Poradnik Młodego Obywatela

Transkrypt

1 Strona 1

2 Strona 2 Zestaw Dydaktyczno-Treningowy powstał w ramach projektu Indeks Młodego Obywatela, który został dofinansowany ze środków Programu Operacyjnego Fundusz Inicjatyw Obywatelskich Redakcja, korekta, opracowanie Grair Magakian Monika Magakian Stowarzyszenie na Rzecz Postępu Demokracji ERWIN Ostrowiec Świętokrzyski 2012

3 Strona 3 Spis treści Jak zrozumieć demokrację? 4 Rodzaje prawa 10 Od projektu do ustawy 15 Prawa człowieka (dokumenty, źródła ) 21 Traktaty UE, Karta praw podstawowych (UE dla obywatela) 41 Dostęp do Informacji publicznej 52 Czy warto być aktywnym obywatelem? 59 O polityce i politykach 69 Wybory przywilej czy obowiązek? 75 NGO, jak się to robi? 82 Zagrożenia dla demokracji 90 Załącznik (wzory pism, dokumentów i ćwiczenia) 97

4 Strona 4 JAK ZROZUMIEĆ DEMOKRACJĘ? Każdy chyba wie skąd pochodzi słowo demokracja i co ono znaczy. Tak, tak, tłumacząc z starożytnego greckiego, chodzi o tzw. rządy ludu. Innymi słowy, jest to ustrój polityczny, w którym źródło władzy zasadniczej stanowi wola większości obywateli, którzy albo pośrednio (czyli z pomocą swoich wybrańców), albo bezpośrednio sami sprawują rządy. Otóż jak wynika z literatury przedmiotu 1, w ten sposób rozpoznajemy występującą najczęściej we współczesnym świecie demokrację b e z p o ś r e d n i ą i p o ś r e d n i ą. Mówiąc o d e m o k r a c j i b e z p o ś r e d n i e j, mamy na myśli ten system polityczny, w którym zasadnicze decyzje podejmują się przez głosowanie ogólnopaństwowe (plebiscyt i/lub referendum). W nich mogą uczestniczyć wszyscy obywatele uprawnieni do głosowania i w tych okolicznościach mają zdecydowanie większy i bezpośredni wpływ na podejmowane decyzje. D e m o k r a c j a p o ś r e d n i a zaś, co nazywa się także demokracją przedstawicielską, jest formą demokracji, gdzie decyzje podejmują przedstawiciele społeczeństwa wybrani w wyborach. W sumie ten model jest obecnie zastosowany w państwach demokratycznych (włącznie z Polską). Trudno powiedzieć, iż jest to zasadniczo inna koncepcja, niż d e m o k r a c j a p a r l a m e n t a r n a, bowiem jest to po prostu ustrój polityczny, w którym obywatele np. w Polsce wybierają posłów i senatorów jako swoich 1 Szerzej zob.: A. Duda, Demokracja bezpośrednia, w Prologos, za adamduda.pl/2012/03/10/demokracja-bezposrednia ( ); J. Sapeta, Demokracja parlamentarna, za wosna5.pl/demokracja_parlamentarna (odczyt ); Demokracja parlamentarna, za pl.wikipedia.org/wiki/demokracja_parlamentarna (odczyt ); Główne zasady demokracji, za bryk.pl/teksty/studia/pozosta%c5%82e/filozofia/ g%c5%82%c3%b3wne_zasady_demokracji.html (odczyt ); Demokracja bezpośrednia, za politologia.wyklady.org/wyklad/806_demokracja-bezposrednia.html ( ); Urząd ds. Promowania Demokracji Parlamentarnej, za europarl.europa.eu/aboutparliament/pl/ /office-for-promotion-of-parliamentary- Democracy.html (odczyt ), P. Uziębło, Demokracja bezpośrednia i semibezpośrednia, za pedrou.w.interia.pl/demokracja.htm (odczyt ), Czym jest demokracja parlamentarna?, z dnia , za edukateria.pl/praca/czym-jest-demokracja-parlamentarna (odczyt ) itd.

5 Strona 5 przedstawicieli. Demokracja parlamentarna w naszych czasach jest raczej najbardziej popularną formą demokracji pośredniej 2. Jakie są współczesne kryteria uznania ustroju za demokratyczny? Innymi słowy, co powinniśmy zrobić, aby demokracja istniała, jakie warunki muszą w tym celu zostać spełnione? Za państwa demokratyczne, wedle definicji niemalże encyklopedycznych 3, uznawane są te, w których funkcjonowanie ustroju (zarówno prawnie, jak i faktycznie) opiera się na następujących kryteriach: dostępności sfery polityki dla wszystkich bez ograniczeń ze względów klasowych, rasowych, majątkowych, religijnych; możności wybierania kandydatów na stanowiska publiczne i swoboda dostępu do tych stanowisk, czy jakichkolwiek innych (poza wyrokiem sądowym pozbawiającym praw publicznych). suwerenności narodu (ludu) oznaczającej, że władza zwierzchnia, niezbywalna i niepodzielna, należy do zbiorowości społecznej żyjącej w granicach państwa; zasadzie reprezentacji utożsamionej z delegowaniem uprawnień władczych na przedstawicieli obieralnych przez naród w wyborach powszechnych i działających pod jego kontrolą; uznaniu wyborów za główne źródło prawomocności władzy i konieczności cyklicznego potwierdzania legitymacji władzy w wyborach powszechnych; możności zrzeszania się w partie polityczne i wyboru między alternatywnymi ofertami piastunów władzy państwowej; odpowiedzialności rządzących przed rządzonymi tworzeniu wyspecjalizowanych instytucji kontroli władzy mających w założeniu zapobiegać jej nadużyciom; 2 Por.: Demokracja parlamentarna op. cit. 3 Demokracja, za pl.wikipedia.org/wiki/demokracja (odczyt ); R. Szkopowski, Demokracja??, z dnia , za wirtualnapolonia.com/2012/01/20/ryszard-szkopowskidemokracja (odczyt ); Zagrożenia i bolączki demokracji. Systemy niedemokratyczne, za wszechnica.org.pl/repository/0190/zagrozenia_demokracji.pdf (odczyt ); B. Grubich, Demokracja bez fikcji, w Magazyn Obywatel, nr 3/50/2010, za myobywatele.org/bazawiedzy/demokracja-bez-fikcji (odczyt ); J. Świeca, Współczesne demokracje. Analiza instytucjonalna, za sbc.org.pl/content/10184/swieca.pdf (odczyt ) itd.

6 Strona 6 podziale władz wyrażającym ideę ograniczania rządu poprzez wzajemne kontrolowanie się ośrodków władzy oraz przez działalność zorganizowanej opozycji politycznej; wolności przekonań i wypowiedzi; instytucjonalnej ochronie praw obywatelskich wyrażającej się w stwarzaniu formalnych zabezpieczeń obywateli przed nadmierną i nieuzasadnioną ingerencją władzy w ich sprawy 4. Mimo uważnego przeczytania i analizy powyższych zasad, wciąż trwają dyskusje w kwestii wad i zalet demokracji. Literatura przedmiotu 5 czasem prowadzi dość rygorystyczny podział, który można ogólnie scharakteryzować następująco (wymieniane wady są typowe nie tylko dla ustroju demokratycznego): Wady i zalety demokracji Wady Zalety częste konflikty pomiędzy władzami (ustawodawcza wpływ obywateli na wykonawcza, władza centralna funkcjonowanie państwa lokalna itd.) korupcja (łapówki, przekupstwa) możliwość usunięcia złej władzy każdy obywatel ma prawo brak stabilności rządu wyboru oraz do odwołania się od niezadawalającej decyzji 4 Por.: R. Szkopowski: Demokracja?? op. cit. 5 Szerzej zob.: Zalety i wady demokracji, , za edukateria.pl/praca/zalety-i-wadydemokracji (odczyt ); Ł. Polinceusz, Idea demokracji: wady i zalety, za ibap.pl/publikacje/idea-demokracji-wady-i-zalety.html (odczyt ); J. Hartman, O wadach demokracji, za iphils.uj.edu.pl/~j.hartman/pu.php?c=filozofia_polityczna,_etyka&p=o_wadach_demokracji (odczyt ); Wady i Zalety Demokracji, za sciaga.pl/tekst/ wady_i_zalety_demokracji (odczyt ) itd.

7 Strona 7 konflikty między siłami politycznymi oraz ich zwolennikami organów państwa równość szans / równość wobec prawa państwo (przynajmniej deklaratywnie) powinno zachwianie pierwotnych założeń demokracji np Wolności zapewnić każdemu obywatelowi odpowiednie warunki do życia (podstawowe wykształcenie, dostęp do źródeł informacji) władza niestabilna wynikająca z wielości partii. swobody obywatelskie i prawa człowieka bardzo duża nie równość wolność prasy / szeroki dostęp materialna do informacji bezrobocie łatwy dostęp do dóbr materialnych porządek, ustalenie znieczulica odpowiednich praw, które przyczyniają się do sprawnego funkcjonowania społeczeństwa współdecydowanie i wpływ na mniejszość musi się politykę, z zachowaniem praw podporządkować, mniejszości nie zawsze na stanowiskach są odpowiedni ludzie dobro większości powolność działania władzy wolny rynek wzrost aktywności społecznej tolerancja poszanowanie własności prywatnej Choć zdaniem 65% Polaków demokracja ma przewagę nad wszelkimi innymi formami rządów (i tylko 17% nie zgadza się z tym stwierdzeniem) 6, to i 6 Por.: Polacy o demokracji, w Gazeta Wyborcza z dnia , za wyborcza.pl/1,75478, ,polacy_o_demokracji.html (odczyt )

8 Strona 8 tak ocenę trafności tych wad i zalet zostawiamy czytelnikom. A może Czytelnik sam dopisze, jakie wady i zalety widzi? Wady Zalety Współczesny świat byłby ułomny, gdyby wartości demokratyczne nie przeniosły się do świata wirtualnego. Właśnie tak, chodzi o tzw. cyberdemokrację, która jest nie cybernetyczną, czyli wirtualną, lecz rzeczywistą formą ustroju politycznego, wyprowadzoną z demokracji, w której, jak to definiuje literatura przedmiotu 7, dzięki dzięki współczesnej wysoko zaawansowanej technice w zakresie form komunikacji, zwiększony jest stopień i częstotliwość partycypacji politycznej społeczeństwa. Otóż ma ona możliwość zabierania głosu i podejmowania decyzji w bieżących sprawach, poprzez: głosowanie bezpośrednie, wybór przedstawicieli, wybór członków grup eksperckich. Co więcej, przedstawiciele i eksperci praktycznie na każdym etapie prac są kontrolowani przez społeczeństwo, które praktycznie podejmuje ostateczne decyzje w konkretnej sprawie. Cyberdemokracja ma jeszcze jedną, bardzo ważną cechę sprzyja zwiększeniu ilości niezależnych, pozarządowych organizacji, które działają w różnych obszarach, wszak współdecydują w sprawach tychże obszarów na wszystkich szczeblach organizacji państwa. Taki proces decyzyjny w cyberdemokracji opiera się na zorganizowanym systemie czystej informacji, 7 P. Aptacy, Meandry Cyberdemokracji, za fil.us.edu.pl/film-i-media/aptacy/cyberdemo.htm (odczyt ); Cyberdemokracja, za pl.wikipedia.org/wiki/cyberdemokracja#cite_note-0 (odczyt ); P. Rutkowski, Cyberdemokracja, z dnia , za computerworld.pl/artykuly/323580/cyberdemokracja.html (odczyt ); J. Neuhoff, Jaka demokracja?, za racjonalista.pl/kk.php/s,7485 (odczyt )

9 Strona 9 znajdującym wyraz w postaci niezależnych instytucji działających zgodnie ze skonsultowanymi ze społeczeństwem regułami 8. Innymi słowy, cyberdemokracja sprzyja (a może wymusza?) wprowadzenie e-głosowania w wyborach czy referendach, w obywatelskich inicjatywach itd. Pamiętaj, że demokracja nie jest całkowitą wolnością do robienia wszystkiego, co nam się żywnie podoba, lub mówienia wszystkiego, czego się chce. W nowoczesnym demokratycznym państwie jedną z podstawowych zasad odnoszących się do wolności jest ta, która mówi, iż nasza wolność kończy się tam, gdzie zaczyna się cudza wolność. Zaś nadużycie demokracji może doprowadzić do upadku demokracji. MOJE NOTATKI 8 Cyberdemokracja, za pl.wikipedia op. cit.

10 Strona 10 RODZAJE PRAWA Gdzie społeczeństwo tam prawo ta krótka maksyma odzwierciedla jak ważna jest znajomość prawa, umożliwiająca sprawne funkcjonowanie i ochronę swoich praw w społeczeństwie. Poniżej przedstawiliśmy najbardziej skrócone wersje podstawowych pojęć prawnych 9. P R A W O N O R M A P R A W N A Jest to uporządkowany system norm ustanowionych lub usankcjonowanych przez państwo i zagwarantowanych przymusem państwowym. Możemy go podzielić na naturalne (istniejące niezależnie od woli ludzi i ich świadomości, powszechnie obowiązujące, np. nauka Kościoła katolickiego wywodzi te prawa z natury człowieka, który obdarzony został rozumem przez Boga) i stanowione (zapisane i odpowiednio ustanowione, obowiązujące wszystkich przebywających na terytorium danego państwa). To najmniejszy stanowiący strukturalną całość element prawa, reguła postępowania, zachowania opatrzona sankcją państwową. Dotyczy ona czynów, działań dostrzegalnych zmysłami (prawodawcy nie interesują nasze myśli). Ma charakter dwustronny dla jednej ze stron rodzi obowiązek, równolegle druga osoba ma prawo domagać się takiego, a nie innego zachowania. Norma reguluje zachowanie jednostki w sposób dokładny oraz określa jakie dolegliwości mogą ją spotkać jeśli nie stosuje się do wskazań zawartych w normie prawnej. Na uwagę zasługuje także pojęcie n o r m y m o r a l n e j, którą jest ukształtowany w procesie długotrwałego rozwoju społecznego zespół postępowania, według którego ocenia się zachowanie ludzi wobec siebie, wobec 9 Akt prawny, za pl.wikipedia.org/wiki/akt_prawny (odczyt )

11 Strona 11 P R Z E P I S P R A W N Y A K T N O R M A T Y W N Y A K T P R A W N Y społeczeństwa, państwa, przyrody jako dobre lub złe. Norma moralna wkracza w psychikę, w myśli, nakazuje obowiązek działania. Nie musi stać za nią sankcja (więzienie itd.) ze strony aparatu państwa, a mimo to może być bolesne dla łamiącego daną normę z uwagi na potępienie społeczne. Jest to najmniejsza redakcyjna jednostka aktu normatywnego, oznaczona przez ustawodawcę określonymi numerami: artykuł, paragraf, punkt, ustęp. Czyli jest to pewien wyodrębniony fragment, ściśle określony przez ustawodawcę stanowiący całość gramatyczną. Jest on formą wyrażania treści normy prawnej. Jest to dokument wydany we właściwym trybie przez upoważniony do tego organ państwowy, zawierający normy prawne wyrażone za pomocą przepisów prawnych i regulujący stosunki prawne (ustawa, rozporządzenie). To rezultat tworzenia prawa przez właściwy organ państwowy lub do tego upoważniony. To również działanie organu państwa lub podmiotu prawnego, zgodne z obowiązującymi przepisami w celu wywołania skutków prawnych w konkretnym stosunku prawnym (wyroki sądowe, orzeczenie, postępowanie). Obowiązuje on od momentu jego wejścia w życie lub momentu ogłoszenia do momentu jego uchylenia. Ź r ó d ł a p r a w a mają dwa znaczenia: źródła powstawania prawa, skąd się ono bierze i jak powstaje (zwyczaj, precedens sądowy, praktyka sądów, doktryna prawna, prawo stanowione), źródła poznania prawa, czyli publikatory (Dziennik Ustaw RP, Monitor Polski, Dzienniki Urzędowe UE). Poniższy schemat pomoże nam uświadamiać jakie są źródła pochodzenia i obwiązywania prawa:

12 Strona 12 Kolejne bardzo ważne pojęcie, to s y s t e m p r a w a, czyli całokształt obowiązujących w państwie przepisów z uwzględnieniem ich podziału na gałęzie oraz zespół zasadniczych idei przewodnich, na których opiera się ustrój państwowy. Podział prawa na g a ł ę z i e obejmuje przede wszystkim podział na prawo prywatne (o c h r o n a i n t e r e s ó w o s o b i s t y c h ) i publiczne (o c h r o n a i n t e r e s ó w p a ń s t w a, s p o ł e c z e ń s t w a ). Najważniejsze gałęzie prawa możemy ilustrować następująco: Prawo konstytucyjne reguluje podstawy ustroju politycznego i gospodarczego państwa oraz ustanawia system organów państwowych, relacje między nimi oraz prawa i obowiązki obywatela i różnych formalnych i nieformalnych grup społecznych. Prawo administracyjne reguluje stosunki prawne, jakie powstają pomiędzy rożnymi podmiotami a organami administracji państwowej i samorządu terytorialnego, obejmuje ono również normy prawne określające zasady organizacji działania tych organów oraz wykonywane przez nie czynności. Akty prawa administracyjnego tworzą: Prezydent, Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów, Minister, organy centralne administracji państwowej (np. Agencja

13 Strona 13 Rynku Rolnego, Komisja Nadzoru Bankowego itd.), Wojewoda, Sejmik województwa, Rada powiatu, Rada gminy. Prawo finansowe reguluje działalność finansową w państwie (obejmuje m.in. prawo budżetowe, podatkowe, bankowe, celne, walutowe, dewizowe). Prawo cywilne reguluje stosunki majątkowe i niektóre stosunki osobiste pomiędzy równorzędnymi partnerami. Prawo pracy reguluje stosunek pracy między pracownikiem a pracodawcą jako stronami stosunku pracy oraz reguluje kwestie dotyczące organizacji pracodawców i pracowników, układów i sporów zbiorowych, a także partycypacji pracowniczej i dialogu w zbiorowych stosunkach pracy. Podstawowym dokumentem regulującym stosunki pracy jest Kodeks Pracy. Prawo karne reguluje kwestie odpowiedzialności karnej człowieka za czyny zabronione pod groźbą kary kryminalnej. Ten rodzaj prawa gwarantuje obywatelom zachowanie ładu społecznego, ponieważ poczucie bezkarności mogłoby doprowadzić do wzrostu negatywnych zachowań. Kara ma oddać stopień potępienia dla sprawy i czynu przestępcy, mimo że nie naprawi wyrządzonego zła. Prawo handlowe reguluje stosunki prawne pomiędzy podmiotami gospodarczymi w ramach prowadzonej przez nie działalności gospodarczej. Podstawowy dokument regulujący te kwestie to Kodeks handlowy. Jeśli chcesz mieć choć podstawową wiedzę z zakresu prawa, czytaj poradniki naukowo-popularne, sprawdź jakie oferty w tej materii proponuje Kuratorium Oświaty, Ministerstwo Sprawiedliwości lub inne instytucje zarówno rządowe, jak i pozarządowe.

14 Strona 14 MOJE NOTATKI

15 Strona 15 OD PROJEKTU DO USTAWY Wydaje się, iż każdy z nas choć raz się zastanawiał jak w Sejmie powstają ustawy, które przeważnie są albo ostro (czy też bardzo ostro) krytykowane przez zwykłych ludzi, media lub chwalone (przeważnie przez polityków). Przyjrzyjmy się temu procesowi (ale tylko w ogólnych zarysach), który wcale nie jest ani prosty, ani szybki. Proces ustawodawczy (lub legislacyjny) jest całokształtem czynności dokonywanych w parlamencie i poza nim w celu uchwalenia konkretnej ustawy 10. Proces ten został szczegółowo opisany i skodyfikowany przez: Konstytucję RP: władzę u s t a w o d a w c z ą w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sejm i Senat, zaś i n i c j a t y w a u s t a w o d a w c z a przysługuje posłom, Senatowi, Prezydentowi Rzeczypospolitej i Radzie Ministrów oraz grupie co najmniej obywateli mających prawo wybierania do Sejmu 11 ; Regulamin Sejmu RP (Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 lipca 1992 r. Regulamin Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej). Powstanie ustawy składa się z kilku etapów. W sumie można się doliczyć aż 7 kroków. Pierwszy z nich, to tzw. i n i c j a t y w a u s t a w o d a w c z a. Rozpoczęcie procesu legislacyjnego zaczyna się właśnie od tej inicjatywy, którą mogą wystąpić o posłowie (poselskie projekty mogą wnosić komisje sejmowe lub grupa co najmniej 15 posłów), Senat (konieczna jest uchwała całej izby), Prezydent RP oraz Rząd. Poza tym, Konstytucja gwarantuje też możliwość złożenia projektu przez obywateli, jeśli uda im się uzbierać na tzw. inicjatywę ludową podpisów. 10 Por.: Proces ustawodawczy opisowo, za edukacja.sejm.gov.pl/sejm-i-poslowie/procesustawodawczy/opisowo.html (odczyt ); Proces ustawodawczy, za opis.sejm.gov.pl/pl/procesustawodawczy.php (odczyt ); Transparentność procesu legislacyjnego w RP, Instytut Badań i Analiz Politologicznych, za ibap.pl/publikacje/transparentnosc-procesu-legislacyjnego-w-rp.html (odczyt ); J. Sapeta, Droga legislacyjna ustawy, za wosna5.pl/droga_legislacyjna_ustawy (odczyt ) itd. 11 Art. 95 i art. 118 Konstytucji RP.

16 Strona 16 Wyjątkiem są projekty (np. budżetu państwa) którymi mogą wystąpić tylko niektóre instytucje, np. Rada Ministrów itd. Otóż, jeśli okazuje się, iż wszystkie formalności i merytoryczne aspekty są zachowane, to następuje czas na drugi krok. Rozpatrzenie projektu ustawy przez Sejm RP odbywa się w trzech czytaniach. P i e r w s z e c z y t a n i e (czyli w sumie tylko uzasadnienie projektu przez wnioskodawcę, debatę w sprawie ogólnych zasad projektu, pytania posłów i odpowiedzi wnioskodawcy) odbywa się na posiedzeniu plenarnym Sejmu albo na posiedzeniu komisji sejmowej właściwej dla danej tematyki wynikającej z projektu. Z uwagi na obciążenie porządku dziennego posiedzeń Sejmu w zasadzie pierwsze czytanie przeprowadza się na posiedzeniu komisji, choć nie jest to obowiązkowe 12. Warto zaznaczyć, iż komisje pracując nad przepisami projektu mogą poprawiać i zmieniać ich treść. Komisja ustala wspólne stanowisko w sprawie danego projektu i przedstawia go w formie sprawozdania, a w nim wniosek o przyjęcie projektu bez poprawek, przyjęcie projektu z określonymi poprawkami lub odrzucenie projektu. W sprawozdaniu zamieszcza się również, po pisemnym zgłoszeniu, wnioski i propozycje poprawek odrzuconych przez komisje, które stają się później przedmiotem obrad jako wnioski mniejszości 13. D r u g i e c z y t a n i e jest już przeprowadzane na posiedzeniu Sejmu i obejmuje przedstawienie Sejmowi sprawozdania komisji o projekcie ustawy oraz przeprowadzenie dyskusji. Podczas dyskusji mogą być zgłaszane inne poprawki i wnioski. Jeżeli rzeczywiście zostały zgłoszone kolejne poprawki i wnioski, projekt zostaje ponownie skierowany do komisji, która je rozpatruje, ocenia i przedstawia 12 Szerzej zob.: Proces ustawodawczy opisowo op.cit.; Proces ustawodawczy, za opis op. cit.; Transparentność op. cit.; J. Sapeta, Droga legislacyjna op. cit. itd. 13 Proces ustawodawczy opisowo op.cit.; Proces ustawodawczy, za opis op. cit.; Transparentność op. cit.

17 Strona 17 Sejmowi dodatkowe sprawozdanie, w którym wnosi o ich przyjęcie lub odrzucenie. Jeżeli zaś projekt nie został ponownie skierowany do komisji, może odbyć się nawet niezwłocznie trzecie czytanie 14. Podczas t r z e c i e g o c z y t a n i a na początku odbywa się głosowanie nad ewentualnym wnioskiem o odrzucenie projektu w całości, potem nad poprawkami do poszczególnych artykułów, a w końcu projektem w całości w brzmieniu zaproponowanym przez komisję, wraz ze zmianami wynikającymi z przegłosowanych poprawek. I tu znajduje się jeden z najważniejszych elementów pracy Sejmu, bowiem Sejm uchwala ustawę większością głosów, ale w obecności co najmniej ½ ustawowej liczby posłów (wszak są też szczególne przypadki, które przewidują inne proporcje głosów konieczne do uchwalenia ustawy). W tym przypadku Marszałek Sejmu przekazuje już gotową ustawę do Senatu Por.: Proces ustawodawczy opisowo op.cit.; Proces ustawodawczy, za opis op. cit.; Transparentność op. cit.; J. Sapeta, Droga legislacyjna op. cit. itd. 15 Szerzej zob.: Proces ustawodawczy opisowo op.cit.; Proces ustawodawczy, za opis op. cit.; Transparentność op. cit.; J. Sapeta, Droga legislacyjna op. cit. itd.; szerzej zob.; Procedura legislacyjna, za zgapa.pl/data_files/referat_1772.html (odczyt ); Legislacja podstawowe informacje, za fiszkoteka.pl/zestaw/426-legislacja-podstawowe-informacje (odczyt ); T. Augistyniak-Góra, Procedura uchwalenia ustawy budżetowej i ustawy o prowizorium budżetowym w Informacja BSiE nr 814 (IP-96G), str , za biurose.sejm.gov.pl/teksty_pdf_01/i-814.pdf (odczyt ); Regulamin Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 lipca 1992 r., za sejm.gov.pl/prawo/regulamin/kon7.htm (odczyt )

18 Strona 18 Po otrzymaniu ustawy uchwalonej przez Sejm p r a c e w S e n a c i e toczą się stosunkowo szybciej. Odpowiednia komisja (lub komisje) senacka ma 14 dni na przeanalizowanie i opracowanie projektu stanowiska Senatu w sprawie ustawy. Po czym, na posiedzeniu Senatu odbywa się debata i głosowanie, a w jej efekcie Senat podejmuje uchwałę o przyjęcie ustawy bez zmian, albo wniosek o jej odrzucenie (w całości czy też wprowadzenie tylko poprawek). W sumie Senat może pracować nad ustawą tylko 30 dni, a w przypadku niektórych ustaw nawet krócej 16. R o z p a t r z e n i e u c h w a ł y S e n a t u p r z e z S e j m odbywa się jako kolejny krok. Na tym etapie Sejm rozważa wnioski Senatu: może je odrzucić większością 2/3 głosów przy obecności połowy wszystkich posłów lub zaakceptować. Jeśli zostaną zaakceptowane proces legislacyjny odbywa się ponownie. P r e z y d e n t R P w p r o c e s i e l e g i s l a c y j n y m ma jedynie miesiąc, aby w razie wątpliwości wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności uchwały z Konstytucją. Może też odmówić podpisania ustawy i z uzasadnionym wnioskiem w ciągu 30 dni przekazać ją do Sejmu w celu ponownego rozpatrzenia. Jeśli jednak Sejm większością 2/3 głosów przy obecności ½ ustawowej liczby posłów uzna, iż ustawa mimo sprzeciwu Prezydenta powinna zostać uchwalona, ma on obowiązek ją podpisać i zarządzić natychmiastową publikację w Dzienniku Ustaw 17. Poniższy schemat w sposób zwięzły ilustruje ogólną charakterystykę procesu przekształcania się projektu w ustawę: 16 Por..: Proces ustawodawczy opisowo op.cit.; Proces ustawodawczy, za opis op. cit.; Transparentność op. cit.; J. Sapeta, Droga legislacyjna op. cit. itd. 17 Por..: Proces legislacyjny, za zgapa.pl/zgapedia/proces_legislacyjny.html (odczyt ); Proces ustawodawczy opisowo op.cit.; Proces ustawodawczy, za opis op. cit.; Transparentność op. cit.; J. Sapeta, Droga legislacyjna op. cit. itd.

