Ma³e gospodarstwa rolne szans¹ rozwoju rynku lokalnego

Transkrypt

1 SENAT RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Ma³e gospodarstwa rolne szans¹ rozwoju rynku lokalnego Kancelaria Senatu

2 Małe gospodarstwa rolne szansą rozwoju rynku lokalnego

3 Materiały z konferencji zorganizowanej przez Komisję Rolnictwa i Rozwoju Wsi 23 kwietnia 2013 roku

4 SENAT RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Małe gospodarstwa rolne szansą rozwoju rynku lokalnego Kancelaria Senatu Warszawa 2013

5 Opracowanie: MAŁGORZATA LIPIŃSKA Redakcja techniczna: KRZYSZTOF KORNELUK ISBN CIP - Biblioteka Narodowa Małe gospodarstwa rolne szansą rozwoju rynku lokalnego / {Małgorzata Lipińska]. - Warszawa : Kancelaria Senatu Biuro Informatyki Dział Edycji i Poligrafii Nakład 120 egz. Warszawa 2013 r.

6 Spis treści Senator Jerzy Chróścikowski Otwarcie konferencji CZĘŚĆ I Tadeusz Nalewajk Uproszczenie systemu sprzedaży bezpośredniej produktów lokalnych wytworzonych w małych gospodarstwach rolnych Senator Jerzy Chróścikowski Marek Posobkiewicz Stan prawny i możliwości uproszczenia przepisów dotyczących wprowadzenia do obrotu małych ilości produktów pochodzenia roślinnego Senator Jerzy Chróścikowski Janusz Związek Wymagania weterynaryjne przy produkcji produktów pochodzenia zwierzęcego w gospodarstwie rolnym przeznaczonych do sprzedaży bezpośredniej Dr inż. Ryszard Zarudzki Rozwój rynku produktów lokalnych szansą poprawy sytuacji ekonomicznej regionu 50 Senator Jerzy Chróścikowski Dr inż. Henryk Skórnicki Rozwój przetwórstwa w gospodarstwach. Doświadczenia Centrum Doradztwa Rolniczego w Radomiu Zofia Winawer Produkty regionalne i tradycyjne w krótkich łańcuchach żywności CZĘŚĆ II dyskusja panelowa Sprzedaż bezpośrednia niewielkich ilości przetworów wytwarzanych we własnym gospodarstwie Senator Jerzy Chróścikowski Grażyna Wiatr Senator Jerzy Chróścikowski Tomasz Obszański Rusłan Kozynko Senator Jerzy Chróścikowski Wojciech Pysiak Senator Jerzy Chróścikowski Jan Czaja

7 Senator Jerzy Chróścikowski Rusłan Kozynko Senator Jerzy Chróścikowski Jan Czaja Senator Jerzy Chróścikowski Andrzej Hałasiewicz Senator Ireneusz Niewiarowski Jan Rosiek Danuta Pilarska Ryszard Czaicki Leszek Kumorek Stefan Szańkowski Andrzej Śniegula Elżbieta Miziołek Jan Zalewski Senator Jerzy Chróścikowski Gabriel Janowski Marek Posobkiewicz Tadeusz Nalewajk Podsumowanie konferencji Senator Ireneusz Niewiarowski Senator Jerzy Chróścikowski MATERIAŁY NADESŁANE Uproszczenie systemu sprzedaży bezpośredniej produktów lokalnych wytwarzanych w małych gospodarstwach rolnych

8 Senator Jerzy Chróścikowski Otwarcie konferencji Dzień dobry państwu. Otwieram konferencję Małe gospodarstwa rolne szansą rozwoju rynku lokalnego, zorganizowaną przez senacką Komisję Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Serdecznie państwa witam na konferencji. Celem naszego dzisiejszego spotkania jest dyskusja na temat możliwości rozwoju rynku lokalnego, rynków sprzedaży bezpośredniej jako alternatywy dla globalnej gospodarki i importowanej żywności, której coraz więcej mamy na rynku, a mamy przecież szansę rozwijać naszą produkcję, szczególnie kiedy mamy tyle gospodarstw rodzinnych. Zaletą sprzedaży bezpośredniej jest przede wszystkim bezpośredni kontakt rolnika z producentem, z klientem, co skutkuje nie tylko przejęciem przez producenta marży handlowej, ale daje możliwości poznania potrzeb, gustów, oczekiwań klienta, a także szybką reakcję na zmianę upodobań. Wiadomo, że ten kontakt bezpośredni daje nam naprawdę coś więcej, coś takiego, co nazywa się naszym zaufaniem do produktu, do konsumenta i wzajemną życzliwością. Często przenosi się to na dobrą współpracę. Reasumując, dzięki sprzedaży bezpośredniej rolnik uzyskuje wyższą cenę za swój towar, zaś konsument świeży produkt wiadomego pochodzenia za niższą cenę. Czasami jest wyższa niż u innych, ale tak naprawdę niższa, gdyby produkt poszedł jeszcze wielokrotnie w handlu z narzuconymi marżami. Sprzedaż bezpośrednia to korzystny, elastyczny sposób zarobkowania i pozyskiwania dodatkowych dochodów. W Polsce około 85% sprzedawców traktuje ją jako zajęcie dodatkowe, co wiąże się z faktem, że niemal 90% osób pracujących w sprzedaży bezpośredniej to kobiety. A zatem to też miejsca pracy, to też działania, które są potrzebne. A sprzedaż bezpośrednia podlega przepisom obowiązkiem wszystkich producentów przetwarzających i wprowadzających Senator Jerzy Chróścikowski przewodniczący Komisji Rolnictwa i Rozwoju Wsi. 7

9 do obrotu żywność jest zapewnienie właściwych wymogów higieny oraz zagwarantowanie, że produkowana żywność jest wysokiej jakości oraz bezpieczna dla zdrowia i życia konsumentów. Na dzisiejszej konferencji zastanawiamy się też, czy są możliwe uproszczenia przepisów dotyczących wprowadzenia do obrotu małych ilości produktów pochodzenia roślinnego i zwierzęcego. To jest problem, z którym się co rusz stykamy. Chcę przypomnieć, że już kiedyś organizowaliśmy w Senacie konferencję, jeszcze w poprzedniej kadencji, na której wskazywaliśmy, jakie są problemy, jak trzeba je rozwiązywać i muszę przyznać, że po tamtej konferencji znowu zostało wiele do zrobienia, nie udało nam się zrealizować zamierzeń. Ani parlament, ani rząd nie wywiązały się w tej sprawie, żeby rolnicy, którzy chcą sprzedawać produkty bezpośrednio, mieli ten dostęp, to ułatwienie, to co państwo dzisiaj zaprezentują, co pokażą nam w swoich wystąpieniach i dyskusji, z której na co bardzo liczę będzie wiele wniosków, jak i również dyskusji panelowej, do której zaprosiłem wiele osób. Witam na naszej konferencji, zasiadającego tu w imieniu ministra rolnictwa, pana ministra Tadeusza Nalewajka, podsekretarza stanu w Ministerstwie Rolnictwa, witam również pana Marka Posobkiewicza Głównego Inspektora Sanitarnego, witam pana Janusza Związka Głównego Lekarza Weterynarii. Witam również panią Zofię Winawer eksperta Europejskiego Funduszu Rozwoju Wsi Polskiej, witam pana doktora Ryszarda Zarudzkiego eksperta do spraw rolnictwa i obszarów wiejskich, witam pana doktora Henryka Skórnickiego dyrektora Centrum Doradztwa Rolniczego w Radomiu. Witam także panelistów, rolników, którzy nie odmówili mi i przyjęli zaproszenie, zechcą zabrać głos w dyskusji, panią Grażynę Wiatr producenta soków, witam pana Tomasza Obszańskiego producenta oleju tłoczonego na zimno, witam pana Rusłana Kozynkę producenta serów owczych, witam również pana Jana Czaję producenta warzyw oraz pana Wojciecha Pysiaka producenta wędliniarskiego. Cieszę się, że państwo przyjęli zaproszenie i zechcą wziąć udział w dyskusji. Jest z nami również wiele instytucji, które przyjęły zaproszenie, począwszy od władz państwowych, samorządowych. W imieniu pana prezydenta jest tu pan Andrzej Hałasiewicz z Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Witam rolników, którzy zechcieli przyjąć zaproszenie, witam organizacje, związki zawodowe, izby rolnicze, wszystkich, którzy uczestniczą w konferencji. Witam przedstawicieli mediów, których widzę na sali. Witam również państwa parlamentarzystów, moich kolegów senatorów, jak również państwa posłów, którzy zechcieli wziąć udział w naszej konferencji. 8

10 Mam nadzieję, że nasze dzisiejsze spotkanie będzie inspiracją nie tylko do interesującej dyskusji, ale także wytyczenia perspektywy dla rozwoju rynków lokalnych i sprzedaży bezpośredniej. Panie Ministrze, pozwolę sobie zaprosić pana, żeby pan pierwszy zabrał głos jako prelegent zgodnie z naszym dzisiejszym programem. Poproszę pana ministra o wygłoszenia referatu wprowadzającego: Uproszczenie systemu sprzedaży bezpośredniej produktów lokalnych wytworzonych w małych gospodarstwach rolnych.

11

12 Część I

13

14 Tadeusz Nalewajk Uproszczenie systemu sprzedaży bezpośredniej produktów lokalnych wytworzonych w małych gospodarstwach rolnych Panie Przewodniczący! Wysoka Komisjo! Szanowni Państwo! Chciałem serdecznie podziękować Komisji Rolnictwa Senatu za zorganizowanie tego spotkania. Podobne spotkanie, może w mniejszym gronie, odbyło się niedawno w Komisji Rolnictwa Sejmu Rzeczypospolitej. Ja osobiście byłem w Małopolsce na spotkaniu z izbą rolniczą, czyli samorządem rolniczym w kontekście tych spraw i cieszę się, że mamy tak liczne grono, myślę, że nawet decyzyjne co do pewnych rozwiązań, które by ułatwiły życie w tej małej branży, tak może to nazwę. Cieszę się, bo jest temat bardzo istotny w małych gospodarstwach rolnych. Polska małymi gospodarstwami stoi, generalnie rzecz biorąc, co widać, po ostatnim spisie, i z jednej strony, jest to pewien problem, który mamy do rozwiązania jako resort, jako rząd, jako państwo w kontekście liczby gospodarstw, a z drugiej strony, te gospodarstwa mogą dobrze uzupełniać pewne nasze rozwiązania, jeżeli chodzi o ten temat, którym się dzisiaj zajmujemy, czyli sprzedaży bezpośredniej. Myślę, że warto pomówić również o MOL (marginalna ograniczona, lokalna sprzedaż. Ten temat na pewno wyjdzie w trakcie dyskusji, bo dzisiaj temat, który jest najbardziej kontrowersyjny w tej kwestii, to jest kwestia przetwórstwa. I druga kwestia, o czym trzeba również mówić. W produkcji pierwotnej i sprzedaży bezpośredniej nie ma kwestii podatków, bo to jest rolnik, natomiast w przypadku działalności przetwórczej już się wchodzi w działalność, zgodnie z polską ustawą o swobodzie działalności gospodarczej, i tu pojawiają pewne zobowiązania, których de facto nikt z nas by nie chciał ponosić, bo najłatwiej jest robić to w produkcji bezpośredniej. Myślę, że to jest bardzo ważna kwestia, nie można o tym zapominać, bo trzeba problem rozpatrywać całościowo. Tadeusz Nalewajk podsekretarz stanu w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi. 13

15 Kolejna kwestia. Myślę, że w tym gronie warto powiedzieć, że wyprodukować można, ale produkować trzeba bezpiecznie. Co prawda, tak jak powiedziałem, ostatnie perturbacje na naszych rynkach nie wiążą się z małą produkcją, ale wiążą się generalnie z produkcją naszej żywności. Jest wszystko dobrze, dopóki coś nie wybuchnie. I tu jest jasna sprawa, że w przypadku pewnych kwestii musi być ten produkt przebadany, na przykład jeżeli chodzi o mięso, przed i po uboju zwierzęcia. Patrzę tu na pana, bo na pewno pan w MOL działa, bo inaczej to nie ma racji bytu. My jesteśmy już po rozmowach ja nawet dzisiaj się z panią poseł Niedzielą spotykam, bo patrzę tu na ministra Posobkiewicza my dzisiaj mamy dwa resorty do współpracy, jeśli chodzi o ten temat. Czyli poukładane to jest tak, że kwestie wokół produktów pochodzenia zwierzęcego nadzoruje minister rolnictwa, produkty pochodzenia roślinnego nadzoruje minister zdrowia i myślę, że takim łącznikiem między nami spokojnie może być organ uchwałodawczy Sejm, Senat, czyli myślę, że jak będzie powołana podkomisja (Głos z sali: Już jest.) Już jest, pani poseł mi tu podpowiada, to my w te tematy wejdziemy i będziemy chcieli rozpatrzyć to, bo nie warto się zajmować tylko jednym tematem, ale od razu produkcją zwierzęcą i roślinną, to jest rzecz normalna. Ja dość dużo jeżdżę po terenie i widzę, że nie bardzo rolnicy rozumieją, że minister rolnictwa nie nadzoruje artykułów pochodzenia roślinnego. Nie robiąc wycieczek, Panie Ministrze, do nikogo, to w raporcie, który czytałem, podano przykłady francuskie, tam jest ministerstwo żywności i rolnictwa, jak dobrze pamiętam. Nie wiem, może pomyliłem nazwy, ale de facto jest to w jednym organie. Nie chcę być też zrozumiany, że myślę o jednej inspekcji, nie. Nie, bo jedna inspekcja nie jest panaceum, ale myślę, że możemy się w ramach resortów, każdy w swoim dziale administracji, którym zawiaduje, dogadać w kontekście takim, żeby przestać tylko mówić, ale zacząć to, co można zrobić. Musimy się również tutaj nad tym zastanowić, że jest polska klasyfikacja, są pewne elementy, które są zawarte w dokumentach unijnych typu przetwórstwo i jeżeli byśmy chcieli, to musimy wykazać inicjatywę i zmieniać pewne sprawy dotyczące rozporządzeń na szczeblu unijnym. Mało tego, myślę, że warto również o tym powiedzieć, że z tego, co wiem, Sejm zamówił w Biurze Analiz Sejmowych opinię, jak jest to w innych krajach. Mówię to dlatego, że nieraz na różnych wyjazdach studyjnych się słyszy: a tam to nie nadzorują, a tam to robią. Są tak zwane derogacje, czyli kraj, który wchodził jako stowarzyszony kraj do Unii, miał możliwość pewnych odstępstw. Zawsze daję przykład. My zakaz sprzedaży ziemi cudzoziemcom mamy do 2016 r., to było wynegocjowane 14

16 w 2002 r., w 2004 r. miało przyjść, jak weszliśmy do Unii Europejskiej. Czyli są takie elementy. I będziemy chcieli zdiagnozować. Jeśli chodzi o przepisy, żeby ułatwiły działalność gospodarczą, jesteśmy ostatni mówię o sobie, o resorcie rolnictwa, za co odpowiadam, ale myślę, że jestem wyrazicielem i drugiego resortu też. Chcemy współpracować. I tylko jedno trzeba mieć na uwadze, że musimy mieć ten element podstawowy, czyli bezpieczeństwo żywności. To nie podlega dyskusji. Małe może być piękne. Dla nas jest to szansa, bo dzisiaj co prawda, jeśli chodzi o strukturę posiadania ziemi, duże gospodarstwa mają większość tej ziemi, ale mniejszych gospodarstw jest ponad milion, po ostatnim spisie. I dzisiaj przy dopłatach bezpośrednich czy to mniejszych, czy większych nie ma zbytu ziemi. Mało tego, ziemia jest może czasem częściej nieobrabiana, czyli odłogowana, a nie sprzedana, bo jest kwestia dopłaty. Jest to w takim kontekście, że myślę, że takim pierwotnym zaczynem tego skrócenia łańcucha żywnościowego, to jest działanie, którym było targowisko i w nowej perspektywie finansowej na pewno będzie. My jesteśmy już po pierwszym spotkaniu z Komisją Rolnictwa. Dzisiaj na posiedzeniu kierownictwa będzie propozycja, Panie Przewodniczący, dla Komisji Rolnictwa Senatu, żeby również się spotkać w takim gronie jak w Komisji Rolnictwa w Sejmie, żeby powiedzieć o propozycjach, jakie chcemy przyjąć w perspektywie , oczywiście mając pewną bazę doświadczeń z trwającej jeszcze perspektywy Bo myślę, że przyszedł już na to czas. I ja bym chciał, i większość z nas kupić towar od znajomego producenta, chciałbym iść ja jestem z Pułtuska na rynek w Pułtusku, bo wiem, że tam 1/3 to produkty regionalne i wiem, od kogo kupuję. Kolejna kwestia. Trzeba też mieć na uwadze, że ostatnie ekscesy pokazały, bo my się jawimy jako kraj jako duży producent i niekoniecznie się każdemu podoba, że nasz eksport choćby produktów rolno-spożywczych w ostatnich ośmiu latach zwiększył się czterokrotnie. Ale rozmawiajmy o tych, które nie idą na eksport, które by były bezpośrednim produktem dostarczanym na tak zwanym lokalnym rynku. Kwestia marginalnej, ograniczonej, lokalnej sprzedaży. Samo słowa: marginalna, ograniczona, lokalna określają, jaka to jest produkcja. Patrzę tu na niektórych starostów z Podlasia byłem osobiście w Korycinie. Jak zmienialiśmy rozporządzenie w 2010 r. o marginalnej, ograniczonej, lokalnej sprzedaży, to dzisiaj jest taka sytuacja, że w MOL w roślinach mamy obszar sprzedaży województwo plus województwo, natomiast w MOL zwierzęcym mamy województwo plus powiaty ościenne. I to nie jest problem, że tego produktu się nie sprzeda na miejscowym rynku, tylko jest taki problem, że na 15

17 przykład ser tam kosztuje nie powiem ile, a w Warszawie jest 15 zł droższy. To jest też istotna sprawa. Musimy uregulować sprawę sprzedaży przez internet. Musimy, bo to jest pewne novum, którego nie było. Powiem szczerze, że zastanawiałem się zawsze, dlaczego nie można kupić jaj u rolnika? Bo nie ma takiej sytuacji. Ktoś o to w tym rozporządzeniu w odpowiednim momencie nie zadbał. Znając warunki wiejskie, praktycznie się to odbywa, jeżeli ktoś ma kury. Myślę, że nie muszę tego bardzo wyjaśniać, bo to jest rzecz normalna. Nawet takie drobne kwestie są dość istotne dla tego tematu. Dlatego tu jest kilka kwestii, my ten temat podejmiemy wspólnie z obydwoma izbami, i z Sejmem, i z Senatem, jako takim łącznikiem naszym, administracji rządowej. I kwestie, jak mówię, fitosanitarne, higieniczne to jedno i drugie to kwestia podatkowa i ubezpieczeniowa, bo państwo wiedzą, że jeżeli uruchamiam działalność, to od razu wypadam z KRUS do ZUS, a nie każdy tego koniecznie chce. Dlatego najbardziej intratna i prosta jest ta produkcja pierwotna i sprzedaż pierwotna, bo się jest tu jako rolnik. Na pewno część z państwa prowadzi gospodarstwo agroturystyczne. I tu jest kwestia następująca. Pojechałem w jedno miejsce, jest kilka działalności i pytam człowieka, czy jestem w agroturystyce, czy w działalności gospodarczej. No bo pięć pokoi jest nieopodatkowanych, jestem jako rolnik, ale jeżeli mieszkali budowniczowie A2 czy A8, to nie mieszkali jako turyści agroturystyczni, tylko mieszkali jako robotnicy. Wchodzę w sprawy fiskalne. Albo co to jest usługa agroturystyczna typowa, a co jest dodatkowe i się wchodzi w inny podatek. To są kwestie, które są dość istotne, a też czasami bolące. Dlatego mówię, ta kwestia finansowo-ubezpieczeniowa też jest ważna. Nadzoruję w imieniu pana ministra Kalemby, który jest również wielkim zwolennikiem małego przetwórstwa. Dla nas to jest pewna szansa, tylko musimy to wszystko usystematyzować, zdiagnozować. To, co jest dzisiaj na bazie przepisów unijnych, rozporządzeń, to, co jest nasze, a załóżmy niekoniecznie dobrze rozwiązane, a można to inaczej wykonać, myślę, że tu nie ma problemu. Jeszcze wrócę do MOL. Jak dyskutowaliśmy chyba z pół roku, bo to musi być notyfikowane, kwestię zasięgu to była propozycja pierwotna komisji 20 km od miejsca wytworzenia. Mamy na dzisiaj województwo plus powiaty ościenne, jeżeli chodzi o produkcję zwierzęcą. A różnie to w różnych krajach jest rozwiązane od 200 km od miejsca wytworzenia, od 150 km, ja mówię nie będę podawał tu odległości od Korycina do sąsiednich miast, ale mam je również w notatkach, bo każdy nasz kraj widzi. Oddzielną sprawą jest chroniona nazwa geograficzna, gwarantowana tradycyjna specjalność. Tu też są bardziej 16

