System zarz dzania jako ci w sektorze gospodarki ywno ciowej The quality management system in the economic sector food

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe AKADEMII PODLASKIEJ w SIEDLCACH NR 81 Seria: Administracja i Zarz dzanie 2009 dr in. Henryk Wyr bek Akademia Podlaska w Siedlcach System zarz dzania jako ci w sektorze gospodarki ywno ciowej The quality management system in the economic sector food There are no enterprises effective or ineffective, only enterprises are better or bad administered. Drucker Streszczenie: Obecnie w wiatowej gospodarce wolnorynkowej kluczow rol odgrywa jako produkowanych i dostarczanych klientowi wyrobów 1. Wymagania systemów zarz dzania jako- ci umo liwiaj organizacji planowanie, utrzymanie, doskonalenie systemu zarz dzania, ukierunkowane na dostarczenie wyrobów bezpiecznych dla konsumenta. Wdro ony w badanej organizacji system zapewnienia bezpiecze stwa zdrowotnego ywno ci HACCP oraz System Zarz dzania Jako ci ISO 9001 maj istotny wp yw na jako produkowanych wyrobów oraz cele szczegó owe dotycz ce mechanizmów funkcjonowania organizacji. W artykule podj to prób analizy funkcjonowania systemu zarz dzania jako ci wg ISO 9001 w przedsi biorstwie wielozak adowym bran y mi snej. Analiza jest efektem przeprowadzonych bada empirycznych w 2007 roku. Abstract: At present in world free-market economy quality plays key part produced and delivered the customer of articles. The requirements of quality management systems make possible with the organization planning, maintenance, and improvement the management system, steered on delivering for consumer safe articles. Initiated at studied organization system of assurance of wholesome safety food HACCP and QMS ISO 9001 has the essential influence on quality of produced articles, and the detailed aims relating the mechanisms of functioning the organization. In the article was undertaken the test of analysis of functioning QMS according ISO 9001 in the enterprise of meat trade. Analysis is effect conducted empirical investigations in 2007 year. Wprowadzenie Cytowane s owa Druckera dowodz, i dynamicznie zachodz ce procesy w otoczeniu przedsi biorstw nios za sob potrzeb sprawnego i skutecznego zarz dzania, polegaj cego na wykorzystaniu zasobów organizacji w sposób m dry i bez marnotrawstwa oraz dzia aj cego z powodze- 1 Toru ski J. (red. nauk.), Zarz dzanie jako ci w przedsi biorstwie. Wybrane problemy, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2009, s. 5.

2 156 H. Wyr bek niem. Zak ady mi sne funkcjonuj ce w gospodarce rynkowej koncentruj swoj uwag na budowie i wdra aniu strategii doprowadzaj cej do wytwarzania produktów o wysokiej jako ci i bezpiecznych dla klienta konsumenta. Wspó czesne przedsi biorstwo chc c osi gn i utrzyma na rynku pozycj konkurencyjn, musi liczy si z coraz ostrzejszymi kryteriami jako- ciowymi, stawianymi przez klientów. Jako obok wydajno ci i kosztów produkcji jest elementem decyduj cym o trwaniu i rozwoju przedsi biorstwa. Zarz dzanie przez jako wykroczy o daleko poza horyzont dzia a wchodz cych w zakres zarz dzania jako ci. Jest ono filozofi zarz dzania zak adaj c podporz dkowanie idei kompleksowej, totalnej jako ci, wszystkich podstawowych p aszczyzn funkcjonowania organizacji, w celu poprawy jej efektywno ci, elastyczno ci i konkurencyjno ci 2. Poziom jako ci osi gany poprzez wdro enie i ci g e doskonalenie systemów jako ci nie jest gwarancj sukcesu firmy, daje jednak szans na sukces rynkowy. Gospodarka mi sna jest bardzo wa nym elementem kompleksu gospodarki rolno- ywno ciowej i znacz cym sektorem w ca ej gospodarce. Jednocze nie przemys mi sny jest najwi ksz