19 Strona 19 Na podstawie Sejm Rzeczypospolitej, za sciaga.pl/slowniki-tematyczne/285/sejmrzeczypospolitej (odczyt ) Jeśli chcesz być aktywnym obywatelem i w razie potrzeby współrządzić Państwem (czyli sobą i przyszłością Twoich potomków), pamiętaj o możliwościach, jakie daje Ci prawo inicjatywy obywatelskiej. Masz prawo do projektu ustawy, jako jeden z podatników, który utrzymuje Sejm i Senat.

20 Strona 20 MOJE NOTATKI

21 Strona 21 PRAWA CZŁOWIEKA (dokumenty, źródła ) Człowiek mądry więcej potrafi niż mocny, a mąż światły więcej niż silny. Przyp. 24, 5 Job 34, 11 Niektórzy mogą nawet się zdziwić, jeśli powiemy, iż historia praw człowieka sięga swoimi korzeniami aż do czasów władcy starożytnej Babilonii Hammurabiego. W swoim słynnym Kodeksie przypisał on władzy królewskiej rolę strażnika sprawiedliwości, chroniącego słabych przed złymi uczynkami silnych. Wraz z rozwojem myśli demokratycznej, w starożytnych Atenach pojawiły się pierwsze ustawy wprowadzające prawną ochronę podstawowych swobód obywatelskich: wolności czynu i słowa w granicach prawa oraz równości praw obywateli. W demokracji ateńskiej prawa obywatelskie przysługiwały jednak tylko wolnourodzonym mężczyznom mieszkającym w obrębie miasta 18. Praktycznie każda religia przeniknięta jest ideałami przyrodzonej godności człowieka, równości, sprawiedliwości i pokoju w stosunkach między ludźmi. Najwybitniejszy chrześcijański teolog Tomasz z Akwinu rozbudował koncepcje wrodzonych, naturalnych praw człowieka. Uznając je za nieodłączne samej ludzkiej naturze, stawia je wyżej niż prawa stanowione przez władców. Prawo stanowione musi pozostawać w zgodzie z prawem naturalnym, pochodzącym od Boga, w przeciwnym razie traci swoją moc. W tym duchu w Anglii przyjęta została Wielka Karta Swobód (1215 r.), przywilej dla szlachty gwarantujący jej swobody obywatelskie i ograniczający władzę królewską 19. I tu powstaje pewien paradoks sprzeczności w różnorodnych okresach przejściowych, gdzie zasadnicze miejsce zajmuje pytanie co winna jest jednostka społeczeństwu, a co społeczeństwo jednostce?, bowiem albo człowiek jest wolny i z natury dobry, chociaż jest skrępowany i zniewolony istniejącą rzeczywistością, albo ta wolność jest częściowa, znajduje się w pewnych granicach i jednostka jest dobra tylko i wyłącznie w jakimś stopniu (a więc w pewnym stopniu niedobry). 18 T. Śmietana, Historia praw człowieka, za tolerancja.pl/?kat=6&id=1 (odczyt ) 19 T. Śmietana, Historia op. cit.

22 Strona 22 Przedstawiciele szkoły prawa natury, między innymi Grocjusz, Locke, Hobbes w XVII wieku sformułowali teorię praw naturalnych, przypominając, że ludzie żyjący w stanie natury, tzn. przed uformowaniem swoich zbiorowości w społeczeństwo, korzystali bez przeszkód z nieodłącznych ich człowieczeństwu praw: do życia, do wolności, własności i równości. Zgodnie z teorią umowy społecznej, społeczeństwo przekazało państwu uprawnienia władcze, ale w zamian uzyskało ochronę praw obywateli. [ ] Na to samo prawo wywodzące się jeszcze z myśli filozoficznej Sofoklesa, potwierdzone m.in. przez Tomasza z Akwinu, powoływali się w XX wieku Mahatma Gandhi oraz Martin Luter King, jedni z największych orędowników walki o prawa człowieka 20. Niezaprzeczalnym jest również fakt, iż równość może na przykład zapanować w życiu społecznym, nie obejmując rzeczywistości politycznej. Ludzie mogą mieć prawo oddawania się tym samym rozrywkom, obierania tych samych zawodów, spotykania się w tych samych miejscach - jednym słowem życia i dorabiania się w ten sam sposób, nie biorąc jednocześnie takiego samego udziału w rządzeniu. Pewnego rodzaju równość może nawet zaistnieć w życiu politycznym.[ ] Upodobania, jakie ludzie mają dla równości, oraz to jakie żywią dla wolności, to przecież dwie różne sprawy. Co więcej, stwierdzam, że w społeczeństwach demokratycznych są to sprawy niewspółmierne 21. W każdym podręczniku do politologii można przeczytać, iż od początku istnienia instytucji władzy państwowej zarówno cele działalności politycznej jak i środki, którymi się posługiwano, miały niewiele wspólnego ze współcześnie rozumianą moralnością. Od czasów pierwszych państw plemiennych do dnia dzisiejszego obowiązuje w polityce w istocie prawo silniejszego. Normalną rzeczą jest w polityce zrywanie zawartych wcześniej sojuszy, poświęcanie słabszych w imię własnych celów, brutalne niszczenie wewnętrznej opozycji, przekupstwo, szantaż i prowokacje itd. Ideologia marksistowska nakazywała dostrzegać jedność norm moralnych i politycznych. Powyższa norma ideologiczna miała jednakże charakter przede 20 T. Śmietana, Historia op. cit. 21 A. de Tocqueville, O Demokracji w Ameryce, str

23 Strona 23 wszystkim postulatywny. Argumentowano, że nie we wszystkich warunkach daje się ona w pełni zrealizować 22. W przypadku dominacji koncepcji pełnej wolności i dobroci natury ludzkiej, jesteśmy wolni o tyle o ile na to pozwala nasze sumienie. Jednakże nasza wolność nie może być realizowana kosztem innych jednostek (społeczeństwa), naszemu widzi misie powinny więc być przeciwstawione pewne ograniczenia moralne i/lub prawne ustalone przez nas lub instytucje państwowe. Tylko że społeczeństwo, które przez całe wieki żyło w systemie kastowym i klasowym, może osiągnąć demokratyczny układ społeczny jedynie za cenę długotrwałych i niełatwych przeobrażeń, gwałtownych wysiłków i zmiennych kolei losu, podczas których majątki, idee i władza będą krążyły bezustannie. Nawet po zakończeniu tego wielkiego przewrotu długo jeszcze przetrwają stworzone przezeń rewolucyjne obyczaje, a jego następstwem będzie głębokie poruszenie społeczeństwa 23. Można jeszcze bardzo długo teoretyzować na temat praw człowieka, ale historia (tragedia wojen, ludobójstwa itd.) wskazała na konieczność stworzenia międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka, który w chwili obecnej opiera się aż na 75 umowach międzypaństwowych, podzielonych na kilka zasadniczych kategorii: umowy ogólne, takie jak Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 r., Europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950 r.; umowy dotyczące konkretnych kwestii, takich jak ludobójstwo, zbrodnie wojenne, praca przymusowa, zapobieganie dyskryminacji, polityka azylowa, wolność informacji, np. Międzynarodowa Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej z 1966 r., Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z 1948 r.; umowy poświęcone ochronie poszczególnych grup: cudzoziemców, bezpaństwowców, uchodźców, kobiet, dzieci, jeńców, np. Konwencja o prawach dziecka z 1989 r., Konwencja dotycząca statusu uchodźców z 1951 r Por. M. Chmaj i M. Żmigrodzki, Wprowadzanie do teorii polityki, wyd. XXX, str A. de Tocqueville, O demokracji op. cit., str T. Śmietana, Historia op. cit.

24 Strona 24 Rzecz jasna, tego rodzaju międzynarodowe przedsięwzięcia nie są łatwymi zadaniami. Na przykład w 1966 roku ONZ uchwaliła Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. Samo przygotowanie porozumień trwało wiele lat i wiązało się z mnóstwem problemów. Kontrowersje budziło nawet zaliczenie do podstawowych wolności prawa do strajku oraz działalności związków zawodowych. Po raz pierwszy w historii prawa międzynarodowego do tych samych podstawowych praw człowieka zaliczono prawo: do pracy w godnych warunkach, płatnego urlopu macierzyńskiego, odpowiedniego poziomu życia, najnowszych osiągnięć w dziedzinie ochrony życia oraz zdrowia itd. Międzynarodowy system ochrony praw człowieka obejmuje również porozumienia o zasięgu regionalnym, z których najbardziej znaną jest Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 roku. Europejska Konwencja Praw Człowieka zawiera 26 praw i wolności. W szczególności gwarantuje ona prawo do życia, wolności i nietykalności osobistej, ochronę korespondencji i mieszkania, wolność sumienia i wyznania, wolność przekonań i publikacji, wolność zgromadzeń i zrzeszeń. Zapewnia jednocześnie prawo do małżeństwa i założenia rodziny oraz zatwierdza prawo poszanowania życia prywatnego, rodzinnego, poszanowania mienia i nauki. Zapamiętajmy także, iż Konwencja zapewnia wolność wyborów, swobodę przemieszczania się, prawo opuszczenia swojego kraju (przy zakazie wydalania) i wprowadza zakaz tortur, niewolnictwa pracy przymusowej i obowiązkowej, zakaz zbiorowego wydalania cudzoziemców. Znosi ona też karę śmierci. Jakkolwiek artykuł 15 Konwencji dopuszcza możliwość ograniczenia niektórych praw w określonych sytuacjach, zawieszenie praw występuje w wypadku wojny lub innego niebezpieczeństwa zagrażającego egzystencji narodu.

25 Strona 25 Ale nie można natomiast, ani ograniczyć, ani tym bardziej zawiesić praw do: życia, niestosowania tortur i zasady nie działania prawa wstecz 25. A przy okazji warto zapamiętać, iż na straży przestrzegania postanowień Konwencji stoi Europejski Trybunał Praw Człowieka z siedzibą w Strasburgu. Trybunał może rozpatrywać wszystkie skargi wniesione zarów no przez państwa, organizacje pozarządowe, jak i przez pojedynczych obywateli, którzy uważają, bądź są przekonani, iż naruszono przysługujące im prawa. Wyrok Trybunału jest ostateczny i niepodważalny. Oznacza to, że państwo przeciw któremu została wniesiona skarga, musi bezwzględnie zastosować się do postanowień orzeczenia Trybunału i przyznać poszkodowanemu słuszne zadośćuczynienie 26. Od 1948 roku, pod auspicjami ONZ, przyjęto blisko 60 traktatów i deklaracji. Oto niektóre z nich 27 : KONWENCJE 28 Konwencja o Zapobieganiu i Karaniu Zbrodni Ludobójstwa (Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide) Konwencja Dotycząca Statusu Uchodźców (Convention Relating to the Status of Refugees) 25 Europejska Konwencja Praw Człowieka, za portalwiedzy.onet.pl/24953,,,,europejska_konwencja_praw_czlowieka,haslo.html (odczyt ) 26 T. Śmietana, Historia op. cit. 27 Por.: Historia praw człowieka, za unic.un.org.pl/prawa_czlowieka/pcz_historia.php (odczyt ) 28 Konwencja jest rodzajem umowy międzynarodowej, która obecnie jest najważniejszym instrumentem regulującym stosunki międzynarodowe i jednym z dwóch niekwestionowanych źródeł prawa międzynarodowego (źródło: Umowa międzynarodowa, za l.wikipedia.org/wiki/umowa_mi%c4%99dzynarodowa, odczyt ; por. też: Konwencja - co to jest konwencja? Definicja, znaczenie, przykłady konwencji, za wypracowania24.pl/wos/2778/konwencja-co-to-jest, odczyt ; Konwencja, sjp.pwn.pl/haslo.php?id= , odczyt itd.)

26 Strona Konwencja w Sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej (International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination) Konwencja o Zwalczaniu i Karaniu Zbrodni Apartheidu (International Convention on the Suppression and Punishment of the Crime of Apartheid) Konwencja w Sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet (Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women) Konwencja Przeciwko Torturom i Innemu Okrutnemu, Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu lub Karaniu (Convention against Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment) Konwencja o Prawach Dziecka (Convention on the Rights of the Child) Konwencja o Ochronie Praw Wszystkich Pracowników - Migrantów i Członków Ich Rodzin (International Convention on the Protection of the Rights of All Migrant Workers and Members of Their Families) DEKLARACJE Deklaracja o Przyznaniu Niepodległości Krajom i Narodom Kolonialnym (Declaration on the Granting of Independence to Colonial Countries and Peoples) Deklaracja w Sprawie Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet (Declaration on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women) Deklaracja o Azylu Terytorialnym (Declaration on Territorial Asylum) Deklaracja o Prawie Ludów do Pokoju (Declaration on the Right of Peoples to Peace) Deklaracja o Prawie do Rozwoju (Declaration on the Right to Development) Deklaracja o Prawach Osób Należących do Mniejszości Narodowych lub Etnicznych, Religijnych i Językowych

27 Strona 27 (Declaration on the Rights of Persons Belonging to National or Ethnic, Religious and Linguistic Minorities) Swoistym instrumentem prawnym są funkcjonujące w ramach systemu ONZ komitety, zadaniem których jest monitorowanie włączania do krajowego porządku prawnego uniwersalnych umów międzynarodowych dotyczących praw człowieka i podstawowych wolności i przestrzegania zawartych w nich postanowień 29. Są to komitety, które można nazwać nawet strażnikami praw człowieka: Komitet ds. Eliminacji Dyskryminacji Rasowej: do Międzynarodowej Konwencji w Sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej; Komitet Praw Człowieka: do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych; Komitet Praw Ekonomicznych, Społecznych i Kulturalnych: do Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych; Komitet przeciwko Torturom: do Konwencji przeciwko torturom i innemu okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu lub karaniu; Komitet ds. Eliminacji Dyskryminacji Kobiet: do Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet; Komitet Praw Dziecka: do Konwencji o prawach dziecka; Komitet do Ochrony Praw Wszystkich Pracowników - Migrantów i Członków ich Rodzin: do Konwencji o ochronie praw wszystkich pracowników - migrantów i członków ich rodzin. Od prawie 10-lat na mocy rezolucji Zgromadzenia Ogólnego zostało utworzone stanowisko Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Praw Człowieka, do zadań którego należy: 29 Por.: Historia praw op. cit.

28 Strona 28 t r o s k a o powszechne respektowanie praw człowieka i ich promowanie; ś w i a d c z e n i e na prośbę państwa usług doradczych, pomocy technicznej i udzielanie finansowego wsparcia na polu praw człowieka; k o o r d y n o w a n i e programów informacji publicznej i edukacji, poświęconych zagadnieniom praw człowieka; z a a n g a ż o w a n i e w dialog z rządami, mający na celu zapewnienie poszanowania praw człowieka; u m a c n i a n i e współpracy międzynarodowej w tej dziedzinie. Na początku lat 90-tych XX wieku, ze względu na bardzo napiętą międzynarodową atmosferę i szereg masowych przypadków łamania praw człowieka (chodzi wręcz o zbrodnię mordów masowych ludobójstwo), w 1993 roku Rada Bezpieczeństwa powołała do życia Międzynarodowy Trybunał Karny dla b. Jugosławii, a w 1994 roku utworzyła Międzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy. Zaś w lipcu 1998 roku, na Konferencji Rzymskiej, państwa uchwaliły Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego mającego sądzić sprawców ludobójstwa, zbrodni wojennych, zbrodni przeciwko ludzkości, a w przyszłości również agresji, po osiągnięciu consensusu co do definicji tej zbrodni. Trybunał [Karny autorzy] ukonstytuował się 1 lipca 2002 roku, po spełnieniu wymogu 60 ratyfikacji 30. Otóż warto uzmysłowić sobie, iż prawa człowieka należą do kategorii praw moralnych. Różnią się jednak pod pewnymi względami od innych takich praw. Prawo moralne, jak już zostało poprzednio podkreślone, może być przynależne jednostce z racji jej osiągnięć czy też pozycji w społeczeństwie. Natomiast p r a w a c z ł o w i e k a s ą p o w s z e c h n e, p r z y n a l e ż n e w s z y s t k i m l u d z i o m, w e w s z y s t k i c h s y t u a c j a c h i n i e z a l e ż n i e o d p o z y c j i s p o ł e c z n e j. Podczas gdy niektóre prawa moralne można nabyć, prawa człowieka są przyrodzone, tzn. przynależne każdej 30 Por.: Historia praw op. cit.; szerzej zob.: Decyzja Rady 2011/168/WPZiB z dnia 21 marca 2011 r. w sprawie Międzynarodowego Trybunału Karnego, uchylająca wspólne stanowisko 2003/444/WPZiB, za europa.eu/legislation_summaries/human_rights/human_rights_in_third_countries/dh0005_pl.htm (odczyt ); J. Czerep, Międzynarodowy Trybunał Karny sukces czy porażka?, z dnia 10 listopada 2011, za geopolityka.org/analizy/1154-miedzynarodowy-trybunal-karny-sukces-czyporazka (odczyt ) itd.

29 Strona 29 istocie ludzkiej jako takiej: każdy człowiek rodzi się obdarzony tymi prawami. Prawa człowieka są też niezbywalne, co oznacza, że jednostki nie wolno pozbawić tych praw oraz że jednostka nie może sama dobrowolnie praw tych odstąpić państwu 31. Z tej perspektywy wyjątkowego znaczenia nabiera Preambuła Karty Narodów Zjednoczonych, która staje się jakby fundamentem całokształtu działań sił postępowych na rzecz praw człowieka. Preambuła wysuwa kilka fundamentalnych stwierdzeń, które zawierają następujące wartości 32 : Ludy Narodów Zjednoczonych zdecydowane są: uchronić przyszłe pokolenia od klęsk wojny przywrócić wiarę w podstawowe prawa człowieka, w godność i wartość człowieka, w równouprawnienie mężczyzn i kobiet, w równość narodów dużych i małych stworzyć warunki umożliwiające utrzymanie sprawiedliwości i poszanowanie zobowiązań, wynikających z traktatów i innych źródeł prawa międzynarodowego popierać postęp społeczny i poprawę warunków życia w większej wolności, i w tym celu postępować tolerancyjnie i współżyć w pokoju jak dobrzy sąsiedzi zjednoczyć swe siły dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, zapewnić - przez przyjęcie zasad i ustanowienie metod, aby siły zbrojne były używane tylko we wspólnym interesie, korzystać z urządzeń międzynarodowych w celu popierania gospodarczego i społecznego postępu wszystkich narodów Można więc zgodzić się ze stwierdzeniem, iż podstawowym założeniem Karty, znajdującym odzwierciedlenie w późniejszych dokumentach ONZ, jest równość wszystkich ludzi wobec prawa. 31 W. Osiatyński, Wprowadzenie do praw człowieka, za hfhrpol.waw.pl/pliki/wosiatynski_histifilo.pdf (odczyt ), str Por.: Karta Narodów Zjednoczonych, za unic.un.org.pl/dokumenty/karta_onz.php (odczyt )

30 Strona 30 Zakaz dyskryminacji ujęty w słowach: "bez względu na różnice rasy, płci, języka lub wyznania" oraz eliminacja dyskryminacji stały się głównym celem działalności Narodów Zjednoczonych na polu praw człowieka 33. Wynika z tego też, iż prawa człowieka są uniwersalne przynajmniej w trzech kategoriach 34 : podmiotowo, ponieważ przysługują każdej jednostce z racji bycia człowiekiem; terytorialnie, ponieważ nie zależą od tego w jakim kręgu cywilizacyjno - kulturowym człowiek się znajduje; czasowo, ponieważ trwają pomimo ewolucji społeczeństw i narodów. KATEGORIE PRAW CZŁOWIEKA Literatura przedmiotu różnie klasyfikuje p r a w a c z ł o w i e k a 35. Generalnie został przyjęty umowny podział na: prawa obywatelskie i polityczne, prawa gospodarcze, społeczne i kulturalne W/w prawa są umieszczone w dwóch dokumentach: Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych 36, Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych Por.: Historia praw op. cit.; 34 Szerzej zob.: Prawa człowieka. Charakterystyka praw człowieka, za odn.zce.szczecin.pl/ju/eduobyw/pliki/stronywo/praw/prab1.pdf (odczyt ); M. A. Nowicki, Prawa człowieka, za Encyklopedia.PWN.pl/haslo.php?id= (odczyt ) itd. 35 Kategorie praw człowieka, Amnesty International, za lodzprawczlowieka.pl/kategorie-prawczlowieka (odczyt ); Prawa człowieka, za wos.net.pl/prawa-czlowieka.htm (odczyt ); Zestaw wskaźników. Respektowanie praw człowieka (HR), za globalreporting.org/resourcelibrary/polish-g3-human-rights-indicator-protocols.pdf (odczyt ) 36 Szerzej zob.: Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 16 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. nr 38, poz. 167), 37 Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z dnia 29 grudnia 1977 r.); IV Sprawozdanie z

31 Strona 31 Logika tego podziału jest prosta. Prawa obywatelskie i polityczne muszą być prawomocne i wykonywalne w trybie natychmiastowym, zaś prawa gospodarcze, kulturalne i społeczne wymagają określonego czasu, wysiłku i (raczej przede wszystkim) środków finansowych, aby dojść do skutku. Mimo tych różnic, warto wszak zapamiętać, iż Deklaracja ONZ o prawie do rozwoju (z 1986 r.) podkreśla, że Wszystkie prawa człowieka i podstawowe wolności są niepodzielne i wzajemnie od siebie zależne; szczególnej uwagi i pilnego rozpatrzenia wymaga wdrażanie, promocja i ochrona praw obywatelskich i politycznych oraz gospodarczych, socjalnych i kulturalnych 38. A skoro już była mowa o Prawach człowieka, warto zwrócić uwagę na Prawa trzeciej generacji (są nimi prawa do rozwoju) i warto je ogólnie scharakteryzować. W tej kwestii M. Syrek pisze: Tak naprawdę prawa człowieka trzeciej generacji wciąż są dla doktryny problematyczne, gdyż pozostawiają one więcej pytań i wątpliwości niż odpowiedzi. Co prawda były wielokrotnie wymieniane w różnych konwencjach i deklaracjach, wyrażają one jednak raczej postulaty i programy niż normy bezwzględnie obowiązujące. Praktyka (organizacje międzynarodowe m.in. ONZ, MFW, Bank Światowy, organizacje pozarządowe oraz rządy państw) lepiej lub gorzej stara się sobie radzić z tą niejednoznacznością. Wydaje się, iż najbardziej odpowiednim jest przypisywanie prawu do rozwoju charakteru normy realizacji postanowień Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych za okres od 1 stycznia 1995 r. do 31 grudnia 1998 r. zostało opracowane przez Ministerstwo Gospodarki, za bip.ms.gov.pl/pl/prawa-czlowieka/onz-i-prawaczlowieka/konwencje/miedzynarodowy-pakt-praw-gospodarczych-spolecznych-i-kulturalnych (odczyt ) 38 Szerzej zob.: M. Syrek, Prawa człowieka "trzeciej generacji" - Prawo do rozwoju, za prawaczlowieka.edu.pl/index.php?dok=1e7b95c fdcde70eb7f2d109134c95c6bf-d3 (odczyt ); M. Marczyński, Od prawa do rozwoju do pomocy rozwojowej, za igo.org.pl/pobierz/kwartalnik/01/prawo-do-rozwoju_marczynski.pdf (odczyt ); K. Raczyoski, Prawo do rozwoju, za ceo.org.pl/sites/default/files/newsfiles/prawo_do_rozwoju_kamil_raczynski.pdf (odczyt ); Prawa człowieka trzeciej generacji, Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie, za unic.un.org.pl/prawa_czlowieka/pcz_trzecia_generacja.php (odczyt ) itd.

32 Strona 32 programowej - a więc normy, która w sposób ogólny wyznacza kierunek działania organów państwa 39. A jednak faktem jest, iż mimo swojej skomplikowanej prawnej natury, prawa te we współczesnym świecie są niezbędne, aby: zagwarantować prawidłowe funkcjonowanie i właściwy rozwój człowieka w środowisku społecznym, politycznym, gospodarczym i naturalnym, ochronić człowieka przed zacofaniem, degradacją intelektualną i psychologiczną itd. Z kolei M. Marczyński uważa, że prawo do rozwoju, zawierając elementy polityczne, społeczne i kulturowe, jest esencją wszystkich praw człowieka. W rzeczy samej, definicja zaproponowana przez Arjuna Sengupta niezależnego eksperta Komisji Praw Człowieka ONZ potwierdza tą tezę. Autor twierdzi, że prawo do rozwoju to prawo do procesu rozwoju, składające się z progresywnego i stopniowego realizowania wszystkich uznanych praw człowieka, takich jak prawa obywatelskie i polityczne, prawa ekonomiczne, społeczne i kulturalne (oraz wszelkie inne prawa uznane przez prawo międzynarodowe) jak również procesu wzrostu gospodarczego zgodnego ze standardami praw człowieka 40. Wydaje się, iż ważną kwestią w tym zakresie jest realizacja prawa do rozwoju, w tym do pomocy humanitarnej czy też rozwojowej. Czyż nie powinna być zorganizowana współpraca międzynarodowa na rzecz rozwoju państw potrzebujących pomocy? 41 Wszak faktem jest też, iż prawa trzeciej generacji mogą być urzeczywistniane stopniowo i jedynie wspólnym wysiłkiem społeczności międzynarodowej. Są to prawa indywidualne, ale zarazem kolektywne Szerzej zob.: M. Syrek, Prawa człowieka op. cit. 40 M. Marczyński, Od prawa do rozwoju op. cit. 41 Szerzej zob.: M. Syrek, Prawa człowieka op. cit.; M. Marczyński, Od prawa do rozwoju op. cit.; Prawo do rozwoju w świecie ograniczonym klimatem. Raport sporządzony przez Paula Baera i Toma Athanasiou z EcoEquity oraz Sivana Kartha y ze Sztokholmskiego Instytutu Środowiskowego, przy wsparciu Christian Aid i Fundacji im. Heinricha Bölla, za pl.boell.org/alt/download_pl/prawo_do_rozwoju_w_swiecie_ograniczonym_klimatem.pdf (odczyt ); Prawo do kultury prawem do rozwoju (z J. Hausnerem rozmawia M. Ducj), w Miesięcznik Znak, za miesiecznik.znak.com.pl/index.php?tekst=2745&p=all (odczyt ) itd. 42 Prawa człowieka trzeciej generacji, Ośrodek op. cit.