18 liberalne przepisy, jeżeli chodzi o nadzór tych produktów, które są w unijnym systemie jakości. Dotyczy to dziś chyba trzydziestu sześciu produktów, jeżeli chodzi o rejestrację na szczeblu Unii Europejskiej. Tak że, Panie Przewodniczący, jeszcze raz chciałem serdecznie podziękować. Chwytamy ten temat w sensie takim, żebyśmy doprowadzili to do końca, żeby nie było obiekcji, że siedzi ten niedobry urzędnik na ul. Wspólnej (Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi) albo na ul. Miodowej (Ministerstwo Zdrowia) i coś tam blokuje. Myślę, że jesteśmy dalecy od tego, tylko mówię, zachowując pewne elementy, których nie przeskoczymy, albo wyjdziemy z propozycją zmiany prawa unijnego czy rozporządzeń, ale tak jak mówię, wchodzimy również w nasze tematy, bo jest ta kwestia ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, kwestie podatkowe. Bo był taki chyba element dwa, trzy lata temu, że z jednego ziarna to był makaron tak opodatkowany, a z owsa był chyba mniej czy więcej, już nie pamiętam. Tak że tu jesteśmy wielkimi zwolennikami. Zaproponujemy posiedzenie komisji w kontekście nowych rozwiązań w PROW i w PROW te elementy małych gospodarstw, przetwórstwa, skrócenia łańcucha żywnościowego, targowiska, doposażenia w urządzenia targowisk dla samorządów są. Te elementy korespondują z zadanym dzisiaj przez pana przewodniczącego nam wszystkim tematem do omówienia. Deklaruję ze swojej strony, w imieniu własnym i ministra Kalemby, że tematy będziemy do końca drążyć, żeby nie było wątpliwości, że tak, jak powiedziałem, że ktoś komuś przeszkadza, tylko zachowując pewne parametry, które są w naszych przepisach, w przepisach unijnych. Dziękuję bardzo. Senator Jerzy Chróścikowski Przewodniczący Komisji Rolnictwa i Rozwoju Wsi Dziękuję panu ministrowi. Pan minister słusznie zauważył, że nie tylko ul. Wspólna i ul. Miodowa, ale jest jeszcze ul. Świętokrzyska (Ministerstwo Finansów) i myślę, że ten element ul. Świętokrzyskiej jest też bardzo istotny. Myślę, że trzeba te trzy instytucje włączyć do współdziałania, bo podatki i działalność są też istotne i o tym mówimy, bo często jesteśmy ścigani też jako rolnicy przez tę trzecią instytucję. Tak że ta instytucja coraz bardziej próbuje się dobierać do rolników. Tym bardziej pamiętajmy, że rolnicy coraz więcej wchodzą w podatek VAT. To też jest jeden z elementów, do którego wprowadzenia się czasami zachęca. 17

19 Widzę, że przybył do nas wiceprzewodniczący komisji rolnictwa Parlamentu Europejskiego, pan Janusz Wojciechowski którego witam. Tutaj poseł z Parlamentu Europejskiego, ale nasz, polski poseł. Teraz poproszę następnego prelegenta, pana Marka Posobkiewicza, Głównego Inspektora Sanitarnego. Temat wystąpienia: Stan prawny i możliwości uproszczenia przepisów dotyczących wprowadzenia do obrotu małych ilości produktów pochodzenia roślinnego. No i będzie właśnie okazja, Panie Ministrze, żeby wymienić poglądy na tematy, które już sygnalizował pan minister.

20 Marek Posobkiewicz Stan prawny i możliwości uproszczenia przepisów dotyczących wprowadzenia do obrotu małych ilości produktów pochodzenia roślinnego Szanowna Wysoka Komisjo! Szanowni Państwo! Zgodzę się tutaj w bardzo dużej części z moim przedmówcą, panem ministrem Nalewajkiem, że ważne jest to, żeby wiedzieć, od kogo się kupuje. Nie jest ważna wielkość gospodarstwa, bo w tym momencie nie liczy się wielkość, tylko jakość i bezpieczeństwo. Jeżeli chodzi o produkty pochodzenia roślinnego, brak jest szczegółowych przepisów unijnych określających odstępstwa, jakie można stosować przy tej żywności, więc jest inaczej niż przy żywności pochodzenia zwierzęcego, szczególnie przy wspomnianych tutaj przez pana ministra MOL, czyli sprzedaży marginalnej, ograniczonej i lokalnej. Minister zdrowia wychodząc naprzeciw interesom polskich podmiotów, a szczególnie rolników i producentów żywności, w aspekcie produkcji pierwotnej, produkcji ekologicznej, tradycyjnej i lokalnej, wydał w 2007 r. rozporządzenie w sprawie dostaw bezpośrednich środków spożywczych. Wychodząc z definicji dostaw bezpośrednich, określonej rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady w 2004 r., jest to działanie polegające na dostarczeniu małych ilości surowców do konsumenta końcowego bezpośrednio przez rolnika w ramach produkcji pierwotnej lub przez lokalny zakład detaliczny, który zaopatruje konsumenta końcowego bez pośredników. Dostawy te dotyczą owoców, zbóż, warzyw, ziół, grzybów uprawnych, również dokonywanych osobiście zbiorów ziół i runa leśnego. Dostawy bezpośrednie dotyczą wyżej wymienionych produktów lub surowców również w postaci kiszonej lub suszonej. A zatem wielkość sprzedaży nie może przekroczyć wielkości plonów szacowanej w skali roku lub wielkości dokonywanych osobiście zbiorów ziół i runa leśnego. Obszar sprzedaży ograniczony jest do województwa, w którym prowadzona jest Marek Posobkiewicz Główny Inspektor Sanitarny. 19

21 działalność oraz jak pan minister wcześniej wspomniał do województw przyległych. Dotyczy to również owoców i warzyw na targowiskach. Jakie mamy tutaj ułatwienia? Działalność ta jest zwolniona z obowiązku zatwierdzania przez organy powiatowe Państwowej Inspekcji Sanitarnej, jedynie musi być zarejestrowana. Należy zgłosić wniosek do powiatowego inspektora sanitarnego o wpis do rejestru i bez dokonywania kontroli w miejscu produkcji organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej przyjmują sprawę do akceptacji. Jeżeli chodzi o produkcję żywności tradycyjnej i lokalnej, obowiązują tu ogólne zasady prawa żywnościowego, zatem podmioty powinny zgłosić się do powiatowego państwowego inspektora sanitarnego z wnioskiem o zatwierdzenie i wpis do rejestru. Produkty muszą być wpierw wpisane na listę produktów tradycyjnych, która jest publikowana w resorcie pana ministra, czyli na stronie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Musi być przedtem wystąpienie ministra rolnictwa i rozwoju wsi do Komisji Europejskiej o rejestrację nazwy tych produktów, jako gwarancji tradycyjnej specjalności. Nazwy muszą mieć chronione pochodzenie lub produkty posiadać chronione oznaczenia geograficzne. Wówczas, po tym wniosku, mogą być przyznane odstępstwa przy równoczesnym zadbaniu o pełne bezpieczeństwo żywności, co zawsze dla naszych resortów jest celem nadrzędnym. Czego mogą te odstępstwa dotyczyć? Pomieszczeń, czyli chodzi o to, że mogą one zawierać ściany, sufity, drzwi, które nie muszą być gładkie, nieprzepuszczalne, niepochłaniające lub odporne na korozję jeśli inne otoczenie, ma zapewnić żywność jako jej specyficzność i tradycyjne cechy. Mogą dotyczyć odstępstwa również rodzaju materiałów, z których są wykonywane przyrządy i sprzęt do produkcji lub pakowania zbiorczego i jednostkowego produktu. Mogą te odstępstwa dotyczyć również rodzaju środków stosowanych do czyszczenia, mycia i dezynfekcji, przy akceptowaniu takich środków, które są potrzebne do utrzymania charakterystycznej flory. Te wymienione przeze mnie odstępstwa były to odstępstwa higieniczne. One są oczywiście też zgodne z rozporządzeniem europejskim o higienie środków spożywczych. Jeżeli chodzi o odstępstwa indywidualne, mogą być przyznane na wniosek podmiotu złożony do państwowego powiatowego inspektora sanitarnego. I mogą być w zakładach stosujących tradycyjne metody produkcji w celu umożliwienia tej działalności, w zakładach zlokalizowanych w regionach szczególnych ze względu na położenie geograficzne, czyli na przykład w górach, wyłącznie w zakresie ich konstrukcji, organizacji i wyposażenia, czyli tak, żeby to nie wpływało na jakość albo żeby wpływało pozytywnie na jakość i żeby nie obniżało bezpieczeństwa produktu. Jakie są szczególne ułatwienia? Zastosowanie elastycznego podejścia do systemu HACCP w przypadku, gdy jest niskie ryzyko zagrożenia dla konsumenta. 20

22 Jest to zależne od charakteru oraz zakresu prowadzonej działalności i stosowanych procesów produkcji. Przedsiębiorca może wdrożyć warunki wstępne i dobrą praktykę higieniczną, czyli sprzęt, infrastrukturę, mycie, czyszczenie, dezynfekcję, jakość wody, oczywiście zdrowie i higiena personelu, utrzymywanie łańcucha chłodniczego. Na stronie internetowej Komisji Europejskiej opublikowany jest zbiór wytycznych w zakresie wdrażania procedur opartych na zasadach HACCP w niektórych przedsiębiorstwach sektora spożywczego.. Drugie ważne ułatwienie to dokumentowanie zapisów, które muszą być adekwatne do charakteru przedsiębiorstwa. Odstępstwa te stosuje się wtedy, gdy nie można wyznaczyć w procesie technologicznym zakładu krytycznych punktów kontroli. Uprawnienia do podejmowania wspomnianych decyzji posiadają organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej szczebla powiatowego. Warunkiem podjęcia takiej decyzji o uproszczeniach i odstępstwach jest przeprowadzenie analizy pod kątem ewentualnych zagrożeń związanych z zanieczyszczeniem żywności. Na co trzeba zwrócić uwagę? Każdy przypadek prowadzonej działalności musi być rozpatrywany indywidualnie. Główny Inspektor Sanitarny zebrał informacje od obecnych też tutaj na sali państwowych wojewódzkich inspektorów sanitarnych co do liczby wniosków, które wpłynęły do powiatowych inspektorów sanitarnych od przedsiębiorców o udzielenie odstępstw. I na dziś liczba ta była zero, czyli o takie odstępstwa producenci lokalni nie występowali. Dziękuje bardzo, Panie Przewodniczący. Senator Jerzy Chróścikowski Przewodniczący Komisji Rolnictwa i Rozwoju Wsi Dziękuję bardzo. Pytanie można by od razu zadać, ale rozumiem, że będzie dyskusja, dlaczego to nie występują odstępstwa? Czy tak jest dobrze, że nie muszą, czy tak jest trudno, że nie chcą wystąpić? Ale rozumiem, że to pytanie będzie dalej, w dyskusji. Są możliwości, a producenci z nich nie korzystają. Dziękując panu ministrowi za tę część, poproszę następnego prelegenta. Będzie to temat: Wymagania weterynaryjne przy produkcji produktów pochodzenia zwierzęcego w gospodarstwie rolnym przeznaczonych do sprzedaży bezpośredniej. Proszę pana ministra Janusza Związka, Głównego Lekarza Weterynarii.

23 22

24 23

25 24

26 25

27 26

28 27

29 28

30 29

31

32 Janusz Związek Wymagania weterynaryjne przy produkcji produktów pochodzenia zwierzęcego w gospodarstwie rolnym przeznaczonych do sprzedaży bezpośredniej Wysoka Komisjo! Panie i Panowie Senatorowie i Posłowie! Szanowni Państwo! W materiałach staraliśmy się przedstawić jak najszerzej wymagania weterynaryjne, żeby po prostu była pełna jasność i powiem szczerze, że problem wymagań weterynaryjnych przy produkcji zwierzęcej często powoduje pewne niedomówienia i niedookreślenia, nawet w mediach. Aczkolwiek po zapoznaniu się z tymi dokumentami, to sądząc po moich kontaktach ostatnio taki kontakt miałem z bacami w Zakopanem, to wyjaśnienia dają po prostu skutek taki, że właśnie to myśmy to troszeczkę inaczej rozumieli. Tak że każdy rolnik, który chce zgodnie z prawem sprzedawać tylko produkty wytworzone w swoim gospodarstwie, może jest sprzedać i powinien się jednak zapoznać z ustawami, rozporządzeniami, ewentualnie kiedy ma problem z działalnością, z modelem tych działań, to dobrze jest, żeby jednak skomunikował się z powiatowym lekarzem weterynarii właściwym dla miejsca. Jeżeli nie został usatysfakcjonowany informacją przekazaną przez powiatowego lekarza weterynarii lub też czegoś nie rozumie, może w każdym momencie skomunikować się z wojewódzkim lekarzem lub też z Głównym Lekarzem Weterynarii. Generalnie sprawę reguluje wiele przepisów. To są minimum cztery rozporządzenia unijne, ustawa o produktach pochodzenia zwierzęcego oraz rozporządzenia ministra rolnictwa, a w szczególności rozporządzenie ministra w sprawie wymagań weterynaryjnych przy produkcji produktów pochodzenia zwierzęcego, przeznaczonych oczywiście do sprzedaży bezpośredniej. Co określa to rozporządzenie, nie będę mówił, ono jest, według mnie, dosyć jasno napisane. Natomiast ono reguluje dokładnie kwestię produkcji i wprowadzenia na rynek lokalny i krajowy świeżych i nieprzetworzonych produktów Janusz Związek Główny Lekarz Weterynarii. 31

33 pochodzenia zwierzęcego przeznaczonych dla konsumentów końcowych. Wśród tych produktów można wymienić na przykład mleko sojowe, śmietanę czy też tuszki zajęcy, królików, drób, a także produkty pochodzenia pszczelego. Mówiłem tu o tych aktach prawnych i je pominę. Natomiast chcę powiedzieć, że szczegółowe informacje na temat, co i jak powinna inspekcja weterynaryjna robić, to dodatkowo Główny Lekarz Weterynarii określił w instrukcjach, które są przygotowane na podstawie prawa unijnego i prawa polskiego. Te instrukcje są dostępne na stronie internetowej Głównego Lekarza Weterynarii, Głównego Inspektoratu i jeżeli jest potrzeba, to można je tam znaleźć. Gdyby były jakiekolwiek problemy, to proszę kierować je na mój adres mailowy, to jest: janusz.zwiazek@ wetgiw.gov.pl, prześlemy stosowne linki, gdzie należy szukać tychże instrukcji. Najważniejszą rzeczą w procedurze rejestracji zakładów jest oczywiście projekt technologiczny. On wynika z rozporządzenia ministra rolnictwa, a także z przepisów prawa unijnego i jest to daleko uproszczona wersja, wyłącznie opisowa i naprawdę tutaj nie robimy zbytnich problemów w akceptacji takiego projektu technologicznego. Ten projekt technologiczny musi być przedłożony i jest analizowany maksymalnie trzydzieści dni, jednakże zawsze jest to okres o wiele krótszy. Te trzydzieści dni wynikają z Kodeksu postepowania administracyjnego, gdyż każdy organ ma możliwość w ciągu trzydziestu dni zanalizować i zakończyć postepowanie administracyjne. Ważne jest też, że te trzydzieści dni zazębiają się z tą informacją, że każdy podmiot przed rozpoczęciem działalności ma obowiązek wpisać się do rejestru zakładów oraz złożyć taki wniosek o rejestrację i też ma na to trzydzieści dni. Właściwy terytorialnie powiatowy lekarz rejestruje ten wniosek, dokonuje kontroli tego zakładu, sprawdza, czy wymogi prawa żywnościowego są spełnione i przy okazji to, co mówił tutaj minister Posobkiewicz, a także wcześniej pan minister Nalewajk, chodzi o opracowanie takich procedur nadzoru właścicielskiego, czyli Dobra Praktyka Produkcyjna, czyli GMP, Dobra Praktyka Higieniczna, jak też system HACCP. Przy czym system HACCP to nie jest ten system HACCP, wymagany dla zakładów produkujących na bardzo dużą skalę, który jest dosyć obszerną książką. Ten system jest systemem uproszczonym. I oczywiście powiatowy lekarz wydaje decyzję administracyjną i nadaje danemu zakładowi numer weterynaryjny, zostaje wpisany do rejestru i prowadzimy taki rejestr na stronie internetowej Głównego Inspektoratu Weterynarii. Jak może być prowadzona ta sprzedaż bezpośrednia? Może być prowadzona przez producenta do konsumenta końcowego, czyli rolnik, koło łowieckie konsument. Generalnie jest ważna bliskość dwóch podmiotów, czyli producenta i konsumenta. Także może się odbywać się na terenie samego 32

34 gospodarstwa producenta, może odbywać się to na targowiskach, jak także może odbywać się w zakładach prowadzących handel detaliczny, zaopatrujących konsumentów końcowych. Tu często są pytania: czy mogę sprzedawać do jakichś podmiotów, które jednak de facto zajmują się hurtowo-detaliczną sprzedażą? Tu jest pewien problem, dlatego że przepis niestety kategorycznie mówi o konsumencie, który zaopatruje się w handlu detalicznym. Jakie są ogólne wymagania? To państwo znają. Że dziesięć tysięcy sztuk drobiu można sprzedać w ten sposób, dwa i pół tysiąca gęsi i indyków, przy czym dozwolona wielkość sprzedaży tygodniowa to jest maksimum pięćdziesiąt gęsi, innych gatunków drobiu to jest dwieście, przy zajęczakach nie ma rocznego limitu, przy czym dozwolona jest sprzedaż też samych tuszek zajęczaków. Poza tym, jeżeli chodzi o zwierzęta łowne, też brak limitów, jednakże jest tu pewne dookreślenie, które troszeczkę blokuje ilość sprzedawanego towaru, że dotyczyć to może tylko pojedynczych, nieoskórowanych tusz grubej zwierzyny łownej. I tu jest pewien problem, myśmy zwracali się do Komisji Europejskiej, żeby określili tę niewielką ilość drobnej zwierzyny łownej, ale do tej pory niestety nie otrzymaliśmy na ten temat informacji. Jeżeli chodzi o produkty rybołówstwa, to żywe i schłodzone produkty niepoddane czynnościom naruszającym ich pierwotną budowę anatomiczną, czyli jeżeli już następuje filetowanie czy też kawałkowanie, to już jest pewien problem. Można sprzedawać też żywe ślimaki z gatunku Helix i Achatinidae, mleko surowe i surową śmietankę pozyskaną w gospodarstwie rolnym. Tu można się zastanowić nad ewentualnie produkcją i sprzedażą sera białego. W niektórych państwach taka sprzedaż się odbywa, przy czym to należałoby jednak wcześniej uzgodnić z Komisją Europejską, bo wiem, że Komisja Europejska w ogóle niechętnie patrzy na wszelkie zmiany, gdzie następuje pewne poluzowanie przepisów. I tutaj pani dyrektor Bartosińska zareagowała natychmiast, tak samo jak niektórzy przedstawiciele w Komisji Europejskiej, jak tylko usłyszą coś nowego. Oczywiście sprzedaż jaj może się odbywać, produktów pszczelich nieprzetworzonych takich jak miód, pierzga, etc. Tu już mówiono, że sprzedaż bezpośrednia dotyczy województwa i województw sąsiadujących, co jest różnicą między MOL, gdzie może być tylko województwo i powiaty ościenne. No cóż, nie ma od tego odstępstwa, to jest i tak daleko idące odstępstwo, które nam dała Komisja Europejska. Wydaje mi się, że tutaj nie nastąpią jakiekolwiek inne zmiany. Jeżeli chodzi o same pomieszczenia, tak jak mówił minister Posobkiewicz, muszą one spełniać te same wymagania, w związku z tym nie będę ich omawiał, mają państwo to w prezentacji bardzo szczegółowo opisane. Ważne jest, że nie wymaga się tam absolutnie żadnych szatni przepustowych, nie 33