pod ka dym wzgl dem bran przemys u spo ywczego; wytwarza blisko ¼ produkcji tego przemys u. Sektor produkcji i przetwórstwa mi sa wytwarza ok. 9,0 mld z rocznie warto ci dodanej i ok. 2% PKB, tworzy rynek pracy dla ok. 100 tys. osób w przetwórstwie i ok. 1 mln osób w rolnictwie 3. Prezentacja badanego przedsi biorstwa 4 Przedsi biorstwo, w którym przeprowadzono badania, jest najwi ksz spó k bran y mi snej notowan na Gie dzie Papierów Warto ciowych od 1993, z kapita em akcyjnym w wysoko ci 100 mln USD. Wielko sprzeda y wynosi 144 tysi ce ton. Warto sprzeda y mln USD. Zatrudnienie pracowników. Udzia w rynku ok. 18%. Przedsi biorstwo tworz cztery du e, nowocze nie wyposa one zak ady produkcyjne, których lokalizacja umo liwia obecno jego produktów praktycznie na terenie ca ego kraju. Firma realizuje przedmiot dzia alno ci okre lony statutem spó ki przez odpowiednio zorganizowane i wyposa one przedsi biorstwo wielozak adowe, w którego sk ad wchodz nast puj ce wewn trzne jednostki organizacyjne: - Biuro zarz du powo ane do pe nienia funkcji kierowniczych wobec spó ki i pozosta ych jednostek oraz bezpo rednio prowadz ce na potrzeby spó ki wybrane zadania maj ce na celu realizacj przedmiotu dzia alno ci spó ki, 2 Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Metody projektowania systemów zarz dzania, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2004, s Opracowano na podstawie Rocznika Statystycznego GUS Badania empiryczne zosta y przeprowadzone w 2007 roku. Dane o przedsi biorstwie pochodz z XII 2007 roku. Seria: Administracja i Zarz dzanie (8)2009 ZN nr 81

3 System zarz dzania jako ci w sektorze gospodarki ywno ciowej Oddzia y zajmuj ce si bezpo rednim prowadzeniem ca okszta tu dzia alno ci o charakterze produkcyjnym, us ugowym i handlowym, mieszcz cej si w zakresie przedmiotu dzia alno ci spó ki. Wszystkie zak ady produkuj zgodnie z zasadami Dobrej Praktyki Produkcyjnej (GMP), Systemu HACCP, spe niaj c wymagania prawa ywno ciowego. Firma posiada certyfikat Systemu Zarz dzania Jako ci ISO 9001 oraz certyfikat Systemu Jako ci AQAP wymagany od dostawców ywno ci dla wojsk NATO. Oferta rynkowa badanego przedsi biorstwa obejmuje ponad 300 rodzajów wyrobów mi snych. Sprzeda hurtowa i detaliczna mi sa oraz przetworów realizowana jest poprzez kana y w asne i obce dystrybucji obejmuj ce: 1. sie w asn, 43 hurtownie, 350 sklepów firmowych i patronackich, 2. sie obc, 60 hurtowni, 3. sieci super- i hipermarkety, 4. export, 5. inne. Analiza systemu zarz dzania jako ci w badanym przedsi biorstwie Zarz dzanie jako ci w badanym przedsi biorstwie uznano za istotny element ca o ciowego zarz dzania organizacj. Has o przewodnie spó ki Piel gnujemy jako wiadczy o du ym zaanga owaniu kierownictwa firmy w utrzymanie wysokiej jako ci na wszystkich szczeblach zarz dzania. Decyzja o wprowadzeniu systemu jako ci by a powa n decyzj strategiczn, uwzgl dniaj c zró nicowane potrzeby, cele, specyfik dzia ania, wielko i struktur organizacji. Zgodnie z polityk jako ci przyj t przez spó k okre lono cele oraz zadania dla przedsi biorstwa. Od 30 sierpnia 2002 roku Spó ka posiada Certyfikowany System Zarz dzania Jako ci, który swym zakresem obejmuje projektowanie produkcji oraz sprzeda mi sa i jego przetworów. Certyfikaty potwierdzaj ce skuteczne funkcjonowanie systemu zarz dzani, a jako ci zosta y wydane po przeprowadzeniu auditu certyfikacyjnego, prowadzonego przez przedstawicieli Polskiego Centrum Bada i Certyfikacji i Wojskowego Centrum Normalizacji, Jako ci i Kodyfikacji potwierdzaj cego, e system spe nia wymagania Normy PN-EN ISO 9001:2001 i AQAP-110. Prace nad dostosowaniem istniej cego systemu do wymogów ISO 9001:2001 u atwi fakt istnienia systemu HACCP, a tak e Dobrej Praktyki Higienicznej i Dobrej Praktyki Produkcyjnej (GMP), jakie wykszta ci y si w przesz o ci. Zgodnie z definicj zawart w ustawie z dnia 11 maja 2001 r. o warunkach zdrowotnych ywno ci i ywienia, Dobra Praktyka Higieniczna (GHP) to dzia ania, które musz by podj te i warunki higieniczne, które musz by spe niane na wszystkich etapach produkcji i obrotu ywno ci, aby zapewni bezpiecze stwo ywno ci. ZN nr 81 Seria: Administracja i Zarz dzanie (8)2009