33 Strona 33 Kolejnym prawem w ramach praw trzeciej generacji jest prawo do pokoju, które znajduje odzwierciedlenie już w artykule pierwszym Karty Narodów Zjednoczonych, gdzie czytamy: Cele Organizacji Narodów Zjednoczonych są następujące: 1. Utrzymać międzynarodowy pokój i bezpieczeństwo, stosując skuteczne środki zbiorowe dla zapobiegania zagrożeniom pokoju i ich usuwania, tłumienia aktów agresji i innych naruszeń pokoju, łagodzić i załatwiać - w drodze pokojowej, według zasad sprawiedliwości i prawa międzynarodowego - spory lub sytuacje mogące prowadzić do naruszenia pokoju 43 itd. W rzeczy samej, wojny i innego rodzaju konflikty zbrojne wciąż powodują brutalne pogwałcenie praw człowieka. Choć też nieraz, po prostu, trzeba walczyć o swoją wolność. Dlatego konieczne jest zagwarantowanie praw człowieka przepisami prawa, aby człowiek nie musiał - doprowadzony do ostateczności - uciekać się do buntu przeciw tyranii i uciskowi 44. Właśnie z tego powodu żaden pokój nie może być utrzymany bez sprawiedliwości, równości i bez poszanowania praw człowieka 45, stanowi on podstawę (wręcz fundament) poszanowania życia ludzkiego i najbardziej podstawowych praw człowieka. Niestety, można powiedzieć, iż dopiero w drugiej połowie XX wieku ludzkość uzmysłowiła sobie (i to nie wszędzie) znaczenie i wartość pokoju. Omawiając tematykę praw trzeciej generacji, warto podkreślić kwestię prawa do środowiska naturalnego, które było przedmiotem debat jeszcze podczas pierwszej światowej konferencji poświęconej środowisku człowieka w Sztokholmie w 1972 roku. Wtedy powstało prawne różnicowanie między ś r o d o w i s k i e m n a t u r a l n y m a ś r o d o w i s k i e m s t w o r z o n y m p r z e z c z ł o w i e k a. Logika ta jest prosta i przekonująca: człowiek ma prawo do wolności, równości i odpowiednich warunków życia w środowisku, którego jakość pozwala 43 Art. 1, Karta Narodów Zjednoczonych, za ptpa.org.pl/public/files/akty_prawne/karta_narodow_zjednoczonych.pdf (odczyt ); por. też: T. Lachowski, III generacja praw człowieka, w Liberte, nr 6/2009, za liberte.pl/iii-generacjapraw-czlowieka (odczyt ) 44 Preambuła, Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, za unic.un.org.pl/prawa_czlowieka/dok_powszechna_deklaracja.php; T. Lachowski, III generacja praw op. cit. 45 Prawa człowieka trzeciej generacji, Ośrodek op. cit.; T. Lachowski, III generacja praw op. cit.

34 Strona 34 na życie z godnością i w dobrobycie. Ludzie mają również obowiązek chronić środowisko dla przyszłych pokoleń 46. Taka deklaracja jest jednak bardzo trudna do wdrażania w życie. Dlaczego? Po prostu w rachubę wchodzą interesy ekonomiczne państw. I nie państw tzw. trzeciego świata, lecz mocarstw o dominującej światowej pozycji. Typową ilustracją tej sprawy jest słynny Protokół z Kioto z 1997 roku. Protokół ten jest uzupełnieniem Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu i jednocześnie międzynarodowym porozumieniem dotyczącym przeciwdziałania globalnemu ociepleniu. Traktat wszedł w życie 16 lutego 2005 roku, trzy miesiące po ratyfikowaniu go przez Rosję 4 listopada 2004, ale Stany Zjednoczone odmówiły ratyfikacji tego traktatu, osłabiając tym samym poważnie jego znaczenie. USA nie chce brać na siebie zobowiązań, podkreślając, że Protokół z Kioto nie obliguje takich potęg gospodarczych jak Chiny czy Indie. Indie stoją na stanowisku, że nie poświęcą rozwoju gospodarczego dla redukcji emisji gazów cieplarnianych, w szczególności dwutlenku węgla do atmosfery. W przypadku innych państw silnie uprzemysłowionych, jak Rosja redukcja gazów faktycznie nastąpiła, jednak miała ona przede wszystkim przyczyny ekonomiczne silną recesję gospodarczą. Podobną sytuację mogliśmy zaobserwować w Polsce, kiedy na początku lat dziewięćdziesiątych istotnie zwiększyła się czystość środowiska naturalnego. Wymienić tu można poprawienie się jakości wód śródlądowych - miało to jednak związek z upadkiem w okresie transformacji gospodarczej wielu przedsiębiorstw 46 Prawa człowieka trzeciej generacji, Ośrodek op. cit.; szerzej zob.: Ochrona środowiska naturalnego, za poland.gov.pl/ochrona,srodowiska,naturalnego,6322.html (odczyt ); T. Lachowski, III generacja praw op. cit.; Środowisko Europy 2010 Stan i Prognozy. Synteza., wyd. Europejska Agencja Środowiska, Kopenhaga 2010; Prawo do czystego środowiska w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, w Ingremio, nr 9/41/2007, za ingremio.org/ig41.pdf (odczyt ) itd.

35 Strona 35 państwowych, a nie wdrożeniem poważnych mechanizmów skutecznej ochrony środowiska naturalnego 47. W ramach praw trzeciej generacji nie mniej istotne jest też prawo do wspólnego dziedzictwa ludzkości. Jest to prawo w gruncie rzeczy dość skomplikowane, choć również skrajnie konieczne 48. Ta kontrowersyjna materia została opracowana w trakcie prac nad konwencją prawa morza 49. W XX wieku pojęciem tym określono po prostu dno mórz i oceanów leżące poza granicami jurysdykcji terytorialnej państw i to, co znajduje się pod tym dnem. Wszelkie prawa do zasobów tego obszaru przysługują całej ludzkości, w imieniu której występuje Organizacja Dna Morskiego. Obszar ten może być wykorzystywany jedynie w celach pokojowych. Za wspólne dziedzictwo ludzkości nie zostały dotychczas uznane Antarktyka i przestrzeń kosmiczna 50, choć w kwestii Antarktyki wyraźne są tendencje do przejęcia jej przez sąsiadujące z nią kraje Australię, Nową Zelandię, Chile, Argentynę, a także kraje niegdyś jako pierwsze organizujące wyprawy w tym kierunku 51. Jednak z czasem pojęcie wspólnego dziedzictwa nie tylko ugruntowało swoją pozycję, lecz rozszerzyło swój zakres i w 1972 roku UNESCO przyjęło Konwencję Ochrony Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego, co zobowiązuje państwa-strony Konwencji do zapewnienia ochrony i konserwacji 47 T. Lachowski, III generacja praw op. cit. 48 Szerzej zob.: Prawa człowieka trzeciej generacji, za unic.un.org.pl/prawa_czlowieka/pcz_trzecia_generacja.php (odczyt ); K. Zeidler, Prawo dziedzictwa kultury, wyd. Wolters Kluwer business, Warszawa 2007; Papieska Komisja Iustitia et Pax, Powszechne Przeznaczenie Dóbr, za kns.gower.pl/stolica/dobra.htm (odczyt ); R. Tarnacki, Skarby pod dnem oceanów są objęte konwencją i kodeksem wydobywczym, w Rzeczpospolita, z dnia , za prawo.rp.pl/artykul/ html 49 Por.: Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza, sporządzona w Montego Bay dnia 10 grudnia 1982 r., Dz. U. z dnia 20 maja 2002 r., za lex.pl/du-akt/-/akt/dz-u (odczyt ) itd. 50 Prawa człowieka trzeciej generacji, Ośrodek op. cit. 51 Wspólne dziedzictwo ludzkości, za portalwiedzy.onet.pl/84916,,,,wspolne_dziedzictwo_ludzkosci,haslo.html (odczyt )

36 Strona 36 dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, położonego na ich terytorium oraz udostępnienie obecnym i przyszłym pokoleniom. W literaturze przedmiotu możemy przeczytać też, iż do praw trzeciej generacji należy również Prawo narodów do samostanowienia. W/w artykule 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych faktycznie stwierdza się, iż: 1. Wszystkie narody mają prawo do samostanowienia. Z mocy tego prawa swobodnie określają one swój status polityczny i swobodnie zapewniają swój rozwój gospodarczy, społeczny i kulturalny. 2. Wszystkie narody mogą swobodnie rozporządzać dla swoich celów swymi bogactwami i zasobami naturalnymi bez uszczerbku dla jakichkolwiek zobowiązań wynikających z międzynarodowej współpracy gospodarczej, opartej na zasadzie wzajemnych korzyści, oraz z prawa międzynarodowego. W żadnym przypadku nie można pozbawiać narodu jego własnych środków egzystencji. 3. Państwa Strony niniejszego Paktu, włącznie z Państwami odpowiedzialnymi za administrację terytoriów niesamodzielnych i terytoriów powierniczych, będą popierały realizację prawa do samostanowienia i będą szanowały to prawo zgodnie z postanowieniami Karty Narodów Zjednoczonych 52. Gwoli sprawiedliwości, warto nadmienić, iż świat w tej kwestii zna wiele współczesnych przypadków łamania tych zasad Czeczenia, Osetia, Tybet, Karabach itd. Precyzja wymaga, abyśmy wymienili również o tzw. czwartej generacji praw człowieka. Problem ten wzbudza duże emocje w różnych środowiskach. Chodzi o wyodrębnianie prawa mniejszości seksualnych (np. prawo do zawierania związku małżeńskiego), prawo do adopcji dzieci, prawo do zajmowania stanowisk bez ograniczeń itd Por.: Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r., Dz. U. z dnia 29 grudnia 1977 r. 53 Por.: M. Ciszek (INS AP Siedlce), Postulat czwartej generacji praw człowieka w politycznym systemie międzynarodowej ochrony - próba filozoficznego uzasadnienia z perspektywy personalizmu etycznego, za seib.uksw.edu.pl/sites/default/files/mariusz%20ciszek,%20postulat%20czwartej%20generacji%20p raw%20cz%c5%82owieka%20w%20politycznym%20systemie%20mi%c4%99dzynarodowej%20 ochrony%20- %20pr%C3%B3ba%20filozoficznego%20uzasadnienia%20z%20perspektywy%20personalizmu%2 0etycznego.pdf (odczyt )

37 Strona 37 ZASADNICZE DOKUMENTY W ZAKRESIE PRAW CZŁOWIEKA 54 Karta Narodów Zjednoczonych Powszechna Deklaracja Praw Człowieka Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych Protokół Fakultatywny do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych Drugi Protokół Fakultatywny do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych w Sprawie Zniesienia Kary Śmierci Międzynarodowy Pakt Karta ta jest międzynarodową umową, która zapoczątkowała istnienie Organizacji Narodów Zjednoczonych w 1945 r. Określa cele organizacji i warunki członkostwa, które mają na celu utrzymanie pokoju na świecie po I i II wojnie światowej. Deklaracja uchwalona 10 grudnia 1948 roku jest pierwszym dokumentem ONZ, który zapoczątkował międzynarodowy ruch ochrony podstawowych praw człowieka wymienionych w Deklaracji. Dokument został stworzony w 1966 roku. Dwa główne obszary, które obejmuje, to prawa obywatelskie i obowiązki krajów wobec swoich obywateli. Protokół uchwalony w 1966 roku omawia co podlega jurysdykcji Komitetu Praw Człowieka. Drugi Protokół Fakultatywny, przyjęty w 1989 r., dotyczy zniesienia kary śmierci. Uzasadnienie jest takie, że kara śmierci jest przeciwko prawu do życia i jej zniesienie jest pożądane Powołując się na prawa człowieka wynikające z 54 Informacje pochodzą z następujących stron internetowych: Helsińska Fundacja Praw Człowieka - hfhr.pl/prawa-czlowieka/dokumenty; Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie - unic.un.org.pl/prawa_czlowieka/?dok1=1; Najważniejsze historyczne i współczesne dokumenty dotyczące praw człowieka - wos.net.pl/najwazniejsze-historyczne-i-wspolczesne-dokumentydotyczace-praw-czlowieka.html; Podstawowe dokumenty międzynarodowej ochrony praw człowieka - wosna5.pl/podstawowe_dokumenty_miedzynarodowej_ochrony_praw_czlowieka

38 Strona 38 Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych Konwencja w Sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej Konwencja w Sprawie Zakazu Stosowania Tortur oraz Innego Okrutnego, Nieludzkiego lub Poniżającego Traktowania albo Karania Deklaracja Praw Osób przyrodzonej godności praw człowieka, Pakt Praw otwarty do podpisów w 1966 r. rozszerza pojęcie terminu praw człowieka, które powinny być zabezpieczone przez państwo w krajowej gospodarce oraz życiu społecznym i kulturalnym. Konwencja otwarta do podpisu w 1966 r. pierwszy raz podała w pierwszym artykule definicję dyskryminacji, która jest uznawana do dziś: wszelkie zróżnicowanie, wykluczenie, ograniczenie lub uprzywilejowanie z powodu rasy, koloru skóry, urodzenia, pochodzenia narodowego lub etnicznego, które ma na celu lub pociąga za sobą przekreślenie bądź uszczuplenie uznania, wykonania lub korzystania, na zasadzie równości z praw człowieka i podstawowych wolności w dziedzinie politycznej, gospodarczej, społecznej i kulturalnej, lub w jakiejkolwiek innej dziedzinie życia publicznego. Konwencja zakazuje stosowania tortur. W rozumieniu Konwencji tortury to: każde działanie, którym jakiejkolwiek osobie umyślnie zadaje się ostry ból lub cierpienie, fizyczne bądź psychiczne, w celu uzyskania od niej lub od osoby trzeciej informacji lub wyznania, w celu ukarania jej za czyn popełniony przez nią lub przez osobę trzecią albo o którego dokonanie jest ona podejrzana, a także w celu zastraszenia lub wywarcia nacisku na nią lub osobę trzecią albo w jakimkolwiek innym celu wynikającym z wszelkiej formy dyskryminacji, gdy taki ból lub cierpienie powodowane są przez funkcjonariusza państwowego lub inną osobę występującą w charakterze urzędowym lub z ich polecenia albo za wyraźną lub milczącą zgodą. Deklaracja, przyjęta 10 grudnia 1992 roku,

39 Strona 39 Należących do Mniejszości Narodowych i Etnicznych, Religijnych i Językowych przedstawia obowiązki krajów Organizacji Narodów Zjednoczonych wobec mniejszości na ich terytoriach, które mają im zapewnić bezpieczne środki lub warunki by kultywować swój język, kulturę i tradycje i zapobiec wykluczeniu poprzez na przykład wolność prowadzenia stowarzyszeń. A jak może się bronić obywatel, który dowiedział się, że jego prawa są łamane? Choć poniższy mechanizm wydaje się być skomplikowanym i zagmatwanym, warto jednak przeanalizować go, bowiem wskaże nam drogę jak się bronić. Źródło: Ochrona praw człowieka, pl.wikibooks.org/wiki/plik:ochrona_praw_cz%c5%82owieka.png (odczyt ) Wszyscy są równi przed prawem, lecz są tacy, którzy umieją korzystać z tego przywileju (bo po prostu wiedzą o jego istnieniu) i są tacy, którzy od razu się poddają (bo nie są świadomi, tego, że są równi z innymi). Wiedząc o tym, będziesz walczył o swoje prawa. Brak wiedzy niesie Ci przegraną, gdyż ktoś może tobą manipulować, wykorzystywać Cię. Zamiast się poddawać, poznaj więc swoje prawa i żądaj ich egzekwowania.

40 Strona 40 MOJE NOTATKI

41 Strona 41 TRAKTATY UE, KARTA PRAW PODSTAWOWYCH (UE dla obywatela) W literaturze fachowej funkcje praw człowieka, na których opierają się praktycznie wszystkie traktaty UE, można podzielić na kilka kategorii. Funkcje praw człowieka: stwarzają warunki dla rozwoju i samorealizacji każdej jednostki, chronią podstawowe interesy jednostki i uniemożliwiają ingerencję, która naruszyłaby dobra szczególnie dla niej cenne, poddają pod ochronę prawną określone wartości o największym znaczeniu dla jednostki i społeczeństwa, zapewniają integrację społeczeństwa wokół wartości dla niego najcenniejszych, zapewniają określony ład społeczny i kształtują życie społeczne, determinują mechanizmy sprawowania władzy w państwie, określają podstawowe zasady funkcjonowania gospodarki w państwie i podziału dochodu narodowego 55. Wiktor Osiatyński podkreśla, iż najogólniej można stwierdzić, że prawa człowieka odgrywają rolę tarczy, która ma chronić jednostkę, a zwłaszcza jej wolność, przed państwem. Istotą państwa jest władza i to niezależnie od tego, czy jest to władza dla samej władzy (osoby lub grupy rządzącej), czy też ma ona służyć realizacji takich zadań, jak zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego państwa albo urzeczywistnienie dobra powszechnego lub osiąganie innych celów zbiorowości zorganizowanej w państwo 56. Otóż rzeczywiście Europejczycy nie raz w swojej historii przekonali się, iż obywatel potrzebuje ochrony nie tylko przed najeźdźcami z zewnątrz, ale i z agresorami z wewnątrz (inkwizycja, faszyzm, komunizm itd.). Nic więc dziwnego, że tuż po II wojnie światowej politycy w kilku krajach nareszcie doszli do bardzo ważnego wniosku, że jedynym sposobem, by zapobiec kolejnej wojnie i cierpieniom niewinnych obywateli w Europie, jest polityczne i gospodarcze zjednoczenie państw europejskich. Wiele było takich prób w historii Europy, ale 55 Por.: Charakterystyka praw człowieka, za odn.zce.szczecin.pl/ju/eduobyw/pliki/stronywo/praw/prab1.pdf (odczyt ); Funkcje prawa, za wosna5.pl/funkcje_prawa (odczyt ); W. Osiatyński, Wprowadzenie do op. cit., str. 3 itd. 56 W. Osiatyński, Wprowadzenie do op. cit., str. 3 itd.

42 Strona 42 ta była pierwszą, która zakładała dobrowolną wzajemną integracje państw Europy więzami politycznymi i ekonomicznymi. Dla przejrzystości, zerknijmy na poniższy proces integracji Europejskiej przez pryzmat najważniejszych wydarzeń, które doprowadziły do powstania UE 57. Harmonogram współczesnej UE Rok Wydarzenie 1946 Winston Churchill przedstawia w Zurychu program utworzenia Stanów Zjednoczonych Europy Powstanie Unii Celnej Beneluksu (Belgia, Holandia, Luksemburg) Powstanie Rady Europy w Londynie. Rada Europy uchwala konwencję o ochronie praw człowieka Powołanie Europejskiej Komisji Praw Człowieka i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Robert Schuman, ówczesny minister spraw zagranicznych Francji, 1950 przedstawia projekt zintegrowania przemysłu węgla i stali w krajach Europy Zachodniej. Powstaje Europejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWiS), 1951 powołana do życia przez sześć państw: Belgię, Francję, Włochy, Luksemburg, Holandię i RFN. Traktat EWWiS został zawarty na 50 lat i wygasł w 2002 r. Powstanie Europejskiej Wspólnoty Obronnej - nie dochodzi do 1952 skutku ze względu na veto francuskiego Zgromadzenia Narodowego. Podpisanie traktatów rzymskich, powołujących do życia Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euratom) i Europejską 1957 Wspólnotę Gospodarczą (EWG). Celem państw sygnatariuszy jest usunięcie barier handlowych i celnych oraz utworzenie wspólnego rynku. Połączenie trzech istniejących wspólnot europejskich (EWWiS, 1967 EWG i Euratom) oraz powołanie nowych instytucji: Komisji Europejskiej, Rady Ministrów i Parlamentu Europejskiego. 57 Szerzej zob.: Chronologia integracji europejskiej ( ), Europejski Bank Centralny, za ecb.int/ecb/history/ec/html/index.pl.html (odczyt ); Chronologia, za elblag.2lo.elblag.pl/miasto/ue/hro.html (odczyt )

43 Strona 43 Na mocy decyzji Rady Europejskiej (którą tworzą szefowie państw i rządów) z 1969 r. powstaje plan Wernera, 1970 przedstawiający zarys unii gospodarczej i walutowej z udziałem sześciu ówczesnych państw członkowskich EWG. Z różnych przyczyn realizacja tego planu załamuje się na początku lat 70. Do EWG dołączają Dania, Irlandia i Wielka Brytania. Tym 1973 samym liczba państw członkowskich EWG wzrasta do dziewięciu. Rządy i banki centralne dziewięciu państw członkowskich powołują Europejski System Walutowy (ESW), którego głównym 1979 elementem jest mechanizm kursowy (ERM). W ramach tego mechanizmu wzajemne kursy walut państw uczestniczących są sztywne, choć dopuszcza się ich zmiany Do EWG przystępuje Grecja Rada Europejska podpisuje deklarację w sprawie projektu powstania UE Wyłączenie z obszaru integracji Wspólnot Grenlandii (czego zabraniały traktaty rzymskie). Układ z Schengen między Belgią, Holandią, Francją, 1985 Luksemburgiem i RFN o zniesieniu kontroli na wspólnych granicach (do którego w kolejnych latach przystąpiły Hiszpania, Portugalia, Grecja i Włochy) Do EWG przystępują Hiszpania i Portugalia Podpisanie Jednolitego Aktu Europejskiego, w którym odżywa idea unii gospodarczej i walutowej. Rada Europejska potwierdza zamiar utworzenia unii gospodarczej i walutowej (UGW). Sposoby osiągnięcia tego celu bada komitet 1988 ekspertów pod przewodnictwem Jacques'a Delorsa, ówczesnego przewodniczącego Komisji Europejskiej. Raport przedstawiony przez komitet (tzw. plan Delorsa) przewiduje wprowadzenie unii w trzech etapach.

44 Strona Rozpoczynają się negocjacje Traktatu o Unii Europejskiej, stanowiącego nowelizację Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. Zawiera on m.in. postanowienia dotyczące wprowadzenia UGW i utworzenia Europejskiego Banku Centralnego. Dokument ten zwyczajowo nazywany jest traktatem z Maastricht. Podpisanie Układów europejskich - Polska, Czechosłowacja i Węgry stowarzyszone ze Wspólnotami Europejskimi. Podpisanie traktatu z Maastricht. Traktat ten wprowadza nowe formy współpracy pomiędzy rządami państw członkowskich, między innymi w dziedzinie obronności, wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. Przez dodanie elementów współpracy międzyrządowej do istniejącego systemu wspólnotowego, traktat z Maastricht tworzy Unię Europejską (UE). 1 listopada wchodzi w życie traktat z Maastricht, ratyfikowany przez wszystkie 12 państw członkowskich Do Unii Europejskiej przystępują Austria, Finlandia i Szwecja Trzyetapowy proces tworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej Wejście do obiegu banknotów i monet euro Podpisanie traktatu akcesyjnego przez Cypr, Czechy, Estonię, Węgry, Łotwę, Litwę, Maltę, Polskę, Słowację i Słowenię. 1 maja do Unii przystępuje dziesięć nowych państw członkowskich stycznia do Unii przystępują Bułgaria i Rumunia grudnia wchodzi w życie Traktat z Lizbony. Jak widać, proces ukonstytuowania obecnej UE był dość długi i składał się z wielu okresów sukcesów, ale i porażek. W tym czasie powstawały i upadały pomysły, całe umowy między państwowe i traktaty. Wszak część z nich, szczególnie traktatów, miała i wciąż ma charakter fundamentalny. Do wybranych (najważniejszych) pozycji w tym zakresie możemy zaliczyć:

45 Strona 45 Nazwa traktatu Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali Traktaty rzymskie traktaty EWG i EURATOM Traktat fuzyjny traktat brukselski Jednolity akt europejski Daty podpisania i wejścia w życie Podpisanie Wejścia w życie (wygasł ) Podpisanie Wejście w życie Podpisanie Wejścia w życie Podpisanie Cel Stworzenie współzależności na rynku węgla i stali, tak aby jeden kraj nie mógł mobilizować sił zbrojnych bez wiedzy innych krajów. Złagodzenie braku zaufania i napięć po drugiej wojnie światowej. Powołanie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) i Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (Euratom). Usprawnienie działania instytucji europejskich. Reforma instytucji w ramach przygotowań Najważniejsze zmiany Rozszerzenie procesu integracji europejskiej na ogólną współpracę gospodarczą. Utworzenie jednej Komisji i jednej Rady dla trzech wspólnot europejskich (EWG, Euratom, EWWiS). Uchylony traktatem amsterdamskim. Rozszerzenie procedury

46 Strona 46 Traktat o Unii Europejskiej traktat z Maastricht (Luksemburg) i (Haga) Wejście w życie r. Podpisanie Wejście w życie do członkostwa Portugalii i Hiszpanii oraz przyspieszenie procesu decyzyjnego w ramach przygotowań do jednolitego rynku. Przygotowanie europejskiej unii walutowej i wprowadzenie elementów unii politycznej (obywatelstwo, wspólna polityka zagraniczna i wspólna polityka spraw wewnętrznych). głosowania większością kwalifikowaną w Radzie (pojedynczemu krajowi jest trudniej zawetować proponowane przepisy), utworzenie procedur współpracy i zgody, zwiększenie wpływu Parlamentu. Ustanowienie UE i wprowadzenie procedury współdecyzji, przyznanie Parlamentowi większej roli w procesie decyzyjnym. Nowe formy współpracy między rządami UE na przykład w obszarze obrony, sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. Traktat Podpisanie Reforma instytucji Zmiana, nowa

47 Strona 47 amsterdamski Wejście w życie Traktat nicejski Traktat lizboński Podpisanie Wejście w życie Podpisanie Wejście w życie UE w ramach przygotowania do przyjęcia nowych państw członkowskich. Reforma instytucji umożliwiająca efektywne funkcjonowanie UE przy 25 państwach członkowskich. Unia Europejska ma być bardziej demokratyczna, skuteczniejsza i zajmować wspólne stanowisko w sprawie globalnych problemów, takich jak zmiana klimatu, wypowiadanie się jednym głosem. numeracja i konsolidacja traktatów UE i EWG. Bardziej przejrzysty proces decyzyjny (częstsze stosowanie procedury współdecyzji). Metody zmiany składu Komisji i określony w nowy sposób system głosowania w Radzie. Większe uprawnienia Parlamentu Europejskiego, zmiana procedur głosowania w Radzie, inicjatyw a obywatelska, stały przewodniczący Rady Europejskiej, nowy wysoki przedstawiciel do spraw zagranicznych, nowe służby dyplomatyczne UE. Traktat lizboński