35 wymaga się dodatkowych, nadzwyczajnych działań higienicznych, natomiast jest jedna ważna rzecz, że po pierwsze, wentylacja w tym pomieszczeniu musi funkcjonować, czyli nie może dochodzić do skroplin, czyli kapać z sufitu na produkt gotowy, który się przygotowuje, jak też ten zakład, ta działalność musi być zaopatrzona w bieżącą ciepłą i zimną wodę przeznaczoną do spożycia przez ludzi, a lód używany do produkcji też musi być pozyskiwany wyłącznie z takiej wody. Jeszcze jedna ważna rzecz, to jest punkt trzeci zabezpieczenie przed owadami, ptakami i gryzoniami. Tutaj musimy mieć oczywiście zabezpieczenie i dodatkowo monitoring stacji bajtowych, czyli stacji kontroli gryzoni. Zmiana odzieży roboczej odbywa się na zasadzie dwóch szafek, które mogą stać obok siebie. Tutaj nie ma żadnych problemów. Jeżeli chodzi o miejsce prowadzenia działalności, to musi być oczywiście to wyodrębnione miejsce na sprzęt i środki do dezynfekcji, co najmniej jedna umywalka, toaleta spłukiwana wodą, której drzwi nie otwierają się bezpośrednio na pomieszczenia, gdzie odbywa się produkcja lub też toaleta zlokalizowana w pobliżu tego miejsca produkcji. To nie znaczy, że musi być w tym samym budynku, w tym samym miejscu. Jeżeli chodzi o miejsce prowadzenia sprzedaży bezpośredniej, czyli to miejsce, gdzie się już oferuje konsumentowi, to muszą być stanowiska do mycia i przygotowania produktów do sprzedaży, ewentualnie instalacje i urządzenia, które powinny zapewnić, żeby kontakt z produktami pochodzenia zwierzęcego, czyli te materiały, były wykonane z takich produktów, które mają odpowiednie certyfikaty, czyli tutaj jednak trzeba zwracać uwagę w szczególności na rodzaj użytej farby, żeby miała na przykład atest, że może być do kontaktu z żywnością. Jeżeli chodzi o czyszczenie i dezynfekcję, to oczywiście taki program musi być przygotowany. To jest bardzo krótki program, przeprowadzany przy użyciu środków niewpływających negatywnie na produkt końcowy. Generalnie cała dezynfekcja to jest bardzo ważna rzecz, często to ludzie mylą. To składa się z trzech elementów, czyli mycie, czyszczenie i dopiero dezynfekcja, a nie sama dezynfekcja, czyli zastosowanie środka dezynfekcyjnego bezpośrednio na podłoże, na którym znajdują się na przykład pozostałości z produkcji czy też tłuszcz. Bo w tym momencie będziemy mieć problem z dezynfekcją. No i oczywiście z Listerią, po pierwsze, bo ona bardzo lubi takie warunki. Dezynfekcja drobnego sprzętu może być przeprowadzona w wodzie, oczywiście w temperaturze nie niższej niż 82%. Czyszczenie, dezynfekcja musi się zawsze odbywać po każdym zakończeniu pracy, czyli raz dziennie, a jeżeli 34

36 zmieniamy produkcję i zmieniamy w ogóle asortyment, bo też tak może być, że można prowadzić dwa rodzaje działalności w tym samym obiekcie, to musi być przeprowadzona tak zwana bieżąca dezynfekcja. Co do osób mających kontakt z produktami pochodzenia zwierzęcego, to tutaj inspekcja sanitarna ma też dużo do powiedzenia, bo te słynne książeczki, badania, itd. Przestrzegać należy oczywiście wszelkich zasad higieny w trakcie procesów produkcji, używać czystej, najlepiej w jasnym kolorze, odzieży roboczej. Dlaczego? Tu też pada pytanie: a czemu nie ciemne? Dlatego że na ciemnej nie widać, czy już, że tak powiem, ta odzież jest sztywna, czy też jeszcze sztywna nie jest. Łatwiej widać to na kolorach jasnych. No i przed każdą kolejną czynnością, przed każdym ruchem należy pamiętać o higienie bieżącej, czyli myciu rąk. Jeżeli chodzi o opakowania. Opakowania, w które będziemy pakowali żywność, muszą spełniać warunki określone w rozporządzeniu 1935 z 2004r., jak też w przepisach o bezpieczeństwie żywności i żywieniu. Generalnie pakowanie produktów pochodzenia zwierzęcego przeznaczonych do sprzedaży bezpośredniej na miejscu sprzedaży odbywa się w obecności konsumenta, z wyłączeniem tuszek drobiowych, tuszek zajęczaków, gdzie takie pakowanie może odbywać się w miejscu produkcji dla konsumenta końcowego. Co do materiałów opakowaniowych ważne jest, że przechowuje się je w wyodrębnionym, osobnym pomieszczeniu, najlepiej w zamknięciu albo w zamykanych pojemnikach. Chodzi o to, żeby nie było choćby takiego przypadku, jak mieliśmy ostatnio. Pan minister mówił o problemach, o pewnych incydentach, gdy prawdopodobnie złośliwie dosypano niewielką ilość granulatu do produktu końcowego w postaci mleka w proszku. A kto dosypał, ustala w tej chwili prokurator, dlatego że zanieczyszczenie było ewidentne i raczej złośliwe, bo znajdowało się tylko w czterech workach. I ostatnia informacja, to informacja dla kupującego. Chodzi o to, że umiejscawia się informacje o miejscu sprzedaży w sposób czytelny i właściwy, widoczny dla konsumenta końcowego. Jeżeli chodzi o podmioty zakwalifikowane, to one są na naszej stronie. Tak jak mówiłem, mają państwo podane dane liczbowe, jeżeli chodzi o zarejestrowane podmioty. Łącznie ich jest grubo ponad pięć tysięcy. Liczymy na to, że będzie ich więcej. Wydaje mi się, że takie obrazki będą coraz częstsze na naszych targowiskach, gdzie będzie ewentualnie możliwość sprzedaży do konsumenta końcowego czy też to nawet w gospodarstwie. Dziękuję bardzo za uwagę. 35

37 Senator Jerzy Chróścikowski Przewodniczący Komisji Rolnictwa i Rozwoju Wsi Dziękuję panu ministrowi za skróconą prezentację. Ona jest dość obszerna, jak widzimy. Można się dokształcić i szczególnie zachęcam naszych rolników, aby rzeczywiście skorzystali z tego materiału. Proszę teraz następnego mówcę, który powie na temat: Rozwój rynku produktów lokalnych szansą poprawy sytuacji ekonomicznej regionu. Mamy tu eksperta do spraw rolnictwa i obszarów wiejskich, pana doktora Ryszarda Zarudzkiego. Bardzo proszę, Panie Doktorze, o prezentację.

38 Wymagania weterynaryjne przy produkcji produktów pochodzenia zwierzęcego w gospodarstwie rolnym przeznaczonym do sprzedaży bezpośredniej (SB). Główny Lekarz Weterynarii Janusz Związek Sprzedaż bezpośrednia Rolnik, który chce zgodnie z prawem sprzedawać tylko produkty wytworzone w swoim gospodarstwie powinien zapoznać się z ustawami i rozporządzeniami regulującymi tego typu działalność. 37

39 Prawodawstwo Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 29 grudnia 2006 r. w sprawie wymagań weterynaryjnych przy produkcji produktów pochodzenia zwierzęcego przeznaczonych do sprzedaży bezpośredniej (Dz. U. nr 5 poz. 38 z 2007). Rozporządzenie określa: 1) wymagania weterynaryjne, jakie powinny być spełnione przy produkcji i przez produkty pochodzenia zwierzęcego przeznaczone do sprzedaży bezpośredniej; 2) wielkość, zakres i obszar produkcji tych produktów; 3) wymagania weterynaryjne dla miejsc prowadzenia sprzedaży bezpośredniej. Rozporządzenie o sprzedaży bezpośredniej Rozporządzenie to reguluje bardzo dokładnie kwestie produkcji i wprowadzania na lokalny rynek krajowy świeżych i nieprzetworzonych produktów pochodzenia zwierzęcego przeznaczonych dla konsumentów końcowych. Wśród takich produktów wymienić można, np. surowe mleko i śmietanę, tuszki drobiowe i tuszki zajęczaków (królików, nutrii), a także produkty pochodzenia pszczelego. 38

40 Prawodawstwo Pozostałe akty prawne: rozporządzenie (WE) nr 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 stycznia 2002 r. ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności oraz ustanawiające procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności, rozporządzenie (WE) nr 852/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie higieny środków spożywczych, rozporządzenia (WE) nr 853/2004 Parlamentu Europejskiego I Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. ustanawiające szczególne przepisy dotyczące higieny w odniesieniu do żywności pochodzenia zwierzęcego, rozporządzenia Komisji (WE) nr 2073/2005 w mikrobiologicznych dotyczących środków spożywczych, sprawie kryteriów Prawodawstwo Pozostałe akty prawne: ustawy z dnia 16 grudnia 2005 r. o produktach pochodzenia zwierzęcego (Dz. U. z 2006 r. Nr 17, poz. 127) rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 16 września 2010 r. w sprawie sposobu ustalania weterynaryjnego numeru identyfikacyjnego (Dz. U. z 2010 r. Nr 173, poz. 1178) rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 23 października 2007 r. w sprawie projektu technologicznego zakładu w którym ma odbywać się działalność w zakresie produkcji produktów pochodzenia zwierzęcego (Dz. U. z 2007 r. Nr 204, poz. 1477) 39

41 Procedura rejestracji zakładów Projekt technologiczny (wersja uproszczona wyłącznie opisowa), (art. 3 Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 23 października 2007 r. w sprawie projektu technologicznego zakładu w którym ma odbywać się działalność w zakresie produkcji produktów pochodzenia zwierzęcego (Dz. U. z 2007 r. Nr 204, poz. 1477). Procedura rejestracji zakładów Zatwierdzenie projektu technologicznego w drodze decyzji administracyjnej powinno nastąpić w terminie 30 dni od dnia wszczęcia postępowania w tej sprawie. 40

42 Procedura rejestracji zakładów Na 30 dni przed planowanym rozpoczęciem działalności, podmiot składa wniosek o wpis do rejestru zakładów oraz wniosek o rejestrację. Właściwy terytorialnie powiatowy lekarz weterynarii: Rejestruje wniosek W ciągu 30 dni dokonuje kontroli zakładu podczas której sprawdza się czy zakład: spełnia wymagania prawa żywnościowego wynikające z przepisów UE i przepisów krajowych, posiada opracowane procedury nadzoru właścicielskiego (GMP, GHP oraz system HACCP). Wydaje decyzję administracyjną, nadaje zakładowi weterynaryjny numer identyfikacyjny (z rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 16 września 2010 r. w sprawie sposobu ustalania weterynaryjnego numeru identyfikacyjnego (Dz. U. z 2010 r. Nr 173, poz. 1178) oraz przekazuje za pośrednictwem WLW informacje o zarejestrowanym zakładzie GLW na bieżąco drogą elektroniczną ( w postaci odpowiedniego załącznika) oraz pocztą. Sprzedaż bezpośrednia - miejsca prowadzenia sprzedaży Sprzedaż bezpośrednia produktów pochodzenia zwierzęcego może być prowadzona: przez producenta konsumentowi końcowemu (rolnik, koło łowieckie -konsument), na terenie gospodarstwa producenta, na targowiskach, do zakładów prowadzących handel detaliczny zaopatrujących konsumentów końcowych 41

43 Sprzedaż bezpośrednia ogólne wymagania Drób: roczna produkcja nie większa niż: indyki i gęsi sztuk, inne gatunki drobiu sztuk dozwolona wielkość sprzedaży tuszek: indyków lub gęsi 50/tydz., innych gatunków drobiu 200/tydz. Zajęczaki: roczna produkcja - brak limitu dozwolona wielkość sprzedaży tuszek: brak limitu Zwierzęta łowne: brak limitów sprzedaży, ale może ona dotyczyć pojedynczych nieoskórowanych tusz grubej zwierzyny łownej i niewielkich ilości tuszek drobnej zwierzyny łownej Sprzedaż bezpośrednia ogólne wymagania Produkty rybołówstwa: żywe lub schłodzone produkty rybołówstwa, niepoddane czynnościom naruszającym ich pierwotna budowę anatomiczną Żywych ślimaków, lądowych z gatunku Helix pomatia Linee, H. aspersa Muller, H.lucorum oraz gatunków z rodziny Achatinidae, Mleko surowe lub surowej śmietanki, pozyskanych z w gospodarstwie rolnym producenta, Jaj konsumpcyjnych Produktów pszczelich nieprzetworzonych takich jak: miód, pierzga, mleczko pszczele pozyskane z pasiek będących w posiadaniu producenta. 42 brak limitów sprzedaży, ale może ona dotyczyć pojedynczych nieoskórowanych tusz grubej zwierzyny łownej i niewielkich ilości tuszek drobnej zwierzyny łownej

44 Sprzedaż bezpośrednia ograniczona jest do obszaru województwa i województw sąsiadujących, W przypadku prowadzonej sprzedaży bezpośredniej (SB) na obszarze powiatu innego niż powiat, na obszarze którego jest prowadzona produkcja, informacja o tym fakcie powiatowego lekarza weterynarii właściwego ze względu na miejsce prowadzenia sprzedaży, w terminie 7 dni przed dniem rozpoczęcia tej sprzedaży. Sprzedaż bezpośrednia - ogólne wymagania Sprzedaż bezpośrednia pomieszczenia Pomieszczenia, w których produkuje lub sprzedaje się produkty pochodzenia zwierzęcego przeznaczone do sprzedaży bezpośredniej, powinny: 1) być skonstruowane w sposób zapewniający przestrzeganie zasad higieny; 2) być wyposażone w: a) sprzęt i urządzenia zapewniające ochronę przed gromadzeniem się zanieczyszczeń i przestrzeganie zasad higieny, b) wentylację wykluczającą powstawanie skroplin na ścianach i sufitach oraz na powierzchni urządzeń, c) naturalne lub sztuczne oświetlenie niepowodujące zmiany barw produktów, d) bieżącą ciepłą i zimną wodę przeznaczoną do spożycia przez ludzi, w ilości wystarczającej do celów produkcyjnych i sanitarnych; lód używany do produkcji lub przechowywania produktów powinien być pozyskany wyłącznie z takiej wody; 43

45 Sprzedaż bezpośrednia pomieszczenia. 3) być zabezpieczone przed dostępem zwierząt, w szczególności owadów, ptaków i gryzoni; 4) mieć ściany, posadzki, sufity, drzwi i okna w dobrym stanie technicznym oraz łatwe do czyszczenia i dezynfekcji; okna i drzwi powinny być szczelne. 2.W pomieszczeniach, o których mowa w ust. 1, zapewnia się możliwość zmiany odzieży własnej na odzież roboczą lub ochronną, zmiany obuwia oraz oddzielnego przechowywania odzieży własnej Sprzedaż bezpośrednia higiena. 5.W miejscach prowadzenia sprzedaży bezpośredniej zapewnia się: 1) wyodrębnione miejsce na sprzęt i środki do czyszczenia i dezynfekcji; 2) co najmniej jedną umywalkę przeznaczoną do mycia rąk, z ciepłą i zimną wodą, zaopatrzoną w środki do mycia rąk i ich higienicznego suszenia; 3) toaletę spłukiwaną wodą, której drzwi wejściowe nie otwierają się bezpośrednio do pomieszczenia, w którym znajdują się produkty pochodzenia zwierzęcego, wyposażoną w naturalną lub mechaniczną wentylację, lub 4) toaletę spłukiwaną wodą, zlokalizowaną w pobliżu miejsca produkcji lub miejsca prowadzenia sprzedaży bezpośredniej oraz wyposażoną w naturalną lub mechaniczną wentylację. 44

46 Sprzedaż bezpośrednia higiena Miejsca prowadzenia sprzedaży bezpośredniej utrzymuje się w czystości poprzez właściwe czyszczenie i dezynfekcję. 2.Stanowiska do mycia i przygotowania produktów do sprzedaży powinny się znajdować w miejscu wydzielonym i oddalonym od umywalek do mycia rąk. 3.Instalacje, urządzenia i sprzęt: 1) powinny być używane zgodnie z ich przeznaczeniem; 2) mające kontakt z produktami pochodzenia zwierzęcego powinny być: a) wykonane z materiałów wykluczających możliwość zanieczyszczenia tych produktów, b) utrzymywane w dobrym stanie technicznym. Sprzedaż bezpośrednia higiena Czyszczenie i dezynfekcję instalacji, urządzeń oraz sprzętu, w tym opakowań wielokrotnego użytku, mających kontakt z produktami pochodzenia zwierzęcego, przeprowadza się z użyciem środków niewpływających negatywnie na produkt w wyniku kontaktu z wyczyszczoną lub zdezynfekowaną powierzchnią. 2.Dezynfekcję drobnego sprzętu, w tym noży, przeprowadza się w wodzie, w temperaturze nie niższej niż 82 C lub przy użyciu innej metody zapewniającej równoważny skutek. 3.Czyszczenie i dezynfekcję instalacji, urządzeń oraz sprzętu, w tym opakowań wielokrotnego użytku oraz pojemników lub kontenerów, o których mowa w 13, przeprowadza się po zakończeniu cyklu produkcyjnego lub po każdym zakończeniu pracy, lub częściej - jeżeli jest to konieczne. 45

47 Sprzedaż bezpośrednia higiena. 8.Osoby mające kontakt z produktami pochodzenia zwierzęcego przy wykonywaniu czynności związanych ze sprzedażą bezpośrednią powinny: 1) przestrzegać zasad higieny w procesie produkcji i sprzedaży; 2) posiadać orzeczenie lekarskie o braku przeciwwskazań do wykonywania pracy wymagającej kontaktu z żywnością, wydane na podstawie przepisów o chorobach zakaźnych i zakażeniach; 3) używać czystej, w jasnym kolorze, odzieży roboczej, nakrycia głowy zasłaniającego włosy oraz obuwia roboczego; 4) myć ręce przed każdym przystąpieniem do pracy lub po ich zabrudzeniu. Sprzedaż bezpośrednia higiena. 9.Produkty pochodzenia zwierzęcego przeznaczone do sprzedaży bezpośredniej: 1) powinny być świeże, o cechach organoleptycznych charakterystycznych dla danego produktu; 2) przechowuje się w sposób uniemożliwiający ich psucie się, namnażanie się chorobotwórczych mikroorganizmów lub tworzenie się toksyn. 46

48 Sprzedaż bezpośrednia opakowania Opakowania produktów pochodzenia zwierzęcego przeznaczonych do sprzedaży bezpośredniej powinny spełniać wymagania określone w przepisach: 1) rozporządzenia (WE) nr 1935/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 października 2004 r. w sprawie materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością oraz uchylającego dyrektywy 80/950/EWG i 89/109/EWG (Dz. Urz. UE L 338 z , str. 4); 2) o bezpieczeństwie żywności i żywienia. 2.Pakowanie produktów pochodzenia zwierzęcego przeznaczonych do sprzedaży bezpośredniej w miejscu sprzedaży odbywa się w obecności konsumenta końcowego, z wyłączeniem tuszek drobiowych, tuszek zajęczaków oraz produktów pszczelich, jeżeli zostały opakowane w opakowania jednostkowe w miejscu produkcji. dla konsumenta końcowego Sprzedaż bezpośrednia opakowania. 3.Materiały opakowaniowe przechowuje się w oddzielnych pomieszczeniach lub w wydzielonych miejscach, w zamknięciu, albo w zamykanych pojemnikach. 4.Na opakowaniach zbiorczych lub transportowych produktów przeznaczonych do sprzedaży bezpośredniej poza terenem gospodarstwa rolnego lub miejscem przyległym do miejsca produkcji umieszcza się imię i nazwisko albo nazwę producenta oraz adres miejsca prowadzenia działalności. 5.Informacje, o których mowa w ust. 4, dodatkowo umieszcza się w miejscu sprzedaży w sposób czytelny i widoczny dla konsumenta końcowego 47

49 Podmioty zakwalifikowane do prowadzenia sprzedaży bezpośredniej. Podmioty zakwalifikowane do prowadzenia sprzedaży bezpośredniej zgodnie z rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 29 grudnia 2006r. w sprawie wymagań weterynaryjnych przy produkcji produktów pochodzenia zwierzęcego przeznaczonych do sprzedaży bezpośredniej produktów pochodzenia zwierzęcego: nieprzetworzone produkty pszczele 4046 podmiotów; jaja konsumpcyjne 625; mleko i śmietana 129; produkty rybołówstwa 532; zwierzęta łowne 24; zajęczaki 11; drób 53 żywe ślimaki-1 48

50 Dziękuję Państwu za uwagę

51 Dr inż. Ryszard Zarudzki Rozwój rynku produktów lokalnych szansą poprawy sytuacji ekonomicznej regionu Panie Przewodniczący! Panie Ministrze! Bardzo dziękuję za zaproszenie na dzisiejszą konferencję z zakresu Małe gospodarstwa rolne szansą rozwoju rynku lokalnego. Moje wystąpienie będzie dotyczyło rozwoju rynku produktów lokalnych będących szansą poprawy sytuacji ekonomicznej regionu. Jeśli miałbym się przedstawić, to powiem może w ten sposób: dziesięć lat pracy naukowej, dziesięć lat pracy w Pomorskim Ośrodku Doradztwa Rolniczego, dziesięć lat pracy w Agencji Restrukturyzacji, obecnie współpracuję z trzecim sektorem. Jako przykład podam Forum Aktywizacji Obszarów Wiejskich, mam nadzieję, że to doświadczenie wniesie jakiś głos do dyskusji na przedmiotowy temat. Po wprowadzeniu do dyskusji, które jest wprowadzeniem do problematyki, będę chciał przedstawić kilka informacji dotyczących elementów związanych z utworzeniem i wdrażaniem systemu sprzedaży produktów lokalnych oraz kierunków działań. Podam przykłady konkretnych działań. Kiedy rozmawiałem z panem przewodniczącym Chróścikowskim o przebiegu dzisiejszego spotkania, to padła taka sugestia: konkrety, propozycje rozwiązań. Możemy mówić o problemach, możemy mówić o istniejących rozwiązaniach, sprawach prawnych, a teraz w jaki sposób będziemy się odnosić, jakie to są problemy i jak możemy je rozstrzygać? W ostatniej części swojego wystąpienia chciałbym wskazać instytucje i organizacje zaangażowane przy realizacji tych zadań, jak też wstępnie pokazać, to zostało już powiedziane, bo dzisiaj równocześnie jest posiedzenie zespołu do spraw nowego PROW i nie dalej jak w sobotę jest wyspecyfikowane i jest wskazanych sześć działań na rzecz lokalnych rynków. Mam nadzieję, że będzie to bardzo dobry materiał do dalszej pracy, jak i też uważam, że tę konferencję zorganizowano w bardzo dobrym czasie, kiedy tyle Dr inż. Ryszard Zarudzki ekspert do spraw rolnictwa i obszarów wiejskich. 50

