezniszczalny, i byt rzeczy, b dàcych jedynie gorszym odbiciem owych idei, czyli Êwiat realny, dost pny ludzkim zmys om. Platon pierwszy nazwa Êwiat bo ym igrzyskiem, a cz owieka aktorem stàd wywodzi si motyw literacki theatrum mundi. Heraklit z Efezu (VI/V w. p.n.e.) wed ug Heraklita podstawowà w aêciwoêcià natury jest zmiennoêç, co symbolizuje p ynàca rzeka: Wszystko p ynie, nic nie trwa, niepodobna wstàpiç dwukrotnie do tej samej rzeki, bo ju inne nap yn y w nià wody. Nurty filozoficzne Epikureizm od za o yciela szko y Epikura ( p.n.e.). Doktryna poszukujàca odpowiedzi na pytanie, jak byç szcz Êliwym. Przedstawiciele tej szko y filozoficznej, twierdzili, e osiàgni cie indywidualnego szcz Êcia jest mo liwe, gdy przyjemnoêci przewa ajà nad cierpieniem. Epikureizm nawo uje, aby korzystaç z ycia (do epikureizmu nawiàzuje horacjaƒskie carpe diem chwytaj dzieƒ ). Skrajnà odmianà epikureizmu by hedonizm, czyli skupienie si wy àcznie na przyjemnoêciach cielesnych. Stoicyzm za o ycielem tej szko y by Zenon z Kition ( p.n.e.), a ide rozwin li Seneka i Marek Aureliusz. Wedle stoików Êwiat rzàdzi si niewzruszonymi prawami natury, na które cz owiek nie ma adnego wp ywu. Je eli cz owiek chce yç dobrze, musi yç zgodnie z naturà. Z tego za o enia wynika etyka stoicka skoro przeciwstawianie si naturalnemu biegowi losu ma zawsze negatywne skutki, nale y poddaç si przeznaczeniu. Niepodobna zapanowaç nad Êwiatem, dlatego trzeba zapanowaç nad sobà uwolniç si od pop dów i zachowaç stoicki spokój. Cnota jest dobrem jedynym, do szcz Êcia i doskona oêci nic poza cnotà nie potrzeba. Stoicy nauczali, aby kierowaç si w yciu rozsàdnym prawdopodobieƒstwem. Zapoczàtkowali tym samym filozofi zdrowego rozsàdku. CYTAT NieÊmiertelnoÊç duszy: choç cia o ulegnie rozk adowi i zniszczeniu, dusza jako niezale na odeƒ, mo e trwaç dalej. Platon by przekonany, e nie tylko trwa d u ej od cia a, ale trwa wiecznie. W adys aw Tatarkiewicz, Historia filozofii, 1963 w Obrazem rzeczywistoêci jest [u Heraklita] równie Êmierç: obawiamy si jednej Êmierci, a ju wielu Êmierciom ulegli- Êmy; dla duszy jest Êmiercià staç si wodà, dla wody jest Êmiercià staç si ziemià. W adys aw Tatarkiewicz, op. cit. w PrzyjemnoÊci pozytywne [wed ug epikurejczyków] sà dwojakiego rodzaju: fizyczne bàdê duchowe. Stosunek ich jest taki, e cielesne sà bardziej zasadnicze, gdy duchowe nie mog yby istnieç bez nich, sà bowiem (np. przyjemnoêç jedzenia) zwiàzane z podtrzymywaniem ycia, a ycie jest pierwszym szcz Êcia warunkiem. W adys aw Tatarkiewicz, op. cit. w Pirron stawia tezy: Nie wiemy, jakie sà w asnoêci rzeczy, wobec tego musimy si powstrzymywaç od sàdów o nich. To powstrzymywanie da spokój i szcz Êcie. [...] Odr bnym zadaniem, jakie sta o przed sceptykami, by a tedy krytyka ludzkiej wiedzy, wykazanie, e w adnym dziale i w adnej postaci nie jest ona mo liwa. W adys aw Tatarkiewicz, op. cit. 19