48 Strona 48 wyjaśnia, które uprawnienia należą do UE, które do państw członkowskich UE a które są dzielone 58. Mimo powyższej dość długiej listy dokonań, UE jest stosunkowo nowym organizmem i trudno z dzisiejszej perspektywy nie zauważyć, iż praktycznie każdy jej krok zbliżał nas do kilku zasadniczych celów. Przede wszystkim powinniśmy brać pod uwagę prawa człowieka i obywatela, które zostały zawarte w wielu dokumentach, wszak prawie każdy z nich krok po kroku budował podwaliny idei, iż Narody Europy, tworząc między sobą coraz ściślejszy związek, są zdecydowane dzielić ze sobą pokojową przyszłość opartą na wspólnych wartościach. Świadoma swego duchowo-religijnego i moralnego dziedzictwa, Unia jest zbudowana na niepodzielnych, powszechnych wartościach godności osoby ludzkiej, wolności, równości i solidarności; opiera się na zasadach demokracji i państwa prawnego. Poprzez ustanowienie obywatelstwa Unii oraz stworzenie przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości stawia jednostkę w centrum swych działań 59. Problem w tym, iż ochrona jednostki przed niebezpieczeństwem nadużycia władzy może przybierać różne formy. Jedną z nich jest ograniczenie możliwości ingerencji państwa i urzędników w pewne sfery życia ludzkiego. Temu właśnie służą wolności jednostki, takie jak np.: wol ność osobista, wolność sumienia i wyznania, wolność zgromadzeń, wolność zrzeszania się, wolność poruszania się i wolność gospodarowania. Wolności są swego rodzaju tarczą, która ma chronić jednostkę przed bez porównania większą siłą państwa. Chronią one autonomię jednostki i uniemożliwiają państwu ingerencję w sferę wolności jednostki. Warto dodać, że prawa człowieka chronią nie tylko przed złem, jakie może wyrządzić jednostce władza. Chronią one także jednostkę przed naruszeniami jej autonomii przez władzę realizującą swoją wizję wspólnego 58 Por.: Traktaty UE, za europa.eu/about-eu/basic-information/decisionmaking/treaties/index_pl.htm (odczyt ) 59 Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej (2010/C 83/02), w Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej z dnia

49 Strona 49 dobra lub cele polityki publicznej 60. Właśnie Karta Praw Podstawowych jest gwarancją w/w wolności obywatela - wolność myśli, sumienia, religii, wypowiedzi, informacji, zgromadzania się, stowarzyszania się, sztuki, nauki, wyboru zawodu, prawo do podejmowania pracy, prowadzenia działalności gospodarczej itd. Chyba wystarczy. Każdy rozumie jaka jest wartość tych wolności. Wprawdzie kwestie obywatelstwa UE obecnie nie są tak skomplikowane, jak było jeszcze 50 czy nawet 40 lat temu, jednak trzeba pamiętać, iż jest ono szczególnym węzłem prawnym łączącym jednostkę z państwem, a państwo analogicznie ma obowiązki i prawa wobec jednostki. Stanowi podstawę, na której opiera się ogół jej praw i obowiązków 61. W artykule 20 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej czytamy, iż ustanawia się obywatelstwo Unii. Obywatelem Unii jest każda osoba mająca obywatelstwo Państwa Członkowskiego. Obywatelstwo Unii ma charakter dodatkowy w stosunku do obywatelstwa krajowego, nie zastępując go jednak. Co więcej, zgodnie z tym artykułem, obywatele Unii korzystają z praw i podlegają obowiązkom przewidzianym w Traktatach. Mają między innymi prawo do: s w o b o d n e g o przemieszczania się i przebywania na terytorium Państw Członkowskich; g ł o s o w a n i a i k a n d y d o w a n i a w wyborach do Parlamentu Europejskiego oraz w wyborach lokalnych w Państwie Członkowskim, w którym mają miejsce zamieszkania, na takich samych warunkach jak obywatele tego Państwa; k o r z y s t a n i a na terytorium państwa trzeciego, w którym Państwo Członkowskie, którego są obywatelami, nie ma swojego przedstawicielstwa, z ochrony dyplomatycznej i konsularnej każdego 60 W. Osiatyński, Wprowadzenie do praw człowieka, za hfhrpol.waw.pl/pliki/wosiatynski_histifilo.pdf (odczyt ), str Por.: M. Gulczyńska, Prawa obywatela Unii Europejskiej, za sciaga.pl/tekst/zalacznik/8034 (odczyt ); Obywatelstwo, za pl.wikipedia.org/wiki/obywatelstwo (odczyt );

50 Strona 50 z pozostałych Państw Członkowskich, na takich samych warunkach jak obywatele tego Państwa; k i e r o w a n i a petycji do Parlamentu Europejskiego, odwoływania się do Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich oraz zwracania się do instytucji i organów doradczych Unii w jednym z języków Traktatów oraz otrzymywania odpowiedzi w tym samym języku. Prawa te są wykonywane na warunkach i w granicach określonych przez Traktaty i środki przyjęte w ich zastosowaniu 62. Spójrzmy nieco szerzej na niektóre z najważniejszych praw zawartych w traktatach: Kwestia s w o b o d n e g o p r z e p ł y w u o s ó b jest prawem o fundamentalnym znaczeniu, bowiem wedle niego każdy obywatel Unii ma prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium Państw Członkowskich. I nie ma tu wątpliwości co do skuteczności tego prawa, bowiem jeżeli dla osiągnięcia tego celu działanie Unii okazuje się konieczne, a Traktaty nie przewidują niezbędnych kompetencji, Parlament Europejski i Rada, mogą wydać przepisy ułatwiające wykonywanie w/w prawa 63. G ł o s o w a n i e i k a n d y d o w a n i e p r z e z o b y w a t e l i U n i i d o P a r l a m e n t u E u r o p e j s k i e g o, niezależnie od tego z którego państwa-członkowskiego pochodzimy, wiąże się tylko z miejscem zamieszkania. Każdy obywatel Unii, mający miejsce zamieszkania w Państwie Członkowskim, którego nie jest obywatelem, ma prawo głosowania i kandydowania w wyborach lokalnych oraz do Parlamentu Europejskiego w Państwie Członkowskim w którym ma miejsce zamieszkania, na takich samych zasadach jak obywatele tego Państwa. Prawo to jest wykonywane z zastrzeżeniem szczegółowych warunków ustalonych przez Radę, stanowiącą jednomyślnie zgodnie ze specjalną procedurą ustawodawczą i po konsultacji z Parlamentem Europejskim Por.: Art. 20 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (tekst skonsolidowany uwzględniający zmiany wprowadzone Traktatem z Lizbony), za arslege.pl/traktat-o-funkcjonowaniu-uniieuropejskiej/k40/s2136 (odczyt ) 63 Art. 21 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej op. cit. 64 Art. 22 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej op. cit.

51 Strona 51 Niemniej ważne jest prawo obywateli UE do o c h r o n y d y p l o m a t y c z n e j i k o n s u l a r n e j. Otóż obywatel UE korzysta na terytorium państwa trzeciego, gdzie Państwo Członkowskie, którego jest obywatelem, nie ma swojego przedstawicielstwa, z ochrony dyplomatycznej i konsularnej każdego z pozostałych Państw Członkowskich na takich samych warunkach jak obywatele tego państwa. Nie raz można być w tarapatach, a nawet po prostu zgubić jakieś ważny dokument właśnie w kraju, gdzie Polska nie ma przedstawicielstwa i I wtedy można po prostu zwracać się o pomoc do placówki dyplomatycznej, któregoś z państw UE 65. I ostatnie - i n i c j a t y w a o b y w a t e l s k a : każdy obywatel Unii ma prawo petycji do Parlamentu Europejskiego, może zwracać się do Rzecznika Praw Obywatelskich lub może też zwracać się pisemnie do każdej instytucji lub organu UE w jednym z języków Wspólnoty oraz otrzymywać odpowiedź w tym samym języku 66, co nie jest bez znaczenia na przykład w Polsce, gdzie znajomość tzw. języków kongresowych jest dość ograniczona. MOJE NOTATKI 65 Art. 23 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej op. cit. 66 Art. 24 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej op. cit.

52 Strona 52 DOSTĘP DO INFORMACJI PUBLICZNEJ Według ustawy z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej, każda informacja o sprawach publicznych stanowi informację publiczną w rozumieniu tejże ustawy i podlega udostępnieniu i ponownemu wykorzystywaniu 67. Zgodnie z art. 61 Konstytucji RP jest to w sumie informacja czy wiadomość wytworzona przez szeroko rozumiane władze publiczne lub osoby pełniące funkcje i inne podmioty, które władzę realizują lub gospodarują mieniem Skarbu Państwa albo komunalnym w zakresie tych kompetencji i wiadomości o tych podmiotach. Jak wynika z tego samego artykułu, każdy obywatel ma prawo do uzyskiwania informacji o: działalności organów władzy publicznej, osobach pełniących funkcje publiczne. W najbardziej podstawowym ujęciu, prawo do informacji publicznej obejmuje uprawnienia do u z y s k a n i a informacji publicznej (włącznie z uzyskaniem informacji przetworzonej w takim zakresie, w jakim jest to szczególnie istotne dla interesu publicznego), w g l ą d u do dokumentów urzędowych 68, d o s t ę p u do posiedzeń kolegialnych organów władzy publicznej (która i tak pochodzi z powszechnych wyborów i utrzymuje się z naszych podatków) 69 itd. Już można usłyszeć narzekanie sceptyków a co jeśli to będzie informacja przestarzała? Otóż nie będzie, bowiem art. 3 w/w ustawy wręcz 67 Art. 1 ustawy z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej. 68 Zapamiętajmy, iż d o k u m e n t e m u r z ę d o w y m jest treść oświadczenia woli lub wiedzy, która została utrwalona i podpisana w dowolnej formie przez funkcjonariusza publicznego (w rozumieniu przepisów Kodeksu karnego), w ramach jego kompetencji i jest skierowana do innego podmiotu lub złożona do akt sprawy (art. 6, Ustawy o dostępie informacji publicznej). Trzeba też podkreślić, iż jest to termin prawniczy służący do określenia środka dowodowego w postaci dokumentu pochodzącego od powołanego do jego sporządzenia organu państwowego, organizacji, jednostki organizacyjnej lub podmiotu (w zakresie poruczonych im z mocy prawa lub porozumienia spraw rozstrzyganych w drodze decyzji administracyjnej, czy też wydawania zaświadczeń). Zaś zgodnie z Kodeksem postępowania cywilnego (art. 244) i Kodeksem postępowania administracyjnego (art. 76) dokumentem urzędowym jest dokument sporządzony w przepisanej formie przez powołane do tego organy władzy publicznej i inne organy państwowe w zakresie ich działania (por.: Dokument urzędowy, za pl.wikipedia.org/wiki/dokument_urz%c4%99dowy, odczyt ). 69 Art. 4 ustawy z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej.

53 Strona 53 nakazuje, aby informacja publiczna zawierała a k t u a l n ą wiedzę o sprawach publicznych. Dla obywateli istotne jest to, że dosłownie każdemu przysługuje się prawo dostępu do informacji publicznej, zaś od osoby wykonującej prawo do informacji publicznej nie wolno żądać wykazania interesu prawnego lub faktycznego 70. Innymi słowy, chcemy wiedzieć, to się dowiadujemy! Ustawodawca zakłada, iż zobowiązane do udostępniania informacji publicznej są władze publiczne oraz wszystkie inne podmioty wykonujące zadania publiczne. Katalog tych instytucji jest dość obszerny: organy władzy publicznej, organy samorządów gospodarczych i zawodowych, podmioty reprezentujące zgodnie z odrębnymi przepisami Skarb Państwa, podmioty reprezentujące państwowe osoby prawne albo osoby prawne samorządu terytorialnego i podmioty reprezentujące inne państwowe jednostki lub organizacyjne czy też jednostki organizacyjne samorządu terytorialnego, podmioty reprezentujące inne osoby lub jednostki organizacyjne, które wykonują zadania publiczne lub dysponują majątkiem publicznym, oraz osoby prawne, w których Skarb Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub samorządu gospodarczego albo zawodowego mają pozycję dominującą w rozumieniu przepisów o ochronie konkurencji i konsumentów. Ponadto, obowiązane do udostępnienia informacji publicznej są także organizacje związkowe i pracodawców reprezentatywne oraz partie polityczne. Dość ciekawym stwierdzeniem jest to, iż Ustawa nakazuje, aby podmioty, które posiadają informację w w/w zakresie, również były zobowiązane do jej udostępniania. Literatura przedmiotu wyróżnia w szczególności art. 6 powyższej ustawy, bowiem jest on wyjątkowo istotny w kwestii rzeczywistej wiedzy obywatela co 70 Zaznaczmy na marginesie, iż wedle art. 5. Ustawy, prawo do informacji publicznej podlega jednak ograniczeniu w zakresie: a) ochrony informacji niejawnych, b) tajemnic ustawowo chronionych, c) prywatności osoby fizycznej, d) tajemnicy przedsiębiorcy.

54 Strona 54 i ile wie! Otóż artykuł ten definiuje, iż udostępnieniu podlega informacja publiczna, w szczególności o: p o l i t y c e w e w n ę t r z n e j i z a g r a n i c z n e j (w tym o: A. zamierzeniach działań władzy ustawodawczej oraz wykonawczej, B. projektowaniu aktów normatywnych, C. programach w zakresie realizacji zadań publicznych, sposobie ich realizacji, wykonywaniu i skutkach realizacji tych zadań), o r g a n a c h w ł a d z y p u b l i c z n e j (w tym o: A. statusie prawnym lub formie prawnej, B. organizacji, C. przedmiocie działalności i kompetencjach, D. organach i osobach sprawujących w nich funkcje i ich kompetencjach, E. strukturze własnościowej podmiotów. F. majątku, którym dysponują), z a s a d a c h f u n k c j o n o w a n i a w / w o r g a n ó w (w tym o: A. trybie działania władz publicznych i ich jednostek organizacyjnych, B. trybie działania państwowych osób prawnych i osób prawnych samorządu terytorialnego w zakresie wykonywania zadań publicznych i ich działalności w ramach gospodarki budżetowej i pozabudżetowej, C. sposobach stanowienia aktów publicznoprawnych, D. sposobach przyjmowania i załatwiania spraw, E. stanie przyjmowanych spraw, kolejności ich załatwiania lub rozstrzygania, F. prowadzonych rejestrach, ewidencjach i archiwach oraz o sposobach i zasadach udostępniania danych w nich zawartych, G. naborze kandydatów do zatrudnienia na wolne stanowiska, w zakresie określonym w przepisach odrębnych, H. konkursie na wyższe stanowisko w służbie cywilnej, w zakresie określonym w przepisach odrębnych), d a n y c h p u b l i c z n y c h (w tym: A. treść i postać dokumentów urzędowych, w szczególności z zakresu aktów administracyjnych i innych rozstrzygnięć oraz dokumentacji przebiegu i efektów kontroli oraz wystąpienia, stanowiska, wnioski i opinie podmiotów ją przeprowadzających, B. stanowiska w sprawach publicznych zajęte przez organy władzy publicznej i przez funkcjonariuszy publicznych w rozumieniu przepisów Kodeksu karnego, C. treść innych wystąpień i ocen dokonywanych przez organy władzy publicznej, D. informacja o stanie państwa, samorządów i ich jednostek organizacyjnych),

55 Strona 55 m a j ą t k u p u b l i c z n y m (w tym o: A. majątku Skarbu Państwa i państwowych osób prawnych, B. innych prawach majątkowych przysługujących państwu i jego długach, C. majątku jednostek samorządu terytorialnego oraz samorządów zawodowych i gospodarczych oraz majątku osób prawnych samorządu terytorialnego, a także kas chorych, D. majątku organów władzy publicznej pochodzącego z zadysponowania majątkiem, pożytkach z tego majątku i jego obciążeniach, E. dochodach i stratach spółek handlowych w których majątek publiczny ma pozycję dominującą, F. długu publicznym, G. pomocy publicznej, H. ciężarach publicznych). Warto zapamiętać artykuł 6, prawda? Rzeczywiście udostępnia on obywatelom dużo ważnej informacji, która może być przydatna nawet w codziennym życiu. I jeszcze jedna ważna rzecz: kto, wbrew ciążącemu na nim obowiązkowi, nie udostępnia informacji publicznej, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku 71. A taka kara już nie jest śmieszna, prawda? U każdego teraz pojawia się chyba jedno proste pytanie: a jak ta informacja będzie udostępniona? Jak obywatel ma się dowiedzieć o treści tych dokumentów? Przede wszystkim (wedle art. 7) w rachubę wchodzi ogłaszanie informacji publicznych (również i w/w dokumentów urzędowych), w B i u l e t y n i e I n f o r m a c j i P u b l i c z n e j. Tzw. BIP służy, i to dość skutecznie, upowszechnieniu informacji publicznej, w postaci ujednoliconego systemu stron w sieci teleinformatycznej. Zaś informacja publiczna, która nie została udostępniona w BIP ie czy też w centralnym repozytorium 72, jest udostępniana na wniosek strony zainteresowanej. Istotne jest też to, iż w przypadku wyłączenia jawności informacji publicznej, w Biuletynie Informacji Publicznej podaje się zakres wyłączenia, podstawę prawną wyłączenia jawności oraz wskazuje się organ lub osobę, które dokonały wyłączenia. 71 Art. 23, ustawy z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej 72 A. Gryszczyńska, Biuletyn Informacji Publicznej a centralne repozytorium informacji publicznej, za ncpi.org.pl/wpcontent/uploads/2012/konf_apddip/gryszczynska_bip_a_centralne_repozytorium.pdf (odczyt )

56 Strona 56 Co więcej, informacja publiczna, która może być nie udostępniona natychmiast, po prostu jest udostępniana w formie ustnej lub pisemnej bez nawet pisemnego wniosku. Podkreślmy, iż może ona być udostępniana również w drodze wyłożenia albo wywieszenia w miejscach ogólnie dostępnych oraz przez zainstalowane w miejscach umożliwiających zapoznanie się z tą informacją. Warto też wiedzieć, iż obywatel ma prawo wstępu na posiedzenia organów władz państwowych, samorządowych itd., a instytucje te mają obowiązek udostępnić materiały (włącznie z audiowizualnymi i teleinformatycznymi), które dotyczą tego konkretnego posiedzenia. Prawo do informacji publicznej obejmuje uprawnienia do u z y s k a n i a informacji publicznej, w tym uzyskania informacji przetworzonej w takim zakresie, w jakim jest to szczególnie istotne dla interesu publicznego, w g l ą d u do dokumentów urzędowych, d o s t ę p u do posiedzeń kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z powszechnych wyborów. A ile to kosztuje? Przecież wszystko drożeje, jest kryzys To nic nie kosztuje. Dostęp do informacji publicznej jest bezpłatny! Chyba, że w wyniku udostępnienia informacji publicznej na nasz wniosek podmiot obowiązany do udostępnienia: ma ponieść dodatkowe koszty związane jedynie ze wskazanym we wniosku sposobem udostępnienia (np.: na CD, wielostronicowy druk na papierze itd.), musi przekształcać informację w formę wskazaną we wniosku. W tych przypadkach dopiero można pobrać od wnioskodawcy opłatę w wysokości odpowiadającej jedynie (nie więcej) tym kosztom. I zanim ta opłata zostanie pobrana, w ciągu 14 od chwili złożenia naszego wniosku, otrzymamy informację o jej wysokości. Zgodzimy się, czy nie, to już inna sprawa. Przecież zawsze można zmienić formę żądanej informacji Tak, czy inaczej, podmiot udostępniający informację publiczną jest obowiązany zapewnić możliwość co najmniej:

57 Strona 57 kopiowania informacji publicznej; jej wydruku; przesłania informacji publicznej albo przeniesienia na odpowiedni, powszechnie stosowany nośnik informacji. Rzecz jasna, iż chodzi przede wszystkim (ale nie tylko) o nośniki elektroniczne. A na dodatek, informacja, którą dostaniemy, nie jest anonimowa, lecz wedle ustawy (art. 12), poza datą udostępnienia, oznaczona danymi określającymi: podmiot udostępniający informację (np. Urząd Gminy, Rada Ministrów itd.), tożsamość osoby, która wytworzyła informację (czy też odpowiada za jej treść) i osoby, która udostępniła informację. Wydaje się też istotnym fakt, iż udostępnianie informacji publicznej na nasz wniosek następuje bez zbędnej zwłoki i nie później, niż w terminie 14 dni od chwili złożenia wniosku. Wszak, jeśli informacja publiczna nie może być udostępniona w tym terminie, podmiot obowiązany do jej udostępnienia powiadamia w tym terminie o powodach opóźnienia oraz o terminie, w jakim udostępni informację, nie dłuższym niż 2 miesiące od dnia złożenia wniosku. Faktycznie jest to dość długi okres, jednak czasem warto czekać, aby się dowiedzieć, czy nic nie pokrzyżuje naszych planów. Na przykład chcemy zbudować dom i nie wiemy, czy za kilka lat obok nie powstanie oczyszczalnia ścieków, albo, co gorsza, wysypisko śmieci itd. Są jednak sytuacje, gdy prawo do informacji publicznej podlega ograniczeniu. Odbywa się to w zakresie i na zasadach określonych w przepisach o ochronie informacji niejawnych oraz o ochronie innych tajemnic ustawowo chronionych, jak również ze względu na prywatność osoby fizycznej lub tajemnicę przedsiębiorcy. Odmowa ta jednak następuje w drodze decyzji administracyjnej, zaś odwołanie od decyzji rozpoznaje się w terminie 14 dni (art. 16). W razie niezadowolenia z odmowy, a raczej zawsze tak jest jak nam ktoś czegoś odmawia, możemy zwrócić się do wojewódzkiego sądu administracyjnego, bowiem od momentu wejścia w życie nowelizacji ustawy

58 Strona 58 o dostępie do informacji publicznej z września 2011 r. (co miało miejsce 29 grudnia 2011 r.) to sądy administracyjne są właściwe we wszystkich sprawach odmowy. Pamiętaj, że jako obywatel masz prawo dostępu do informacji publicznej. Nieważne, że kolejne rządy aktywnie starają się go ograniczyć. Czym więcej będzie zapytań w różnych sprawach do różnych instytucji, tym więcej Państwo będzie zobowiązane do udoskonalenia i ułatwienia dostępu do informacji z urzędów, które funkcjonują dzięki naszym podatkom. W załączniku znajdziesz wzór wniosku o udostępnienie informacji publicznej. MOJE NOTATKI

59 Strona 59 CZY WARTO BYĆ AKTYWNYM OBYWATELEM? Aktywność obywatelska ma wiele oblicz. Można być naprawdę aktywnym obywatelem, po prostu spełniają swój obowiązek co kilka lat, głosując na swojego kandydata do Sejmu, Senatu, Rady Osiedlowej itd. Można być też dobrym i praworządnym obywatelem, pracując i płacąc podatki. Można również I tak, możemy jeszcze długo opisać obywatelską aktywność, zaangażowanie w sprawy społeczne, ekonomiczne itd. Tym razem jednak, opiszemy trochę inne formy aktywności obywatelskiej. Tej aktywności, która jest nam niezbędna, abyśmy nie pozwolili, żeby ktoś łamał nasze prawa, ignorował krzywdy, która została nam wyrządzona Jedno z podstawowych praw obywateli UE, to możliwość składania p e t y c j i. Petycję możemy zdefiniować jako rodzaj pisma (a nawet skargi) do władz czy osób na wyższym stanowisku, które zawiera określoną prośbę. Szanse na powodzenie mają tylko petycje, które są sformułowane zwięzłe, konkretnie i jasno przedstawiają problem. W UE wszyscy obywatele jako osoby fizyczne czy też osoby prawne mające miejsce zamieszkania (lub statutową siedzibę w Państwie Członkowskim), mają prawo kierowania (samodzielnie czy w grupie z innymi obywatelami), petycji do Parlamentu Europejskiego w sprawach objętych zakresem działalności Unii, które dotyczą ich bezpośrednio 73. Innymi słowy, petycja może zawierać indywidualny wniosek, skargę lub komentarz dotyczący stosowania wspólnotowego prawa, lub też wezwanie Parlamentu Europejskiego do przyjęcia stanowiska w danej sprawie. Petycje te umożliwiają Parlamentowi Europejskiemu zwrócenie uwagi na wszelkie przypadki naruszenia praw obywateli Unii Europejskiej przez państwo członkowskie, władze lokalne lub instytucję Artykuł 227 (dawny artykuł 194 TWE), Wersja skonsolidowana Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, w Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, C 83/47, z dnia Por.: Petycje, za Europarl.europa.eu/aboutparliament/pl/00533cec74/Petitions.html (odczyt )

60 Strona 60 Procedury składania petycji do Parlamentu Europejskiego nie są zbyt skomplikowane. Przecież każdy może złożyć petycję, która zresztą nie musi być na specjalnym formularzu. Np. serwis Prawnikow.pl/wzorypozwow/122,1,Inne.html i g.wieszjak.pl/wieszjak/forms/petycja_parlament.pdf proponują następujący (przykładowy) wzór petycji do Prezydenta Parlamentu Europejskiego: The President of the European Parliament Rue Wiertz B-1047 BRUKSELA Skarżący: Jan Nowak obywatel Rzeczypospolitej Polskiej zamieszkały.. P E T Y C J A Mając na uwadze, ze jednym z podstawowych celów Unii Europejskiej jest równe traktowanie wszystkich obywateli państw członkowskich - wzywam Prezydenta i Parlament Europejski do zainteresowania się następującą sprawą: Ja oraz tysiące innych obywateli naszego kraju staliśmy się ofiarą firmy XXXXXXXX z siedzibą w Hiszpanii, która obiecywała nam bezpłatny wpis do internetowego katalogu firm. Tymczasem wpis okazał się usługą płatną i to w wysokości znacznie przewyższającej moje możliwości finansowe. Z posiadanych informacji wynika, iż władze Hiszpanii już wcześniej ukarały firmę XXXXXXX za stosowanie nieuczciwej reklamy. Nie podjęto jednak żadnych kroków prawnych, aby uniemożliwić czynienie takich praktyk w przyszłości. Hiszpania włączyła dyrektywę w sprawie wprowadzającej w błąd reklamy do ustawodawstwa krajowego. W związku z tym do sądów i władz krajowych należy zapewnienie jej stosowania. Nie jestem jednak w stanie ubiegać się przed sądem hiszpańskim o unieważnienie zawartej umowy.

61 Strona 61 W tej sytuacji zwracam się z uprzejmą prośbą o stanowcze przeciwstawienie się praktykom nieuczciwej reklamy ze strony firmy XXXXXXX Jednocześnie w wypadku uznania mojej petycji przez Komisję Petycji za dopuszczalną - wnoszę o rozpoznanie jej na jawnym posiedzeniu. Wyrażam również zgodę na umieszczenie mego nazwiska w rejestrze publicznym wniesionych petycji.. Podpis Warto też zapamiętać, iż p r z e d m i o t p e t y c j i musi dotyczyć zagadnień leżących w zakresie zainteresowań lub kompetencji Unii Europejskiej, które dotyczą Państwa bezpośrednio 75. W Tym katalogu można znaleźć takie kwestie, jak: prawa człowieka, jako obywateli Unii Europejskiej, określonych w traktatach, ochrona środowiska naturalnego, ochrona konsumentów, swobodny przepływ osób, towarów i usług oraz rynek wewnętrzny, zatrudnienie i polityki społeczne, wzajemne uznawanie kwalifikacji zawodowych, inne problemy związane z wprowadzaniem w życie prawa UE itd. Kolejna rzecz, która ułatwia nam złożenie petycji: język pisania nie ma znaczenia, bowiem wystarczy, aby ona była napisana w jednym z języków urzędowych UE. Zobaczmy teraz co będzie się działo, jeśli petycja zostanie uznana za dopuszczalne. Jeśli przedmiot petycji jest objęty działalnością Wspólnoty, to z reguły zostaje ona uznana za dopuszczalną przez Komisję Petycji 76, która potem podejmuje decyzję o niezbędnych działaniach. 75 Por.: Petycje, za Europarl.europa.eu/aboutparliament/pl/00533cec74/Petitions.html (odczyt ) 76 Komisja Petycji składa się aż z 34 członków, a na jej czele stoi przewodniczący i 4 wiceprzewodniczących.