52 ważnych tematów się rozpatruje. Ja ze swojej strony przedstawiam państwu tę prezentację, ale w materiałach mają państwo pełne opracowanie, więc tylko zasygnalizuję problemy. Korzystałem z różnych doświadczeń, z różnych materiałów, które są tutaj istotne i wierzę, że na sali są też autorzy tych rozwiązań, które będę chciał podkreślić, na rzecz małych, lokalnych gospodarstw. Pan minister wspominał, że to jest problem. Jak duży problem, to wynika z ostatniego spisu rolnego. Zwracam uwagę na pierwszym przezroczu, gdzie jest pokazana liczba gospodarstw rolnych po ostatnim spisie rolnym. Mamy ich milion dwieście tysięcy. Oczywiście nie ma definicji małego gospodarstwa i ciągle o tym rozmawiamy. Ale przyjąłem najprostsze i w materiałach są liczby. Proszę zwrócić uwagę, o jakiej skali problemu mówimy. Milion dwieście tysięcy to gospodarstwa od 1 do 10 ha, ale idąc dalej, cztery województwa to jest sto trzydzieści do stu osiemdziesięciu tysięcy gospodarstw w jednym województwie, nie razem. Podkarpackie, lubelskie, małopolskie, mazowieckie jest to sto osiemdziesiąt tysięcy, a z tych dużych najmniej ma podkarpackie tylko sto czterdzieści tysięcy gospodarstw, jak to zsumujemy. Idąc do tej drugiej grupy gospodarstw od siedemdziesięciu do stu tysięcy województwa śląskie, wielkopolskie, świętokrzyskie, łódzkie i pozostałe gospodarstwa od szesnastu do pięćdziesięciu tysięcy. Skala problemu. Oczywiście możemy mówić, ile z tych korzysta z dopłat bezpośrednich, odrzucić te jednohektarowe, ale jestem przekonany, że milion gospodarstw to jest skala problemu, o której mówimy. Ile to jest gospodarstw procentowo w danym województwie? Na kolejnym slajdzie proszę zwrócić uwagę: lubuskie, świętokrzyskie, śląskie, podkarpackie, małopolskie 90 96% gospodarstw od 1 do 10 ha, umownie przyjmując, że właśnie to są te małe gospodarstwa. Łódzkie i podkarpackie 80%. Średnio w kraju 80%. Chciałbym na to zwrócić uwagę i podkreślić, o jakiej skali problemu mówimy. Bo jeśli mamy mówić o rozwiązaniach, to do jakiej skali problemu, do jak dużej? Jak to jest? Spójrzmy jeszcze, powierzchnia 31% w skali kraju, ale jak mawiał jeden z księży, jest święta prawda, tyż prawda i guzik prawda. To jest też prawda. Więc średnio w Polsce 31% powierzchni zajmowanej przez gospodarstwa od 1 do 10 ha w całkowitej powierzchni użytków rolnych. Ale spójrzmy na województwa. Małopolskie, świętokrzyskie i podkarpackie, to jest 65%, można powiedzieć 2/3 do 3/4 w danym województwie. Idąc dalej, można też powiedzieć, to jest prawie 4,7 miliona ha, to jest mówiąc obrazowo, w mazowieckim użytki rolne zajmowane przez małe gospodarstwa dotyczą tak jakby całego pomorskiego. W całym pomorskim jest tyle, ile małe gospodarstwa zajmują w całkowitej powierzchni użytków rolnym. No i tak można by dalej tutaj te dane analizować. 51

53 Pierwsze zagadnienie, czyli to pierwsze jak gdyby wskazanie, jak duży to jest problem, jak dużego obszaru to dotyczy i myślę, że bardzo dobrze, że tym się zajmujemy (Brak nagrania). Problemy i utworzenie tego systemu, tych elementów, o których powinniśmy rozmawiać. Ale jak mamy to robić? Mamy przepisy, mamy szereg rozwiązań, ale w jaki sposób mamy to przełożyć na konkretne działania i w kontekście nowego okresu programowania i jeszcze jak to finansować? Ogólnie. Problemy i bariery formalnoprawne: obowiązujące przepisy i wymagania weterynaryjno-sanitarne. Jakie problemy tu są do rozwiązania? Skomplikowane przepisy i wymagania prawne, regulujące zasady bezpośredniej sprzedaży. Trzeci obszar to możliwości samej sprzedaży produktów przetworzonych. W opracowaniu, w stosunku do tych trzech powiem, że nie uważam się za tutaj omnibusa, zebrałem materiały wypracowane, wypracowane Partnerstwo dla Środowiska tutaj prezes Serafin, znamy się z różnych działalności wcześniejszych, więc bardzo sobie cenię, co małopolskie województwo tu robi i chciałbym to podkreślić. Te problemy były zebrane. Na jakie nowelizacje rozporządzeń regulujących zasady sprzedaży bezpośredniej i produktów przetworzonych zwracamy uwagę? W tych opracowaniach próbowałem zebrać na bazie istniejącej literatury i jeszcze raz to mocno podkreślić: w sprawie wymagań weterynaryjnych, w sprawie dostaw bezpośrednich środków spożywczych i dwie ustawy: o produktach pochodzenia zwierzęcego i o bezpieczeństwie żywności i żywienia. I zakres zmian, który miałby dotyczyć przepisów sanitarnych umożliwiających mniej rygorystyczny dostęp konsumentów do produktów roślinnych i zwierzęcych, zmiany w zakresie przetwarzania produktów pierwotnych, wprowadzenie ich do obrotu w małych gospodarstwach rolnych. Inne aspekty, jak np. zdefiniowanie małego gospodarstwa. No i oczywiście niezmiernie istotne bardzo dobrze rozumiem, że jest podkomisja, jest praca tych słynnych już dziesięć postulatów, które są nadal aktualne. Pytanie: co zrobić? Co jest realne, a co nie? Jak to wypracować? Ja nie umawiałem się z autorami tych postulatów, ale chciałbym je wzmocnić. Uważam, że one są bardzo istotnym elementem na rzecz poprawy, udoskonalenia, szukania tych bardzo konkretnych rozwiązań. Dziesięć postulatów, które opracował Zespół Centrum Marki Lokalnej Fundacji Partnerstwo dla Środowiska. I one są tutaj dość precyzyjnie opisane i przedstawione. To jak gdyby pierwszy obszar, pierwszy przekaz na rzecz przedmiotowej tematyki. Drugi, który mnie bardzo interesuje, to jak to robić też w praktyce? Nie zgadzam się do końca z szanownym moim przedmówcą, że rolnik ma poczytać sobie rozporządzenia i ustawy. Może i ma poczytać, ale co z nich zrozumie, 52

54 ale jak je rozumie, a jak je będzie wdrażał? Rozumiem, że tak, ma się z tym zapoznać, natomiast kto ma później go szkolić, instruować? (Brak nagrania) Siedem elementów związanych z inicjowaniem, tworzeniem i rozwojem rynków lokalnych opartych na małych gospodarstwach rolnych. Pierwsze, wspieranie działań na rzecz wzmocnienia zasad podejścia LEADER. LEADER w nowym okresie mógłby mieć zadania, które mógłby wykonywać. To po pierwsze. Po drugie, myślę że pan senator też będzie się chciał do tego odnieść, czy nie zrobić tak, żeby plany odnowy miejscowości, ale te rzeczywiste, były narzędziami aktywności i rozwoju sołectw. Na tych dwóch rzeczach chciałbym się skupić i króciutko później powiedzieć o jeszcze pięciu innych sprawach. A więc LEADER w nowym okresie i siedem cech LEADERA: lokalne strategie rozwoju, lokalne trójsektorowe partnerstwo, oddolne podejście. Jest to wpisane w nowym Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich i jest wcześniej takie działanie: współpraca, czyli tworzenie klastrów rolniczych. Tylko broń mnie panie Boże, bo jak pójdziemy do rolników i zaczniemy mówić, że będziemy tworzyć klastry Nie widzę tego na ten moment (Brak nagrania) temat bardzo ważny, bardzo istotny. Ale pytanie, jak to będziemy robić? I LEADER jest takim elementem, narzędziem na rzecz przedmiotowych naszych rozważań. Plany odnowy miejscowości. Ostatnio bardzo dużo pracuję z sołectwami w gminie. Takie trzy rekomendacje co do planu odnowy miejscowości. Czy nie podnieść ich do rangi ogólnopolskiej obowiązującej metody rozwoju lokalnego, czy nie wypracować w skali kraju mechanizmów promujących proces planowania sołectw zgodnie z metodą planów odnowy miejscowości, planów odnowy wsi? Czy nie podjąć działań w sferze warunków prawem dozwolonych na rzecz upodmiotowienia sołectw ponad formułę jednostek pomocniczych gminy na rzecz realizacji planów odnowy miejscowości. Hasłowo te dwa zagadnienia: zejść na poziom sołectwa i jak pracować właśnie w kontekście też małych gospodarstw, rady sołeckiej, jednostek pomocniczych gminy, współpracy z samorządami. I LEADER jako drugi element i jeszcze pięć bardzo krótko, w opracowaniu to jest szerzej rozwinięte, więc podam tylko skrótowo. Z tych innych elementów to jest fundusz sołecki, poszukiwanie i wspieranie, wdrożenie innowacyjnych rozwiązań. Ale oczywiście jakie podjąć działania w dalszych uzgodnieniach, w pracach sejmowych, jak się w tym znaleźć? Następne poszukiwanie, wspieranie i wdrażanie innowacyjnych sposobów aktywizacji mieszkańców. A dlaczego nie budżet obywatelski (partycypacyjny)? Dużo się o tym teraz mówi. Myślę, że gdzie jak gdzie, ale komisja sejmowa, Sejm, to jest to miejsce do dyskusji też takich elementów, nawet gdyby one były dyskusyjne. Można dużo na ten temat rozmawiać. 53

55 I jeszcze aktywizacja mieszkańców poprzez wspieranie finansowania zadań w ramach mechanizmu inicjatywy lokalnej. Jest dużo rozwiązań prawnych, inicjatywa lokalna jest takim przykładem, że można robić tę robotę na dole w sposób bardzo przekonywający, w zakresie budowania społeczeństwa obywatelskiego, stąd też to moje takie skrzywienie w stronę trzeciego sektora. I oczywiście zwracam uwagę: to też nowy okres programowania. A dlaczego nie wspieranie rozwoju ekonomii społecznej? Czyli w opracowaniu są cztery czy pięć kierunków. Ekonomia społeczna, łączenie celów, to jest przeciwdziałanie wykluczeniu, to jest łączenie celu ekonomicznego i społecznego, i wspieranie tego. Myślę, że ekonomia społeczna w związku z tworzoną ustawą też może być narzędziem na rzecz naszych przedmiotowych rozważań. Małopolski Model Produktu Lokalnego jako przykład utworzenia rynków lokalnych w regionie na podstawie małych gospodarstw rolnych. To dobry przykład, bo małopolskie jest jednym z tych województw, gdzie jest tak trudna sytuacja czy też problem dotyczy tak dużego obszaru, właściwie całego województwa. Więc małopolski model produktu lokalnego może być dla nas pewnym wzorcem, doświadczeniem, jak to robić dalej, jak to rozwijać. Tworzony model będzie się składał z kilku etapów, w każdym z nich zaangażowani będą rolnicy, producenci i miejscowi interesariusze. I tutaj jeszcze dwa zagadnienia. Chciałbym oprzeć się na aktywizacji gospodarczej terenów wiejskich poprzez tworzenie lokalnych rynków żywności. Przejrzałem, co w województwach jest robione i moją uwagę zwróciło opracowanie: Gospodarcze aspekty rolnictwa w Małopolsce, Kraków 2012, zespół autorski: Stanisław Flaga i Wojciech Sroka, oddając jak gdyby tutaj to opracowanie na rzecz właśnie regionalizacji też polityki w nowym okresie programowania i szukania rozwiązań. Dwa działania: wspieranie lokalnych systemów produkcji i dystrybucji żywności i drugi kierunek działania wspieranie tworzenia i rozwoju grup producentów rolnych. Dla pierwszego kierunku jest trzynaście zadań, dla drugiego dwanaście. Konkretnych zadań, co zrobić, jak robić, w jaki sposób. W opracowaniu pełnym przedstawiam te wszystkie zadania do dyskusji, do wykorzystania, do przemyślenia. I uważam, że są bardzo ciekawe jako konkretny przykład konkretnej pracy, jak to teraz połączyć w całości pracy nad tym systemem wdrażania i zajęcia się tymi małymi gospodarstwami rolnymi. Kto ma to robić? Wypisałem: na poziomie krajowym ministerstwa, na poziomie regionalnym samorząd. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Ministerstwo Środowiska, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, samorząd wojewódzki, powiaty gminy, Agencja Rynku Rolnego, Agencja Restrukturyzacji, ośrodki doradztwa, izby, Polska Izba Produktu Regionalnego i Lokalnego, Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, lokalne grupy 54

56 działania, lokalne grupy rybackie, Krajowa Rada Spółdzielcza, Krajowy Związek Grup Producentów, spółdzielnie, stowarzyszenia, wspólnoty mieszkańców, jednostki badawczo-naukowe i inne jednostki okołorolnicze. Nie da się rozwiązać tego jedną instytucją. Potrzebny jest system, system na różnych poziomach, w różny sposób. Tu chcę pokazać, ile to musi być tej pracy. Spójrzmy, ostatni slajd jest wybrany przeze mnie z zarysu nowego PROW. W sobotę zobaczyłem po raz pierwszy zarys nowego PROW, bo konsultanci niezależni czasami mają swoje przecieki. Ale w pozytywnym rozumieniu. W ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich wstępny zarys za propozycję działań na rzecz wspierania małych gospodarstw w kontekście rozwoju rynku lokalnego należy wstępnie uznać system jakości kontroli produktów rolnych i środków spożywczych, restrukturyzację małych gospodarstw, tworzenie grup producentów, rolnictwo ekologiczne, współpraca, czytaj klastry rolnicze i LEADER. Wymienię sześć, bo powiem tak: tu są pieniądze systemowe, które można przeznaczać na to, co wymyślimy. Drugie, to wydaje mi się, że są to regionalne programy operacyjne. W pomorskim województwie nie dalej jak w piątek było spotkanie, już strategie mamy w województwie pomorskim, pracujemy nad regionalnymi programami strategicznymi mamy ich sześć z tego dopiero powstanie jeden regionalny program operacyjny. I tu mówimy o wsparciu przez Unię Europejską, jak ze strony samorządu ma wyjść ten impuls, dalej oczywiście szczebel powiatowy i szczebel gminny. Nową zasadą, nie wiadomo jeszcze, jak to będzie wspierane, ale warto o tym wspomnieć, jest rozwój kierowany przez lokalną społeczność jako metoda, jako rozwinięcie twórcze podejścia LEADER w nowym okresie, które wymaga czasu i wysiłku, ale które przy stosunkowo niewielkich inwestycjach finansowych może mieć znaczący wpływ na jakość życia ludzi, którzy mogą tworzyć nowe inicjatywy i to jest szczególnie rekomendowany rozwój, kierowany przez społeczność lokalną. Powinien być szczególnie skutecznym narzędziem zwłaszcza w czasach kryzysu, pokazując, że społeczności lokalne mogą podjąć konkretne kroki w zakresie różnych form rozwoju gospodarczego, które są lepsze, bardziej trwałe i bardziej zintegrowane. Ponieważ dyskutujemy o różnych rozwiązaniach, wiem, że chyba Ministerstwo Rozwoju Regionalnego chce się wycofać raczej z RKLS/CLLD, może nie, może się mylę. Ale jak to ma być? Kiedy pytam u mnie w województwie, a co z rozwojem kierowanym przez społeczność lokalną, słyszę odpowiedź: to jest yeti, którego nikt nie widział. W połowie maja robimy dużą ogólnopolską konferencję w Supraślu, gdzie będzie właśnie przyszłość LEADERA 55

57 rozważana. Ja też uczestniczę w tych pracach i myślę, że na ten temat też warto rozmawiać. Dziękuję państwu za uwagę. W swoim wystąpieniu starałem się skoncentrować na małych gospodarstwach, na systemie, jak to robić, jak to wdrażać i myślę, że niewątpliwie jest to szansą rozwoju rynku lokalnego i mam nadzieję, że te informacje mogą być wspólną naszą dyskusją i doświadczeniem na rzecz tego, żeby rozwiązywać te problemy. Dziękuję za uwagę. Senator Jerzy Chróścikowski Przewodniczący Komisji Rolnictwa i Rozwoju Wsi Dziękuję panu doktorowi Ryszardowi Zarudzkiemu za skróconą wersję wypowiedzi, która szersza została zawarta w materiałach. Myślę, że w dalszej części chętnie skorzystamy z dyskusji. Pan doktor będzie do końca i jak będzie trzeba, udzieli odpowiedzi, jeśli będą pytania. Pragnę poprosić następnego prelegenta. Pan doktor inżynier Henryk Skórnicki zaprezentuję nam temat: Jest to Rozwój przetwórstwa w gospodarstwach. Doświadczenia Centrum Doradztwa Rolniczego w Radomiu. Już mamy do czynienia z konkretnymi działaniami. Była teoria, teraz trochę praktyki posłuchajmy, popatrzmy, jak to funkcjonuje w rzeczywistości w Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie oddział w Radomiu. Myślę, że warto, Panie Dyrektorze, troszkę się pochwalić, a zarazem powiedzieć, z czym są problemy. Bo jak wyczytałem w materiałach, dalej nie ma informacji o tym, co będzie z przetwórstwem mleka. Znam trochę wypowiedzi prywatnych, ale w materiałach nie widzę. W związku z tym interesuje mnie, żeby pan dyrektor wspomniał, co z wizją przyszłości mleka, bo przecież mleko to jest nasz cenny produkt, a jak zawsze mówiliśmy, Polska mlekiem i miodem płynąca, a dalej problem. Nasze babcie robiły sery, nasze babcie robiły masło, sprzedawały, nikt im nie bronił, a teraz dalej mają problem z masłem, serem, ale i tak je robią.