9 Historia literatury CYTAT Ceniàc jedynie ycie wedle natury, [cynicy] pot piali wszelkie urzàdzenia spo eczne i paƒstwowe, uwa ajàc je za konwencjonalne. Za Sokratesem twierdzili, e cnota jest jedna, taka sama dla wszystkich. [...] Wyst powali przeciw wszelkim nierówno- Êciom, byli za równouprawnieniem kobiet i niewolników. W adys aw Tatarkiewicz, op. cit. w Na pytanie, z czego powstaje Êwiat i co jest zasadniczym jego czynnikiem, [pitagorejczycy] nie odpowiadali ju ani woda, ani powietrze, jak to czynili Joƒczycy, lecz odpowiadali: liczba. Jej to bowiem Êwiat zawdzi cza swój kszta t i ad, ona jest ycia zasadà i kierownikiem. W adys aw Tatarkiewicz, op. cit. Sceptycyzm twórcà tego nurtu by Pyrron (ok. 376 ok. 286 p.n.e.). Sceptycy zajmowali stanowisko, e poznanie prawdy jest niemo liwe. Uwa ali, i nie dysponujemy adnà pewnà wiedzà o naturze, poniewa wszystkie sàdy naukowe sà równosilne. Ka demu twierdzeniu mo na przeciwstawiç odmienne równie prawdziwe. Sceptycy nie kwestionowali tylko sàdów o zjawiskach. Cynicy za o ycielem szko y by Antystenes z Aten (ok. 444 ok. 365 p.n.e.). Twierdzili, e istniejà jedynie konkretne rzeczy, a je eli mówimy o czymê wi cej to o s owach, nie o rzeczywistoêci. Istnieje zatem tylko konkretny cz owiek, a nie cz owieczeƒstwo, istniejà sto y i krzes a, a nie ma sprz tów w ogóle. Wed ug cyników cnotà mia a byç prawdziwa oboj tnoêç, wyra ajàca si w ca kowitej abnegacji osobistych potrzeb. Oboj tnoêç ta polega a te na oderwaniu si od tradycji, przyzwyczajeƒ, konwenansów. By o to ycie wedle natury. Pitagorejczycy szko pitagorejskà za o y grecki matematyk i filozof Pitagoras ( p.n.e.). By o to bractwo religijne, które oprócz mistycyzmu zajmowa o si te badaniami naukowymi. Pitagorejczycy przyczynili si bardzo do rozwoju matematyki, a z geometrii uczynili nauk. W arytmetyce studiowali zw aszcza klasyfikacj liczb: wszystko da si okreêliç przez liczb. Sztuka Grecja Sztuk greckà poprzedza a kultura egejska tak zwana epoka bràzu, która rozwija a si w basenie Morza Egejskiego od oko o 2600 do 1100 roku p.n.e. Najstarsze znaleziska archeologiczne pochodzà z Krety, Cyklad, Azji Mniejszej, Troi i Cypru. Sztuka mykeƒska stanowiàca jej ostatnià faz to przede wszystkim obronne twierdze Achajów (tzw. cytadele) oraz grobowce królów i wodzów na przyk ad Lwia Brama w Mykenach, skarbiec Atreusza zwany grobem Agamemnona, twierdze w Pylos i Tirynsie. Cechowa je monumentalizm, prostokàtna bry a, grube mury, wàskie bramy. Âciany zdobiono freskami o tematyce militarnej. Sztuka mykeƒska stworzy a Fresk mykeƒski z Tirynsu przedstawiajàcy scen polowania (ok p.n.e.) Lwia Brama w Mykenach (koniec XIV w. p.n.e.) 20