62 Strona 62 Aby lepiej uzmysłowić sposób działania Komisji Petycji, warto dodać, iż jej posiedzenia odbywają się średnio raz w miesiącu, zaś jej prace są wspierane przez stały sekretariat. Zajmuje się on obsługą petycji, ma rolę doradczą i przygotowuje posiedzenia Komisji. Komisja Petycji poinformuje jak najszybciej autora (lub autorów) petycji o podjętej decyzji, niezależnie od tego czy jest ona pozytywna, czy też negatywna. Trudno bez konkretnej sprawy zgadywać jakie mogą być dalsze działania Komisji, wszak w zależności od okoliczności, Komisja Petycji może: zwrócić się do Komisji Europejskiej o przeprowadzenie wstępnego dochodzenia i przedstawienie informacji dotyczących zgodności z odnośnym prawem wspólnotowym, przekazać petycję innym komisjom Parlamentu Europejskiego dla informacji lub podjęcia dalszych działań (dana komisja może na przykład uwzględnić petycję w swych pracach legislacyjnych), w wyjątkowych przypadkach przygotować i przedstawić Parlamentowi pełne sprawozdanie, które zostanie poddane głosowaniu na posiedzeniu plenarnym, przeprowadzić wizytę wyjaśniającą w kraju lub regionie, którego dotyczy petycja, oraz przygotować sprawozdanie zawierające obserwacje i zalecenia, lub podjąć jakiekolwiek inne działanie, które uzna za właściwe dla pomyślnego rozwiązania danej sprawy lub udzielenia składającemu petycję właściwej odpowiedzi 77. Aby rozwiązać problem opisany w petycji, Komisja może nawet nawiązać współpracę z krajowymi czy też lokalnymi władzami państw członkowskich. Z kolei może to spowodować, iż szczegółowe informacje zawarte w petycji będą przekazywane tym instytucjom. Istnieje jednak też inna możliwość - składający petycję nie zgodzi się z tymi działaniami. Jednak musimy zdawać sobie sprawy, iż Komisja Petycji nie może np. zastąpić instytucji, przeciw której 77 Por.: Petycje, za Europarl.europa.eu/aboutparliament/pl/00533cec74/Petitions.html (odczyt )

63 Strona 63 złożyliśmy petycję, ani nie uchyli decyzji podjętych przez te czy inne władze itd. Komisja nie jest też sądem, więc, jeśli składamy petycję i żądamy tego typu działania, to nasza petycja po prostu zostaje odrzucona. A co za tym idzie? No cóż, jeśli sprawa nabiera taki obrót, to znaczy, że petycja po prostu nie dotyczy zakresu działalności Unii Europejskiej. W niektórych okolicznościach może być tak, iż Komisja doradzi zwrócenie się z naszą sprawą do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, czy też do krajowego rzecznika praw obywatelskich itd. W tym przypadku też, skargę może złożyć dosłownie każdy obywatel państwa członkowskiego UE lub nawet osoby mieszkające na stałe w państwie członkowskim (włącznie z przedsiębiorstwami, stowarzyszeniami i innymi organami mającymi statutową siedzibę w Unii Europejskiej. Kolejna instancja obrony naszych praw, to E u r o p e j s k i R z e c z n i k P r a w O b y w a t e l s k i c h, który w zasadzie bada skargi dotyczące konkretnych przypadków niewłaściwego administrowania w instytucjach i organach Unii Europejskiej. A czym się zajmuje Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich? 78 Jest to niezależny i bezstronny organ, rozpatrujący sprawy związane z administracją UE. Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich bada skargi złożone na niewłaściwe administrowanie w instytucjach, organach i jednostkach organizacyjnych UE 79. Nie jest to jednak sąd i nie ma mocy sądowniczej, więc Trybunał Sprawiedliwości UE nie podlega mu. Rzecznik zaś może stwierdzić np. niewłaściwe administrowanie w okolicznościach, kiedy instytucja nie przestrzega: praw podstawowych, przepisów, zasad prawa lub też dobrej administracji itd. Tym bardziej, gdy dochodzi do nieprawidłowości administracyjnych, niesprawiedliwości, dyskryminacji, nadużycia władzy, braku odpowiedzi, 78 Por.: Problemy z UE? Kto może Ci pomóc?, wyd. Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich, Luksemburg Por.: Problemy z op. cit., str. 5

64 Strona 64 nieudzielenia informacji i zbędnej zwłoki itd. UWAGA! Skargę można złożyć nawet, gdy niewłaściwe administrowanie nie dotyczy nas osobiście. Rzecznik Praw Obywatelskich nie zajmuje się jednak następującymi sprawami: skargi złożone na krajowe, regionalne lub lokalne władze w państwach członkowskich UE (nawet jeśli skargi te dotyczą spraw związanych z UE); działaniami krajowych sądów lub krajowych rzeczników praw obywatelskich; skargami wniesionymi przeciwko przedsiębiorstwom lub osobom fizycznym. A jakie są konsekwencje ingerencji Rzecznika? Rzecznik może poinformować zaskarżoną instytucję o wniesionej skardze i sugerować rozwiązanie problemu. Jeśli jednak sprawa nie zostanie rozwiązana w trakcie postępowania w sposób zadowalający, Rzecznik będzie próbował doprowadzić do: polubownego rozstrzygnięcia sporu, naprawienia szkody wyrządzonej w wyniku nieprawidłowego administrowania itd. Jeśli takie rozwiązanie okaże się niemożliwe lub nieskuteczne, Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich może zarekomendować sposób rozwiązania danego problemu. Ale zawsze istnieje zagrożenie, iż dana instytucja może nie akceptować jego zaleceń. I wtedy Rzecznik może sporządzić specjalny raport, poświęcony tej konkretnej sprawie, który następnie zostaje skierowany do Parlamentu Europejskiego 80. Skoro już była mowa o T r y b u n a l e S p r a w i e d l i w o ś c i, to warto nadmienić, iż jej rola w naszej aktywności jest bardzo istotna. Ponieważ szczegółowy opis działalności Trybunału wykracza poza ramy tego opracowania, zaznaczmy tylko kilka istotnych faktów. Trybunał Sprawiedliwości nie tworzy, lecz dokonuje wykładni prawa UE celem zapewnienia jego stosowanie w taki sam sposób we wszystkich państwach UE. w kompetencje Trybunału wchodzą też rozstrzygnięcia sporów prawnych między rządami Unii a jej instytucjami, choć zajmuje się on także rozpatrywaniem spraw 80 Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich w skrócie, za ombudsman.europa.eu (odczyt )

65 Strona 65 wnoszonych przez osoby fizyczne, przedsiębiorstwa lub organizacje, które uważają, iż ich prawa zostały naruszone przez instytucje UE 81. Jest to jednak instytucja, do której można się zwracać dopiero po wyczerpaniu krajowych instancji sprawiedliwości, czyli sądów. W szeregu narzędzi gwarantujących skuteczność aktywności obywatelskiej dość ważne miejsce zajmują E u r o p e j s k i e C e n t r a K o n s u m e n c k i e. Innymi słowy chodzi po prostu (albo aż) o ochronę konsumenta i bezpieczeństwo zakupów w UE. Przyznajmy od razu: każdy z nas co najmniej raz w roku ma jakieś problemy związane z zakupami coś kupiliśmy nie wiedząc, że nie jest to właściwy towar albo odkryliśmy dopiero w domu, że jest on wadliwy, nie mówiąc już, na przykład, o zawartości mięsa w kiełbasie (nieraz okazuje się, że jest tylko w śladowych ilościach), pomidorów w kechupie (czasem ich w ogóle tam nie ma). Często też jesteśmy narażeni na straty z powodu źle wykonanych usług, odmowy zwrotu pieniędzy za nawet niezrealizowane usługi. A co, jeśli mamy wątpliwości co do rachunku na przykład wydaje nam się, że jest on zawyżony? Nawet w codziennym życiu nie brakuje takich sytuacji. A jeszcze gorzej jest, gdy wybieramy się za granicę i absolutnie nie orientujemy się gdzie można robić bezpieczne zakupy. Otóż w takich i podobnych okolicznościach Sieć Europejskich Centrów Konsumenckich (ECC-Net) oferuje nam całkowicie bezpłatną pomoc i porady, bowiem są one finansowane wspólnie przez Komisję Europejską i władze danego kraju. Europejskie Centrum Konsumenckie istnieje w każdym państwie członkowskim (włącznie z Norwegią i Islandią 82 ). Dzięki temu konsumenci, którzy potrzebują pomocy w związku z zakupem dokonanym za granicą, mogą uzyskać ją we własnym kraju. Zapamiętajmy, iż Centra zajmują się: 81 Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, za europa.eu/about-eu/institutions-bodies/courtjustice/index_pl.htm (odczyt ) 82 Te kraje nie są członkami UE.

66 Strona 66 o c h r o n ą konsumenta europejskiego za granicą i służą poradami prawnymi w razie sporów ze sprzedawcami w UE (oraz w Norwegii i Islandii, choć, jak wiadomo, nie są one w Unii Europejskiej). Ich praktyczne wskazówki to bardziej bezpieczne zakupy, a to z kolei oszczędność czasu, pieniądze i zdrowia, bowiem możemy po prostu unikać wielu problemów; d o s t a r c z a n i e m bezpłatnych, specjalistycznych porad konsumentom, którzy chcą złożyć skargę na sprzedawcę z innego kraju UE na przykład na sklep internetowy lub biuro podróży z sąsiedniego kraju w związku z niewłaściwym rozpatrzeniem reklamacji itd. 83 Jest jeszcze jedna ważna pozycja w katalogu naszego świadomego i aktywnego udziału w życiu społecznym - E u r o p e j s k a I n i c j a t y w a O b y w a t e l s k a. Nie jest to prosty instrument aktywności, wszak daje niesamowitą możliwość, aby 1 milion obywateli UE zamieszkałych siedmiu lub więcej różnych państwach UE wezwało Komisję Europejską do wystąpienia z wnioskiem legislacyjnym w dziedzinie, w której, rzecz jasna, jest do tego uprawniona. A jakie propozycje mogą być przedmiotem inicjatywy obywatelskiej? Szczegółowe wyliczanie tych pozycji zajęło by nam dużo miejsca, ale uogólniając różne sfery społeczno-gospodarcze, w których Komisja posiada uprawnienia do składania wniosków legislacyjnych, możemy je scharakteryzować w kilku dziedzinach - np. środowisko, rolnictwo, transport, zdrowie publiczne itd. Jak podają źródła, wystąpić z inicjatywą obywatelską może każdy dorosły obywatel kraju należącego do Unii Europejskiej). Inicjatywę jednak musi zorganizować komitet obywatelski liczący co najmniej siedmiu obywateli Unii Europejskiej zamieszkałych (jak już zostało wyżej wymienione) w siedmiu różnych państwach członkowskich Unii Europejskiej. I skoro jest to inicjatywa obywatelska, to za zarządzanie tejże inicjatywą (na wszystkich etapach procedury) odpowiada ten sam komitet obywatelski. Istota inicjatywy obywatelskiej polega na tym, iż jest to inicjatywa O B Y W A T E L S K A, czyli nie mogą kierować jej zarejestrowane organizacje. 83 Por.: Ochrona konsumenta w UE, za ec.europa.eu/consumers/ecc/index_pl.htm (odczyt )

67 Strona 67 Z drugiej strony zaś, dowolny podmiot może promować lub wspierać proponowane inicjatywy, robiąc to w sposób przejrzysty i uczciwy 84. Europejską Inicjatywę Obywatelską można krok po kroku przeanalizować na następującym schemacie: Europejska Inicjatywa Obywatelska, za ec.europa.eu/dgs/secretariat_general/citizens_initiative/docs/eci_flowchart_pl.pd f (odczyt ) Zaznaczmy, iż podczas wdrażania Inicjatywy, zaangażowane strony powinny rygorystycznie przestrzegać obowiązujących przepisów szczególnie z 84 Szerzej zob.: B. Kaufmann, Podręcznik europejskiej inicjatywy obywatelskiej. Przewodnik po zasadach pierwszego ponadnarodowego narzędzia demokracji bezpośredniej na świecie, wyd. Green European Foundation, Bruksela 2010; Europejska inicjatywa obywatelska. Przewodnik, wyd. Komisja Europejska, Luksemburg 2011; M. Góra, W. Burek, P. Filipek, Europejska inicjatywa obywatelska, wyd. MSZ, Warszawa 2011 itd.

68 Strona 68 zakresu ochrony danych, bowiem wystarczy jeden rzut oka na poniższy formularz poparcia, aby się przekonać ile prywatnych danych tan się znajduje: MOJE NOTATKI

69 Strona 69 O POLITYCE I POLITYKACH Chyba każdy z nas kiedyś miał kontakt albo z politykiem, albo z polityką. I nie musiała to być polityka najwyższego szczebla. Wystarczą nawet wybory do samorządu szkolnego, prawda? Ale najczęściej mówiąc o polityce i politykach, mamy na myśli Sejm, Senat, sejmik wojewódzki, radę powiatu lub gminy A co to znaczy p o l i t y k a? Rządy? Władza? Powinność? Obowiązek? Praca? Służba? Można śmiało stwierdzić, iż to wszystko razem, a nawet więcej! Słowo p o l i t y k a wywodzi się z greckiego p o l i t i k ó s, p o l i t i k é, p o l i t i k o n i znaczy p u b l i c z n e, p a ń s t w o w e, o b y w a t e l s k i e, u p r z e j m e 85 lub m n o g o ś ć, r ó ż n o r o d n o ś ć, m i a s t o 86 itd. Jest to pojęcie właściwe naukom społecznym, choć rozumiany na wiele sposobów. Jeszcze Arystoteles ujmował politykę jako rodzaj sztuki rządzenia państwem, której celem jest d o b r o w s p ó l n e 87. W każdym razie najczęściej (generalnie rzecz biorąc) chodzi o działalność władz państwowych, rządu, dotycząca spraw wewnętrznych państwa i jego stosunków z innymi krajami 88. Bardziej dokładna definicja zakłada, iż polityka, aktywność polityczna, instytucje polityczne pojawiają sie tam i wtedy, gdzie i kiedy powstają sprzeczności interesów współzależnych grup społecznych, i gdy konieczne dla funkcjonowania organizmu społecznego jest kształtowanie zgodności współzależnych zachowań perswazją i przymusem 89. W sumie rzeczywiście polityka obejmuje dość szeroki wachlarz sytuacji, w których ludzie kierujący się odmiennymi interesami działają wspólnie dla osiągnięcia celów, które ich łączą, i konkurują ze sobą, gdy cele są sprzeczne. Zarówno współpraca, jak i konkurencja 85 Por.: Polityka znaczenie terminu, za sciaga.onet.pl/12581,56,139,111,1,20932,sciaga.html (odczyt ); Definition of politics, za dict.die.net (odczyt ); Politics (definition), za everything2.co (odczyt ); Definition of politics, za thefreedictionary.com (odczyt ) itd. 86 Por.: Polityka, za pl.wikipedia.org/wiki/polityka (odczyt ); A. Dauzat, J. Dubois, H. Mitterand, Nouveau Dictionnaire Etymologique et Historique, wyd. Larousse, Paris 1971, str. 582; Definition of op. cit.; Politics (definition) op. cit. itd. 87 Szerzej zob.: Arystoteles, Polityka, edycja komputerowa, za katedra.uksw.edu.pl/biblioteka/arystoteles_polityka.pdf (odczyt ) 88 Praktyczny Słownik Języka Polskiego, pod red. H. Zgółkowej, wyd. Kurpisz, Poznań 2001, t. 30, str M. Gulczyński, Współczesne systemy polityczne, wyd. Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra 2002, str. 14

70 Strona 70 mogą być przedmiotem rokowań, nakłaniania i przymusu. Sztuka uprawiania polityki polega często na dostrzeganiu możliwości porozumienia zamiast antagonizmów między różnymi grupami 90. Wiele jest definicji polityki (i zapewne z czasem pojawią się co raz nowe charakterystyki tego terminu), jednak nie jest to celem niniejszego opracowania, więc zadowolimy się powyższym określeniem. A kim jest p o l i t y k? Najkrótszą i chyba najprostszą definicją jest stwierdzenie, iż jest to osoba zajmująca się polityką, czyli niemalże każdy z nas, bowiem wedle Arystotelesa człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie 91. Ale bardziej precyzyjne charakterystyki polityka podkreślają, iż jest to osoba działająca w sferze wyżej zdefiniowanej polityki (w szczególności w sensie zdobywania władzy i rządzenia państwem), przy czym celem tych działań musi być tzw. dobro wspólne. I właśnie to d o b r o w s p ó l n e powinno zjednoczyć wysiłki polityków, bowiem człowiek jest istotą społeczną; to znaczy, że pełny rozwój jego osoby może się dokonać jedynie w społeczności. Społeczeństwo zaś tworzą rozmaite i różnorodne grupy ludzi, których łączą wspólne życie i wartości, czyli właśnie dobro wspólne. Wśród tych grup szczególne znaczenie posiada rodzina, przyjaciele, sąsiedzi, ale także naród, państwo oraz - w najszerszym znaczeniu - społeczność światowa. Każda z tych grup we właściwym sobie zakresie kształtuje człowieka i w każdej człowiek może rozwijać swoje zdolności, współtworząc zarazem społeczność, w której uczestniczy 92. Kolejne stwierdzenie głosi, iż dobrem wspólnym jest obowiązywanie racjonalnego prawa, umożliwiającego 90 Szerzej zob. S. D. Tansey, Nauki polityczne, wyd. Zysk i S-ka, Poznań Szerzej zob.: M. A. Krąpiec, Sens państwa w oczach klasyków Arystotelesa i Tomasza, w Człowiek, jego wolność i prawa a polityka. Tradycja i współczesność, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego, nr 2085, pod red. A. Hrebenda i W. Kaute, Katowice 2002, str. 9-18, za ptta.pl/krapiec/teksty_filpol_sens.pdf (odczyt ) 92 Ks. A. Wuwer, Zasada dobra wspólnego, za opoka.org.pl/biblioteka/i/ik/czym_jest_kns7.html (odczyt )

71 Strona 71 przyjazną interakcję i osiąganie korzyści, tak by sfera publiczna była sferą porozumienia 93. Jednak jak wiemy, nie każdy jest na tyle zaangażowany w sprawy społeczne i publiczne, żeby nazwać się politykiem, nawet, jeśli my sami przypadkiem wybraliśmy go do Sejmu, Rady Gminy itd. Rzecz w tym, iż dużo zależy od rzeczywistej skali zaangażowania politycznego danego polityka. Tradycyjnie wyróżnia się pięć stopni zaangażowania 94, które zostały przedstawione w tabeli poniżej: znikome zainteresowanie życiem politycznym ograniczenie się do spełniania podstawowych obowiązków/praw politycznych członkostwo w organizacjach o charakterze społecznopolitycznym społeczne pełnienie ról w organizacjach politycznych zawodowe uprawianie osoba nie interesuje się polityką, a nawet nie ma jakiejś konkretnej wiedzy o sytuacji politycznej czy o politykach, nawet nie chodzi na wybory; taka osoba co najwyżej uczestniczy w wyborach, posiada bardzo powierzchowną wiedzę o politykach i polityce, jednak niewiele się orientuje w wydarzeniach politycznych; jest to już dość aktywna forma zaangażowania, bowiem osoba ta może być członkiem organizacji pozarządowej, partii politycznej, posiada konkretną (a nieraz i wartościową) wiedzę z zakresu polityki; możemy nazwać tę formę zaangażowania bardzo aktywną, bowiem osoba ta jest o krok od zawodowego uprawiania polityki, czyli w pełni orientuje się w rzeczywistości politycznej, posiada dużą wiedzę, energię i, co jest najważniejsze, chęć udziału w życiu politycznym; sytuacja jest jednoznaczna, osoba ta na 93 Dobro wspólne, w Encyklopedia Liberalizmu, za demokraci.pl/slownik/d/32-dobro-wspolne- (odczyt ) 94 Por.: Polityk, za wikipedia.wp.pl/wiki/polityk?ticaid=1eeea (odczyt ); Skala stopnia zaangażowania politycznego według Maxa Webera, z dnia , za cymanski.pl/skalastopnia-zaangazowania-politycznego-wedlug-maxa-webera/379 (odczyt )

72 Strona 72 polityki kwestie, jak: tyle zaangażowała się w życie polityczne, iż stała się zawodowcem ze wszystkim wynikającymi konsekwencjami; nie oznacza to jednak, że zawsze ma ona poczucie powołania, bowiem czasem może chodzić po prostu o sięganie po władzę, czy dobra materialne. Skuteczna działalność polityczna w naszych realiach obejmuje takie rozwiązywanie (w miarę możliwości) konkretnych problemów społecznych (niektóre źródła nazywają to alokacją dóbr i wartości 95 ); wdrażanie programu politycznego, czyli osiągnięcie określonego celu polityczno-ekonomicznego lub społecznego) 96 ; zwiększenie poziomu akceptacji społecznej i status quo dla działań rządu, co bezpośrednio wiąże się z kompromisami nie tylko z wyborcami, lecz też z innymi opcjami politycznymi, a nieraz nawet z ideologicznie całkiem sprzecznymi partiami 97 ; zaspokojenie własnych ambicji politycznych, innymi słowy chodzi tylko o zdobycie władzy, co może się okazać w konsekwencji klęską nie tylko dla danego ugrupowania politycznego, lecz też gospodarki kraju Szerzej zob.: Finanse, za istota-finansow.xcze.pl/6.php (odczyt ); Polityk, pl.wikipedia.org/wiki/polityk itd. 96 Por.: Finanse, za istota-finansow.xcze.pl/6.php (odczyt ); Polityk, pl.wikipedia.org/wiki/polityk itd. 97 Por.: Akceptacja społeczna, za szkolareklamy.edu.pl/encyclopedia-350.html (odczyt ); Finanse, za istota-finansow.xcze.pl/6.php (odczyt ); Polityk, pl.wikipedia.org/wiki/polityk itd. 98 Szerzej zob.: Polityk, pl.wikipedia.org/wiki/polityk; Politics is at the Heart of Stabilisation, za stabilisationunit.gov.uk/attachments/article/523/politics%20is%20at%20the%20heart%2 0OF%20STABILISATION.pdf (odczyt )

73 Strona 73 Tradycyjny (raczej popularny) podział opcji politycznych w sumie ogranicza się do: l e w i c y, której głównym założeniem jest dążenie do wolności, równości i sprawiedliwości społecznej oraz do p r a w i c y, która charakteryzuje się szacunkiem w stosunku do tradycji, autorytetów, religii, istniejącej hierarchii społecznej oraz wstrzemięźliwości przy dokonywaniu zmian w systemie społeczno-gospodarczym i politycznym 99. Gwoli precyzji warto powiedzieć, iż jeśli jednak będziemy dzielić partie wg kryterium programowo-ideologicznego, to ich liczba gruntownie się zmieni. Na scenie politycznej będziemy mieli co najmniej następujące partie: monarchistyczne nacjonalistyczne konserwatywne protestu konserwatywno-liberalne faszystowskie (już liberalne nielegalne) libertariańskie robotnicze liberalno-demokratyczne socjaldemokratyczne socjalliberalne zielonych chrześcijańsko-demokratyczne feministyczne chłopskie socjalistyczne; chrześcijańsko-narodowe komunistyczne narodowe islamistyczne 100. Dla klarowności i obrazowania powyższych informacji, proponujemy samodzielnie przeanalizować tzw. poniższy dwuosiowy diagram: 99 Por.: Lewica, za pl.wikipedia.org/wiki/lewica (odczyt ); J. Sapeta, Geneza partii politycznych, za wosna5.pl/partie_polityczne_geneza_podzial_funkcje (odczyt ); Prawica, za pl.wikipedia.org/wiki/prawica (odczyt ); Scena polityczna, za pl.wikipedia.org/wiki/scena_polityczna (odczyt ); Partia polityczna, za portalwiedzy.onet.pl/27180,,,,partia_polityczna,haslo.html (odczyt ); Partie polityczne, za poland.gov.pl/partie,polityczne,123.html (odczyt ) itd. 100 Szerzej zob.: W. Dzierzęcki, Scena polityczna, za scenapolityczna.friko.pl (odczyt ); Scena polityczna, za pl.wikipedia.org/wiki/scena_polityczna (odczyt ) itd.

74 Strona 74 Opracowanie na podstawie Diagramu Davida Nolana 101, za pl.wikipedia.org/wiki/plik:diagram_davida_nolana.svg (odczyt ) Zapamiętaj, że polityka nie jest dla politykierów oni tylko dobrze żyją naszym kosztem, bowiem to z naszych podatków mają swoje pensje. Polityka jest powołaniem i służbą społeczeństwu. To nie polityk ma mówić do nas Nie pytaj, co twój kraj może zrobić dla ciebie, zapytaj, co ty możesz zrobić dla swojego kraju 102, lecz my powinniśmy nakazywać takie zachowanie politykom. MOJE NOTATKI 101 David Fraser Nolan ( ) był amerykańskim politykiem. 102 Tak 20 stycznia 1961, zaprzysiężony na 35 prezydenta USA, powiedział John Fitzgerald Kennedy.