58 Małe gospodarstwa rolne szansą rozwoju rynku lokalnego Dr Ryszard Zarudzki ekspert ds. rolnictwa i obszarów wiejskich 1. Utworzenie i wdrożenie systemu sprzedaży produktów lokalnych przez rolników prowadzących małe gospodarstwa rolne. 2. Nowelizacja rozporządzeń krajowych regulujących zasady sprzedaży bezpośredniej i produktów przetworzonych. 3. Propozycje zmiany w prawie dotyczące ułatwienia sprzedaży produktów lokalnych przez rolników prowadzących małe gospodarstwa rolne. 4. Elementy związane z inicjowaniem, tworzeniem i rozwojem rynków lokalnych opartych na małych gospodarstwach rolnych. Wspieranie działań na rzecz wzmocnienie zasad podejścia LEADER, wspieranie wielofunduszowości, Rozwoju Kierowanego przez Lokalną Społeczność (RKLS/CLLD) w nowym okresie programowania Plany Odnowy Miejscowości jako narzędzia aktywności i rozwoju sołectw małych lokalnych ojczyzn. Nowelizacja ustawy z dnia roku o funduszu sołeckim (Dz. U. Nr 52, poz. 420). Poszukiwanie, wspieranie i wdrażanie innowacyjnych sposobów aktywizowania mieszkańców. Aktywizacja mieszkańców poprzez wspieranie finansowania zadań w ramach mechanizmu inicjatywy lokalnej. Wspierania Rozwoju Ekonomii Społecznej na obszarach wiejskich. Małopolski Model Produktu Lokalnego. Kierunki działań, przykłady konkretnych zadań inwestycyjne lub przedsięwzięcia do realizacji 5. Aktywizacja gospodarcza terenów wiejskich poprzez tworzenie lokalnych rynków żywności. 57

59 Wsparcie lokalnych rynków żywności oraz działania na rzecz krótkich kanałów dystrybucji Wsparcia tworzenia i rozwoju grup producentów rolnych Instytucje i organizacje zaangażowane przy realizacji kierunków działań Utworzenie i wdrożenie systemu sprzedaży produktów lokalnych przez rolników prowadzących małe gospodarstwa rolne Zgodnie z wynikami Powszechnego Spisu Rolnego (2010 r.) w naszym kraju jest gospodarstw rolnych o powierzchni od 1 10 ha, które gospodarują na powierzchni ha UR. Stanowi to 78% wszystkich gospodarstw w naszym kraju i 31% całkowitej powierzchni Użytków Rolnych. Więcej informacji o strukturze małych gospodarstw w poszczególnych województwach podano w tabeli na końcu opracowania Gospodarstwa rolne według grup obszarowych użytków rolnych (wyniki powszechnego spisu rolnego 2010). O skali problemu niech świadczy fakt, że w sześciu województwach liczba małych gospodarstw do 10 ha UR stanowi wartość 80% i więcej w stosunku do wszystkich na tym terenie, dotyczy to w szczególności województw łódzkiego (80%); lubelskiego (82%) oraz powyżej 90% w województwach świętokrzyskim (91%), śląskim (91%), podkarpackim (96%), małopolskim (96%). Dla części z tych gospodarstw szansą i sposobem na przetrwanie jest sprzedaż na lokalnym rynku wyprodukowanych w gospodarstwie produktów. Dotyczy to produktów pochodzenia roślinnego i zwierzęcego w ramach sprzedaży bezpośrednio od producenta. Istnieje wiele problemów i barier formalnoprawnych w zakresie takiej sprzedaży. Do głównych, zgłaszanych przez rolników zaliczamy między innymi: obowiązujące przepisy i wymogi weterynaryjno-sanitarne, które są mało zrozumiałe dla przeciętnego rolnika, producenta żywności produkowanej w małych ilościach z przeznaczaniem na lokalny rynek, skomplikowane przepisy i wymogi prawne regulujące zasady bezpośredniej sprzedaży, możliwości samej sprzedaży produktów przetworzonych. W tym miejscu należy podkreślić, że istniejące rozporządzenia regulujące przetwarzanie produktów pierwotnych i wprowadzanie ich do obrotu nie uwzględniają prowadzenia tego typu działalności w małych gospodarstwach rolnych oraz to, że są zbyt rygorystyczne. Dla rozwiązania lub ograniczenia wymienionych problemów w ramach tego celu sformułowano następujące poniżej wymienione zadania. Natomiast

60 w kolejnych punktach przedstawiono propozycje różnego typu rozwiązań. Tak sformułowane propozycje należy traktować jako wstępne i doprecyzować, uzupełnić, zmodyfikować w wyniku dalszej dyskusji. Problem sprzedaży bezpośredniej z małych gospodarstw rolnych, jak i tworzenie lub rozwój lokalnego rynku, rynku produktów lokalnych jest istotny i warto o tym rozmawiać, warto dyskutować. Mam nadzieję, że przedstawione informacje, zidentyfikowane problemy, jak i zaproponowane konkretne rozwiązania są dobra podstawą do rozmów i debat. 2. Nowelizacja rozporządzeń krajowych regulujących zasady sprzedaży bezpośredniej i produktów przetworzonych Produkcja i sprzedaż produktów żywnościowych podlega różnym regulacjom prawnym. Regulacje prawne dotyczące sprzedaży bezpośredniej produktów pochodzenia roślinnego i zwierzęcego obejmują dyrektywy, rozporządzenia Unii Europejskiej oraz krajowe rozporządzenia i ustawy. Proponowane zmiany miałyby dotyczyć następujących aktów prawa krajowego: Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 29 grudnia 2006 r. w sprawie wymagań weterynaryjnych przy produkcji produktów pochodzenia zwierzęcego przeznaczonych do sprzedaży bezpośredniej (Dz. U. z 2007 r. nr 5, poz. 38.) Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 6 czerwca 2007 r. w sprawie dostaw bezpośrednich środków spożywczych (Dz. U. z 2007 r. nr 112, poz.774). Ustawa z dnia 16 grudnia 2005 roku o produktach pochodzenia zwierzęcego (Dz. U. z 2006 r. nr 17, poz.127). Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz. U. nr 171, poz. 1225, z późn. zm.). Zakres zmian miałby dotyczyć w szczególności: przepisów sanitarno-weterynaryjnych umożliwiających mniej rygorystyczny dostęp konsumentów do produktów roślinnych i zwierzęcych sprzedawanych w ramach sprzedaży bezpośredniej, zmian w zakresie przetwarzania produktów pierwotnych i wprowadzanie ich do obrotu w małych gospodarstwach rolnych, innych aspektów, jak: np. zdefiniowanie małego gospodarstwa, niewielkiej ilości produktu roślinnego lub odzwierzęcego, ujednolicenie i doprecyzowania przepisów w zakresie certyfikowania i kontroli, kosztów badań próbek, przepisów skarbowych. 59

61 W dalszych pracach nad utworzeniem i wdrożeniem systemu sprzedaży produktów lokalnych przez rolników prowadzących małe gospodarstwa rolne należy ze szczególną uwagą rozważyć i wprowadzać odpowiednie zasady na rzecz lepszego unormowania problematyki dotyczącej wstępnego przetwarzania produktów pochodzenia roślinnego i zwierzęcego. Kolejne działania dotyczą utworzenia systemu zachęt i promocji na rzecz jednostek samorządu terytorialnego (gminy, powiaty, województwa, lokalnych partnerstw na rzecz danego obszaru, kilku gmin) w zakresie tworzenia lokalnych placów targowych i promocji sprzedaży bezpośredniej z gospodarstw rolnych. Do rozważenia jest również możliwość ulg i systemu zachęt i zwolnień, np. podatku rolnego. Warte rozważenia jest również możliwość uruchomienia jednego zakładu przetwórczego u rolnika w danej wsi, na kilka wsi, gminę lub gminy sąsiednie z którego usług mogliby korzystać inni rolnicy wytwarzając dany produkt lokalny. Doradcy rolni, przedstawiciele Izb Rolniczych jako lokalni konsultanci świadczyliby pomoc prawną dla okolicznych rolników w zakresie sprzedaży bezpośredniej. W ramach promocji rozwiązaniem byłoby opracowanie broszur informacyjnych, poradników i innych materiałów informacyjnych i promocyjnych, w których każdy mógłby znaleźć informację, gdzie i jakie produkty (lokalne) pochodzące bezpośrednio z gospodarstwa mógłby zakupić. Cenna byłaby promocja doświadczeń innych krajów europejskich, gdzie sprzedaż bezpośrednia ma duże tradycje i ugruntowaną markę (np. Austria, Francja i inne kraje). Rozwój rynku produktów lokalnych, dobrej, zdrowej i tradycyjnej żywności jest wielce pożądany z punktu widzenia rozwoju gospodarki w poszczególnych regionach kraju, przeciwdziałania wykluczenia społecznego oraz ochrony środowiska, w szczególności ochrony bioróżnorodności. Produkty wytworzone przez rolników i przetwórców na bazie lokalnego surowca i lokalnej tradycji tworzą z jednej strony możliwość alternatywnego źródła dochodu dla rolników, a z drugiej, ich rozwój w znaczny sposób może wpłynąć na zwiększenie liczby turystów i klientów, co przyczyni się do lepszej jakości życia mieszkańców wiejskich regionów. Aby mógł nastąpić rozwój rynku produktów lokalnych, Zespół Centrum Marki Lokalnej Fundacji Partnerstwo dla Środowiska zaproponował zmiany w prawie dotyczące ułatwienia sprzedaży produktów lokalnych przez rolników prowadzących małe gospodarstwa rolne. Propozycje zmian określa się również jako 10 postulatów 1. Poniżej wymieniono poszczególne zagadnienia z konkretnym wskazaniem, czego dana zmiana miałaby dotyczyć. 1 Opracował Zespół Centrum Marki Lokalnej Fundacji Partnerstwo dla Środowiska (lipiec 2012). Wszystkie uwagi i wnioski w tej sprawie kierować do doradcy ds. marki lokalnej: Małgorzaty Rudnickiej malgorzata.rudnicka@fpds.pl 60

62 3. Propozycje zmian w prawie dotyczące ułatwienia sprzedaży produktów lokalnych przez rolników prowadzących małe gospodarstwa rolne (10 postulatów) Zebranie w jednym rozporządzeniu napisanym prostym, zrozumiałym językiem wszystkich przepisów z różnych dziedzin regulujących dany sposób przetwórstwa i sprzedaży, tak aby rolnik, właściciel małego gospodarstwa, drobny hodowca, czy przetwórca w jednym miejscu znalazł wszystkie obowiązki, które musi spełnić. Wprowadzenie możliwości sprzedaży bezpośredniej dla przetworów domowych wywarzanych we własnym gospodarstwie z własnych produktów w niewielkich ilościach. Sformułowanie warunków, pod jakimi sprzedażą bezpośrednią mogą zostać objęte przetwory mleczne, w tym sery wytwarzane w niewielkich ilościach (MOL jest albo zbyt skomplikowany, albo zbyt zawile opisany uzasadnienie opisane w części dot. barier związanych z możliwością sprzedaży produktów z małych gospodarstw). Wprowadzenie zmian w przepisach dot. służb sanitarnych i weterynaryjnych, które zobowiązywać będą inspekcje do świadczenia fachowego doradztwa dla drobnych rolników i hodowców, którzy chcą uruchomić legalne przetwórstwo. Możliwość sprzedaży produktów lokalnych z małych gospodarstw zastosować kalkę z najlepszych rozwiązań europejskich, gdzie jest długa tradycja wytwarzania i popularyzacji produktów lokalnych. Wprowadzenie definicji produktu lokalnego produkt żywnościowy, z którym utożsamiają się mieszkańcy danego regionu. Wyróżnia się on między innymi tym, że jest przyjazny dla środowiska, opiera się na lokalnie dostępnych surowcach i posiada certyfikat atestujący jego autentyczność i jakość. Do Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 6 czerwca 2007 r. w sprawie dostaw bezpośrednich środków spożywczych, w 2 ust. 2 dopisać: przetwórstwo produktów pochodzących z produkcji pierwotnej (lub inne, lepsze sformułowanie dotyczące przetwórstwa produktów pochodzenia roślinnego). Dopuścić legalne stosowanie opisanego poniżej rozwiązania: rolnik dowozi płody pochodzące z własnego gospodarstwa do przetwórni (zatwierdzonej przez SANEPID), odpłatnie zostają wykonane dla niego (rolnika) przetwory, np. dżemy, rolnik odbiera przetwory zapakowane i odpowiednio oznakowa- ne (zapisy na etykiecie zgodne z ustawodawstwem), 61

63 może sprzedawać te przetworzone produkty w ramach sprzedaży bezpośredniej. Opisać modele HACCP dla małego przetwórcy rolnika (definicja: np. rolnik posiadający gospodarstwo do 10 ha) dla najważniejszych rodzajów przetwórstwa, tj. sery białe i twarde (żółte), dżemy i konfitury, soki itp.). Opracowanie i popularyzacja praktycznych przewodników dotyczących upraw, hodowli, przetwórstwa Elementy związane z inicjowaniem, tworzeniem i rozwojem rynków lokalnych opartych na małych gospodarstwach rolnych Rozwój rynku produktów lokalnych może być szansą poprawy sytuacji ekonomicznej niektórych regionach pod warunkiem zaangażowania się w konkretne działania konkretnych osób, instytucji, organizacji. Takie działania wymagają zastosowania różnych metod aktywizacji mieszkańców, wyzwolenia w nich chęci do działania. Poniżej w punktach podano kilka rekomendacji na rzecz aktywizacja mieszkańców na obszarach wiejskich, w szczególności w związku z tworzeniem i rozwojem rynku produktu lokalnego. W zależności od sytuacji, regionu kraju, lokalnych uwarunkowań należy zastosować konkretne narzędzia, konkretne procedury działania. Przecież będzie to często zależeć nie od tego, czy to robić?, ale jak to robić!. Jakie konkretne działania podjąć w małych lokalnych środowiskach na obszarach gmin wiejskich, miejsko-wiejskich i małych miasteczkach, a często na poziomie sołectw. Nie bez znaczenia będzie również, czy to są obszary wiejskie umiejscowione wokół większych aglomeracji miejskich, obszary peryferyjnych czy pośrednie obszary wiejskie. Tym bardziej że na rzecz tak określonych zagadnień poniżej w kolejnych punktach zaproponowano obszary interwencji. Warto o tym rozmawiać. Warto dyskutować. Obecnie na poszczególnych poziomach zarządzania, na szczeblu centralnej administracji rządowej, jak i lokalnych samorządów na poziomie województw trwają intensywne prace nad strategicznymi programami operacyjnymi, zarówno krajowymi, jak i tymi związanymi z nowym okresem programowania środków z Unii Europejskiej na lata Wspieranie działań na rzecz wzmocnienie zasad podejścia LEADER, wspieranie wielofunduszowości, Rozwoju Kierowanego przez Lokalną Społeczność (RKLS/CLLD) w nowym okresie programowania Stosowanie zasad podejścia LEADER mają służyć przede wszystkim budowaniu kapitału społecznego poprzez aktywizację mieszkańców oraz przyczyniać

64 się do powstawania nowych miejsc pracy na obszarach wiejskich. Ponadto mają przyczynić się do polepszenia zarządzania lokalnymi zasobami i ich waloryzacji. Realizacja tak postawionych zadań będzie możliwa przez tworzenie i rozwój trójsektorowych partnerstwa (stowarzyszeń partnerów publicznych, społecznych i gospodarczych) działających jako Lokalne Grupy Działania (LGD), Lokalne Grupy Rybackie (LGR) włączonych w system zarządzania danym obszarem. Pomocne w osiągnięciu tych celów winny być również projekty współpracy. Należy dążyć do wzmacniania znaczenia podejścia LEADER na rzecz obszarów wiejskich, w szczególności obszarów funkcjonalnych wiejsko- -miejskich z/i uwzględnieniem wiejskich obszarów peryferyjnych oraz małych miast i miasteczek. Za podstawę takich działań powinno się uznać 7 zasad podejścia LEADER, które obejmują następujące elementy: Lokalne Strategie Rozwoju (LSR) dotyczące prawidłowo zidentyfikowanych obszarów wiejskich o zasięgu mniejszym niż regionalny; Lokalne, trójsektorowe partnerstwa publiczno-prywatne (zwane dalej Lokalnymi Grupami Działania LGD); Oddolne podejście z kompetencjami decyzyjnymi po stronie Lokalnych Grup Działania w sprawie opracowywania i wdrażania Lokalnych Strategii Rozwoju; Wielosektorowe projektowanie i wdrażanie strategii oparte na interakcji pomiędzy uczestnikami i projektami z różnych sektorów gospodarki lokalnej; Wdrażanie podejść innowacyjnych; Wdrażanie projektów współpracy; Tworzenie sieci partnerstw lokalnych. Rekomendacja: Za celowe należy uznać wzmocnienie podejścia LEADER, zgodnie z przedstawionymi zasadami oraz wdrażaniem w nowym okresie programowania do roku nowego mechanizmu określanego jako Rozwój Kierowany przez Lokalną Społeczność (RKLS) (z j. ang. Community Led Local Development CLLD), które jest narzędziem służącym włączeniu obywateli na szczeblu lokalnym w rozwijanie odpowiedzi na wyzwania społeczne, środowiskowe i ekonomiczne, przed którymi obecnie stoimy. CLLD jest podejściem, które wymaga czasu i wysiłku, ale które przy stosunkowo niewielkich inwestycjach finansowych może mieć znaczący wpływ na życie ludzi, którzy mogą tworzyć nowe pomysły i wspólnie angażować się w ich wdrażanie. Rozwój Kierowany przez Lokalną Społeczność (RKLS/ CLLD) jest metodą angażowania partnerów na szczeblu lokalnym, w tym społeczeństwa obywatelskiego i lokalnych podmiotów gospodarczych, w tworzenie i wdrażanie lokalnych zintegrowanych strategii, które pomogą w zrównoważonym rozwoju różnych 63

65 obszarów. Rekomendacja: Rozwój Kierowany przez Lokalną Społeczność (RKLS) powinien być szczególnie skutecznym narzędziem zwłaszcza w czasach kryzysu, pokazując, że społeczności lokalne mogą podjąć konkretne kroki w zakresie różnych form rozwoju gospodarczego, które są lepsze, bardziej trwałe i bardziej zintegrowane. Plany Odnowy Miejscowości jako narzędzia aktywności i rozwoju sołectw małych lokalnych ojczyzn Rozwój i odnowa obszarów wiejskich to jedno z kluczowych wyzwań, jakie stoją przed Polską w okresie postępującej integracji w ramach Unii Europejskiej. Zasadniczym jej celem jest wzmocnienie działań służących zmniejszaniu istniejących dysproporcji i różnic w poziomie rozwoju obszarów wiejskich w stosunku do terenów miejskich. Rekomendacja: Plan Odnowy Miejscowości powinien zostać podniesiony do rangi ogólnopolskiej obowiązującej metody rozwoju lokalnego polegającego na identyfikacji lokalnych zasobów i zamianie ich w kapitały. Rekomendacja: Wypracować w skali kraju mechanizmy promujące proces planowania w sołectwach zgodnych z metodą Planów Odnowy Miejscowości. Rekomendacja: Podjęcie działań i stworzenie warunków prawem dozwolonych na rzecz upodmiotowienia sołectw ponad formułę jednostek pomocniczych gminy na rzecz realizacji Planów Odnowy Miejscowości. Odnowa wsi i fundusz sołecki, są argumentami na rzecz zwiększenia decyzyjności sołectw ponad formułę jednostek pomocniczych gminy. Natomiast samorząd gminny, dzięki obu instrumentom wsparcia, ma pole do budowania partnerstwa z sołectwem, którego istotą jest podzielenie się władzą i odpowiedzialnością. Powinno to być jednym z głównych sposobów aktywizacji lokalnych społeczności. Jest to proces, proces wymagający czasu, ciągłości, przemyślanych i konsekwentnych działań ze strony gminy i systemu wsparcia zewnętrznego (fundusze UE, inne fundusze, centra aktywizacji i wspierania organizacji pozarządowych itp.). Nowelizacja ustawy z dnia roku o funduszu sołeckim (Dz. U. Nr 52, poz. 420) Rekomendacja: Istnieją propozycje nowelizacji ustawy o funduszu sołeckim [dotyczy: Ustawy o funduszu sołeckim z dnia 20 lutego 2009 roku (Dz. U nr 52 poz. 420)] oraz innych ustaw towarzyszących. Podjęcie takich działań wymaga dalszych uzgodnień i pracy w ramach komisji sejmowych. Poszukiwanie, wspieranie i wdrażanie innowacyjnych sposobów aktywizowania mieszkańców Rekomendacja: Przekształcenie i rozwój funduszu sołeckiego w kierunku rozszerzonej formy budżetu obywatelskiego (partycypacyjnego). Przekształcenie i rozwój funduszu soleckiego w rozszerzoną formę budżetu obywatelskiego 64

66 (partycypacyjnego) jest realną metodą aktywizacji lokalnych społeczności na obszarach wiejskich, w szczególności identyfikacja zapisów związanych z tworzeniem rynków rolnych przez małe gospodarstwa rolne. Aktywizacja mieszkańców poprzez wspieranie finansowania zadań w ramach mechanizmu inicjatywy lokalnej wspieranie zlecanie zadań publicznych w oparciu inicjatywę lokalną. Rekomendacja: Nowelizacja art. 19a) Ustawy z dn. 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z 2010 r., Nr 234, poz z późn. zm.) na rzecz rozwoju i popularyzacji zlecanie zadań publicznych opartych na inicjatywie lokalnej. Interesujące jest to, że inicjatywa lokalna nie musi rodzić kolejnych kosztów dla samorządów, wręcz przeciwnie, bardziej je racjonalizować. Tym samym jest jednym z przykładowych rozwiązań w ramach Modelu 2 współpracy administracji publicznej z organizacjami pozarządowymi, jak i elementu tworzenia społeczeństwa obywatelskiego. Doskonale wpisuje się w wcześniej zaproponowane instrumenty aktywizacji mieszkańców na obszarach wiejskich. Wspierania Rozwoju Ekonomii Społecznej na obszarach wiejskich Dzisiejsza ekonomia społeczna, to nie działanie na budowę autonomicznego sektora poza rządem, ale budowę albo raczej odbudowę, konstytucyjnej podstawy ustroju społecznej gospodarki rynkowej. Gospodarki, które realizuje zarówno cele społeczne, jak i rynkowe. Gospodarki, która realizuje potrzeby obywateli, wspólnot lokalnych, a jednocześnie daje przyjazną pracę bez wyzysku. Tym bardzo ogólnie jest ekonomia społeczna. Wydaje się, że może ona być narzędziem na rzecz wsparcia małych gospodarstw w procesie tworzenia lokalnych rynków. W ramach tego obszaru określone zostały następujące zadanie do realizacji: Przygotowanie i wprowadzenie nowych rozwiązań legislacyjnych, w tym ustawy o przedsiębiorczości społecznej. Przygotowanie i wspieranie wdrażania skorelowanego ze strategiami rozwoju programu rozwoju przedsiębiorczości społecznej. Przygotowanie i wdrążenie zwrotnych mechanizmów finansowania (pożyczek, kredytów i poręczeń) przedsiębiorczości społecznej oraz innych form aktywizacji zawodowej i społecznej. 2 Model współpracy administracji publicznej i organizacji pozarządowych został ostatecznie opracowany i opublikowany w formie skryptu (pełny tekst modelu jest dostępny na stronie: 65