10 Antyk grecki i rzymski Waza mykeƒska (1200 p.n.e.) tak e wysokiej klasy z otnictwo (ozdobna broƒ, naczynia, bi uteria, puchary, maski poêmiertne s ynne maski mykeƒskie), ceramik oraz gliptyk (wyrób piecz ci i gemm). Sztuka ta stanowi podwaliny sztuki staro ytnej Grecji. WejÊcie do skarbca Atreusza w Mykenach (popularnie zwanego grobem Agamemnona, ok r. p.n.e.) Âwiàtynia Artemidy w Efezie (budowla z po. VI w. p.n.e.) Malarstwo wazowe czerwonofigurowe (VI w. p.n.e.) Ruiny Êwiàtyni Artemidy w Efezie (570 p.n.e.) Porzàdki w architekturze dorycki, joƒski i koryncki Fazy sztuki greckiej: w okres archaiczny (IX po- owa VI w. p.n.e.) ceramika, figurki z terakoty, koêci s oniowej i bràzu, niewielkie Êwiàtynie w stylu megaronu 2 ; styl orientalizujàcy, bogaty w motywy roêlinne (np. ceramika koryncka); panujà dwa kierunki w architekturze i sztuce: dorycki surowy i prosty (Sparta, Argos, Mykeny) oraz joƒski bardziej dekoracyjny i mi kki w modelunku (Ateny, Chios, Milet), ró nice ilustrujà dwa typy greckich kolumn: dorycka i joƒska w okres klasyczny (V IV w. p.n.e.) w rzeêbie przewa ajà formy dynamiczne (np. Dyskobol Myrona), malarstwo Êcienne i wazowe (czerwonofigurowe), w architekturze pojawia si g owica koryncka; nast puje synteza stylu doryckiego i joƒskiego; powstajà nowe typy budowli Êwieckich (teatr, gimnazjon zespó budowli przeznaczonych do çwiczeƒ gimnastycznych i zawodów sportowych, oraz odeon okràg a budowla przeznaczona na wyst py artystyczne muzyczne i Êpiewacze) i sakralnych; tworzà w tym czasie wielcy 2 megaron typ jednoizbowego domu w staro ytnej Grecji; po licznych przekszta ceniach sta si reprezentacyjnà cz Êcià pa acu mykeƒskiego w adcy, z niego wywodzi si te typ Êwiàtyni greckiej; obecnie reprezentacyjny pokój dla m czyzn 21

11 Historia literatury twórcy sztuki staro ytnej: Fidiasz, Alkamenes, Lizyp, Apollodoros; pojawia si w rzeêbie akt kobiecy; powstaje nowy kanon proporcji oraz iluzjonizm (dà enie rzeêbiarzy do stwarzania z udzenia rzeczywistoêci poprzez akcentowanie budowy anatomicznej, materialnoêci postaci i przedmiotu) Ruiny aêni Faustyny w Milecie Budynek teatru staro ytnego w okres hellenistyczny ( w. p.n.e. kultura grecka miesza si z kulturà wschodnich prowincji podbitego przez Aleksandra Macedoƒskiego imperium perskiego; sztuk charakteryzuje orientalizm i bogactwo form; rozwija si urbanistyka, powstajà nowe miasta otaczane murami, a w nich monumentalne budowle Êwieckie (biblioteki, teatry, gimnazjony, luksusowe domy z perystylem 3, mozaikami i malowid ami); dominuje ozdobny styl koryncki oraz tak zwany akademicki klasycyzm (neoattycyzm); rozwija si rzemios o artystyczne i sztuka u ytkowa; najwybitniejsze dzie a to: Grupa Laokoona, Nike z Samotraki, Wenus z Milo, Gall zabijajàcy on ; wiele elementów sztuki hellenistycznej przeniknie do kultury Cesarstwa Bizantyƒskiego oraz b dzie stanowiç wzór klasycyzmu w epokach nowo ytnych Korynckie malarstwo czarnofigurowe Nike z Samotraki Wenus z Milo Grupa Laokoona 3 perystyl wewn trzny dziedziniec otoczony krytym portykiem (przedsionkiem), niekiedy z ma ym ogródkiem 22