75 Strona 75 WYBORY PRZYWILEJ CZY OBOWIĄZEK? Wybory, to przywilej, czy tez obowiązek? Jest to pytanie na wagę pytań C o r o b i ć? i B y ć, a l b o n i e b y ć?, bowiem tej tematyce poświęcono setki opracowań naukowych, tysiące stron internetowych i prawdopodobnie milion godzin dyskusji na różnych szczeblach. No i wciąż nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Przywilej, czy obowiązek. Na udział w wyborach patrzę nie tyle jako na obowiązek, co możliwość, w pewnym sensie przywilej, który pozwala mi wpływać na to, co dzieje się w Polsce kiedyś powiedział kard. Kazimierz Nycz 103. Kardynał Stanisław Dziwisz podkreślił, iż pójście do wyborów jest przywilejem i jednocześnie obowiązkiem obywateli, z którego nikt nie może ich zwolnić 104. Fora internetowe zaś wybuchają od sprzecznych wypowiedzi zwykłych Polaków za, przeciw, wstrzymał się! Zgódźmy się jednak ze stwierdzeniem, iż nie biorąc udziału w wyborach, tracimy - na własne życzenie - jedną z istotnych możliwości wpływania na to, w jakim będziemy żyli kraju. A przecież to wybierani przez nas politycy decydują o kluczowych sprawach dla tempa rozwoju Polski, m.in. wysokości wydatków publicznych, podatków, przejrzystości przepisów, zakresie swobody gospodarczej, wielkości wydatków socjalnych zniechęcających do podejmowania pracy, itp. To pokazuje, że nie wystarczy tylko zagłosować, ale należy zrobić to świadomie i mądrze. O d p o w i e d z i a l n o ś ć z a l o s y k r a j u wymaga wcześniejszego rzetelnego zapoznania się z programami partii i sylwetkami konkretnych kandydatów. Mądre głosowanie to walka z populizmem. O d p o w i e d z i a l n o ś ć o b y w a t e l s k a wymaga elementarnej wiedzy o ekonomii. Pozwala ona odróżniać fałszywe recepty na szybki rozwój gospodarczy kraju od programów, niekiedy niepopularnych, które dają jednak realne szanse na trwałe przyspieszenie rozwoju Udział w wyborach to przywilej, z dnia , za ekai.pl/diecezje/warszawska/x46831/udzial-w-wyborach-to-przywilej (odczyt ) 104 Udział w wyborach to obowiązek i przywilej..., z dnia , za moje.radio.lublin.pl/udzialw-wyborach-to-obowiazek-i-przywilej.html (odczyt ) 105 Dlaczego warto brać udział w wyborach?, Forum Obywatelskiego Rozwoju, za for.org.pl/pl/wybory (odczyt )

76 Strona 76 Przecież nie można tak po prostu negować znaczenia jednej z podwalin demokracji wolnych wyborów! Co by było, gdybyśmy nie mieli możliwości wybierać tych, którzy rządzą krajem, samorządem, a nawet osiedlem? Polska już miała taki okres w czasach PRL u jedna osoba na jedno miejsce. Głosuje 1 wyborca czy i tak los wyborów jest przesadzony, bo i tak wygrywa jedyny oraz bezkonkurencyjny kandydat. Więc po co pójść? Jaki to ma sens tracić czas? I teraz spójrzmy na wybory wolne, gdzie na jedno miejsce np. w Sejmie jest kandydatów. Znamy ich? Najczęściej nie! Więc jak tu wybierać? Jak poradzić sobie z tym bólem głowy? Dla niektórych sprawa jest prosta. Nie pójdą i I chowając głowę w piasku jak struś, rozwiążą problem. Inni zaś, pofatygują i trochę przeczytają o kandydatach, o ich partiach, blokach koalicyjnych itd. Dowiedzą się kto, co, dlaczego i jak może rządzić krajem czy też decydować o losach UE. Niestety, pomimo tego, że udział w wyborach jest tak istotny dla perspektyw rozwoju kraju, niewielu Polaków korzysta z tego przywileju 106. Bardzo rzadko frekwencja wyborcza na wyborach do Sejmu przekraczała próg 50%. Nie lepiej wygląda sytuacja z wyborami prezydenckimi, samorządowymi, zaś chyba niechlubny rekord obojętności wpadł w 2009 r. kiedy to w wyborach do Parlamentu Europejskiego uczestniczyło jedynie ¼ pełnoletnich Polaków (uprawnionych do głosowania). Poniższa tabela, która pochodzi ze strony internetowej Forum Obywatelskiego Rozwoju (z uzupełnieniami własnymi po 2009 r.), klarownie pokazuje amplitudę nastrojów wyborczych (i w konsekwencji poziom frekwencji) naszych rodaków na wybory oraz referenda, które również są objawem wartości demokratycznych: WYBORY / REFERENDA ROK FREKWENCJA Parlamentarne ,70% Wybory prezydenckie ,63% (I tura); 53,40% (II tura) 106 Dlaczego warto brać udział w op. cit.

77 Strona 77 Wybory samorządowe % Wybory parlamentarne ,20% Wybory parlamentarne ,13% Wybory samorządowe ,8% Wybory prezydenckie ,70% (I tura); 68,23% (II tura) Referendum "Uwłaszczeniowe" ,40% Referendum "Prywatyzacyjne" ,44% Referendum konstytucyjne ,86% Wybory parlamentarne ,93% Wybory samorządowe ,45% Wybory prezydenckie ,12% Wybory parlamentarne ,29% Wybory samorządowe ,2% Referendum akcesyjne ,85% Wybory do Parlamentu Europejskiego ,87% Wybory parlamentarne ,56% Wybory prezydenckie ,74% (I tura); 50,99% (II tura) Wybory samorządowe ,99% Wybory parlamentarne ,88% Wybory do Parlamentu Europejskiego Wybory na wójtów, burmistrzów i prezydentów miast ,53% ,31% (II tura) Wybory do sejmików wojewódzkich ,26% Wybory prezydenckie ,94% Wybory parlamentarne ,92% W swojej istocie wybory są procesem (jako podstawowy mechanizm demokracji), podczas którego obywatele wybierają spośród reprezentowanych

78 Strona 78 kandydatów swoich przedstawicieli do organów władzy na różnych szczeblach. Prawo wyborcze dzielimy na: czynne (czyli prawo wybierania); bierne (czyli prawo do kandydowania). W Polsce art. 1. Kodeksu wyborczego określa zasady i tryb zgłaszania kandydatów, przeprowadzania oraz warunki ważności wyborów: do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej; Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej; do Parlamentu Europejskiego w Rzeczypospolitej Polskiej; do organów stanowiących jednostki samorządu terytorialnego; wójtów, burmistrzów i prezydentów miast 107. Ta sama ustawa kodyfikuje też wiek, po przekroczeniu którego możemy kandydować 108 : do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw 18 lat ukończone w dniu wyborów; do Sejmu 21 lat; do Parlamentu Europejskiego 21 lat; na urząd wójta, burmistrza i prezydenta miasta 25 lat; do Senatu 30 lat; na urząd prezydenta Rzeczypospolitej 35 lat. Przeważnie w państwach demokratycznych uczestnictwo w głosowaniu jest prawem, co nie jest równorzędne z obowiązkiem. Np. konstytucja włoska nakazuje uczestniczenie w głosowaniu, choć nie przewiduje żadnej kary za brak udziału w nich Art. 1, ustawy Kodeks wyborczy z dnia 5 stycznia 2011 r., Dz. U. z 2011 nr 21 poz Art. 11, ustawy Kodeks wyborczy op. cit. 109 Por.: Przymus wyborczy, portalwiedzy.onet.pl/88303,,,,przymus_wyborczy,haslo.html (odczyt ); P. Gursztyn, Przymus głosowania. Czy to w Polsce możliwe?, za blog.rp.pl/blog/2010/06/18/przymus-glosowania-czy-to-w-polsce-mozliwe/

79 Strona 79 W innych zaś państwach (a mianowicie w Australii, Luksemburgu, Belgii, Singapurze i Wenezueli) istnieje dosłowny przymus wyborczy, wynikający z zasady, iż każdy obywatel ma obowiązek zatroszczyć się o sprawy własnego państwa 110. W rachubę wchodzą kary pieniężne a w Wenezueli, nawet więzienie za uchylenie się od głosowania. Omawiając kwestie wyborów, warto podkreślić, iż istnieją pewne podstawowe zasady prawa wyborczego. Jak zaznacza literatura przedmiotu 111, aby wybory zostały uznane za demokratyczne, konieczne jest łączne spełnienie przesłanek, które są określane jako wręcz podstawowe zasady prawa wyborczego. Są to: Zasada powszechności Zasada równości Określa ona grupę podmiotów, którym przysługują prawa wyborcze (wiek itd.), co wyżej zostało już przedstawione ( na system gwarancji zasady powszechności wyborów składają się: nakaz wyznaczania wyborów na dzień wolny od pracy, tworzenie obwodów głosowania, instytucja rejestrów i spisów wyborców oraz zaświadczeń o prawie do głosowania, a także możliwość wniesienia protestu wyborczego w przypadku stwierdzenia naruszenia prawa, które mogło mieć wpływ na wynik wyborów 112 ); Każdy wyborca podczas tych konkretnych wyborów, wedle w/w Kodeksu, ma prawo głosować tylko raz: 1 obywatel 1 głos, co świadczy, że każdy z wyborców ma głos o tej samej wartości i każdy (niezależnie od pochodzenia, statutu społecznego i ekonomicznego itd.) może w ten san sposób 110 Por.: Przymus wyborczy op. cit.; P. Gursztyn, Przymus op. cit. 111 Ustawy Kodeks wyborczy op. cit.; Prawo wyborcze, za wyborydosejmu.pl/wybory- 2011/zasady-prawa-wyborczego (odczyt ); Przymus wyborczy op. cit.; P. Gursztyn, Przymus op. cit.; Zasady prawa wyborczego, za wosna5.pl/prawo_wyborcze (odczyt ); Student Prawa. Materiały prawne dla studentów prawa i administracji, za studentprawa.com.pl/prawo-wyborcze-ma-dwa-znaczenia.html (odczyt ) itd. 112 Prawo wyborcze, za wyborydosejmu op. cit.

80 Strona 80 Zasada bezpośredniości Zasada tajności głosowania wpływać na wyniki wyborów; Ta zasada gwarantuje, aby wyborca oddając swój głos, bezpośrednio zdecydował o składzie takich organów przedstawicielskich, jakimi są np. Sejm i Senat; Prawo zapewnia każdemu z wyborców, że treść jego decyzji wyborczej nie będzie mogła być w żaden sposób ustalona i tym bardziej ujawniona - wszystkie karty do głosowania muszą być jednakowe, a w każdym lokalu wyborczym muszą znajdować się kabiny do głosowania. Wyborca wchodzi do kabiny sam, a wypełnioną kartę do głosowania osobiście wrzuca do urny; Zgodnie z artykułem 96 Konstytucji RP, dotyczy ona tylko i wyłącznie do wyborów do Sejmu - mandaty rozdziela się między zarejestrowane listy proporcjonalnie do liczby uzyskanych przez nie głosów (co bezwzględnie warunkuje Zasada istnienie wielomandatowych okręgów proporcjonalności wyborczych). Zaś przy obliczaniu wyników wyborów do Senatu, stosuje się zwykłą metodę tzw. większości względnej - wybierani są kandydaci, którzy uzyskali największą liczbę głosów. Reasumując materię wyborów ustami nastolatków: obywatele demokracji są aktywni bo nie ma demokracji bez aktywnych obywateli 113. Czasem można zazdrościć tym, którzy nie chodzą na wybory. Potem dużo mają do powiedzenia: to nie mój rząd, ja ich nie wybierałem, wybraliście, więc co chcecie itd. Jednak pamiętaj, nie chodząc na wybory, przegrywasz Ty. Przecież Twój wybór (nawet 1 głos) mógł zmienić nawet całą scenę polityczną. Więc mają prawo narzekać ci, którzy chodzą na wybory, zaś ci, pasywni, i tak głosują, tylko zawsze na bierność i mierność. 113 K. Żyłka (III klasa Gimnazjum im. Janusza Korczaka w Blachowni), Dlaczego warto brać udział w wyborach?, z dnia , za ceo.org.pl/mlodzi/news/dlaczego-warto-brac-udzial-wwyborach (odczyt )

81 Strona 81 MOJE NOTATKI

82 Strona 82 NGO, JAK SIĘ TO ROBI? Zacznijmy od rozszyfrowania tajemniczego skrótu NGO, który pochodzi od skrótu angielskiej nazwy Non Governmental Organisations i możemy określić jako organizacje pozarządowe lub zamiennie organizacje non-profit (nie dla zysku), organizacje społeczne, obywatelskie, charytatywne, wolontarystyczne. Dla ułatwienia my też, my też będziemy korzystać z terminu NGO. O r g a n i z a c j a p o z a r z ą d o w a, to taka organizacja, zgodnie z definicją Ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (z 24.IV.2003 r.), która nie jest jednostką sektora finansów publicznych i nie działa w celu osiągnięcia zysku. Są to osoby prawne lub jednostki nieposiadające osobowości prawnej utworzone na podstawie przepisów ustaw, w tym fundacje i stowarzyszenia. W Polsce zgodnie z badaniami Stowarzyszenia KLON/JAWOR z 2010 roku, zarejestrowanych jest 12 tys. fundacji i 71 tys. stowarzyszeń (jeśli dodamy Ochotnicze Straże Pożarne to liczba wzrośnie do 100 tys. zarejestrowanych organizacji). No i już słychać słuszne pytanie: po co nam tyle stowarzyszeń?. Znaczenie NGO różnie jest oceniane. Jednak pod mianem organizacji, czy też stowarzyszenia społecznego należy przede wszystkim rozumieć grupę dorosłych czy też osób młodych posiadającą określoną własną strukturę organizacyjną: członkowie tej grupy podejmują wspólne zadania statutowe i podporządkowują się obowiązującym normom postępowania. Przynależność do tej grupy ma charakter dobrowolny 114 i opiera się na Konstytucji (zgodnie z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka i Międzynarodowym Paktem Praw Obywatelskich i Politycznych. Innymi słowy, prawo zrzeszenia się w stowarzyszeniach daje obywatelom równe (bez względu na przekonania!!!) prawa czynnego uczestniczenia w życiu publicznym i wyrażania zróżnicowanych poglądów oraz realizacji indywidualnych zainteresowań Por.: Funkcje organizacji i stowarzyszeń społecznych w środowisku lokalnym, za docs9.chomikuj.pl/ ,0,0,rozdzia%c5%82-xii--funkcje.docx (odczyt ) 115 Szerzej zob.: Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach, Dz.U Nr 20 poz. 104

83 Strona 83 W skrócie można to ująć następująco: mamy pomysł i krąg osób, które chcą wspólnie z nami realizować ten pomysł. W jakim zakresie? Praktycznie w każdym, co może przyczynić się do pozytywnych zmian w naszym otoczeniu i nie jest prawem zabronione. Zastanówmy się chwilę przecież Państwo nie może być wszędzie i nie może realizować wszystko czego byśmy sobie życzyli. Więc dlaczego nie możemy my się zorganizować, zjednoczyć się z myślącymi podobnie do nas i działać, nie czekając na nic i na nikogo. Jeśli mamy wspólny, konkretny cel, to w wielu okolicznościach łatwiej te cele realizować razem. A jak to się robi? Spróbujmy opisać ten proces. Przede wszystkim trzeba mieć co najmniej 15-osobową ekipę, czyli chętnych do dobrowolnej współpracy przyszłych członków NGO, uchwalić statut stowarzyszenia i wybrać komitet założycielski, który później zajmuje się formalnościami, czyli obowiązkową rejestracją organizacji w Krajowym Rejestrze Sądowym (KRS) 116. Komitet założycielski składa więc do sądu rejestrowego wniosek o rejestrację (załączając do niego statut, listę założycieli, protokół z wyboru komitetu założycielskiego, a także informację o adresie tymczasowej siedziby stowarzyszenia). W ciągu nie dłużej, niż 3 miesiące sąd rejestrowy albo zarejestruje NGO (i od tej chwili jest instytucją prawną), albo no niestety tak też bywa, odmówi, jeśli nie są spełnione warunki określone w ustawie. Niekoniecznie każde uchybienie kończy się odmową. Bywa tak, że niektóre błędy są do naprawienia i wystarczy tylko poprawić je wedle uwag Sądu. Dla ułatwienia tej materii, spróbujmy uschematyzować zaplanowane i niezbędne działania: 116 Krajowy Rejestr Sądowy jest rodzajem rejestru publicznego, prowadzonego przez sądy rejonowe i Ministerstwo Sprawiedliwości.

84 Strona 84 Dla bardziej dociekliwych, w celach ćwiczeniowych, umieściliśmy poniżej przykładowy formularz rejestrowy KRS-W20. Spróbujmy go uzupełnić razem:

85 Strona 85

86 Strona 86

87 Strona 87

88 Strona 88 Poza tym, do w/w formularza trzeba też dołączyć: KRS WF Założyciele o osobach wchodzących w skład komitetu założycielskiego lub osobach zakładających organizację. KRS WK - Organy podmiotu uprawnione do reprezentowania stowarzyszenia, statut stowarzyszenia, lista założycieli stowarzyszenia zawierająca imiona i nazwiska, datę i miejsce urodzenia, miejsce zamieszkania oraz własnoręczne podpisy założycieli, protokół z zebrania założycielskiego, zawierający m.in. informację o podjęciu na zebraniu założycielskim uchwał: o założeniu stowarzyszenia, o uchwaleniu statutu, o wyborze komitetu założycielskiego oraz informację jaką większością głosów ww. uchwały zostały podjęte, informacja o siedzibie stowarzyszenia 117. Lepiej też złożyć od razu listę obecności założycieli, obecnych na zebraniu założycielskim No cóż, w zasadzie brakuje nam jeszcze kilku dokumentów biurokratycznych, jednakże koniecznych (zaświadczenie o wniesieniu opłaty za rejestrację lub wniosek o zwolnienie z opłaty itd.), aby już przystąpić do założenia stowarzyszenia. Jesteś aktywnym i wolnym obywatelem, jeśli umiesz korzystać z takiej możliwości, jak realizacja celów dla ogółu. Prawo zrzeszenia się w stowarzyszeniach pomaga bronić i dbać interesy mniejszości każdego rodzaju i ochronić nas przed dyktaturą większości w przeciwnym razie demokracja przekształci się w totalitaryzm i uzurpację jedynej słusznej prawdy rządzących. 117 Por.: Art. 12, Ustawy Prawo o stowarzyszeniach op. cit.; szerzej zob.: T. R. Davies, The Rise and fall of transnational civil society: the evaluation of international non-governmental organisations since 1839, Working Paper CUTP/003, April 2008, za staff.city.ac.uk/tom.davies/cuwptp003.pdf (odczyt ); P. Willetts (City University, London), What is a Non-Governmental Organization?, UNESCO Encyclopaedia of Life Support Systems, za staff.city.ac.uk/p.willetts/cs-ntwks/ngo-art.htm (odczyt ) itd.

89 Strona 89 MOJE NOTATKI

90 Strona 90 ZAGROŻENIA DLA DEMOKRACJI Żeby ustrój demokratyczny mógł działać jak należy, wszyscy obywatele musieliby być absolutnie uczciwi. bryk.pl Nie jest tajemnicą, iż demokracja nie jest doskonałą formą ustroju. I w ogóle, nie wiadomo czy ludzkość kiedykolwiek wymyśli cokolwiek doskonalszego, tym bardziej cały ustrój społeczno-polityczny, i to tak, aby był on zadawalający dla wszystkich. Raczej (albo na pewno) nie! Wiele jest czynników niszczących demokrację i wśród nich można wyróżnić korupcję 118, niekompetentność władzy, brak tolerancji, apatię społeczną, zły stan ekonomiczny, sytuację międzynarodową, zamachy wojskowe, patologie rządowe itd. Albo jeszcze gorzej: demokracja pozorna, gdy rzeczywista uzurpacja kryje się pod szyldem demokracji; quasi demokracja, niby decyzja należy do większości, a w gruncie rzeczy ta większość jest pod wpływem jakiegoś przywódcy, czyli w istocie to przywódca decyduje o wszystkim; demokracja fasadowa, czyli instytucje demokratyczne stanowią tylko przysłonę, zaś rządzą nieformalne ośrodki władzy 119 itd. Nikt nie neguje, a nawet nie ma wątpliwości, iż demokracja w sumie jest uważana za najlepszy z istniejących systemów ustrojowych. Jednak nie można też bezkrytycznie akceptować wszystkiego, co się dzieje nawet w ramach demokracji, bowiem historia już dostarczyła wielu dowodów na to, iż demokracja może pogrzebać samą siebie. Wszak Adolf Hitler doszedł do władzy w całkiem demokratyczny sposób Otóż jednym z najbardziej skomplikowanych zagrożeń dla demokracji jest tzw. dyktatura większości. 118 Korupcja, czyli po łacinie c o r r u p t i o, co oznacza z e p s u c i e. 119 Por.: Zalety i wady demokracji, z dnia , za edukateria.pl/praca/zalety-i-wadydemokracji albo enter.chip.pl/viewtopic.php?p=278426&sid=ba3b68a063e b6249d623 (odczyt )

91 Strona 91 Jeszcze w XIX wieku John Mill 120 dostrzegł liczne zagrożenia dla demokracji i wolności obywatelskiej ze strony demokracji. Analiza przykładów historii wskazywała, iż systemy demokratyczne mają tendencję do przekształcania się w d y k t a t u r ę w i ę k s z o ś c i, która z kolei ogranicza możliwość zmian oraz krępuje wyrażanie odmiennych od tzw. większości poglądów. Może to nastąpić, gdy a) w d e m o k r a t y c z n y m państwie d e m o k r a t y c z n i e wybrana d e m o k r a t y c z n a partia długo rządzi, bo ciągle zdobywa większość w parlamencie (wtedy ma ona tendencje do monopolizacji władzy, bowiem kluczowe stanowiska obsadza sowimi działaczami i sympatykami) i b) powstają przedsiębiorstwa (powiązane z władzą polityczną) o charakterze monopolistycznym i podtrzymują wszelkimi sposobami jeden słuszny dla nich rząd (coś w rodzaju demokracji fasadowej). Z przykrością można stwierdzić, iż te zagrożenia wciąż są aktualne praktycznie w każdym kraju (nawet w najbardziej demokratycznym). Nie można wszak powiedzieć, że od czasów Milla demokracja bezczynnie czekała, aż te choroby pożrą ją od wewnątrz. Wykształciła ona określone mechanizmy zabezpieczające przed zagrożeniem dyktaturą demokratycznie działającej większości. W tej materii możemy przedstawić spełnione marzenia J. Milla: konstytucyjnie zagwarantowane prawa mniejszości, ordynacja wyborcza (która już została przez nas opisana) procesy legislacyjne, które w gruncie rzeczy eliminują możliwości przyjęcia ustaw naruszających interes mniejszości itd. W Polsce taką funkcję pełni między innymi Trybunał Konstytucyjny, orzekający o zgodności aktów prawnych z ustawą zasadniczą. Ważnym zabezpieczeniem jest wprowadzenie ograniczeń dotyczących możliwości zmiany konstytucji. Barierą dla dyktatury większości są również podpisane i ratyfikowane przez państwo konwencje i umowy międzynarodowe dotyczące ochrony praw człowieka, a także umowy dwustronne z sąsiednimi krajami o prawach mniejszości narodowych John Stuart Mill (ur. 20 maja 1806 w Pentonville, Londyn, Anglia, zm. 8 maja 1873 w Awinion, Francja) angielski filozof, politolog i ekonomista. 121 Zagrożenia dla współczesnej demokracji, za sciaga.pl/tekst/ zagrozenia_dla_wspolczesnej_demokracji (odczyt )

92 Strona 92 W kwestii zagrożeń dla demokracji warto kilka słów powiedzieć o s z a c u n k u d o p r a w a. Konstytucja RP w artykule 2 jednoznacznie definiuje Polskę, jako demokratyczne państwo prawa, które urzeczywistnia zasady sprawiedliwości społecznej. Z tej perspektyw, obywatel demokratycznego państwa, korzystając ze swoich praw, podczas wyborów wybiera tę opcję polityczną, która po prostu mu się podoba. Niekoniecznie i nie zawsze bierze pod uwagę rozsądek czy też wiedzę o programach politycznych poszczególnych partii. A zatem rola państwa demokratycznego przewiduje w tych okolicznościach niedopuszczenie do: anarchii państwowej, kiedy każdy urzędnik jest wszechmocnym władcą i robi to, co mu się podoba (proces ten jednak zawiera elementy samodestrukcji kosztem społeczeństwa); powstania klanu czy grupy rządzącej, gdy nikt poza rodziną i kręgiem koleżeńskim nie ma dostępu do rządowych zarobków; pojawienia się jednostki lub grupy przestępczej, która jest sprawą organów przymusu (policja, sądy itd.) nawet w najbardziej demokratycznym państwie. Wobec tego, społeczeństwu chronionemu przed anarchią i jednocześnie wolnemu od przemocy, potrzebne jest oświecone indywiduum (członek społeczeństwa (członek społeczeństwa 122 ), które będzie dojrzałe i odpowiedzialne, bowiem zastanawia się nad tym, co się mu przydarza 123. Niemniej groźnym dla demokracji, niż poprzednio wymienione zjawiska, jest b r a k z a u f a n i a s p o ł e c z e ń s t w a d o e l i t s p r a w u j ą c y c h w ł a d z ę. Zerwanie więzi między rządzącymi i rządzonymi prowadzi w efekcie do ukształtowania się elit politycznych negatywnie postrzeganych przez resztę społeczeństwa. Brak zaufania do polityków przeradza się zwykle w niechętny stosunek do podstawowych dla demokracji instytucji takich jak parlament, rząd oraz partie polityczne. Nieprzychylne nastawienie do władzy potęguje również przeświadczenie o skorumpowaniu jej urzędników 124. Wielu autorów uważa, iż podstawowym zagrożeniem dla demokracji jest właśnie korupcja 125. Korupcja zasadniczo kłóci się z ideą systemu 122 Przypis autorów 123 R. Popkin, A. Stroll A., Filozofia, Poznań, 1994, str Zagrożenia dla współczesnej op. cit. 125 A. Płaza, Zagrożenia demokracji, za wos.org.pl/demokracja/zagrozenia-demokracji.html (odczyt )

93 Strona 93 demokratycznego 126. Badania CBOS 127 niestety pokazują, że od lat Polacy są wręcz przekonani, iż korupcja jest dużym i rozpowszechnionym problemem: aż 87% badanych tak uważa, zaś 44% z nich wyraża przekonanie, że jest to bardzo duży problem. Jedynie 8% z nas sądzi, że korupcja w naszym kraju nie jest istotną kwestią społeczną 128. Nadużywanie stanowiska publicznego w celu uzyskania prywatnych korzyści to chleb powszedni polityków każdego szczebla. Synonimem korupcji jest publiczne kłamstwo. Psychologowie społeczni wyodrębniają następujące warunki sprzyjające korupcji: [ ] brak przejrzystości w podejmowaniu decyzji przez rząd; zaangażowanie dużej ilości funduszy publicznych w jakiś projekt; zamknięte kliki dbające o własne interesy, sieci kolesiowskie (old boy, networks); mały nacisk państwa na zachowanie procedur prawnych; źle opłacani urzędnicy państwowi; zbyt słabe więzi społeczne [ ] 129. Na wykresie poniżej przedstawiono opinie Polaków na temat korupcji w różnych obszarach: Zagrożenia dla demokracji we współczesnym świecie, za bryk.pl/teksty/liceum/pozosta%c5%82e/wos/9164- zagro%c5%bcenia_dla_demokracji_we_wsp%c3%b3%c5%82czesnym_%c5%9bwiecie.html (odczyt ); Zagrożenia współczesnej demokracji, za lawliterature.eu/politycznenowosci/zagrozenia-wspolczesnej-demokracji (odczyt ); Zagrożenie dla demokracji, za kontrowersje.net/tresc/zagrozenie_dla_demokracji (odczyt ); M. Czaplicka, Zagrożenia demokracji, za monikaczaplicka.wordpress.com/2008/02/29/zagrozenia-demokracji (odczyt ) itd. 126 A. Płaza, Zagrożenia op. cit. 127 Centrum Badania Opinii Społecznej 128 K. Kowalczuk, Opinia publiczna o korupcji i lobbingu w Polsce, CBOS, Warszawa, maj 2010, za cbos.pl/spiskom.pol/2010/k_063_10.pdf (odczyt ), str A. Płaza, Zagrożenia op. cit.; por. też: J. Różycka, Korupcja jako zagrożenie demokracji, za wos.org.pl/wypracowania/korupcja-jako-zagrozenie-demokracji.html (odczyt )

94 Strona 94 K. Kowalczuk, Opinia publiczna op. cit. str. 3 Zaś wedle większości z nas od lat korupcja utrzymuje się w kraju na tym samym poziomie: Według: K. Kowalczuk, Opinia publiczna op. cit. str. 8 Zarówno społeczeństwo, jak i literatura przedmiotu uważają, iż do nieuczciwych praktyk należy też specyficzny typ korupcji, jakim jest ł a p ó w k a r s t w o. Jest ono jedną z najprostszych form korupcji - w opinii

95 Strona 95 Polaków [ ] jest zjawiskiem powszechnym wśród wysokich urzędników państwowych i polityków 130. Prawidłowe funkcjonowanie demokracji uniemożliwia też kolejne zagrożenie dla demokracji, czyli n e p o t y z m. Polecanie na stanowisko, czy też po prostu wybieranie spośród wielu kandydatów krewnych, czy znajomych, tylko dlatego, że są krewnymi i znajomymi, jest zjawiskiem powszechnym, jak korupcja. Kiedy w grę zaczynają wchodzić interesy rodzinne, czy koleżeńskie, często zapomina się o interesie ogólnym, publicznym 131. Dochodzi do tego, iż 4/5 respondentów jest zdania, że wyżsi urzędnicy państwowi i politycy często załatwiają kontrakty, zamówienia rządowe dla rodziny, kolegów lub znajomych prowadzących firmy prywatne, a jeszcze większa grupa respondentów (87%) uważa, że często ma miejsce obsadzanie stanowisk w urzędach, spółkach, bankach itp. swoimi ludźmi, krewnymi lub znajomymi 132. W gruncie rzeczy załatwianie pracy dla tzw. swoich jest nie do uniknięcia. Ale żeby to się nie zmieniło w chamskie obsadzanie stanowisk tylko swoimi (niezależnie od ich wiedzy, przygotowania, predyspozycji itd.), życie społeczno-polityczne musi być maksymalnie transparentne. W zakresie zagrożeń powinniśmy też podkreślić z n a c z e n i e a k t y w n o ś c i o b y w a t e l s k i e j (o czym już była mowa). W ustroju demokratycznym praktycznie każdy z obywateli rzeczywiście bierze udział w sprawowaniu władzy chociażby poprzez wybory. Jednak mała aktywność obywateli jest już zagrożeniem dla demokracji wtedy władza rządzi się raczej zasadą tzw. samowolki (skoro nikt nie narzeka i nie patrzy im na ręce, to hulaj dusza, piekła nie ma). Gdy nawet w przypadku wyborów parlamentarnych frekwencja wynosi poniżej 50%, to powstaje słuszne pytanie: w jakim stopniu większość jest faktycznie wyrazicielem woli przeważającej części społeczeństwa? 133 Odpowiedz na to pytanie zostawiamy Czytelnikowi. Chcielibyśmy zwrócić uwagę również na kolejne zagrożenie demokracji n i e t o l e r a n c j ę, czyli inną formę dyktatury większości. Przecież brak szacunku do praw mniejszości jest owocem braku tolerancji. Tutaj nie ma alternatywy, bowiem albo wszyscy jesteśmy równi niezależnie od wyznawanego 130 A. Płaza, Zagrożenia op. cit. 131 Zagrożenia dla demokracji we współczesnym op. cit. 132 A. Płaza, Zagrożenia op. cit. 133 Zagrożenia dla demokracji we współczesnym op. cit.