67 Stworzenie oraz wprowadzenie systemowych rozwiązań umożliwiających funkcjonowanie, na zasadach partnerstwa certyfikowanych instytucji wspierających infrastrukturalnie przedsiębiorczość społeczną w zakresie usług, szkoleń i doradztwa. Przygotowanie i wdrożenie działań edukacyjnych dotyczących przedsiębiorczości społecznej, w tym edukacji dzieci i młodzieży poprzez praktyczną edukację przygotowania do przedsiębiorczości. Małopolski Model Produktu Lokalnego jako przykład utworzenie rynków lokalnych w regionie opartych na małych gospodarstwach rolnych 3 Tworzony model będzie się składał z kilku etapów, na każdym z nich zaangażowani będą rolnicy, producenci, miejscowi interesariusze. W pierwszej kolejności zostaną zidentyfikowane lokalne produkty związane z konkretnymi obszarami. Następnie opracowany zostanie Kodeks Postępowania, który będzie określał zasady zaliczania produktów do danej marki lokalnej. Kodeks gwarantuje bowiem utrzymanie wiarygodności i autentyczności produktów lokalnych wchodzących w skład marki, a tym samym jej jakości i wartości rynkowej. Aby przedsięwzięcie odniosło sukces mierzony ilością sprzedawanych produktów lokalnych niezbędne jest stworzenie zintegrowanego systemu promocji, marketingu i sprzedaży, którym zajmie się Centrum Marki Lokalnej działające przy Fundacji. Ostatni etap zakłada, że wypracowane przychody zostaną zainwestowane w rozwój zrównoważony regionów pochodzenia produktów lokalnych, aby podnieść lokalne zdolności wytwarzania kolejnych produktów w odpowiedniej jakości i ilości oraz aktywizować lokalną społeczność. Kierunki działań, przykłady konkretnych zadań inwestycyjne lub przedsięwzięcia do realizacji Aktywizacja gospodarcza terenów wiejskich poprzez tworzenie lokalnych rynków żywności 4 Na rzecz tworzenia lokalnych rynków proponuję się w pierwszej kolejności działanie w dwóch kierunkach: Wsparcie lokalnych systemów produkcji i dystrybucji żywności, 3 Źródło: Fundacją Partnerstwo dla Środowiska; 4 Opracowano na podstawie: Gospodarcze aspekty rolnictwa w Małopolsce; K r a k ó w ; Zespół autorski w składzie: dr inż. Stanisław Flaga; dr inż. Wojciech Sroka; Opracowanie na podstawie pracy zbiorowej Inicjatywa na rzecz rozwoju rolnictwa organicznego w Małopolsce na lata : Opracowano w Departamencie Środowiska, Rolnictwa i Geodezji UMWM przy współpracy Fundacji Partnerstwo dla Środowiska; Wydawca: Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, ss.64.

68 Wsparcie tworzenia i rozwoju grup producenckich. Poniżej przedstawiono informacje dla każdego z kierunków działań na rzecz tworzenia lokalnych rynków w opartych na małych gospodarstwach rolnych. Dla pierwszego kierunku wsparcia lokalnych systemów produkcji i dystrybucji żywności przedstawiono łącznie 13 zadań, dla drugiego w zakresie wsparcia tworzenia i rozwoju grup producenckich zaproponowano12 zadań. Wsparcie lokalnych rynków żywności oraz działania na rzecz krótkich kanałów dystrybucji Obecnie coraz mocniej dostrzega się konieczność docenienia lokalności i zalety lokalnej żywności. Rozwój takich rynków żywności może być wspierany w różnoraki sposób, jednak najskuteczniejszym działaniem jest tworzenie krótkich kanałów dystrybucji, na przykład poprzez wsparcie budowy, odbudowy czy też renowacji lokalnych placów targowych. Wydaje się, iż każde małe miasto czy też osiedle większego miasta wykazuje popyt na własny plac targowy, stanowiący miejsce sprzedaży przez okolicznych rolników ich płodów rolnych. Sprawne funkcjonowanie takich rynków będzie jednak możliwe, jeżeli będą one położone w lokalizacjach dogodnych zarówno dla producentów i klientów oraz służb komunalnych. Plac winien być zaopatrzony w infrastrukturę kompatybilną z lokalnym system segregacji odpadów, w tym odpadów organicznych. Należy też rozważyć preferencyjne warunki wynajmowania stoisk dla producentów ekologicznych, gdyż już sama produkcja i certyfikacja ekologiczna stanowi dla nich wyzwanie ekonomiczne. Lokalny targ, gdzie każdy może wykupić miejsce lub stragan w zależności od swoich potrzeb, stwarza możliwość sprzedaży produktów, nawet gdy wytwarzane są w niewielkiej ilości, co często ma miejsce w przypadku drobnych gospodarstw rolnych. Możliwość bezpośredniej sprzedaży produktów, jaką oferuje dostępny dla wszystkich targ, pozwala na uzyskanie ceny wyższej niż oferowana przez ewentualnych pośredników, a także prezentację swojego produktu większej liczbie potencjalnych klientów, wykazania jego walorów, wskazania niepowtarzalnych cech, związanych z tradycjami tego, a nie innego regionu. Targowiska i bazary mają także inny szczególny wymiar tworzenia swoistej więzi i interakcji społecznej, zachodzącej pomiędzy uczestnikami bazarowego handlu: sprzedawcami i konsumentami, czy pomiędzy samymi konsumentami. Stwarzały i nadal stwarzają okazję do spotkania ze znajomymi czy rodziną z dalszych okolic, do spędzenia razem czasu, zwłaszcza jeśli poza zakupami oferuje inne atrakcje, jak możliwość zjedzenia posiłku 67

69 w pobliskim lokalu czy uczestnictwo w imprezie rozrywkowej lub artystycznej. Proponowane działania zostały zorientowane na ludność wiejską, w tym osoby zatrudnione w sektorze rolniczym oraz przetwórczym. Mają na celu ułatwienie dostępu do lokalnych rynków (w tym placów, targowisk i innych miejsc) sprzedaży żywności. Takie działania powinny być inicjowane przez jednostki samorządu terytorialnego na różnych szczeblach, a także lokalne organizacje społeczne, organizacje okołorolnicze, spółdzielnie mieszkaniowe, mogą dopuszczać bezpośredni handel lokalnymi, tradycyjnymi, ekologicznymi produktami rolniczymi na terenie osiedli. Podobną rolę mogą pełnić parafie, przy których również może się odbywać sprzedaż bezpośrednia. Propozycje konkretnych działań na rzecz wsparcie lokalnych rynków żywności i krótkich kanałów dystrybucji Wyznaczenie obszarów, gdzie powinny powstawać nowe miejsca dogodne do prowadzenia sprzedaży produktów wytwarzanych lokalnie, ułatwienia i preferencje dla lokalnych, drobnych producentów żywności (np. niższe opłaty targowe, pierwszeństwo w wynajmie straganów itp.), Obniżenie podatków i/lub czynszów dla sklepów sprzedających żywność ekologiczną, lokalną, regionalną i tradycyjną, zwłaszcza na terenach wyznaczonych, jako predestynowane do handlu żywnością lokalną, Stworzenie wokół istniejących placów targowych przyjaznej atmosfery poprzez poprawę infrastruktury technicznej: ułatwienia dla rowerzystów, dla osób na wózkach inwalidzkich, dla rodziców z wózkami dziecięcymi, ustawienie pojemników do segregacji odpadów i regularnie ich opróżnianie, Zapewnienie odpowiedniej infrastruktury targowej (jednolite stragany, toalety, miejsca postojowe, parkingi, bankomaty) oraz obsługi prawno-administracyjnej i sanitarnej (wydawanie atestów, kontrole jakości itp.), Wprowadzenie ułatwień do lokowania punktów sprzedaży żywności w różnych miejscach publicznych (do rozważenia: otwarcie nowych placów targowych i/lub udostępnienie lokali Zarządu Budynków Komunalnych na tworzenie sklepów z lokalną żywnością), Organizacja na terenie instytucji publicznych, zarządzanych przez jednostki samorządu terytorialnego, takich jak szkoły czy szpitale, sklepów z lokalną żywnością ekologiczną (można w tym celu wykorzystać już istniejące sklepiki szkolne i sklepy znajdujące się na terenie szpitali stawiając im odpowiednie warunki formalne prowadzenia działalności na terenie publicznym), Stworzenie dogodniejszych warunków dla form sprzedaży bezpośredniej w gospodarstwie, w tym przede wszystkim zniesienie części wymogów 68

70 formalnych umożliwiających sprzedaż produktów pochodzenia zwierzęcego, jak również uproszczenie przepisów prawa gospodarczego i podatkowego, Zapewnienie fachowego doradztwa dla drobnych producentów, a szczególnie pomoc w pokonywaniu barier prawno-administracyjnych, Wspieranie współpracy między producentami (doradztwo prawne i organizacyjne, informacja o możliwościach współpracy, specjalistyczna pomoc w jej organizowaniu), Promocja lokalnych producentów, ich produktów oraz lokalnej (tradycyjnej) gastronomii informatory i przewodniki z informacją o lokalnych produktach, gospodarstwach ekologiczno tradycyjnych, miejscach sprzedaży tradycyjnej żywności, gastronomii serwującej lokalne specjały, Utworzenie interaktywnej strony internetowej o charakterze informacyjno- -promocyjnym, na której będą zamieszczane informacje o lokalnych rynkach żywności oraz ich ofercie, Wydanie i dystrybucja map z naniesionymi placami targowymi czy sklepami z lokalną żywnością ekologiczną, regionalną, tradycyjną. Tworzenie lokalnych rynków ma olbrzymie znaczenie zarówno na obszarach podmiejskich, jak i na oddalonych obszarach wiejskich i obszarach znajdujących się w niekorzystnej sytuacji ekonomicznej. Szczególnie predestynowane są miejscowości o wysokich walorach przyrodniczych, gdzie występuje duże nasilenie ruchu turystycznego. Podobnie rynki te powinny być zorganizowane we wszystkich większych miastach województwa. Lokalne rynki żywności są bodźcem do wykorzystania potencjału lokalnego i czynnikiem poprawy wizerunku regionu. Aby cel został osiągnięty, konieczne jest lepsze zorganizowanie producentów i podjęcie współpracy jednostek samorządu terytorialnego na wszystkich szczeblach. Wsparcie rozwoju grup producentów rolnych Konieczność restrukturyzacji rolnictwa, jego unowocześnienia oraz ciągłego podnoszenia konkurencyjności wymaga silnego wsparcia ze strony państwa, w tym również samorządu terytorialnego. Jest to szczególnie istotne na obszarach rozdrobnionych agrarnie, gdzie przy małej skali produkcji towarowej korzystne ulokowanie się na lokalnym rynku rolnym jest bardzo trudne. Lekarstwem na pokonanie bądź istotne ograniczenie bariery małej skali produkcji może być wspólne działanie producentów, przybierające postać formalnych grup, spółek, spółdzielni lub też różnego rodzaju stowarzyszeń. Mogą one przyczyniać się do tworzenia nowych miejsc pracy, obniżania kosztów działalności rolniczej i ogólnego wzrostu zamożności rodzin rolniczych. Grupy producenckie mogą przynieść wymierne korzyści nie tylko swoim członkom, 69

71 ale również mogą stanowić ważny podmiot porządkowania obrotu artykułami rolnymi oraz skutecznie bronić wieś przed nieuczciwymi pośrednikami. W warunkach poszczególnych regionów szczególnego znaczenia nabiera promowanie różnych rodzajów integracji poziomej oraz pionowej producentów. Nakreślone działania powinny przyczynić się nie tylko do zmian w sektorze rolniczym, ale również stanowić impuls do tworzenia/usprawniania struktur organizacyjnych, obejmujących zarządzanie łańcuchem dostaw oraz aktywizację współpracy gospodarstw rolnych oraz przedsiębiorstw przetwórczych. Warto również zainicjować dyskusję oraz przyczynić się do wprowadzenia niezbędnych zmian w porządku prawnym oraz systemie wspierania grup producentów rolnych. Propozycje konkretnych działań na rzecz wsparcia rozwoju grup producentów rolnych Wspieranie tworzenia powiązań poziomych oraz pionowych producentów rolnych. Szczególnie istotne jest lobbowanie korzystnych zapisów umożliwiających wsparcie finansowe dla powstających grup producentów. Dofinansowania w tym zakresie wymagają szczególnie Wstępnie Uznane Grupy Producentów Owoców i Warzyw, które w trakcie dochodzenia do uznania nie mogą przeznaczać uzyskiwanej pomocy na działalność przetwórczą realizowaną na swoim terenie, Zmiana obecnych kryteriów i zasad wsparcia bądź zaproponowanie nowych systemów i źródeł finansowania pozwalających na wyższe dofinansowywanie inwestycji infrastrukturalnych dla mniejszych Grup Producentów Rolnych, Wspieranie (finansowe, doradcze) procesu tworzenia grup producenckich zorientowanych na wytwarzanie i dystrybucję produktów rolnictwa ekologicznego. Wspieranie procesu pionowej integracji producentów ekologicznych oraz przedsiębiorstw przetwórczych (stworzenie platform informacyjnych lub/i organizowanie sympozjów/konferencji pozwalających na spotkanie zainteresowanych producentów i przetwórców), Zaproponowanie nowych rozwiązań/działań (np. w ramach podprogramów tematycznych nowego PROW-u ) z zakresu promowania ruchu spółdzielczego oraz innych form współpracy rolników, Stworzenie Grupom Producentów Rolnych preferencyjnych warunków sprzedaży produktów rolnych na terenie placów oraz targowisk (szczególnie produktów ekologicznych), Organizacja dla rolników szkoleń oraz spotkań z liderami funkcjonujących Grup Producentów Rolnych, którzy będą promować kooperację producentów, 70

72 Utworzenie odpowiednich platform informacyjnych, gdzie będą zamieszczane informacje o możliwościach wsparcia różnych form grup producenckich, a w szczególności pomoc prawna, tj. interpretacje oraz wyjaśnienia do obowiązujących norm prawnych, Stworzenie platform informacyjnych pozwalających na wymianę doświadczeń przez funkcjonujące Grupy Producentów Rolnych oraz stanowiących miejsce, gdzie lokalni liderzy znający problemy swojej branży będą mogli propagować ideę współpracy, Włączenie wybranych instytucji otoczenia biznesu (funkcjonujących w ramach samorządu regionalnego instytucji mających w swoich celach statutowych wspieranie przedsiębiorczości) w działalność promocyjną oraz doradczą, szczególnie w obszarze zakładania i prowadzenia działalności gospodarczej oraz uzyskiwania dofinansowania, Prowadzenie intensywniejszych działań promocyjnych (broszury, ulotki, strona internetowa) ze strony instytucji otoczenia rolnictwa, aby korzyści z organizowania się w grupy producentów przebiły się do świadomości rolników, Zaproponowanie włączenia/zwiększenia liczby godzin w programach nauczania, w szkołach rolniczych oraz uczelniach wyższych idei współpracy producentów rolnych wraz z działaniami ukierunkowanymi na zmianę mentalności. Zaproponowane działania powinny być wdrażane we wszystkich jednostkach samorządu terytorialnego w poszczególnych regionach, przy czym akcje informacyjne oraz promujące ideę współpracy, aby uzyskać wysoką skuteczność, powinny być przeprowadzone jak najbliżej rolników w gminach i sołectwach. Wskazane kierunki interwencji są szczególnie istotne dla obszarów, gdzie występuje intensywna produkcja owoców, warzyw, drobiarska, trzodowa, owczarska, czy zbożowa. Niemniej działania te mogą również odnosić się rynków niszowych, specyficzny dla każdego z regionów w Polsce. Instytucje i organizacje zaangażowane przy realizacji kierunków działań Przy realizacji zadań ważną rolę będą odgrywać przede wszystkim takie instytucje i organizacje jak: 1. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 2. Ministerstwem Środowiska, 3. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 4. Samorząd wojewódzki, powiatowy, gminny 5. Agencja Rynku Rolnego, 71

73 6. Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, 7. Ośrodki Doradztwa Rolniczego, 8. Izby Rolnicze, 9. Polska Izba Produktu Regionalnego i Lokalnego, 10. Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, 11. Lokalne Grupy Działania (LGD), 12. Lokalne Grupy Rybackie, 13. Krajowa Rada Spółdzielcza, 14. Krajowy Związek Grup Producentów Owoców i Warzyw, 15. Spółdzielnie, 16. Stowarzyszenia/towarzystwa rybackie 17. Wspólnoty mieszkaniowe i inne. 18. Jednostki badawczo-naukowe, (np. Instytut Rybactwa Śródlądowego). 19. Inne organizacje okołorolnicze. Gospodarstwa rolne według grup obszarowych Użytków Rolnych ogółem (Na podstawie wyników powszechnego spisu rolnego 2010); Lp. 72 Województwa l - liczba gospodarstw p -powierzchnia użytków rolnych w ha Razem wszystkich gospodarstw (liczba i pow. UR) Grupy obszarowe użytków rolnych Powyżej 1 ha do 10 ha suma do 10 struktura (w %) 1 Polska... l p Dolnośląskie... l p Kujawsko-Pomorskie... l p Lubelskie... l p Lubuskie... l p Łódzkie... l p Małopolskie... l p Mazowieckie... l p Opolskie... l p Podkarpackie... l p Podlaskie... l p

74 11 Łódzkie... l p Małopolskie... l p Mazowieckie... l p Opolskie... l p Podkarpackie... l p Podlaskie... l p Pomorskie... l p Śląskie... l p Świętokrzyskie... l p Warmińsko-mazurskie.. l p Wielkopolskie... l p Zachodniopomorskie... l p

75 Senacka Komisja Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Małe gospodarstwa rolne szansą rozwoju rynku lokalnego. Warszawa Konferencja: Rozwój rynku produktów lokalnych szansą poprawy sytuacji ekonomicznej regionu. Dr Ryszard Zarudzki ekspert ds. rolnictwa i obszarów wiejskich Program wystąpienia nt; Rozwój rynku produktów lokalnych szansą poprawy sytuacji ekonomicznej regionu. Wprowadzenie do problematyki Elementach związanych z utworzenie i wdrożenie systemu sprzedaży produktów lokalnych przez rolników prowadzących małe gospodarstwa rolne. Nowelizacja rozporządzeń krajowych regulujących zasady sprzedaży bezpośredniej i produktów przetworzonych. 10 postulatów. opracował Zespół Centrum Marki Lokalnej Fundacji Partnerstwo dla Środowiska 7 elementów związane z inicjowaniem, tworzeniem i rozwojem rynków lokalnych w oparciu o małe gospodarstwa rolne. Kierunki działań, przykłady konkretnych zadań inwestycyjne lub przedsięwzięcia do realizacji kolejne przykłady i propozycje Wsparcie lokalnych rynków żywności oraz działania na rzecz krótkich kanałów dystrybucji Instytucje i organizacje zaangażowane przy realizacji kierunków działań Program Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW ) - wstępny zarys, propozycji działań na rzecz wsparcia małych gospodarstwa Rozwój kierowany przez lokalną społeczność (RKLS-CLLD) - wielofunduszowowość 74

76 Liczba gospodarstw rolnych o powierzchni 1 10 ha w poszczególnych województwach Ogólna liczba gospodarstw w Polsce o wielkości 1 10 ha Udział gospodarstw rolnych o powierzchni 1 10 ha w stosunku do liczby wszystkich gospodarstw (w %) w poszczególnych województwach Polska 96 Małopolskie Podkarpackie Śląskie 91 Świętokrzyskie Lubelskie Łódzkie Mazowieckie Dolnośląskie Lubuskie Opolskie Wielkopolskie Pomorskie Zachodnio-pomorskie Kujawsko-pomorskie Podlaskie 48 Warmińsko- 75

77 Powierzchnia zajmowana przez gospodarstwa 1 10 ha w całkowitej powierzchni Użytków Rolnych (w %) w danym województwie Polska 31 % Powierzchnia zajmowana przez gospodarstwa 1 10 ha w całkowitej powierzchni Użytków Rolnych w danym województwie (w ha) Polska ha Województwo pomorskie dla porównania całkowita powierzchnia UR ha