12 Antyk grecki i rzymski Poczàtkowo by a to sztuka samego miasta Rzymu, a z czasem ca ej Italii. Pe ni osiàgn a za czasów cesarstwa. Rozwin a si wówczas architektura sakralna i Êwiecka: domy mieszkalne z perystylem i atrium, pa ace, wille patrycjuszy, budowle u ytecznoêci publicznej (teatry, cyrki, amfiteatry, biblioteki, akwedukty), rzemios o artystyczne g ównie ceramika, gliptyka, z otnictwo (naczynia sto owe). Od czasów Tyberiusza materia em budowlanym sta a si równie ceg a. Charakterystyczne formy architektury rzymskiej to: fora, uki triumfalne, kolumny honoryfikacyjne (kolumna Trajana, kolumna Marka Aureliusza). W dekoracji budynków wa nà rol odgrywa y mozaiki pod ogowe, poczàtkowo geometryczne, czarno- -bia e, póêniej wielobarwne o tematyce mitologicznej, figuralne. W rzeêbie najwi kszym dokonaniem Rzymian by y posàgi konne i rzeêba portretowa. Rzym Âwiàtynia Westy w Rzymie Panteon Posàg Oktawiana Augusta Kolumna Trajana i detal reliefu Koloseum Akwedukt Pont du Gard ko o Nimes 23

13 Historia literatury Johann Wolfgang Goethe, Prometeusz George Gordon Byron, Prometeusz Percy Shelley, Prometeusz rozp tany Adam Mickiewicz, Oda do m odoêci Kornel Ujejski, Maraton Henryk Sienkiewicz, Quo vadis Stanis aw Wyspiaƒski, Akropolis Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Psyche skrzydlata, Atlas, Nike, Amory Jaros aw Iwaszkiewicz, èród o Aretuzy, Ikar Leopold Staff, Dziewi ç muz Albert Camus, Mit Syzyfa Tadeusz Ró ewicz, Prawa i obowiàzki Teodor Parnicki, Aecjusz, ostatni Rzymianin Zbigniew Herbert, Apollo i Marsjasz Zbigniew Herbert, Labirynt nad morzem, Historia Minotaura, [w:] Pan Cogito, Stary Prometeusz, [w:] ibidem Peter Bruegel, Upadek Ikara (1558) Stanis aw Grochowiak, Ikar Anna Âwirszczyƒska, Gaje muz, Prometeusz w mi dzynarodowy projekt wydawniczy, w ramach którego wybrani pisarze z pi ciu kontynentów na nowo interpretujà wybrane mity: Margaret Atwood, Penelopiada, Olga Tokarczuk, Anna In w grobowcach Êwiata, Jeanette Winterson, Brzemi. Mit o Heraklesie i Atlasie w w malarstwie: Pieter Bruegel, Upadek Ikara Marc Chagall, Upadek Ikara w wspó czesne t umaczenia mitologii: Jan Parandowski, Zygmunt Kubiak, Robert Graves, Henri de Vibraye Tycjan, Syzyf ( ) Marc Chagall, Upadek Ikara (1975) 24

14 Antyk grecki i rzymski Cyprian Norwid, Promethidion (fragment) O! Grecjo Ciebie e kochano, widz Dzisiaj jeszcze w ka dej marmuru kruszynie W naêladownictwie, którego si wstydz Za wiek mój w kolumn karbowanych trzcinie Op akiwanej od wierzchu akantem W amanych wierszach na kania zapa u I Sokratejskiej sowie z ócz brylantu O kulturze antyku I w ca ej Filos twojej a do sza u. O! Rzymie Ciebie e kiedyê kochano, W kodeksie jeszcze widz barbarzyƒskim Którego krzy em dotàd nie z amano W akademickim j zyku latyƒskim W pofa szowanych Cezarach i w s owie Roma; to odwróç Amor ci odpowie. Bibliografia Mircea Eliade, Mit wiecznego powrotu; Mity, sny, misteria, 2001; Sacrum, mit, historia, 1993 W adys aw Kopaliƒski, S ownik mitów i tradycji kultury, 1996 Carl Gustaw Jung, Archetypy i symbole, 1993 Jan Kott, Zjadanie bogów. Szkice o tragedii greckiej, 1999 Lektury Grecja Koƒ trojaƒski Homer: eposy Iliada i Odyseja Iliada epopeja powsta a na prze omie IX i VIII wieku p.n.e., spisana pod koniec wieku VI p.n.e. w