4 158 H. Wyr bek Ka de przedsi biorstwo zobowi zane jest do sporz dzenia zak adowego programu GHP, który jest podstaw do wdro enia zasad systemu HACCP. Standard GMP zapewnia wysok jako, czysto u ytych surowców i komponentów gotowego produktu. Zapewnia równie pe n kontrol nad jako ci i pochodzeniem surowców. Wymogi Dobrej Praktyki Higienicznej okre lane s cz sto Programami Stanowi cymi Warunki Wst pne. Natomiast w systemie GMP wszystkie czynno ci nie tylko s zaplanowane i wykonywane dok adnie tak, jak s opisane w procedurach i instrukcjach, ale tak e tak, aby ka da wykonywana czynno by a zapisana i potwierdzona w odpowiednim dokumencie. W systemie GMP to, co nie jest zapisane nie istnieje, za to, co nie zosta o zapisane nigdy nie zosta o wykonane. Takie post powanie zapewnia, m.in.: 1. nale yt kontrol stanu technicznego i sanitarnego pomieszcze, urz dze produkcyjnych i kontrolnych, 2. mo liwo ci g ej analizy parametrów operacji technologicznych, warunków otoczenia, itp., 3. odtworzenie ca ego procesu produkcyjnego (post powanie niezb dne, np. w przypadku reklamacji), 4. identyfikacj osób odpowiedzialnych za wykonanie, nadzorowanie i kontrol wa nych etapów produkcji. Ide systemu HACCP jest odej cie od poddawania ywno ci drobiazgowemu badaniu, w zamian wprowadzenie systemu, który gwarantowa by bezpiecze stwo ywno ci. System HACCP to system, który: identyfikuje, ocenia, kontroluje (opanowuje) zagro enia biologiczne, fizyczne i chemiczne istotne dla bezpiecze stwa ywno ci. 5 Najistotniejsze elementy systemu HACCP to: identyfikacja mog cych pojawi si zagro e, ocena ich istotno ci, oszacowanie ryzyka (prawdopodobie stwa) ich wyst pienia, okre lenie metod ich ograniczenia. 6 Wdro enie systemu przebiega o zgodnie z wcze niej ustalonym planem i by o wieloetapowe. Prace nad systemem rozpocz to w marcu 2001 roku, po ukazaniu si zarz dzenia Prezesa Zarz du w sprawie wprowadzenia systemu zarz dzania jako ci zgodnego z norm PN-EN ISO 9001: G odkowski O., Malinowski B., Wójcik A., HACCP w handlu detalicznym, Wydawnictwo PARP, Warszawa 2004, s Turlejska H., Zasady GHP/GMP oraz system HACCP jako narz dzia zapewnienia bezpiecze stwa zdrowotnego ywno ci, Wydawnictwo FAPA, Warszawa 2003, s. 36. Seria: Administracja i Zarz dzanie (8)2009 ZN nr 81

5 System zarz dzania jako ci w sektorze gospodarki ywno ciowej 159 Po podj ciu decyzji o wdro eniu systemu, powo ano pe nomocnika ds. jako ci na szczeblu spó ki, pe nomocników w poszczególnych oddzia ach oraz kierowników grup procesowych. Drugim etapem by o opracowanie i wdro enie dokumentacji przez zespo y, sk adaj ce si z przedstawicieli czterech Oddzia ów i Biura Zarz du. Nad przygotowaniem dokumentacji pracowa o oko o 120 osób. Zespo y powo ane do tworzenia dokumentacji sk ada y si z osób, które dysponowa y odpowiedni wiedz i do wiadczeniem zawodowym. Trzecim etapem by o wdro enie i sprawdzenie przez audity wewn trzne skuteczno ci wdro enia i jako ci stworzonej dokumentacji w konfrontacji z rzeczywisto ci. Audity przeprowadzali pracownicy spó ki, którzy w styczniu 2002 roku uzyskali po zdanym egzaminie stosowne kwalifikacje. Uzyskanie