96 Strona 96 światopoglądu, wierzeń czy też zachowań, albo izolujemy mniejszości jako niższą (a może i gorszą) warstwę społeczną. I ostatnia kwestia. B i u r o k r a c j a, bowiem biurokracja najzwyczajniej zżera demokrację 134. Jest to choroba trwała i potrafi rozłożyć każdy zdrowy element demokracji. Niestety w Polsce (choć nie tylko w niej) trudno walczyć z tym zjawiskiem, bowiem niesamowita ilość ustaw, rozporządzeń, komentarzy do rozporządzeń oraz ustaw itd. tworzą wręcz raj dla biurokraty zawsze można przeciągnąć każdą sprawę w nieskończoność, stwarzając pozory demokracji i praworządności. No cóż, jak mawiał W. Churchill, demokracja jest złym ustrojem, ale nikt dotąd nie wymyślił lepszego. MOJE NOTATKI 134 Por.: M. Król, Biurokracja zżera demokrację, w Wprost, nr 31/2010, za wprost.com.pl/ar/203318/biurokracja-zzera-demokracje/?i=1434 (odczyt )

97 Strona 97 ZAŁĄCZNIK WZORY PISM, DOKUMENTÓW I ĆWICZENIA WZÓR WNIOSKU O UDOSTĘPNIENIE INFORMACJI PUBLICZNEJ DANE WNIOSKODAWCY Nazwisko i Imię:... Adres:... WNIOSEK O UDOSTĘPNIENIE INFORMACJI PUBLICZNEJ Na podstawie art. 2 ust. 1 ustawy o dostępie do informacji publicznej z dnia 6 września 2001 r. (Dz. U. Nr 112, poz. 1198) zwracam się z prośbą o udostępnienie informacji w następującym zakresie: SPOSÓB I FORMA UDOSTĘPNIENIA INFORMACJI: dostęp do przeglądania informacji w urzędzie pliki komputerowe kserokopia CD FORMA PRZEKAZANIA INFORMACJI: Przesłanie informacji pocztą pod adres** Odbiór osobiście przez wnioskodawcę

98 Strona Miejscowość, data podpis wnioskodawcy Uwagi: * proszę zakreślić właściwe pole krzyżykiem ** wypełnić jeśli adres jest inny niż podany wcześniej, można też wpisać adres poczty elektronicznej Urząd zastrzega prawo pobrania opłaty od informacji udostępnionych zgodnie z art. 15 ustawy o dostępie do informacji publicznej W Z Ó R S K A R G I 135 Imię i nazwisko oraz adres składającego skargę Organ, do którego kierowana jest skarga. Osoba, funkcja, adres Miejscowość i data. Skarga Na podstawie art. 227 Kodeksu postępowania administracyjnego składam skargę na... rozwinięcie: opisujemy fakty, powołujemy się na załączone dokumenty, wskazujemy na nieprawidłowości zakończenie: przedstawiamy swoje postulaty z wyrazami szacunku (podpis) Spis załączników. 135 Na podstawie: M. Wnuk, Skargi i wnioski (program przeciw korupcji), wyd. Fundacja Batorego, Warszawa 2002, str. 7

99 Strona 99 W Z Ó R W N I O S K U D O R Z E C Z N I K A P R A W O B Y W A T E L S K I C H Dane wnioskodawcy: Imię Nazwisko Nazwa organizacji Ulica Numer domu Numer mieszkania Miejscowość Kod pocztowy Kraj Inne dane wnioskodawcy Treść wniosku: Załączniki: WZÓR SKARGI INDYWIDUALNEJ DO KOMITETU PRAW CZŁOWIEKA PRZY CENTRUM PRAW CZŁOWIEKA BIURO ONZ 136 Data:... Skarga do: The Human Rights Committee c/o Centre for Human Rights Komitet Praw Człowieka przy Centrum Praw Człowieka Organizacji Narodów 136 Na podstawie: A. Michalska, Skarga o naruszenie praw człowieka do Komitetu Praw Człowieka (Genewa), wyd. Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 1995, str

100 Strona 100 United Nations Office Biuro 8-14 avenue de la Paix 1211 Geneva 10, SWITZERLAND Zjednoczonych 8-14 avenue de la Paix 1211 Geneva 10, SZWAJCARIA Skarga przedkładana jest do rozpatrzenia zgodnie z postanowieniami Protokołu Fakultatywnego do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. I. INFORMACJA DOTYCZĄCA AUTORA SKARGI: Nazwisko...Imię/Imiona... Narodowość...Zawód... Data i miejsce urodzenia... Aktualny adres... Adres dla korespondencji poufnej (jeżeli różni się od adresu aktualnego) Wyżej wymieniony składa skargę jako: * a) Ofiara pogwałceń jednego lub kilku praw przedstawionych poniżej b) Przedstawiciel domniemanej ofiary (ofiar) c) W innym charakterze Jeżeli zakreślono kratkę (c), autor winien wyjaśnić: 1) W jakim charakterze występuje on w imieniu ofiary/ofiar (np. powiązanie rodzinne lub inne więzy natury osobistej z domniemaną ofiarą/ofiarami):... 2) Z jakiego powodu ofiara (ofiary) nie jest (nie są) zdolna (zdolne) do samodzielnego złożenia skargi:

101 Strona II. INFORMACJA DOTYCZĄCA DOMNIEMANEJ OFIARY/OFIAR** (jeżeli nie jest (nie są) tożsama/e z autorem skargi) Nazwisko...Imię/Imiona... Narodowość...Zawód... Data i miejsce urodzenia... Aktualny adres lub miejsce pobytu III. PAŃSTWO, KTÓREGO SKARGA DOTYCZY. POGWAŁCONE ARTYKUŁY. KRAJOWE ŚRODKI ODWOŁAWCZE Nazwa Państwa-Strony Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Protokołu Fakultatywnego, przeciwko któremu skierowana zostaje skarga:... Artykuły Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych jakie zostały, wedle domniemania, pogwałcone: Kroki jakie zostały podjęte przez (lub) w imieniu domniemanej ofiary (ofiar) w celu wyczerpania krajowych środków odwoławczych (odwołanie do sądu lub do innego organu władzy państwowej, kiedy i z jakimi rezultatami załączyć, w miarę możliwości, kopie wszystkich decyzji sądowych bądź administracyjnych mających znaczenie dla sprawy):

102 Strona Jeżeli nie doszło do wyczerpania krajowych środków odwoławczych wyjaśnić przyczyny: IV. INNE PROCEDURY MIĘDZYNARODOWE Czy ta sama sprawa była przedłożona do rozpatrzenia w ramach innej procedury międzynarodowej badań lub rozstrzygania sporów (np. Międzyamerykańska Komisja Praw Człowieka, Europejska Komisja Praw Człowieka)? Jeżeli tak, to kiedy i z jakimi rezultatami: V. OKOLICZNOŚCI FAKTYCZNE SPRAWY BĘDĄCEJ PRZEDMIOTEM SKARGI Szczegółowy opis faktów będących domniemanym pogwałceniem lub pogwałceniami, łącznie ze wskazaniem odpowiednich dat:***... (data i podpis autora skargi) WZÓR SKARGI EUROPEJSKI TRYBUNAŁ PRAW CZŁOWIEKA Rada Europy Strasburg, Francja SKARGA na podstawie Artykułu 34 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka

103 Strona 103 oraz Artykułu Regulaminu Trybunału Adres pocztowy na który należy wysyłać skargę: The Registrar Europan Court of Human Rights Council of Europe F Strasbourg Cedex France I. STRONY A. SKARŻĄCY / SKARŻĄCA (Należy przedstawić informacje dotyczące skarżącego / skarżącej i ewentualnie jego / jej reprezentanta / reprezentantki) 1. Nazwisko Imię (imiona)... Płeć: mężczyzna / kobieta (podkreślić) 3. Narodowość Zawód Data i miejsce urodzenia Stały adres zamieszkania Telefon nr... Fax nr Aktualny adres (jeśli inny niż podany w pkt.6)...

104 Strona Imię i nazwisko reprezentanta / reprezentantki Zawód reprezentanta / reprezentantki Adres reprezentanta / reprezentantki Telefon nr... Fax nr... B. WYSOKA UKŁADAJĄCA SIĘ STRONA (Należy podać nazwę Państwa / Państw, przeciwko któremu / którym skierowana jest skarga) II. OŚWIADCZENIE DOTYCZĄCE STANU FAKTYCZNEGO (Zob. Informacja wyjaśniająca, Część II) III. OŚWIADCZENIE O DOMNIEMANYCH NARUSZENIACH KONWENCJI I / LUB PROTOKOŁÓW WRAZ Z UZASADNIENIEM (Zob. Informacja wyjaśniająca, Część III) IV. OŚWIADCZENIE DOTYCZĄCE ART. 35 PAR. 1 KONWENCJI (Zob. Informacja wyjaśniająca, Część IV. Jeśli jest to konieczne, informacje wymienione w pkt można przedstawić na odrębnej kartce dla każdego zarzutu z osobna) 16. Ostateczne orzeczenie (data; nazwa sądu lub organu, który wydał orzeczenie; rodzaj orzeczenia) Inne orzeczenia (proszę je wymienić w porządku chronologicznym podając dla każdego z nich datę, nazwę sądu lub organu, który je wydał, oraz rodzaj orzeczenia) Jeśli skarżący / skarżąca ustanowił(a) adwokata lub inną osobę do reprezentowania go / jej, należy załączyć podpisany formularz pełnomocnictwa

105 Strona Czy istnieją lub istniały inne możliwości odwołania się lub skuteczne środki prawne, które nie zostały wykorzystane? Jeśli tak, proszę wyjaśnić, dlaczego nie zostały wykorzystane... V. OŚWIADCZENIE DOTYCZĄCE TEGO, CZEGO DOMAGA SIĘ SKARŻĄCY (Zob. Informacja wyjaśniająca, Część V) VI. OŚWIADCZENIE DOTYCZĄCE POSTĘPOWANIA PRZED INNYMI ORGANAMI MIĘDZYNARODOWYMI (Zob. Informacja wyjaśniająca, Część VI) 20. Czy przedstawiał Pan/ przedstawiała Pani powyższe zarzuty innym organom międzynarodowym w celu zbadania lub rozstrzygnięcia? Jeśli tak, należy przedstawić wszystkie szczegóły dotyczące takiego postępowania.... VII. WYKAZ DOKUMENTÓW (NALEŻY DOŁĄCZYĆ WYŁĄCZNIE KOPIE DOKUMENTÓW, NIE ORYGINAŁY) (Zob. Informacja wyjaśniająca, Część VII. Należy załączyć kopie wszystkich orzeczeń, o których mowa wyżej w Części IV i VI. Jeśli nie posiada Pan / Pani kopii, należy je wykonać. Jeśli uzyskanie kopii nie jest możliwe, proszę wyjaśnić dlaczego. Żadne dokumenty nie będą Panu / Pani zwrócone) 21. a)... b)... c)... VIII. DEKLARACJA I PODPIS (Zob. Informacja wyjaśniająca, Część VIII) 22. Niniejszym oświadczam, że informacje podane w niniejszym formularzu skargi, zgodnie z moją wiedza i przekonaniem, są prawdziwe

106 Strona 106 Miejsce... Data... (podpis skarżącego / skarżącej lub reprezentanta / reprezentantki) INFORMACJA WYJAŚNIAJĄCA przeznaczona dla osób wypełniających formularz skargi na podstawie art. 34 Konwencji WSTĘP Zawarte tu informacje mają na calu ułatwienie sporządzenia skargi do Trybunału. Proszę przeczytać je uważnie przed wypełnieniem formularza, a następnie sięgnąć do nich podczas wypełniania każdej kolejnej jego części. Wypełniony formularz będzie stanowić Pana / Pani skargę do Trybunału na podstawie art. 34 Konwencji. Będzie on dla Trybunału podstawą do zbadania sprawy. Dlatego też tak ważne jest wypełnienie go wyczerpująco i dokładnie, nawet jeśli oznacza to konieczność powtórzenia informacji, które zostały przekazane Kancelarii Trybunału w poprzedniej korespondencji. Formularz złożony jest, jak można zauważyć, z ośmiu części. Każdą z nich należy wypełnić w taki sposób, aby skarga zawierała wszystkie informacje wymagane na podstawie Regulaminu Trybunału. Poniżej znajdują się informacje wyjaśniające do każdej z części formularza. Na zakończenie Informacji Wyjaśniającej załączamy tekst art. 45 i 47 Regulaminu Trybunału. INFORMACJE DOTYCZĄCE FORMULARZA SKARGI I. STRONY Art. 47 par. 1(a), (b) i (c) (1 13) Jeśli skarżących jest więcej niż jeden, należy przedstawić wymagane informacje osobno o każdym z nich; jeśli jest to konieczne, na oddzielnej kartce. Skarżący może ustanowić osobę do reprezentowania go. Taki przedstawiciel musi być adwokatem uprawnionym do prowadzenia praktyki w którymkolwiek z Państw-Stron oraz musi być mieszkańcem jednego z nich; może to być też każda inna osoba dopuszczona przez Trybunał do reprezentowania skarżącego. W przypadku gdy skarżący jest

107 Strona 107 reprezentowany przez inną osobę, odpowiednie informacje z tym związane powinny być zawarte w tej części formularza skargi. Kancelaria będzie prowadzić korespondencję wyłącznie z przedstawicielem ustanowionym przez skarżącego. II. OŚWIADCZENIE DOTYCZĄCE STANU FAKTYCZNEGO Art. 47 par. 1(d) (14) Informacje dotyczące faktów związanych ze skargą powinny być przedstawione w sposób jasny i zwięzły. Należy starać się opisywać wydarzenia w takiej kolejności, w jakiej one nastąpiły z podaniem dokładnych dat. W przypadku gdy stawiane zarzuty dotyczą wielu różnych spraw (np. różnych postępowań sądowych), należy każdą z nich opisać osobno. III. OŚWIADCZENIE O DOMNIEMANYCH NARUSZENIACH KONWENCJI WRAZ Z UZASADNIENIEM Art. 47 par. 1(e) (15) W tej części formularza należy w sposób możliwie najbardziej precyzyjny wyjaśnić, jakie przepisy Konwencji stanowią podstawę zarzutów stawianych przez Pana / Panią oraz wyjaśnić dlaczego, zdaniem Pana/Pani, fakty przedstawione w części II formularza wskazują na naruszenie tych przepisów. Należy zauważyć, że niektóre artykuły Konwencji pozwalają w pewnych okolicznościach na ingerencję w prawa, które one gwarantują (patrz np. pkt a) do f) art. 5 ust. 1 oraz ust. 2 artykułów od 8 do 11). Jeśli Pana/Pani zarzut jest oparty na takim artykule, należy wyjaśnić, dlaczego Pan/Pani uważa, iż ingerencja będąca przedmiotem skargi nie była usprawiedliwiona. IV. OŚWIADCZENIE DOTYCZĄCE ART. 35 par.1 KONWENCJI Art.47 par. 2(a) (16 18) W tym rozdziale należy przedstawić informacje dotyczące środków odwoławczych podjętych przed władzami państwowymi. Należy wypełnić każdą z trzech części tej rubryki i podać informację dotyczącą wykorzystania środków odwoławczych osobno dla każdego zarzutu stawianego w oparciu o postanowienia Konwencji. W pkt. 18 należy wypowiedzieć się, czy w związku ze stawianymi zarzutami istniały jeszcze inne możliwości odwołania się lub skuteczne środki prawne, które nie zostały wykorzystane. w przypadku, gdy takie środki istniały, lecz nie zostały wykorzystane, należy je określić (np. podając nazwę sądu lub innych organów, do których można było złożyć odwołanie) oraz wyjaśnić, dlaczego ich nie użyto.

108 Strona 108 V. OŚWIADCZENIE DOTYCZĄCE TEGO, CZEGO DOMAGA SIĘ SKARŻĄCY Art. 47 par. 1(g) (19) W tym miejscu należy krótko stwierdzić, co Pan/Pani chce osiągnąć przy pomocy skargi do Trybunału. Należy określić ogólnie swoje roszczenia co do zadośćuczynienia, które Pan/Pani chce wnieść zgodnie z art. 41 Konwencji. VI. OŚWIADCZENIE DOTYCZĄCE POSTĘPOWANIA PRZED INNYMI ORGANAMI MIĘDZYNARDOWYMI Art. 47 par. 2(b) (20) W tym rozdziale należy podać informacje, czy Pan/Pani przedstawiał kiedykolwiek zarzuty zawarte w tej skardze innym organom międzynarodowym w celu zbadania lub rozstrzygnięcia. Jeśli tak, należy przedstawić wszystkie szczegóły, włącznie z nazwa organu, do którego zarzuty były kierowane, datami oraz informacjami dotyczącymi postępowania, które toczyło się przed nimi oraz informacje dotyczące podjętych decyzji. Należy dołączyć kopie stosownych decyzji i innych dokumentów. VII. WYKAZ DOKUMENTÓW Art. 47 par. 1(h) (21) NALEŻY DOŁĄCZYĆ KOPIE DOKUMENTÓW, NIE ORYGINAŁY! Nie należy zapomnieć o załączeniu do skargi kopii wszystkich wyroków i decyzji wspomnianych w Części IV i VI, jak również kopii wszelkich innych dokumentów, które chciałby Pan/Pani przedstawić Trybunałowi jako dowody (nagrania magnetofonowe, oświadczenia świadków itd.). Należy także wymienić w wykazie wszelkie wyroki i decyzje wydane w sprawie. Załączone kopie wyroków i decyzji powinny zawierać uzasadnienia, a nie tylko samą sentencję orzeczenia. Należy załączyć wyłącznie dokumenty związane z zarzutami przedstawionymi do rozpatrzenia przez Trybunał. VIII. DEKLARACJA I PODPIS Art. 45 par. 3 (22) W przypadku, gdy skarga jest podpisana przez przedstawiciela skarżącego, należy dołączyć do niej odpowiedni dokument pełnomocnictwa podpisany osobiście przez skarżącego (chyba że został on dołączony już wcześniej).

109 Strona EUROPEJSKI RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH 138 WZÓR SKARGI DOTYCZĄCE NIEWŁAŚCIWEGO ADMINISTROWANIA Imię:... Nazwisko:... W imieniu:... Adres linia 1:... Adres linia 2:... Miejscowość:... Województwo:... Kod pocztowy:... Państwo: W jaki sposób złożyć skargę? Napisz do Rzecznika w dowolnym języku Traktatu, podaj swoje dokładne dane oraz wskaż, przeciw jakiej instytucji UE skierowana jest skarga i z jakich powodów jest składana. Skargę należy złożyć w ciągu dwóch lat od daty powzięcia wiadomości o faktach będących przedmiotem skargi. Składając skargę nie trzeba być osobiście dotkniętym działaniem niewłaściwego administrowania. Przed złożeniem skargi należy skontaktować się z przedmiotową instytucją lub organem, na przykład pisemnie. Rzecznik nie zajmuje się sprawami obecnie rozpatrywanymi lub już rozpatrzonymi przez sąd. Po rozpatrzeniu skargi Rzecznik informuje skarżącego o wyniku dochodzenia. Skargę można złożyć wysyłając pismo do Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich lub też wykorzystując załączony formularz. Elektroniczna wersja formularza dostępna jest na stronie internetowej Rzecznika pod adresem:

110 Strona 110 Tel.:... Faks: Przeciwko jakiej instytucji lub organowi UE składana jest skarga? Parlament Europejski Rada Unii Europejskiej Komisja Europejska Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich( * ) Europejski Trybunał Obrachunkowy Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny Komitet Regionów Unii Europejskiej Europejski Bank Inwestycyjny Europejski Bank Centralny Europejskie Biuro Naboru Kadr (EPSO) Europejski Urząd ds. Zwalczania Nadużyć Finansowych (OLAF) Europejskie Biuro Policji (Europol) Inne organy Unii (proszę określić jaki) 3. Przeciwko jakiej decyzji lub ze względu na jaką sprawę składana jest skarga? Kiedy dowiedział(a) się Pan / Pani o tej sprawie? * Z wyłączeniem jego funkcji sądowniczych

111 Strona 111 Na czym Pana / Pani zdaniem polegało nieodpowiednie działanie instytucji? Co Pana / Pani zdaniem powinna uczynić instytucja lub organ w celu naprawienia zaistniałej sytuacji? Czy skontaktował(a) się już Pan / Pani z instytucją lub organem UE, których skarga dotyczy, aby uzyskać zmianę decyzji? Tak (proszę podać szczegóły) Nie 7. Jeżeli skarga dotyczy stosunku pracy z instytucjami i organami UE: czy wyczerpał(a) Pan / Pani wszystkie wewnętrzne możliwości składania odwołań i skarg przewidziane w Regulaminie Pracowniczym? Jeżeli tak, to czy upłynął już termin udzielenia odpowiedzi przez organ lub instytucję? Tak (proszę podać szczegóły) Nie 8. Czy przedmiotowa sprawa była już rozpatrywana lub też jest aktualnie rozpatrywana przez sąd?

112 Strona 112 Tak (proszę podać szczegóły) Nie 9. Po przeczytaniu informacji umieszczonej w ramce poniżej wybierz jedną z następujących opcji: Wyrażam zgodę na publiczny dostęp do mojej skargi Wnioskuję o zakwalifikowanie mojej skargi jako poufnej 10. Czy zgadza się Pan / Pani na przekazanie skargi do innej instytucji (europejskiej lub krajowej), jeżeli Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich zdecyduje, iż nie jest uprawniony do rozpatrzenia tej skargi? Tak Nie Data i podpis: Skargi składane do Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich (i wszelkie dołączane dokumenty) są w normalnych przypadkach traktowane jak dokumenty dostępne publicznie. Traktowanie ich jak dokumentów publicznych oznacza, iż każdy obywatel może uzyskać dostęp do skargi i jej załączników. W momencie wszczęcia dochodzenia przez Rzecznika dokumentami dostępnymi publicznie stają się również uwagi instytucji lub organu dotyczące skargi, wszelkie uwagi skarżącego dotyczące opinii instytucji, jak również inne dokumenty wymienione w art. 13 przepisów wykonawczych (zamieszczonych na stronie internetowej Rzecznika) a dostępu do nich może zażądać każdy obywatel. Decyzje Rzecznika dotyczące skarg są publikowane na jego stronie internetowej, po usunięciu wszystkich informacji pozwalających na ustalenie tożsamości skarżącego. Niektóre są również publikowane w całości, lub w streszczonej formie, w

113 Strona 113 druku lub w formacie elektronicznym. Publikacje te nie zawierają danych osobowych i adresu skarżącego. Skarżący ma prawo do złożenia wniosku o potraktowanie skargi jako poufnej. Jeżeli złożono wniosek o poufność, nie ma publicznego dostępu do skargi i innych, wymienionych powyżej dokumentów. Jednak nawet poufna skarga musi być wysłana do przedmiotowej instytucji lub organu unijnego, jeżeli Rzecznik rozpoczyna dochodzenie. Decyzje Rzecznika dotyczące skarg poufnych są publikowane na jego stronie internetowej, po uprzednim usunięciu informacji, które mogłyby przyczynić się do zidentyfikowania skarżącego. Informacje te są również usunięte z decyzji publikowanych w całości lub w formie streszczenia, w druku lub w formacie elektronicznym. Skargi złożone do Rzecznika mogą zawierać dane osobowe dotyczące skarżącego lub osób trzecich. Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich postępuje z danymi osobowymi zgodnie z Rozporządzeniem (WE) nr 45/ O ile skarżący nie złoży wniosku o zakwalifikowanie skargi jako poufnej, rozumie się, iż akceptuje postanowienia art. 5 (d) rozporządzenia (WE) nr 45/2001 dotyczące publikowania przez Rzecznika wszelkich danych osobowych zawartych w skardze. Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich 1 Avenue du Président Robert Schuman B.P. 403 FR Strasbourg Cedex Francja Preambuła KARTA PRAW PODSTAWOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ Narody Europy, tworząc coraz ściślejszą unię, są zdecydowane dzielić ze sobą pokojową przyszłość opartą na wspólnych wartościach. Świadoma swego dziedzictwa duchowego i moralnego, Unia jest zbudowana na niepodzielnych, powszechnych wartościach godności ludzkiej, wolności, równości i solidarności; opiera się na zasadach demokracji i rządów 139 Rozporządzenie (WE) nr 45/2001 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2000 r. w sprawie ochrony osób prywatnych w odniesieniu do postępowania z danymi osobowymi przez instytucje i organy wspólnotowe oraz w sprawie swobodnego przepływu tych danych Dziennik Urzędowy L 8/1 12/01/2001.