Atenach. Homer ukazuje w niej jeden z epizodów ostatniego roku dziesi cioletniej wojny o Troj (Ilion), miasta obl onego przez greckich Achajów. W utworze dominujà zatem sceny batalistyczne i heroiczne dzieje wojowników. Wydarzenia rozgrywajà si na dwóch p aszczyznach: ludzkiej i boskiej, a realizm przeplata si z fantastykà. Nad bohaterami cià y fatum na przyk ad wynik s ynnego pojedynku Achillesa z Hektorem zosta z góry przesàdzony przez bogów. Na epopej sk adajà si 24 pieêni zwane rapsodami, napisane heksametrem, patetycznym wierszem, którym s awiono czyny postaci o wyjàtkowej odwadze. W eposie wyst pujà porównania homeryckie, charakteryzujàce si rozbudowanym drugim cz onem. Odyseja powsta a oko o 800 roku p.n.e., póêniej ni Iliada. Opisuje dzieje Odyseusza, króla Itaki, uczestnika wojny trojaƒskiej. Odys jest autorem podst pu konia trojaƒskiego, który doprowadzi do upadku Troj. Narazi si te Posejdonowi, oêlepiajàc jego syna olbrzyma Polifema, dlatego musia tu- aç si przez dziesi ç lat po morzach i oceanach, nie mogàc dotrzeç do Itaki i swej ony Penelopy. Odyseusz uosabia archetyp tu acza. Jan Kochanowski, Odprawa pos ów greckich Leopold Staff, Odys w do wykorzystania w prezentacjach dotyczàcych: w adzy, tu acza, w drowca, ojca, wojownika, femme fatale, przyjaêni Malarstwo wazowe, ilustracja do Iliady Homera, pojedynek Achillesa z Hektorem Malarstwo wazowe, ilustracja do Odysei Homera, Odyseusz z syrenami 25

15 Historia literatury Sofokles: tragedie Antygona i Król Edyp Tragedia by a w staro ytnoêci najbardziej cenionym gatunkiem literackim. Wywodzi si z obrz dów religijnych. Podstawowà cechà tragedii jest tragizm kategoria estetyczna zak adajàca uwik anie bohatera w nierozwiàzywalny konflikt. W Antygonie tragizm wynika z konfliktu dwóch równorz dnych racji. Mimo e bohaterowie sami decydujà o swym losie, to jednak ka dy wybór, którego dokonajà, oka e si z y. W Królu Edypie tragizm przybiera postaç fatum cià àcego nad tytu owym bohaterem jego los ju wcze- Êniej zosta zaplanowany. W kontekêcie Edypa mówimy o tak zwanej ironii tragicznej polegajàcej na tym, e wszystkie czyny bohatera, wbrew jego woli i ÊwiadomoÊci, pchajà go do kl ski. Podstawowym poj ciem tragedii greckiej jest katharsis, rodzaj duchowego oczyszczenia, jakiego doêwiadcza widz po obejrzeniu spektaklu. w do wykorzystania w prezentacjach dotyczàcych: w adzy, dramatycznych wyborów moralnych, fatum, tragicznoêci ludzkiego losu Jan Lechoƒ, Oedipus Rex Kazimiera I akowiczówna, Antygono, patronko sióstr Janusz G owacki, Antygona w Nowym Jorku w w muzyce: opera Oedipus Rex Igora Strawiƒskiego do tekstu Jeana Cocteau Jean-Auguste-Dominique Ingres, Edyp i Sfinks (ok. 1826) Tyrtajos: elegie patriotyczne Od jego imienia pochodzi poezja tyrtejska patriotyczne utwory kszta tujàce etos spartaƒskiego wojownika, ginàcego ofiarnie za ojczyzn : Rzecz to pi kna, zaprawd, gdy kroczàc w pierwszym szeregu, ginie cz owiek odwa ny, walczàc w obronie ojczyzny [...]