78 1.Utworzenie i wdrożenie systemu sprzedaży produktów lokalnych przez rolników prowadzących małe gospodarstwa rolne. Problemy i bariery formalno-prawne: obowiązujące przepisy i wymogi weterynaryjno-sanitarne,.. skomplikowane przepisy i wymogi prawne regulujące zasady bezpośredniej sprzedaży możliwości samej sprzedaży produktów przetworzonych. 2.Nowelizacja rozporządzeń krajowych regulujących zasady sprzedaży bezpośredniej i produktów przetworzonych. Proponowane zmiany miały by dotyczyć następujących aktów prawa krajowego jak: Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 29 grudnia 2006 r. w sprawie wymagań weterynaryjnych przy produkcji produktów pochodzenia zwierzęcego przeznaczonych do sprzedaży bezpośredniej (Dz. U. z 2007 r. nr 5, poz. 38.) Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 6 czerwca 2007 r. w sprawie dostaw bezpośrednich środków spożywczych (Dz. U. z 2007 r. nr 112, poz.774). Ustawa z dnia 16 grudnia 2005 roku o produktach pochodzenia zwierzęcego (Dz. U. z 2006 r. nr 17, poz.127). Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz. U. nr 171, poz. 1225, z późn. zm.). 77

79 2.Nowelizacja rozporządzeń krajowych regulujących zasady sprzedaży bezpośredniej i produktów przetworzonych. (c.d.) Zakres zmian miąłby dotyczyć w szczelności: przepisów sanitarno weterynaryjnych umożliwiających mniej rygorystyczny dostęp konsumentów do produktów roślinnych i zwierzęcych sprzedawanych w ramach sprzedaży bezpośredniej, zmian w zakresie przetwarzania produktów pierwotnych i wprowadzanie ich do obrotu w małych gospodarstwach rolnych, innych aspektów jak: np. zdefiniowanie małego gospodarstwa, niewielkiej ilości produktu roślinnego lub odzwierzęcego, ujednolicenie i doprecyzowania przepisów w zakresie certyfikowania i kontroli, kosztów badań próbek, przepisów skarbowych. 10 postulatów. Opracował Zespół Centrum Marki Lokalnej Fundacji Partnerstwo dla Środowiska (lipiec 2012). Wszystkie uwagi i wnioski w tej sprawie kierować do Doradcy ds. Marki Lokalnej: Małgorzaty Rudnickiej e- mail: malgorzata.rudnicka@fpds.pl Zebranie w jednym rozporządzeniu napisanym prostym, zrozumiałym językiem wszystkich przepisów. Wprowadzenie możliwości sprzedaży bezpośredniej dla przetworów domowych.. Sformułowanie warunków pod jakimi sprzedażą bezpośrednią mogą zostać objęte przetwory mleczne.. Wprowadzenie zmian w przepisach dot. służb sanitarnych i weterynaryjnych.. Możliwość sprzedaży produktów lokalnych z małych gospodarstw. Wprowadzenie definicji produktu lokalnego Nowelizacja Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 6 czerwca 2007 r. w sprawie dostaw bezpośrednich środków spożywczych, w 2 ust.2 Dopuścić legalne stosowanie określonych procedur : Opisać modele HACCP dla małego przetwórcy-rolnika Opracowanie i popularyzacja praktycznych przewodników dotyczących upraw, hodowli, przetwórstwa. 78

80 7 elementów związane z inicjowaniem, tworzeniem i rozwojem rynków lokalnych w oparciu o małe gospodarstwa rolne. 1. Wspieranie działań na rzecz wzmocnienie zasad podejścia LEADER, wspieranie wielofunduszowości, Rozwoju Kierowanego przez Lokalną Społeczność (RKLS/CLLD) w nowym okresie programowania Plany Odnowy Miejscowości jako narzędzia aktywności i rozwoju sołectw - małych lokalnych ojczyzn. INNE 1. Nowelizacja Ustawy z dnia roku O funduszu sołeckim (Dz. U. Nr 52, poz. 420). 2. Poszukiwanie, wspieranie i wdrażanie innowacyjnych sposobów aktywizowania mieszkańców. 3. Aktywizacja mieszkańców poprzez wspieranie finansowania zadań w ramach mechanizmu inicjatywy lokalnej. 4. Wspierania Rozwoju Ekonomii Społecznej na obszarach wiejskich. 5. Małopolski Model Produktu Lokalnego. Wspieranie działań na rzecz wzmocnienie zasad podejścia LEADER, Za podstawę takich działań powinno się uznać 7 zasad podejścia LEADER, które obejmują następujące elementy: 1. Lokalne Strategie Rozwoju (LSR) 2. Lokalne, trójsektorowe partnerstwa - LGD); 3. Oddolne podejście 4. Wielosektorowe projektowanie i wdrażanie strategii 5. Wdrażanie podejść innowacyjnych; 6. Wdrażanie projektów współpracy; 7. Tworzenie sieci partnerstw lokalnych. 79

81 Plany Odnowy Miejscowości jako narzędzia aktywności i rozwoju sołectw - małych lokalnych ojczyzn. Rekomendacja: Plan Odnowy Miejscowości powinien zostać podniesiony do rangi ogólnopolskiej obowiązującej metody rozwoju lokalnego polegającego na identyfikacji lokalnych zasobów i zamianie ich w kapitały. Rekomendacja: Wypracować w skali kraju mechanizmy promujące proces planowania w sołectwach zgodnych z metodą Planów Odnowy Miejscowości. Rekomendacja: Podjęcie działań i stworzenie warunków prawem dozwolonych na rzecz upodmiotowienia sołectw ponad formułę jednostek pomocniczych gminy na rzecz realizacji Planów Odnowy Miejscowości. 7 elementów związane z inicjowaniem, tworzeniem i rozwojem rynków lokalnych w oparciu o małe gospodarstwa rolne. 2 INNE 1. Nowelizacja Ustawy z dnia roku O funduszu sołeckim (Dz. U. Nr 52, poz. 420). 2. Poszukiwanie, wspieranie i wdrażanie innowacyjnych sposobów aktywizowania mieszkańców. 3. Aktywizacja mieszkańców poprzez wspieranie finansowania zadań w ramach mechanizmu inicjatywy lokalnej. 4. Wspierania Rozwoju Ekonomii Społecznej na obszarach wiejskich. 5. Małopolski Model Produktu Lokalnego. 80

82 Wspierania Rozwoju Ekonomii Społecznej na obszarach wiejskich. W ramach tego obszaru określone zostały następujące zadanie do realizacji: Przygotowanie i wprowadzenie nowych rozwiązań legislacyjnych, w tym ustawy o przedsiębiorczości społecznej. Przygotowanie i wspieranie wdrażania skorelowanego ze strategiami rozwoju programu rozwoju przedsiębiorczości społecznej. Przygotowanie i wdrążenie zwrotnych mechanizmów finansowania (pożyczek, kredytów i poręczeń) przedsiębiorczości społecznej oraz innych form aktywizacji zawodowej i społecznej. Stworzenie oraz wprowadzenie systemowych rozwiązań umożliwiających funkcjonowanie, na zasadach partnerstwa certyfikowanych instytucji wspierających infrastrukturalnie przedsiębiorczość społeczną w zakresie usług, szkoleń i doradztwa. Przygotowanie i wdrożenie działań edukacyjnych dotyczących przedsiębiorczości społecznej, w tym edukacji dzieci i młodzieży poprzez praktyczną edukację przygotowania do przedsiębiorczości. Kierunki działań, przykłady konkretnych zadań inwestycyjne lub przedsięwzięcia do realizacji kolejne przykłady i propozycje Aktywizacja gospodarcza terenów wiejskich poprzez tworzenie lokalnych rynków żywności. Opracowano na podstawie: Gospodarcze aspekty rolnictwa w Małopolsce; K r a k ó w ; Zespół autorski w składzie: dr inż. Stanisław Flaga; dr inż. Wojciech Sroka; Opracowanie na podstawie pracy zbiorowej Inicjatywa na rzecz rozwoju rolnictwa organicznego w Małopolsce na lata : Opracowano w Departamencie Środowiska, Rolnictwa i Geodezji UMWM przy współpracy Fundacji Partnerstwo dla Środowiska; Wydawca: Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, ss

83 Propozycje działań WSPARCIE LOKALNYCH SYSTEMÓW PRODUKCJI I DYSTRYBUCJI ŻYWNOŚCI, WSPARCIE TWORZENIA I ROZWOJU GRUP PRODUCENCKICH. w opracowaniu przedstawiono informacje dla każdego z kierunków działań na rzecz tworzenia lokalnych rynków w oparciu o małe gospodarstwa rolne. dla pierwszego kierunku: wsparcia lokalnych systemów produkcji i dystrybucji żywności przedstawiono łącznie 13 zadań, dla drugiego w zakresie wsparcia tworzenia i rozwoju grup producenckich zaproponowano12 zadań. Wsparcie lokalnych rynków żywności oraz działania na rzecz krótkich kanałów dystrybucji Obecnie coraz mocniej dostrzega się konieczność docenienia lokalności i zalety lokalnej żywności..wydaje się, iż każde małe miasto, czy też osiedle większego miasta wykazuje popyt na własny plac targowy, stanowiący miejsce sprzedaży przez okolicznych rolników ich płodów rolnych. Sprawne funkcjonowanie takich rynków będzie jednak możliwe, jeżeli będą one położone w lokalizacjach dogodnych zarówno dla producentów jak i klientów oraz służb komunalnych.. Lokalny targ, gdzie każdy może wykupić miejsce lub stragan w zależności od swoich potrzeb, stwarza możliwość sprzedaży produktów, nawet gdy wytwarzane są w niewielkiej ilości, co często ma miejsce w przypadku drobnych gospodarstw rolnych.. Targowiska i bazary mają także inny szczególny wymiar tworzenia swoistej więzi i interakcji społecznej,. Działania powinny być inicjowane przez Jednostki Samorządu Terytorialnego na różnych szczeblach, a także lokalne organizacje społeczne, organizacje około rolnicze, spółdzielnie mieszkaniowe, mogą dopuszczać bezpośredni handel lokalnymi, tradycyjnymi, ekologicznymi produktami rolniczymi na terenie osiedli. Podobną role mogą pełnić parafie, przy których również może się odbywać sprzedaż bezpośrednia. 82

84 Propozycje konkretnych działań na rzecz wsparcie lokalnych rynków żywności i krótkich kanałów dystrybucji 1. Wyznaczenie obszarów, gdzie powinny powstawać nowe miejsca dogodne do prowadzenia sprzedaży produktów wytwarzanych lokalnie, 2. Ułatwienia i preferencje dla lokalnych, drobnych producentów żywności 3. Obniżenie podatków i/lub czynszów dla sklepów sprzedających żywność ekologiczną,. 4. Stworzenie wokół istniejących placów targowych przyjaznej atmosfery poprzez 5. Zapewnienie odpowiedniej infrastruktury targowej.. 6. Wprowadzenie ułatwień do lokowania punktów sprzedaży żywności 7. Organizacja na terenie instytucji publicznych, zarządzanych przez Jednostki Samorządu Terytorialnego, taki.. 8. Stworzenie dogodniejszych warunków dla form sprzedaży bezpośredniej w gospodarstwie, 9. Zapewnienie fachowego doradztwa Wspieranie współpracy między producentami Promocja lokalnych producentów, Utworzenie interaktywnej strony internetowej Wydanie i dystrybucja map z naniesionymi placami targowymi.. Wsparcie rozwoju grup producentów rolnych Propozycje konkretnych działań na rzecz wsparcia rozwoju grup producentów rolnych 1. Wspieranie tworzenia powiązań poziomych oraz pionowych producentów rolnych. 2. Zmiana obecnych kryteriów i zasad wsparcia, bądź zaproponowanie nowych systemów i źródeł finansowania.. 3. Wspieranie (finansowe, doradcze) procesu tworzenia grup producenckich ekologicznych 4. Wspieranie procesu pionowej integracji producentów ekologicznych 5. Zaproponowanie nowych rozwiązań/działań (np. w ramach podprogramów tematycznych nowego PROW-u ) 6. Stworzenie Grupom Producentów Rolnych preferencyjnych warunków sprzedaży produktów rolnych. 7. Organizacja dla rolników szkoleń oraz spotkań 8. Utworzenie odpowiednich platform informacyjnych, gdzie będą zamieszczane informacje o możliwościach wsparcia różnych form grup producenckich, a w szczególności pomoc prawna, tj. interpretacje oraz wyjaśnienia do obowiązujących norm prawnych, 9. Stworzenie platform informacyjnych pozwalających na wymianę doświadczeń. 10. Włączenie wybranych instytucji otoczenia biznesu 11. Prowadzenie intensywniejszych działań promocyjnych 12. Zaproponowanie włączenia/zwiększenia liczby godzin w programach nauczania, w szkołach rolniczych. 83

85 Instytucje i organizacje zaangażowane przy realizacji kierunków działań Przy realizacji zadań ważną rolę będą odgrywać przede wszystkim takie instytucje i organizacje jak: 1.Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 2.Ministerstwem Środowiska, 3.Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 4.Samorząd wojewódzki, powiatowy, gminny 5.Agencja Rynku Rolnego, 6.Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, 7.Ośrodki Doradztwa Rolniczego, 8.Izby Rolnicze, 9.Polska Izba Produktu Regionalnego i Lokalnego, 10.Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno- Spożywczych, 11.Lokalne Grupy Działania (LGD), 12.Lokalne Grupy Rybackie, 13.Krajowa Rada Spółdzielcza, 14.Krajowy Związek Grup Producentów Owoców i Warzyw, 15.Spółdzielnie, 16.Stowarzyszenia/towarzystwa rybackie 17.Wspólnoty mieszkaniowe i inne. 18.Jednostki badawczo-naukowe, (np. Instytut Rybactwa Śródlądowego). 19.Inne organizacje około rolnicze. W ramach Program Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW ) - wstępny zarys, za propozycje działań na rzecz wsparcia małych gospodarstwa w kontekście rozwoju rynku lokalnego należy wstępnie uznać: 1. Działanie Systemy jakości produktów rolnych i środków spożywczych (art. 17)21 2. Działanie Restrukturyzacja małych gospodarstw (art a III)28 3. Działanie Tworzenie grup producentów (art. 28)35 4. Działanie Rolnictwo ekologiczne (art. 30)37 5. Działanie Współpraca (art. 36)40 transferu wiedzy i innowacji w rolnictwie (w tym tworzenie klastrów) 6. Działania LEADER (art )41 RPO????!!!! Zg. z Artykułami projektu rozporządzenia EFRROW (wersja KE z października 2011 r.) 84

86 Rozwój kierowany przez lokalną społeczność (RKLS-CLLD) Rekomendacja: 1 Za celowe należy uznać wzmocnienie podejścia LEADER, zgodnie z przedstawionymi zasadami oraz wdrażaniem w nowym okresie programowania do roku nowego mechanizmu określanego jako Rozwój Kierowany przez Lokalną Społeczność (RKLS) (z j. ang. Community - Led Local Development - CLLD). RKLS/CLLD jest narzędziem służącym włączeniu obywateli na szczeblu lokalnym w rozwijanie odpowiedzi na wyzwania społeczne, środowiskowe i ekonomiczne, przed którymi aktualnie stoimy. CLLD jest podejściem, które wymaga czasu i wysiłku, ale które przy stosunkowo niewielkich inwestycjach finansowych może mieć znaczący wpływ na życie ludzi, którzy mogą tworzyć nowe pomysły i wspólnie angażować się w ich wdrażanie. Rozwój kierowany przez lokalną społeczność (RKLS-CLLD) c.d. Rekomendacja 2. Rozwoju Kierowanego przez Lokalną Społeczność (RKLS/ CLLD) jest metodą angażowania partnerów na szczeblu lokalnym, w tym społeczeństwa obywatelskiego i lokalnych podmiotów gospodarczych, w tworzenie i wdrażanie lokalnych zintegrowanych strategii, które pomogą w zrównoważonym rozwoju różnych obszarów. Rekomendacja 3. Rozwój Kierowany przez Lokalną Społeczność (RKLS) powinien być szczególnie skutecznym narzędzie zwłaszcza w czasach kryzysu, pokazujące, że społeczności lokalne mogą podjąć konkretne kroki w zakresie różnych form rozwoju gospodarczego, które są lepsze, bardziej trwałe i bardziej zintegrowane. 85

87 Program wystąpienia nt; Małe gospodarstwa rolne szansą rozwoju rynku lokalnego Wprowadzenie do problematyki Utworzenie i wdrożenie systemu sprzedaży produktów lokalnych. Nowelizacja rozporządzeń krajowych. 10 postulatów. 7 elementów związane z inicjowaniem, tworzeniem i rozwojem rynków lokalnych. Wsparcie lokalnych rynków żywności. Instytucje i organizacje zaangażowane przy realizacji zadań PROW ) - wstępny zarys, propozycji działań na rzecz wsparcia małych gospodarstwa Rozwój kierowany przez lokalną społeczność (RKLS-CLLD) - wielofunduszowowość Więcej szczegółów i informacji Wszystkich zainteresowanych omawianą problematyką odsyłam do opracowania Rozwój rynku produktów lokalnych szansą poprawy sytuacji ekonomicznej regionu. Dr Ryszard Zarudzki, ekspert ds. rolnictwa i obszarów wiejskich. Materiał konferencji: , Senacka Komisja Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Małe gospodarstwa rolne szansą rozwoju rynku lokalnego. 86

88 Dziękuję za uwagę: Kontakt: dr inż. Ryszard Zarudzki POMORSKIE - GDYNIA tel dom.zarudzki@op.pl

89 Dr inż. Henryk Skórnicki Rozwój przetwórstwa w gospodarstwach. Doświadczenia Centrum Doradztwa Rolniczego w Radomiu Panie Przewodniczący! Państwo Parlamentarzyści! Szanowni Państwo! Chciałem na wstępie serdecznie podziękować za zaproszenie mnie na konferencję, za możliwość zaprezentowania w części naszej działalności upowszechnieniowo-informacyjnej w zakresie sprzedaży bezpośredniej, dostaw bezpośrednich, jak również działalności w ramach tak zwanej produkcji marginalnej, ograniczonej i lokalnej. W swojej prezentacji poza tymi doświadczeniami chciałem również przedstawić nasze doświadczenia z uruchamianiem i prowadzeniem tego typu działalności, jak również w części końcowej przedstawić to, co chyba jest najważniejsze, co podkreślał pan przewodniczący, główne problemy zgłaszane przez rolników w zakresie uruchamiania i prowadzenia tego typu działalności. Tak się składa, że wśród wszystkich uczestników szkoleń od roku prowadzimy też badania ankietowe, po to, żeby również uwzględniać zgłaszane problemy w bezpośrednich kontaktach i we współpracy z Ministerstwem Rolnictwa, jak również inspekcjami nadzorującymi tego typu działalność. Przymierzając się do uruchamiania tego typu działalności, konsultowaliśmy się na wstępie z odpowiedzialnymi inspekcjami, specjalistami w tej branży, ale również w szerokim zakresie z praktykami, którzy tego typu działalność prowadzą, w tym między innymi jeśli chodzi o branżę mięsną z siedzącym tutaj na sali panem Wojciechem Pysiakiem, który przed nami tę działalność co najmniej dwa, trzy lata wcześniej rozpoczął, po to, żeby wybrać takie modelowe rozwiązanie, jeśli chodzi o utworzenie centrum praktycznego szkolenia w zakresie małego przetwórstwa, a które będą, z jednej strony, stanowiły doskonałą bazę praktycznego pokazania rozwiązań technologicznych i organizacyjnych, ale z drugiej strony, żeby stworzyć również możliwość skorzystania ze wsparcia finansowego w ramach dostępnych środków działań z Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich. 88 Dr inż Henryk Skórnicki dyrektor Centrum Doradztwa Rolniczego w Radomiu.