certyfikatu okaza o si sukcesem i wa nym etapem w rozwoju spó ki. Osi gni to wi ksz przejrzysto systemu zarz dzania, w wyniku precyzyjnego wyznaczenia podstawowych procesów przebiegaj cych w spó ce, okre lono w procedurach zasady odpowiedzialno ci i kompetencji, oznaczono sposoby reagowania w przypadkach, gdy procesy przebiegaj niezgodnie z za o eniami. Dzia ania zwi zane z utrzymaniem i doskonaleniem systemu zarz dzania jako ci (SZJ) s okresowo oceniane poprzez: audity wewn trzne, przegl dy systemu zarz dzania jako ci dokonywane przez kierownictwo, audity kontrolne przeprowadzane przez jednostk certyfikuj c. Zarz d przeprowadza przegl d SZJ systematycznie w zaplanowanych odst pach czasu. Przegl dy uwzgl dniaj ocen mo liwo ci doskonalenia i potrzeb zmian w systemie zarz dzania jako ci, w tym polityki oraz celów jako ciowych. Je li jest to zawarte w umowie, rezultaty przegl du s udost pniane klientom. Co najmniej raz w roku ocenia si efektywno systemu jako ci zgodnie z procedur Realizacja przegl du systemu przez kierownictwo. Dane wej ciowe do przegl du obejmuj informacje dotycz ce kryterialnej oceny celów polityki jako ci i procesów SZJ. S to: wyniki auditów, informacje zwrotne od klientów, rezultaty procesów i status kontroli zgodno ci wyrobu, wyniki dzia a koryguj cych i zapobiegawczych, sprawozdanie z realizacji dzia a i zalece dotycz cych doskonalenia. Z poszczególnych przegl dów systemu zarz dzania jako ci powsta y raporty w których zalecane by y dzia ania doskonal ce do wykonania. Dane wyj ciowe z przegl du zarz dzania obejmuj decyzje i dzia ania zwi zane z: doskonaleniem skuteczno ci systemu zarz dzania jako ci i jego procesów, ZN nr 81 Seria: Administracja i Zarz dzanie (8)2009

6 160 H. Wyr bek doskonaleniem wyrobu odpowiednio do wymaga klienta, zapewnieniem niezb dnych zasobów do realizacji ww. doskonalenia. Zarz d badanego przedsi biorstwa dokonuje rocznej oceny efektywno ci na podstawie projektu raportu, podejmuj c decyzje o planowanych dzia aniach doskonal cych na kolejny okres funkcjonowania systemu. Zakres przegl du systemu zarz dzania jako ci spó ki obejmuje ocen : a. realizacji celów Polityki Jako ci, b. realizacji procesów systemu zarz dzania jako ci, c. efektywno ci wymaga AQAP-110. Polityka Jako ci ukierunkowana jest na realizacj czterech celów: A1. Zapewnienie bezpiecze stwa zdrowotnego ywno ci oraz spe nienie wymaga prawa ywno ciowego. A2. Zadowolenie klienta. A3. Zadowolenie pracownika. A4. Dba o o interesy firmy. Oceny realizacji celów dokonano dla poziomu wymaga proceduralnych i ich wykonania. Wymagania proceduralne oceniono najwy ej dla celu A1 Zapewnienie bezpiecze stwa zdrowotnego ywno ci oraz spe nienie wymaga prawa ywno ciowego. Ogó em poziom osi gni cia postawionych celów kszta tuje si od 80%-100% (tab. 1). W celu usprawnienia funkcjonowania SZJ zakupiono oprogramowanie NND Jest to aplikacja kompleksowo wspomagaj ca zarz dzanie dokumentacj ISO i HACCP w ca ej spó ce. Dzi ki modu owej budowie (modu zarz dzania dokumentami: jako ci, bezpiecze stwa z mapowaniem procesów, auditów, reklamacji, niezgodno ci i zagro e wraz z wielostopniow ocen podj tych dzia a koryguj cych i zapobiegawczych) daje mo liwo lepszej oceny przebiegu procesów. W okresie prowadzenia bada w Spó ce skoncentrowano uwag na ocenie procesów g ównych, tj. wspó pracy z klientem, projektowaniu i produkcj, zakupach i logistyce. Odpowiedzialno za prawid owy przebieg procesów w badanym przedsi biorstwie ponosz dyrektorzy operacyjni spó ki. Tabela 1. Wyniki oceny realizacji celów w badanym przedsi biorstwie Table 1. Results of opinion of realization aims in studied enterprise Realizacja celów polityki jako ci Ocena realizacji celów w spó ce Wymagania proceduralne Realizacja (%) A A2 4,5 4,1 86 A3 4,5 3,5 80 A4 4, ród o: Opracowanie w asne na podstawie przeprowadzonych bada. Source: Own study on basis of investigations. Seria: Administracja i Zarz dzanie (8)2009 ZN nr 81