. Ich nadrz dnym celem jest zagrzewaç do boju, nawo ujàc do odwagi, poêwi cenia i nieugi toêci na polu bitwy. W polskiej literaturze ten typ poezji b dzie szczególnie ywotny w okresach zniewolenia narodowego zw aszcza w romantyzmie. PrzenoÊnie Tyrteusz oznacza Êpiewaka, poet, pobudzajàcego swymi pieêniami zapa wojenny o nierzy. Jan Kochanowski, Pieʃ o spustoszeniu Podola Adam Mickiewicz, Reduta Ordona Juliusz S owacki, Sowiƒski w okopach Woli Cyprian Norwid, Tyrtej. Za kulisami W adys aw Broniewski, Bagnet na broƒ w do wykorzystania w prezentacjach dotyczàcych: ojczyzny, walki niepodleg oêciowej, patriotyzmu, obowiàzku obywatelskiego Safona: pieêni weselne, mi osne, hymny, miniatury poetyckie Grecka poetka pisa a utwory o tematyce mi osnej, wys awiajàce pi kno i urod ycia. By a twórczynià miniatury poetyckiej, mistrzynià tej formy. Wprowadzi a w asnà miar wierszowà zwanà strofà safickà obejmuje ona trzy wersy 11-zg oskowe i jeden wers 5-zg oskowy. Na jej twórczoêci wzorowa a si polska poetka dwudziestolecia mi dzywojennego Maria Pawlikowska-Jasnorzewska. Boles aw LeÊmian, tomy àka, Napój cienisty Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Ró e dla Safony, zbiory wierszy Poca unki; Krystalizacje w do wykorzystania w prezentacjach dotyczàcych: mi oêci, samotnoêci, zazdroêci, nami tnoêci 26

16 Antyk grecki i rzymski Anakreont: anakreontyki Tworzy krótkie utwory biesiadne, opisujàc sytuacje zwiàzane z yciem na dworze w adców. Z czasem gatunek ten otrzyma nazw od jego imienia. Poeta g osi w nich pochwa mi oêci, wina, gier towarzyskich, radoêç ycia. Obecny jest tu topos mi oêci traktowanej jako zabawa, flirt: bym z Erosem stoczy s odki bój na pi Êci. Jan Kochanowski, fraszki biesiadne, dworskie, mi osne: O mi- oêci, Z Anakreonta, O doktorze Hiszpanie, Do mi oêci, Do Anakreonta, Z greckiego, Do Hanny, Do Wenery, Nagrobek Rózynie w do wykorzystania w prezentacjach dotyczàcych: motywu biesiady, uczty, mi oêci, Erosa, radoêci ycia Symonides: pieêni chóralne i liryka a obna Podobno by pierwszym poetà, który uk ada pieêni na zamówienie i za wynagrodzeniem. Potrafi tak wzruszyç s uchaczy, e przys owiowym okreêleniem sta y si zy Symonidesa. Tworzy pieêni chóralne o patetycznym tonie, majàce wzbudziç wspó czucie u odbiorców, oraz epigramaty, krótkie utwory nagrobkowe, z których najs ynniejszy jest epigramat dla uczczenia poleg ych pod Termopilami: Przechodniu! powiedz Sparcie: tu le ym, jej syny, Prawom jej do ostatniej pos uszni godziny. Amor i Psyche Jan Kochanowski, Na sokalskie mogi y, Treny Franciszek Karpiƒski, ale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta Krzysztof Kamil Baczyƒski, Elegie zimowe w do wykorzystania w prezentacjach dotyczàcych: motywu a oby, smutku, cierpienia, Tanatosa Tanatos Jacques Louis David, Leonidas pod Termopilami (1814) 27