90 Generalnie inicjatywa utworzenia centrum praktycznego szkolenia powstała w Ministerstwie Rolnictwa, jak dobrze pamiętam, w 2008 r. Ze względu zarówno na zadania, jak również posiadaną infrastrukturę nasz oddział centrum podjął się utworzenia bazy praktycznego szkolenia z zakresu małego przetwórstwa, przetwórstwa na poziomie gospodarstwa. Nasze centrum posiada również gospodarstwo ekologiczne czterdziestopięciohektarowe, stanowiące też bazę praktycznego szkolenia dla rolników, doradców, młodzieży szkół rolniczych, studentów z zakresu rolnictwa ekologicznego w jednej części, a w drugiej części właśnie prowadzona jest działalność badawcza w tymże gospodarstwie. Ponieważ problemów w rolnictwie ekologicznym jest dosyć sporo, instytuty też nie mają wystarczającej bazy do prowadzenia badań, dlatego też część tego gospodarstwa stanowi w pewnym zakresie zakład doświadczalny, a z drugiej strony, dysponujemy surowcem, który możemy właśnie w tych małych zakładach przetwórczych u siebie przetwarzać. Ze względów czasowych nie będę szczegółowo przedstawiał tego, co jest w prezentacji, ograniczę się do tych najważniejszych zagadnień, a więc między innymi, jaki jest cel główny powstania tego centrum, pokazanie praktycznych możliwości dostosowania zasobów gospodarstwa do rozpoczęcia i prowadzenia małego przetwórstwa, tak aby ono spełniało zarówno standardy higieniczne, bezpieczeństwa, jak również wymogi prawne. Podstawowy problem, który pojawiał się wcześniej w kontaktach z rolnikami, to jest interpretacja przepisów prawnych, wymogów na poziomie powiatów. Dlatego też z inicjatywy Ministerstwa Rolnictwa podejmowaliśmy różnego rodzaju starania, działania dotyczące przygotowania jednolitych wytycznych, które by obowiązywały w poszczególnych jednostkach organizacyjnych, głównie inspekcji nadzorujących. Bo dosyć często się zdarza, że zarówno jeśli chodzi o wymogi sanitarne, jak również weterynaryjne interpretacja przepisów i podejście poszczególnych osób na poziomie lokalnym jest bardzo różne. Stąd też przygotowując się do utworzenia tego centrum, łatwo by nam było stworzyć bazę dydaktyczną bez posiadania niezbędnych pozwoleń, decyzji. Myśmy poszli dalej, żeby stworzyć bazę praktycznego szkolenia, która będzie również stanowiła pewien zakład produkcyjny, w którym będziemy mogli zdobywać doświadczenia i to bezpośrednio przekazywać naszym uczestnikom szkoleń, głównie rolnikom. Jak również po to, żeby zdobyta wiedza przez specjalistów tutaj uczestniczących w tej konferencji stanowiła też tę wartość dodaną i możliwość bezpośredniego przekazania odpowiedniej interpretacji zainteresowanym rolnikom, którzy podejmują się tego typu działalności, tak żeby po drodze było jak najmniej przeszkód. 89

91 Na dziś w tym centrum praktycznego szkolenia z zakresu małego przetwórstwa, tak to nazywamy w uproszczeniu został uruchomiony młyn w gospodarstwie ekologicznych w Chwałowicach, gdzie produkowane są mąki z pszenicy, orkiszu i żyta, ale również produkujemy kaszę tutaj małe uzupełnienie w stosunku do prezentacji. Chciałem również skorygować tygodniową zdolność produkcyjną, ponieważ tu jest podana mniej więcej zdolność produkcyjna dzienna około 1,5 tony na dzień. Kompleksowe wyposażenie tego małego młyna to koszt rzędu wielkości około 130 tysięcy zł, a więc jest to inwestycja przy wykorzystaniu dofinansowania bez problemu do zrealizowania we wszystkich zainteresowanych mniejszych gospodarstwach. Jest to również oferta dla grup producentów. Oczywiście to przedsięwzięcie spełnia wszelkie wymagania sanitarne, jak również bezpieczeństwa i higieny pracy. Część urządzeń jest produkowana w Polsce, w zasadzie w tej chwili wszystkie elementy linii produkcyjnej są dostępne. Na miejscu w siedzibie centrum funkcjonują już dwa małe zakłady przetwórcze: przetwórstwo owoców i warzyw tłocznia soków oraz również mała masarnia w budynku magazynowym, który został na ten cel zaadaptowany. Jeśli chodzi o tłocznię soków, to koszt zakupu tej linii nie był drogi, dostaliśmy dosyć duży upust z firmy, która produkuje tego typu linie. Linia kosztowała ostatecznie 150 tysięcy zł, obecnie średnia cena takiej linii, to jest około 220 tysięcy zł. Ta linia dodatkowo jeszcze została uzupełniona w urządzenia do mycia warzyw, tak że można robić soki owocowo-warzywne, owocowe, z wykorzystaniem pełnych możliwości. Wydajność linii to jest około 500 l na godzinę. Mimo że nie jest to duża linia, to jednak tę wydajność ma dosyć sporą. Linia jest mobilna. W Niemczech, w Austrii tę linię ustawia się na platformie, wjeżdża się do sadu i tłoczy się owoce bezpośrednio w sadzie. Niestety, u nas to musi być zlokalizowane w pomieszczeniach, w których w pełnym zakresie muszą być spełnione warunki sanitarne. Tutaj pojawia się również pewien problem BHP, który praktycznie przećwiczyliśmy i służymy wiedzą i doświadczeniem. I to jest też ta wartość dodana, bo czasami rolnika można narazić na niepotrzebne koszty, gdyż prawo budowlane mamy ogólne, w budownictwie nie ma specjalnych derogacji czy odstępstw dla budownictwa przemysłowego czy przetwórczego i tutaj trzeba się posiłkować dodatkową interpretacją. Pewne rozwiązania można znaleźć we własnym zakresie, aczkolwiek to kosztuje sporo czasu i my jesteśmy po to, żeby rolnikom w tym pomagać. Kolejna już funkcjonująca od półtora roku trzecia linia, trzeci moduł, to jest mała masarnia, która znajduje się w tym samym obiekcie co linia do przetwórstwa owoców i warzyw. 90

92 Przygotowując wyposażenie technologiczne tej małej masarni, kierowaliśmy się pewnym minimum, ale braliśmy pod uwagę również to to były sugestie inspekcji weterynaryjnej żeby pokazać troszkę wyższy, lepszy poziom, lepszy standard, a w procesie edukacyjnym pokazywać na to minimum. Zostały zakupione wszystkie nowe urządzenia, całkowity koszt wyposażenia to łącznie z chłodniami 380 tysięcy zł, wszystkie urządzenia są produkcji polskiej. Natomiast kiedyś na prośbę pana ministra Nalewajka oszacowaliśmy koszt takiego minimalnego wyposażenia, który kształtuje się gdzieś na poziomie 260 tysięcy zł. Powierzchnia tej masarni edukacyjnej to jest 120 m 2. Tutaj, ze względu na proces edukacyjny, troszkę te pomieszczenia muszą być większe, bo musimy również spełnić dodatkowe wymagania w zakresie BHP i wymogów sanitarnych, jeśli chodzi o uczestników szkolenia. Tu możemy produkować pełen asortyment wędlin, łącznie z podrobami. Zdolność dzienna, to jest około czterech półtusz jednorazowo. W nawiązaniu do pytań pana przewodniczącego chciałem powiedzieć, że jesteśmy na etapie finalizowania czwartego modułu. Mam nadzieję, że w sierpniu będziemy mogli zaprosić państwa na uroczyste otwarcie. Będzie to mała mleczarnia. Posiadamy już kompletne wyposażenie tejże małej mleczarni, dzisiaj wchodzi firma budowlana, żeby adaptować kolejną część tego samego obiektu. Unikamy dodatkowych kosztów, ponieważ część sanitarna zostaje do wspólnego użytkowania, głównie jeśli chodzi o uczestników szkoleń, zarówno dla modułu owocowo-warzywnego, jak również małej masarni. Z przykrością muszę stwierdzić, że na rynku polskim nie ma producentów małych urządzeń do przetwórstwa mleka. Borykaliśmy się prawie cztery miesiące z zakupem wyposażenia i ostatecznie całe wyposażenie, kompletną linię, za kwotę 260 tysięcy zł brutto, kupiliśmy od Słoweńców. Okazuje się, że tam jest zakład produkcyjny, który produkuje i dla małych gospodarstw, podam jako przykład: zbiornik mleka na 50 l do kilkudziesięciu tysięcy zł. I im się to opłaca. Niestety, u nas mieliśmy bardzo duże problemy, dwa przetargi w zasadzie bez konkretnych ofert, jeden z zakładów wyspecjalizowanych w produkcji urządzeń dla branży mleczarskiej stwierdził, że poniżej 1 miliona zł to im się nie opłaca zabierać do produkcji. Miejmy nadzieję, że po uruchomieniu tego przedsięwzięcia, podobnie jak w branży owocowo-warzywnej, znajdą się producenci rodzimi tego typu wyposażenia. Urządzenie do tłoczenia soków zostało kupione w Szwajcarii. Producent tych urządzeń dał nam dosyć duży upust, ale okazuje się, że to była najtańsza inwestycja marketingowa. W tej chwili średnio do Polski sprzedaje rocznie ponad dwadzieścia urządzeń. W trakcie wizyty studyjnej na targach w Austrii w tym roku grupa z Polski była specjalnie wyróżniona, dlatego, że te urządzenia 91

93 dobrze się sprzedają i w tej chwili prawie wszędzie już można kupić tłoczony, świeży sok w kartonach. Posiadamy wszystkie decyzje i certyfikaty, to jest bardzo ważny element. Część produkcji trafia do naszej stołówki i też na różnego rodzaju imprezy. Jeśli chodzi o zakres działalności, to szkolenia, głównie warsztaty, konferencje, pokazy, indywidualne konsultacje. Bardzo dużo rolników z całej Polski przyjeżdża po szkoleniach na indywidualne konsultacje. Zakres działalności szkoleniowej obejmuje wszystko to, co mówili moi przedmówcy, a największym zainteresowaniem cieszy się część warsztatowa, prowadzona bezpośrednio na liniach, gdzie wszyscy zostają ubrani w uniformy i wspólnie najpierw analizują wyposażenie technologiczne, a później wspólnie z prowadzącymi warsztaty produkują i wytwarzają odpowiednie produkcje. Do tej pory w sumie w szkoleniach przez ostatnie dwa lata, finansowanych głównie w ramach Krajowej Sieci Rozwoju Obszarów Wiejskich, uczestniczyło już prawie trzy tysiące osób. W branży przetwórstwa mięsa osiemset dwadzieścia osiem, przetwórstwa zbóż, owoców i mięsa to jest trzydniowe szkolenie skierowane głównie dla młodzieży szkół rolniczych, to w samym tylko przetwórstwie owoców to jest sześćset osób, przetwórstwie zbóż ponad tysiąc osób. Głównymi uczestnikami szkoleń są rolnicy, przedsiębiorcy, wymieniani przez mojego przedmówce przedstawiciele lokalnych grup działania. Przyjeżdżają autokarem w ramach lokalnej grupy i zapoznają się z możliwościami, Tak że to jest też bardzo ważny element. Na slajdzie liczba uczestników podzielona została na poszczególne grupy. Proszę popatrzeć, że znakomitą część stanowią rolnicy. Bardzo ważnymi uczestnikami szkoleń z punktu widzenia upowszechnienia informacji są doradcy rolniczy. Tak że już w tej chwili o pomoc w zakresie uruchamiania tego typu działalności można się też bezpośrednio zwracać do doradców. Bardzo często doradcy wspólnie z rolnikami przyjeżdżają na indywidualne szkolenia. Tak jak powiedziałem, ta trzecia część jest najbardziej interesująca. Proszę popatrzeć na zamierzenia rolników. 40% uczestników szkoleń zamierza uruchomić przetwórstwo mięsa. Ja dopowiem, że w zasadzie wszyscy uczestnicy szkoleń w większym lub mniejszym już zakresie prowadzą w tej branży działalność. Jeśli chodzi o przetwórstwo owoców i warzyw, to widać, że jest duże zainteresowanie i to widać już na rynku, od dwóch, trzech lat te soki można spokojnie kupować. Ja wiem, że w Radomiu jeszcze rok temu nikt w kartonach soku nie widział, a w tej chwili prawie w każdym sklepie można kupić. Przetwórstwo zbóż troszkę mniejsze zainteresowanie. Spore też jest zainteresowanie przetwórstwem mleka. 92

94 Przygotowaliśmy, w konsultacji z inspekcjami, z Ministerstwem Rolnictwa, różnorodne materiały szkoleniowe, łącznie z takimi wstępnymi wytycznymi. Na ostatnim spotkaniu zespołu, który powołał pan minister Nalewajk, była dyskusja co do właśnie uproszczenia przepisów prawnych, pewnych odstępstw, jak również przygotowania jednolitych wytycznych. Została podjęta decyzja, że pierwsze prace będą koncentrowały się na branży mleczarskiej, później na branży mięsnej. Pani dyrektor może to potwierdzić. Proszę popatrzeć na wykres to są właśnie problemy zgłaszane przez rolników, związane z prowadzeniem i uruchamianiem działalności. Myślę, że ten materiał, jako materiał pomocniczy, będzie bardzo przydatny do rozwoju różnego rodzaju usług, jak również do prac legislacyjnych. Jeśli chodzi o instytucje wspierające, na pierwszym miejscu jednak są jednostki i instytucje doradztwa rolniczego, następnie agencje restrukturyzacji, a w następnej kolejności pozostałe. Najczęściej zgłaszane problemy przez rolników. To wszystko mamy zapisane, nawet czasami jesteśmy pod wrażeniem tak głębokiej wiedzy specjalistycznej rolników w zakresie prowadzenia i uruchamiania tego typu działalności widać, że mieli kontakt, widać, że mają problemy. Nie wiem, czy te problemy szczegółowo wymieniać, to jest w prezentacji, nie chciałbym przedłużać swojego wystąpienia. Jak powstanie zespół roboczy, który będzie się tym zajmował, będzie mógł z tego skorzystać. Proszę popatrzeć: to jest efekt pierwszego posiedzenia zespołu, który powołał pan minister Nalewajk. W krótkim czasie, w ciągu dwóch miesięcy, zostało zmienione rozporządzenie ministra w sprawie ułatwień, jeśli chodzi o dokumentację. Ale to są i problemy finansowe, to są te problemy, o których również mówił pan minister Związek, jak również pan minister Posobkiewicz. Dziękuję bardzo. Senator Jerzy Chróścikowski Przewodniczący Komisji Rolnictwa i Rozwoju Wsi Dziękuję panu doktorowi inżynierowi Henrykowi Skórnickiemu z Centrum Doradztwa Rolniczego w Radomiu. Panie Dyrektorze, jeszcze raz dziękuję. Teraz poproszę o zabranie głosu na temat: Produkty regionalne i tradycyjne w krótkich łańcuchach żywności panią Zofię Winawer, Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej.

95 MAŁE GOSPODARSTWO ROLNE SZANSĄ ROZWOJU RYNKU LOKALNEGO Rozwój przetwórstwa w gospodarstwach. Doświadczenia Centrum Doradztwa Rolniczego w Radomiu Henryk Skórnicki dyrektor CDR Radom Janusz Lesisz kierownik ZEOPR, CDR Radom Zarys prezentacji I. Idea utworzenia Centrum Praktycznego Szkolenia w Zakresie Małego Przetwórstwa II. Opis Centrum III. Zakres działalności IV. Problemy zgłaszane przez rolników, przedsiębiorców i doradców V. Podsumowanie CENTRUM DORADZTWA ROLNICZEGO W RADOMIU 2 94

96 I. Idea utworzenia Centrum Praktycznego Szkolenia w Zakresie Małego Przetwórstwa Inicjatywa Ministerstwa Rolnictwa i Centrum Doradztwa Rolniczego Oddział w Radomiu w zakresie utworzenia i prowadzenia Centrum Praktycznego Szkolenia kierująca się następującymi przesłankami: Łańcuch dostaw żywności łączy trzy istotne sektory gospodarki: rolnictwo, przetwórstwo spożywcze oraz dystrybucję. Pozycja rolnika - producenta surowców jest w tym łańcuchu najsłabsza. Oczekiwania rolników, którzy prowadząc gospodarstwa chcą także wytwarzać produkty, na które istnieje zapotrzebowanie głównie na rynku lokalnym pokazanie praktycznych możliwości. Możliwość prowadzenia tego rodzaju działalności, przy zachowaniu jednocześnie standardów gwarantujących bezpieczeństwo produkowanej żywności. Możliwość wytwarzania produktów tradycyjnych i regionalnych w małej skali przy wykorzystaniu specyficznych technologii i umiejętności Szansa na zapobieżenie lub przynajmniej na ograniczenie przechwytywania znacznej części wartości dodanej przez wielkich producentów i dystrybutorów CENTRUM DORADZTWA ROLNICZEGO W RADOMIU 3 I. Idea utworzenia Centrum Praktycznego Szkolenia w Zakresie Małego Przetwórstwa Cel działania Centrum: Pokazanie praktycznych możliwości dostosowania zasobów gospodarstwa do rozpoczęcia i prowadzenia małego przetwórstwa, tak aby spełniało zarówno standardy higieny, bezpieczeństwa jak i wymogi prawne. CENTRUM DORADZTWA ROLNICZEGO W BRWINOWIE 4 95

97 II. Opis Centrum - przetwórstwo zbóż Mały młyn : Młyn został uruchomiony w Ekologicznym Gospodarstwie Pokazowym w Chwałowicach. Produkowane są w nim mąki z pszenicy, orkiszu i żyta. Surowiec do przemiału pochodzi z upraw prowadzonych we własnym gospodarstwie. Gospodarstwo dysponowało już maszynami i urządzeniami do czyszczenia ziarna. W celu realizacji inwestycji zakupiony został mlewnik żarnowy, posiadający kamienie bazaltowe utwardzane korundem o zwiększonej wytrzymałości na ścieranie, o wydajności 80 kg mąki drobnej na godzinę. Zakupiono również separator sitowy, który pozwala frakcjonować mlewo na asortymenty. Uzupełnieniem linii jest system odpylania z filtrocyklonem, który jednocześnie umożliwia transport pneumatyczny mlewa z mlewnika do separatora. Tygodniowa zdolność produkcyjna linii wynosi 2 tony. CENTRUM DORADZTWA ROLNICZEGO W RADOMIU 5 II. Opis Centrum - przetwórstwo owoców i warzyw Tłocznia soku: Linia do produkcji soku znajduje się w budynku magazynowym na terenie siedziby CDR O/Radom. Budynek został zaadaptowany i jest obecnie obiektem dydaktycznym. Oprócz przetwórstwa owoców i warzyw zlokalizowane w nim jest przetwórstwo mięsa. Surowcami do produkcji soku są głównie owoce ziarnkowe, ponadto można tłoczyć sok z marchwi, buraków ćwikłowych i owoców jagodowych. Wydajność linii wynosi litrów soku na godzinę. CENTRUM DORADZTWA ROLNICZEGO W RADOMIU 6 96

98 II. Opis Centrum przetwórstwo mięsa Mała masarnia Znajduje się w budynku opisanym w poprzednim slajdzie. W celu wyposażenia masarni zakupione zostały niezbędne maszyny i urządzenia do przetwórstwa mięsnego. Działalność zakładu obejmuje produkcję wyrobów mięsnych. Surowcem są półtusze wieprzowe oraz elementy mięsa wieprzowego i wołowego (z kością i bez kości) w stanie schłodzonym. Zdolność produkcyjną zakładu zaplanowano na 4 półtusze wieprzowe jednorazowo. Asortyment produkcji to wędzonki, kiełbasy grubo i średnio rozdrobnione oraz w celu zagospodarowania ośrodków, tłuszczu i skórek również wyroby podrobowe, takie jak kaszanka i salceson. CENTRUM DORADZTWA ROLNICZEGO W RADOMIU 7 II. Opis Centrum decyzje i certyfikaty Centrum posiada stosowne wymagane prawem decyzje: Inspekcji Weterynaryjnej przetwórstwo mięsa, Inspekcji Sanitarnej przetwórstwo owoców i warzyw, przetwórstwo zbóż. oraz Certyfikat Zgodności produkcji ekologicznej dla produktów trzech wcześniej wymienionych zakładów. CENTRUM DORADZTWA ROLNICZEGO W RADOMIU 8 97

99 III. Zakres działalności Działalność Centrum Praktycznego Szkolenia w Zakresie Małego Przetwórstwa obejmuje następujące formy działalności: konferencje, szkolenia, warsztaty, wyjazdy studyjne pokazy, konsultacje, materiały szkoleniowe, produkcja w niewielkim zakresie. CENTRUM DORADZTWA ROLNICZEGO W RADOMIU 9 III. Zakres działalności Tematy zajęć Możliwości pozyskania finansowania działalności w zakresie przetwórstwa na poziomie gospodarstwa Wymagania dotyczące produktów Produkty tradycyjne i regionalne systemy jakości żywności. Formy wprowadzania do obrotu surowców i żywności przetworzonej Proces i wymagania formalno-prawne przy zatwierdzaniu i rejestracji działalności MLO. Dobre praktyki produkcyjne i higieniczne wymagane do wdrożenia ze szczególnym uwzględnieniem możliwych do zidentyfikowania zagrożeń Marketing produktów rolniczych. Warsztaty - "praca na liniach produkcyjnych" Proces produkcyjny, prezentacja maszyn i urządzeń na przykładzie modelowych zakładów dla działalności MLO oraz przetwórstwa na poziomie gospodarstwa CENTRUM DORADZTWA ROLNICZEGO W BRWINOWIE 10 98

100 III. Zakres działalności konferencje, szkolenia, warsztaty, wyjazdy studyjne Tematyka szkoleń i warsztatów Liczba uczestników przetwórstwo zbóż przetwórstwo owoców i warzyw 600 przetwórstwo mięsa 828 przetwórstwo zbóż, owoców i mięsa 292 RAZEM: Źródło: CDR O/Radom CENTRUM DORADZTWA ROLNICZEGO W RADOMIU Zakres działalności grupy odbiorców Z różnych form działalności Centrum korzystali: Rolnicy Przedsiębiorcy Doradcy Młodzież szkół rolniczych Studenci uczelni rolniczych Przedstawiciele społeczności wiejskiej (LGD) Przedstawiciele samorządów lokalnych i organizacji rolniczych CENTRUM DORADZTWA ROLNICZEGO W RADOMIU 12 99