7 System zarz dzania jako ci w sektorze gospodarki ywno ciowej 161 Podstawowym narz dziem planistycznym s u cym ocenie prawid owo ci przebiegu procesów s przed o one przez dyrektorów operacyjnych raporty. Raport opisuje przebieg i realizacj procesów w kategoriach przychodów, kosztów i wyników w poszczególnych sferach dzia ania. Przy ocenie procesu Wspó praca z klientami analizie poddano nast puj ce wska niki: rentowno sprzeda y ogó em i w grupach asortymentowych, dynamik sprzeda y w porównaniu do planu i tego samego okresu roku ubieg ego, wielko i dynamik sprzeda y w poszczególnych kana ach dystrybucji. Zarz d spó ki ocenia skuteczno podejmowanych dzia a marketingowych poprzez ich wp yw na: wzrost warto ci sprzeda y, pozyskanie nowych klientów, skuteczno wprowadzenia nowych wyrobów, ocen bada dotycz cych znajomo ci marki i lojalno ci klientów. Zarz d oceni realizacj bud etu wydatków marketingowych w kontek cie efektów, potrzeb i ograniczono ci rodków finansowych. Przy ocenie procesu zakupy g ównymi kryteriami s : ocena polityki kontraktacji, poziom wska nika mi sno ci pozyskiwanego surowca, zmiany udzia u wsadu surowcowego, polityka cenowa wobec g ównych dostawców opakowa i materia ów dodatkowych. Ocena procesu Projektowanie i produkcja dokonana zosta a g ównie pod k tem spe niania wymogów rynku zg aszanych przez pion handlu i marketingu. Oceniono równie wp yw dokonanych zakupów maszyn i urz dze na wzrost wydajno ci pracy i popraw efektywno ci procesu produkcji. W ocenie procesu Logistyka analizie poddano koszty transportu, zwi zane z dostarczaniem produktu finalnego odbiorcy. Dokumentacja wymaga NATO AQAP-110 jest zamieszczona w obszarze F Systemu Zarz dzania i zawiera trzy procedury: Plany Jako ci, Zarz dzanie konfiguracj, Zarz dzanie ryzykiem w umowach. Plan jako ci dokument wyszczególniaj cy sposoby post powania, zasoby oraz kolejno dzia a odnosz cych si do jako ci, zwi zane z poszczególnym wyrobem, przedsi wzi ciem lub umow. Plany jako ci tworzone s w zale no ci od potrzeb lub wynikaj z umów z AQAP. Plan jako ci zawiera: opis wyrobu oraz wymaga, jakie musi on spe nia, specyficzne metody zapewniania jako ci, zasoby, kwalifikacje personelu, kolejno dzia a dla danego wyrobu lub kontraktu, ZN nr 81 Seria: Administracja i Zarz dzanie (8)2009

8 162 H. Wyr bek harmonogramy dotycz ce kontroli, bada oraz realizacji wyrobu. Celem procedury zarz dzanie konfiguracj jest udokumentowanie i dostarczenie pe nego zobrazowania funkcjonalnych i fizycznych cech wyrobu zdefiniowanych w dokumentach technologicznych i uzyskane w wyrobie oraz pos ugiwanie si w ka dym momencie cyklu ycia wyrobu, w a- ciw i dok adn dokumentacj. Zarz dzanie ryzykiem w badanym przedsi biorstwie ma na celu oszacowanie ryzyka wyst pienia zagro e mog cych zak óci realizacj kontraktu przed podpisaniem. Na podstawie dokumentów SZJ, nale y stwierdzi, e wdro enie wymaga NATO dotycz cych zapewnienia jako ci zgodnych z AQAP-110 w przedsi biorstwie jest przetestowane teoretycznie na wybranych produktach. W sprawozdawczym okresie spó ka uzyska a Natowski Kod Podmiotu Gospodarki Narodowej NCAGE 0341H. Podsumowanie Dla osi gni cia sukcesu przez firm szczególnie istotne znaczenie ma sposób, w jaki jest ona postrzegana przez nabywców. W warunkach konkurencji zarz dzanie jako ci staje si celem strategicznym przedsi biorstwa, a poziom jako ci obs ugi klienta i