17 Historia literatury Wergiliusz: epos Eneida Utwór wzorowany na eposach Homera. Ukazuje w drówk Eneasza, który po kl sce Troi usi- uje za o yç wygnaƒcom trojaƒskim nowà ojczyzn Lacjum. Z niego narodzi si nast pnie Rzym. Wiele ksiàg przypomina fabu Iliady, a sam Eneasz g ównego bohatera Iliady Achillesa, choç motyw powrotu do ojczyzny àczy go tak e z postacià Odyseusza. Rzym Dante, Boska komedia w do wykorzystania w prezentacjach dotyczàcych: motywu w drówki w poszukiwaniu ojczyzny Owidiusz: erotyki Sztuka kochania, poetycka wersja mitów Metamorfozy, utwory pisane na wygnaniu wyra ajàce nostalgi ale, Listy z Pontu Najwi ksze uznanie przyniós Owidiuszowi pisany heksametrem poemat epicki Metamorfozy. Sk ada si on z 15 ksiàg (12 tysi cy wersów) i zawiera 246 mitów greckich i rzymskich o przemianach. Dzie o jest aciƒskà wersjà kosmogonii. U o one w chronologicznà opowieêç o dziejach ludzkoêci ksi gi opowiadajà o powstaniu Êwiata, zwierzàt, roêlin i cia niebieskich. Zaczynajà od chaosu poprzedzajàcego stworzenie Êwiata, poprzez potop, cztery wieki ludzkoêci, po ar Ziemi, mity o Herkulesie, a koƒczà si apoteozà Juliusza Cezara. Dzie o Owidiusza mo na czytaç jak wielowàtkowà powieêç. Samuel Twardowski, Dafnis w drzewo bobkowe przemieni a si Franz Kafka, Przemiana Bruno Schulz, Sklepy cynamonowe Michai Bu hakow, Psie serce Jacek Bocheƒski, Nazo poeta Horacy: satyry, pieêni (ody), traktat o sztuce poetyckiej List do Pizonów W utworach Horacego wiele miejsca zajmuje refleksja nad istotà poezji i pozycjà artysty. Wiele motywów horacjaƒskich przetrwa o w literaturze do dziê, z których najbardziej istotny jest motyw exegi monumentum, w którym poeta wyra a przekonanie o wielkoêci swego dzie- a, oraz w tym samym duchu non omnis moriar, czyli nie wszystek umr. Istotà tego motywu jest wiara twórcy, e dzi ki swej poezji zyska nieêmiertelnoêç w sercach potomnych. Poezja Horacego przesycona jest filozofià epikurejskà i stoickà, które wyra ajà si w postawie yciowej i artystycznej proponowanej przez poet. List do Pizonów wyk adnia norm twórczoêci poetyckiej jest aciƒskim odpowiednikiem Poetyki Arystotelesa. Autor propaguje w niej kategori estetycznà mimesis, czystoêç gatunkowà oraz zasad decorum. Motywy horacjaƒskie w exegi monumentum w arkadia w mi oêç do stron rodzinnych w poszukiwanie wewn trznej harmonii stoicyzm w wino, biesiada epikureizm Mozaika rzymska przedstawiajàca Orfeusza z lirà Jan Kochanowski, pieêƒ Niezwyk ym i nie leda piórem opatrzony (Pieʃ XXIV, ks. wtóre), fraszka Ku muzom Adam Mickiewicz, Exegi monumentum Juliusz S owacki, Testament mój Julian Tuwim, Do losu 28

18 POZNAJ CAŁĄ NASZĄ OFERTĘ PUBLIKACJI PRZYGOTOWUJĄCYCH DO EGZAMINU MATURALNEGO Vademecum z 8 przedmiotów: języka polskiego, matematyki, biologii, historii, geografii, fizyki i astronomii, wiedzy o społeczeństwie i chemii. Testy maturalne z 8 przedmiotów: języka polskiego, matematyki, biologii, historii, geografii, fizyki i astronomii, wiedzy o społeczeństwie i chemii. Kalendarze przygotowań do egzaminu maturalnego: do bezpłatnego pobrania na stronie www. TERAZ PRZYGOTOWANIE DO EGZAMINU BĘDZIE NAPRAWDĘ PROSTE I SKUTECZNE!