poziom kosztów przes dzaj o losie producenta. Od pierwszego maja 2004 r. obowi zkiem wdro enia systemu HACCP zostali obj ci wszyscy producenci lub wprowadzaj cy do obrotu ywno, którzy w celu zapewnienia wysokiej jako ci zdrowotnej oraz zasad higieny, obowi zani s wdro y i stosowa zasady Dobrej Praktyki Produkcyjnej (GMP) i Dobrej Praktyki Higienicznej (GHP). Zapewnienie bezpiecze stwa zdrowotnego, a tak e szeroko rozumianej jako ci zdrowotnej ywno ci uzyskuje si poprzez wdra anie w zak adzie systemów zarz dzania jako ci. Jednym z takich systemów jest HACCP (Hazard Analysis Critical and Control Point), czyli System Analizy Zagro e i Krytycznych Punktów Kontroli, który ukierunkowany jest specyficznie na zapewnienie bezpiecze stwa zdrowotnego ywno ci. HACCP jest nierozerwalnie zwi zany z realizacj zasad GMP i GHP. St d te z punktu widzenia producenta i przetwórcy ywno ci mo na je powi za w jeden zintegrowany system bezpiecze stwa ywno ci. 7 Wymienione systemy odnosz si zarówno do mikrobiologicznych, jak i chemicznych oraz fizycznych zagro e dla zdrowia, które potencjalnie mog wyst powa w ywno ci. Systemy te wykazuj ró ny stopie z o ono ci i zaawansowania dzia a na rzecz jako ci oraz wzajemnie si uzupe niaj. W zak adach produkcji, przetwórstwa i obrotu ywno ci powinny by tworzone i spe niane warunki gwarantuj ce wyprodukowanie zdrowego i bezpiecznego rodka spo ywczego. Warunki te zwi zane s przede wszystkim z przestrzeganiem podstawowych zasad higieny i powinny by 7 Turlejska H., Zasady GHP/GMP oraz system HACCP jako narz dzia zapewnienia bezpiecze stwa zdrowotnego ywno ci, Wydawnictwo FAPA, Warszawa 2003, s. 8. Seria: Administracja i Zarz dzanie (8)2009 ZN nr 81

9 System zarz dzania jako ci w sektorze gospodarki ywno ciowej 163 zapewnione podczas ca ego procesu produkcyjnego pocz wszy od przyj cia surowców, poprzez poszczególne etapy obróbki technologicznej a do momentu ekspedycji gotowych wyrobów. Konkurencyjno firmy coraz cz ciej uzale niona jest od dwóch skorelowanych ze sob czynników: spe nienia wymaga klientów oraz sprawno ci dzia ania 8. System zarz dzania jako ci wyznacza nowy standard, zarówno kierowania przedsi biorstwem, jak i budowania relacji z klientem. Budowa oferty firmy musi nie tylko stanowi odpowied na potrzeby nabywców, ale musi równie bra pod uwag zasoby i umiej tno ci firmy. W a nie zasoby i umiej tno ci stanowi podstaw w zarz dzaniu jako ci w badanej organizacji. S one ród em czynników tworz cych warto dla klienta, a tym samym przyczyniaj si do sprawnego i skutecznego zarz dzania jako ci. Obecna pozycja firmy jest efektem podj tych wcze niej decyzji i okre lonych dzia a. Skutecznie realizowana polityka jako ci pozwoli a zaowocowa wysok pozycj konkurencyjn na rynku. Prognozowany rozwój sektora mi snego w Polsce wskazuje, e ma on szanse poprawy swojej pozycji konkurencyjnej w UE. Literatura G odkowski O., Malinowski B., Wójcik A., HACCP w handlu detalicznym, Wyd. PARP, Warszawa Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Metody projektowania systemów zarz dzania, Wydawnictwo Difin, Warszawa Krupa T. (red. nauk.), Uwarunkowania i analizy w systemach organizacyjnych przedsi biorstw, Oficyna Wydawnicza PTZP, Warszawa Toru ski J. (red. nauk.), Zarz dzanie jako ci w przedsi biorstwie, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce Turlejska H., Zasady GHP/GMP oraz system HACCP jako narz dzia zapewnienia bezpiecze stwa zdrowotnego ywno ci, Wydawnictwo FAPA, Warszawa Krupa T. (red. nauk.), Uwarunkowania i analizy w systemach organizacyjnych przedsi biorstw, Oficyna Wydawnicza PTZP, Warszawa 2008, s. 41. ZN nr 81 Seria: Administracja i Zarz dzanie (8)2009