114 Strona 114 prawa. Poprzez ustanowienie obywatelstwa Unii oraz stworzenie przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości stawia człowieka w centrum swych działań. Unia przyczynia się do ochrony i rozwoju tych wspólnych wartości, szanując przy tym różnice kultur i tradycji narodów Europy, jak również tożsamość narodową państw członkowskich i organizację ich władz publicznych na szczeblu krajowym, regionalnym i lokalnym; dąży do wspierania zrównoważonego i trwałego rozwoju oraz zapewnia swobodny przepływ osób, dóbr, usług i kapitału oraz swobodę osiedlania się. W tym celu, w obliczu zmian w społeczeństwie, postępu społecznego oraz rozwoju naukowego i technologicznego, niezbędne jest wzmocnienie ochrony praw podstawowych poprzez wyszczególnienie tych praw w Karcie i uczynienie ich bardziej oczywistymi. Niniejsza Karta potwierdza, uwzględniając kompetencje i zadania Wspólnoty i Unii oraz zasadę subsydiarności, prawa wynikające zwłaszcza z tradycji konstytucyjnych i zobowiązań międzynarodowych wspólnych państwom członkowskim, z Traktatu o Unii Europejskiej, Traktatów Wspólnotowych, Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Kart Społecznych przyjętych przez Wspólnotę i Radę Europy oraz orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Korzystanie z tych praw rodzi odpowiedzialność i nakłada obowiązki wobec innych osób, wspólnoty ludzkiej i przyszłych pokoleń. Rozdział I Godność Artykuł 1 Unia uznaje zatem prawa, wolności i zasady wymienione poniżej. Godność ludzka Godność ludzka jest nienaruszalna. Musi być szanowana i chroniona.

115 Strona 115 Artykuł 2 Prawo do życia 1. Każdy ma prawo do życia. 2. Wobec nikogo nie można orzec kary śmierci ani jej wykonać. Artykuł 3 Prawo do integralności osoby 1. Każdy ma prawo do poszanowania swej integralności fizycznej i psychicznej. 2. W medycynie i biologii muszą być przestrzegane szczególnie następujące zasady: - dobrowolna i świadoma zgoda osoby zainteresowanej, wyrażona zgodnie z warunkami określonymi przez prawo; - zakaz praktyk eugenicznych, zwłaszcza tych, których celem jest selekcja osób; - zakaz wykorzystywania ciała ludzkiego i jego organów, jako takich, jako źródła zysku; - zakaz reproduktywnego klonowania istot ludzkich. Artykuł 4 Zakaz tortur i nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania Nikogo nie można poddawać torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu. Artykuł 5 Zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej 1. Nikt nie będzie trzymany w niewoli ani w poddaństwie. 2. Od nikogo nie można żądać świadczenia pracy przymusowej lub obowiązkowej. 3. Handel istotami ludzkimi jest zakazany. Rozdział II Wolności

116 Strona 116 Artykuł 6 Prawo do wolności i bezpieczeństwa Każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Artykuł 7 Poszanowanie życia prywatnego i rodzinnego Każdy ma prawo do poszanowania swego życia prywatnego i rodzinnego, domu i korespondencji. Artykuł 8 Ochrona danych osobowych 1. Każdy ma prawo do ochrony danych osobowych, które go dotyczą. 2. Dane te muszą być przetwarzane rzetelnie, w określonych celach i za zgodą osoby zainteresowanej lub na innej prawnie uzasadnionej podstawie określonej w ustawie. Każdy ma prawo do dostępu do zebranych danych, które go dotyczą, i prawo do ich sprostowania. 3. Przestrzeganie tych zasad podlega kontroli niezależnego organu. Artykuł 9 Prawo do zawarcia małżeństwa i prawo do założenia rodziny Prawo do zawarcia małżeństwa i prawo do założenia rodziny są gwarantowane zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tych praw. Artykuł 10 Wolność myśli, sumienia i wyznania 1. Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania. Prawo to obejmuje wolność zmiany wyznania lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania, indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego

117 Strona 117 wyznania lub przekonań poprzez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne. 2. Uznaje się prawo do odmowy pełnienia służby wojskowej ze względu na przekonania, zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tego prawa. Artykuł 11 Wolność wyrażania opinii i informacji 1. Każdy ma prawo do wolności wyrażania opinii. Prawo to obejmuje wolność posiadania poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informacji i idei bez ingerencji władz publicznych i bez względu na granice państwowe. 2. Wolność i pluralizm mediów są respektowane. Artykuł 12 Wolność zgromadzania się i stowarzyszania się 1. Każdy ma prawo do swobodnego, pokojowego zgromadzania się i swobodnego stowarzyszania się na wszystkich szczeblach, zwłaszcza w sprawach politycznych, związkowych i obywatelskich, z którego wynika prawo każdego do tworzenia związków zawodowych i do wstępowania do nich w celu obrony swych interesów. 2. Partie polityczne na poziomie Unii przyczyniają się do wyrażania woli politycznej jej obywateli. Artykuł 13 Wolność sztuki i badań naukowych Sztuka i badania naukowe są wolne od ograniczeń. Swobody akademickie są respektowane. Artykuł 14 Prawo do nauki

118 Strona Każdy ma prawo do nauki i dostępu do szkolenia zawodowego i ustawicznego. 2. Prawo to obejmuje możliwość korzystania z bezpłatnego szkolnictwa obowiązkowego. 3. Wolność tworzenia, z poszanowaniem zasad demokratycznych, placówek oświatowych i prawo rodziców do zapewnienia wychowania i nauczania ich dzieci zgodnie z ich przekonaniami religijnymi, filozoficznymi i pedagogicznymi są przestrzegane zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tej wolności i prawa. Artykuł 15 Wolność wyboru zawodu i prawo do podejmowania pracy 1. Każdy ma prawo do podejmowania pracy oraz wykonywania swobodnie wybranego lub zaakceptowanego przez siebie zawodu. 2. Każdy obywatel Unii ma swobodę poszukiwania i wykonywania pracy, korzystania z prawa do przedsiębiorczości oraz świadczenia usług w każdym państwie członkowskim. 3. Obywatele krajów trzecich, którzy są uprawnieni do podejmowania pracy na terytorium państw członkowskich, mają prawo do takich samych warunków pracy, z jakich korzystają obywatele Unii. Artykuł 16 Wolność prowadzenia działalności gospodarczej Uznaje się swobodę prowadzenia działalności gospodarczej zgodnie z prawem wspólnotowym oraz ustawami i praktyką krajową. Artykuł 17 Prawo do własności 1. Każdy ma prawo do posiadania mienia nabytego zgodnie z prawem, jego używania, dysponowania nim i zapisania go w testamencie. Nikt nie może być pozbawiony swej własności, chyba że w interesie publicznym i w przypadkach oraz na warunkach przewidzianych w ustawie, za należytym

119 Strona 119 odszkodowaniem za jej utratę wypłaconym we właściwym czasie. Używanie mienia może być regulowane, w stopniu koniecznym ze względu na interes ogólny, przez ustawę. 2. Własność intelektualna jest chroniona. Artykuł 18 Prawo do azylu Gwarantuje się prawo do azylu z poszanowaniem przepisów Konwencji genewskiej z 28 lipca 1951 r. i Protokołu z 31 stycznia 1967 r. dotyczących statusu uchodźców oraz zgodnie z Traktatem ustanawiającym Wspólnotę Europejską. Artykuł 19 Ochrona w przypadku usunięcia, wydalenia lub ekstradycji 1. Wydalenia zbiorowe są zakazane. 2. Nikt nie może być usunięty lub wydalony do państwa, albo wydany państwu, w którym istnieje poważne niebezpieczeństwo skazania go na karę śmierci, poddania go torturom lub innemu nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu. Rozdział III Równość Artykuł 20 Równość wobec prawa Każdy jest równy wobec prawa. Artykuł 21 Niedyskryminacja 1. Zakazuje się jakiejkolwiek dyskryminacji ze względu na płeć, rasę, kolor skóry, pochodzenie etniczne lub społeczne, cechy genetyczne, język,

120 Strona 120 wyznanie lub przekonania, opinie polityczne lub każde inne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną. 2. W zakresie Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską i Traktatu o Unii Europejskiej oraz bez uszczerbku dla szczegółowych postanowień tych Traktatów zakazana jest jakakolwiek dyskryminacja ze względu na obywatelstwo. Artykuł 22 Zróżnicowanie kulturalne, religijne i językowe Unia szanuje zróżnicowanie kulturalne, religijne i językowe. Artykuł 23 Równość mężczyzn i kobiet Równość mężczyzn i kobiet musi być zapewniona we wszystkich dziedzinach, w tym w sprawach zatrudnienia, pracy i wynagrodzenia. Zasada równego traktowania nie stanowi przeszkody w utrzymywaniu lub przyjmowaniu środków zapewniających określone ułatwienia na korzyść płci niedostatecznie reprezentowanej. Artykuł 24 Prawa dziecka 1. Dzieci mają prawo do takiej ochrony i opieki, jaka jest konieczna dla ich dobra. Mogą swobodnie wyrażać swoje poglądy. Poglądy te są uwzględniane w sprawach, które ich dotyczą, stosownie do ich wieku i stopnia ich dojrzałości. 2. Wszystkie działania dotyczące dzieci, zarówno podejmowane przez władze publiczne, jak i instytucje prywatne, należy podporządkować najlepszym interesom dziecka.

121 Strona Każde dziecko ma prawo do utrzymywania stałych związków osobistych i bezpośrednich kontaktów z każdym z jego rodziców, jeśli nie jest to sprzeczne z jego interesami. Artykuł 25 Prawa osób starszych Unia uznaje i respektuje prawa osób starszych do życia godnego i samodzielnego oraz uczestniczenia w życiu społecznym i kulturalnym. Artykuł 26 Integracja osób niepełnosprawnych Unia uznaje i respektuje prawo osób niepełnosprawnych do korzystania ze środków mających zapewnić im niezależność, integrację społeczną i zawodową oraz udział w życiu społeczności. Rozdział IV Solidarność Artykuł 27 Prawo pracowników do informacji i konsultacji w ramach przedsiębiorstw Pracownikom lub ich przedstawicielom należy zapewnić, na właściwych szczeblach, informację i konsultacje we właściwym czasie, w przypadkach i na warunkach przewidzianych w prawie wspólnotowym oraz ustawach i praktyce krajowej. Artykuł 28 Prawo do działań i rokowań zbiorowych Pracownicy oraz ich pracodawcy, lub ich poszczególne organizacje, mają, stosownie do prawa wspólnotowego oraz ustaw i praktyki krajowej, prawo do negocjowania i zawierania układów zbiorowych na właściwych szczeblach i do

122 Strona 122 podejmowania, w przypadku konfliktu interesów, działań zbiorowych, w tym strajku, w obronie swoich interesów. Artykuł 29 Prawo do dostępu do służb pośrednictwa pracy Każdy ma prawo do dostępu do służb pośrednictwa pracy. Artykuł 30 Ochrona w przypadku nieuzasadnionego zwolnienia z pracy Każdy pracownik ma prawo do ochrony w przypadku nieuzasadnionego zwolnienia z pracy, zgodnie z prawem wspólnotowym oraz ustawami i praktyką krajową. Artykuł 31 Należyte i odpowiednie warunki pracy 1. Każdy pracownik ma prawo do warunków pracy uwzględniających jego zdrowie, gwarantujących mu bezpieczeństwo i godność. 2. Każdy pracownik ma prawo do ograniczenia maksymalnej liczby godzin pracy, do codziennych i cotygodniowych przerw w pracy, jak również do corocznego płatnego urlopu. Artykuł 32 Zakaz pracy dzieci i ochrona młodocianych w pracy Zatrudnianie dzieci jest zakazane. Minimalny wiek podjęcia pracy nie może być niższy niż minimalny wiek zakończenia obowiązku szkolnego, z zastrzeżeniem uregulowań, które mogą być bardziej korzystne dla młodocianych i z wyjątkiem ograniczonych uchyleń. Młodocianym dopuszczonym do podjęcia pracy należy zapewnić warunki pracy stosowne do ich wieku oraz ochronę przed wykorzystywaniem ekonomicznym lub przed jakąkolwiek pracą, która byłaby szkodliwa dla ich bezpieczeństwa,

123 Strona 123 zdrowia lub rozwoju fizycznego, psychicznego, moralnego i społecznego albo kolidowałaby z nauką. Artykuł 33 Życie rodzinne i zawodowe 1. Rodzina korzysta z ochrony prawnej, ekonomicznej i społecznej. 2. W celu pogodzenia życia rodzinnego z zawodowym każdy ma prawo do ochrony przed zwolnieniem z pracy z powodów związanych z macierzyństwem i prawo do płatnego urlopu macierzyńskiego oraz do urlopu wychowawczego po urodzeniu lub adopcji dziecka. Artykuł 34 Ubezpieczenie społeczne i pomoc społeczna 1. Unia uznaje i respektuje uprawnienie do świadczeń z ubezpieczenia społecznego oraz usług socjalnych zapewniających ochronę w takich przypadkach, jak: macierzyństwo, choroba, wypadki przy pracy, zależność lub podeszły wiek oraz w przypadku utraty pracy, zgodnie z warunkami określonymi w prawie wspólnotowym, ustawach i praktyce krajowej. 2. Każdy, kto przebywa lub przemieszcza się legalnie w obszarze Unii Europejskiej ma prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego i udogodnień socjalnych zgodnie z prawem wspólnotowym, ustawami i praktyką krajową. 3. W celu zwalczania wykluczenia społecznego i ubóstwa Unia uznaje i respektuje prawo do pomocy społecznej i pomocy mieszkaniowej mających zapewnić godną egzystencję osobom pozbawionym wystarczających środków, zgodnie z warunkami ustanowionymi w prawie wspólnotowym oraz ustawami i praktyką krajową. Artykuł 35 Ochrona zdrowia Każdy ma prawo do dostępu do profilaktycznej opieki zdrowotnej i prawo do korzystania z opieki medycznej na warunkach ustalonych w ustawach i praktyce

124 Strona 124 krajowej. Wyższy poziom ochrony zdrowia człowieka będzie zapewniony poprzez określenie i realizację wszystkich polityk i działań Unii. Artykuł 36 Dostęp do usług świadczonych w ogólnym interesie gospodarczym Unia uznaje i respektuje dostęp do usług świadczonych w ogólnym interesie gospodarczym na podstawie ustaw i praktyki krajowej, zgodnie z Traktatem ustanawiającym Wspólnotę Europejską, w celu wspierania spójności społecznej i terytorialnej Unii. Artykuł 37 Ochrona środowiska Wysoki poziom ochrony środowiska i poprawa jego jakości muszą być zintegrowane z polityką Unii i zapewnione zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju. Artykuł 38 Ochrona konsumentów Polityki Unii zapewniają wysoki poziom ochrony konsumentów. Rozdział V Prawa obywateli Artykuł 39 Prawo do głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego 1. Każdy obywatel Unii ma prawo do głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego w państwie członkowskim, w którym mieszka, na takich samych zasadach, jak obywatele tego państwa.

125 Strona Członkowie Parlamentu Europejskiego są wybierani w wyborach powszechnych i bezpośrednich, w głosowaniu wolnym i tajnym. Artykuł 40 Prawo do głosowania i kandydowania w wyborach lokalnych Każdy obywatel Unii ma prawo do głosowania i kandydowania w wyborach lokalnych w państwie członkowskim, w którym mieszka, na takich samych zasadach, jak obywatele tego państwa. Artykuł 41 Prawo do dobrej administracji 1. Każdy ma prawo, aby jego sprawy były załatwiane przez instytucje i organy Unii bezstronnie, rzetelnie i w rozsądnym terminie. 2. Prawo to obejmuje: - prawo każdej osoby do osobistego przedstawienia sprawy, zanim zostanie wydana indywidualna decyzja mogąca negatywnie wpłynąć na jej sytuację; - prawo każdej osoby do dostępu do akt swej sprawy, z zastrzeżeniem poszanowania uprawnionych interesów poufności oraz tajemnicy zawodowej i handlowej; - obowiązek organu administracji uzasadnienia swojej decyzji. 3. Każda osoba ma prawo domagania się od Wspólnoty naprawienia, zgodnie z ogólnymi zasadami wspólnymi dla prawa państw członkowskich, wszelkich szkód wyrządzonych przez jej instytucje lub funkcjonariuszy wykonujących swe obowiązki. 4. Każda osoba może zwracać się pisemnie do instytucji Unii w jednym z języków oficjalnych Traktatów oraz musi otrzymać odpowiedź w tym samym języku. Artykuł 42 Prawo do dostępu do dokumentów

126 Strona 126 Każdy obywatel Unii i każda osoba fizyczna lub prawna mieszkająca lub mająca swoją siedzibę statutową w państwie członkowskim ma prawo do dostępu do dokumentów Parlamentu Europejskiego, Rady i Komisji. Artykuł 43 Rzecznik Praw Obywatelskich Każdy obywatel Unii i każda osoba fizyczna lub prawna mieszkająca lub mająca swą siedzibę statutową w państwie członkowskim ma prawo zwracać się do Rzecznika Praw Obywatelskich Unii w przypadku nieprawidłowości w działaniach instytucji lub organów Wspólnoty, z wyjątkiem Trybunału Sprawiedliwości i Trybunału Pierwszej Instancji wykonujących funkcje sądowe. Artykuł 44 Prawo do składania petycji Każdy obywatel Unii i każda osoba fizyczna lub prawna mieszkająca lub mająca swoją siedzibę statutową w państwie członkowskim ma prawo do składania petycji do Parlamentu Europejskiego. Artykuł 45 Wolność poruszania się i zamieszkania 1. Każdy obywatel Unii ma prawo do swobodnego poruszania się po terytorium państw członkowskich i zamieszkania na nim. 2. Wolność poruszania się i zamieszkania może być przyznana, zgodnie z Traktatem ustanawiającym Wspólnotę Europejską, obywatelom krajów trzecich mieszkającym legalnie na terytorium państwa członkowskiego. Artykuł 46 Opieka dyplomatyczna i konsularna Każdy obywatel Unii korzysta na terytorium państwa trzeciego, w którym państwo członkowskie, którego jest on obywatelem, nie ma swojego przedstawicielstwa, z opieki służb dyplomatycznych i konsularnych każdego

127 Strona 127 innego państwa członkowskiego, na takich samych zasadach, jak obywatele tego państwa. Rozdział VI Wymiar sprawiedliwości Artykuł 47 Prawo do skutecznego środka odwoławczego i do rzetelnego procesu sądowego Każdy, którego prawa i wolności gwarantowane przez prawo Unii zostały naruszone, ma prawo do skutecznego środka odwoławczego przed sądem z zastrzeżeniem warunków przewidzianych w tym artykule. Każdy jest uprawniony do rzetelnego i publicznego procesu w rozsądnym terminie przed niezawisłym i bezstronnym sądem ustanowionym wcześniej na mocy ustawy. Każdy ma możliwość uzyskania porady prawnej, obrony i reprezentacji prawnej. Pomoc prawna jest przyznawana tym, którzy nie posiadają wystarczających środków, w stopniu, w jakim jest ona konieczna dla zapewnienia skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Artykuł 48 Domniemanie niewinności i prawo do obrony 1. Każdy oskarżony jest uznawany za niewinnego dopóty, dopóki nie zostanie mu udowodniona, zgodnie z ustawą, wina. 2. Każdemu oskarżonemu gwarantuje się respektowanie prawa do obrony. Artykuł 49 Zasady legalności oraz proporcjonalności czynów zagrożonych karą i kar 1. Nikt nie może być uznany za winnego popełnienia czynu lub jego zaniechania, który - według prawa krajowego lub prawa międzynarodowego -

128 Strona 128 nie stanowił przestępstwa w czasie, w którym został popełniony. Nie będzie też wymierzona kara surowsza od tej, którą można było wymierzyć w czasie, w którym został popełniony czyn zagrożony karą. W przypadku, gdy prawo obowiązujące po popełnieniu czynu zagrożonego karą przewiduje karę łagodniejszą aniżeli prawo dotychczasowe, stosuje się prawo późniejsze. 2. Niniejszy artykuł nie stanowi przeszkody w sądzeniu i karaniu każdej osoby za jakiekolwiek działanie lub zaniechanie, które w czasie, gdy zostało popełnione stanowiło, zgodnie z ogólnymi zasadami uznawanymi przez wspólnotę narodów, czyn zagrożony karą. 3. Surowość kar musi być proporcjonalna do wagi czynu zagrożonego karą. Artykuł 50 Zakaz ponownego sądzenia lub karania w sprawach karnych dotyczących tego samego czynu zagrożonego karą 1. Nikt nie może być ponownie sądzony lub ukarany w postępowaniu karnym za ten sam czyn zagrożony karą, od którego został uprzednio uniewinniony lub za który został uprzednio skazany na terenie Unii prawomocnym wyrokiem wydanym zgodnie z prawem. Rozdział VII Postanowienia ogólne Artykuł 51 Zakres stosowania 1. Postanowienia niniejszej Karty mają zastosowanie do instytucji i organów Unii z uwzględnieniem zasady subsydiarności oraz do państw członkowskich w takim zakresie, w jakim stosują one prawo Unii. Państwa te mają zatem szanować te prawa, przestrzegać zasady i wspierać je zgodnie ze swymi uprawnieniami. 2. Niniejsza Karta nie ustanawia żadnego nowego uprawnienia ani zadania dla Wspólnoty lub Unii ani nie zmienia uprawnień i zadań określonych w Traktatach. Artykuł 52

129 Strona 129 Zakres praw gwarantowanych 1. Każde ograniczenie w korzystaniu z praw i wolności uznanych w niniejszej Karcie musi być przewidziane w ustawie i przestrzegać istoty tych praw i wolności. Z zastrzeżeniem poszanowania zasady proporcjonalności, ograniczenia mogą być wprowadzone jedynie wtedy, kiedy są konieczne i odpowiadają istotnie celom interesu ogólnego uznawanym przez Unię lub potrzebie ochrony praw i wolności innych osób. 2. Prawa uznane w niniejszej Karcie, które wynikają z Traktatów Wspólnoty lub z Traktatu o Unii Europejskiej, są wykonywane na warunkach i w granicach określonych w tych Traktatach. 3. W zakresie, w jakim niniejsza Karta zawiera prawa, które odpowiadają prawom gwarantowanym przez Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, ich znaczenie i zakres są zgodne z nadanymi im przez tę Konwencję. Przepis ten nie stanowi przeszkody w ustanowieniu przez prawo Unii szerszej ochrony. Artykuł 53 Poziom ochrony Żadne z postanowień niniejszej Karty nie będzie interpretowane jako ograniczające lub podważające prawa człowieka i podstawowe wolności uznane, we właściwych im obszarach zastosowania, przez prawo Unii i prawo międzynarodowe oraz umowy międzynarodowe, których Unia, Wspólnota lub wszystkie państwa członkowskie są stronami, łącznie z europejską Konwencją o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, oraz przez konstytucje państw członkowskich. Artykuł 54 Zakaz nadużycia praw Żadne z postanowień niniejszej Karty nie będzie interpretowane jako przyznające jakiekolwiek prawo do podejmowania jakiejkolwiek działalności lub dokonywania jakichkolwiek czynów mających na celu zniweczenie któregokolwiek z praw i wolności uznanych w niniejszej Karcie lub ich ograniczenia w większym stopniu, aniżeli jest to w niej przewidziane.

130 Strona 130 WZORY KART DO GŁOSOWANIA

131 Strona 131

132 Strona 132

133 Strona 133

134 Strona 134

135 Strona 135 T E S T Y I Ć W I C Z E N I A Poniższy test (który pochodzi ze strony Senatu RP proces.senat.edu.pl) jest skutecznym sprawdzianem praktycznej wiedzy z zakresu funkcjonowania Sejmu i Senatu: Pytanie nr 1 Według obowiązującej konstytucji prawo wnoszenia inicjatywy ustawodawczej posiadają: Rada Ministrów, 15 posłów lub komisja sejmowa, Senat RP, Prezydent RP Rada Ministrów, posłowie, Senat RP, Prezydent RP, grupa obywateli Rada Ministrów, Sejm RP, Senat RP, Prezydent RP, grupa obywateli Pytanie nr 2 Sejm uchwała ustawy (o ile konstytucja nie przewiduje inaczej): Większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów Bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej potowy ustawowej Liczby posłów Zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów Pytanie nr 3 Prawo wnoszenia poprawek do projektu ustawy w czasie rozpatrywania go przez Sejm przysługuje: Posłom Wnioskodawcy projektu i posłom Wnioskodawcy projektu, posłom i Radzie Ministrów Pytanie nr 4 W procesie powstawania ustawy wnioskodawca może wycofać wniesiony przez siebie projekt do czasu zakończenia: Pierwszego czytania Drugiego czytania Trzeciego czytania Pytanie nr 5 Pierwsze czytanie projektu ustawy o budżetowej odbywa się:

136 Strona 136 Na posiedzeniu właściwej przedmiotowo komisji sejmowej, Na plenarnym posiedzeniu Sejmu Podczas posiedzenia Zgromadzenia Parlamentarnego Pytanie nr 6 Debatę nad projektem ustawy przeprowadza się podczas: Pierwszego czytania ustawy Drugiego czytania ustawy Trzeciego czytania ustawy na posiedzeniu Sejmu Pytanie nr 7 Trzecie czytanie ustawy w Sejmie obejmuje: Debatę Wprowadzanie poprawek do ustawy Głosowanie Pytanie nr 8 Senat może wprowadzać poprawki do ustaw uchwalanych przez Sejm. Poprawkę zaproponowaną w uchwale Senatu, uważa się za przyjętą, jeżeli Sejm nie odrzuci jej: Większością 3/5 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów Bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej potowy ustawowej Liczby postów Zwykłą większością głosów Pytanie nr 9 Prezydent RP ma prawo odmowy podpisania ustawy i skierowania jej do ponownego rozpatrzenia przez Sejm. W takim przypadku Sejm może: Skierować ustawę do Trybunału Konstytucyjnego Ponownie uchwalić ustawę większością 3/5 głosów w obecności co najmniej potowy ustawowej liczby posłów Ponownie uchwalić ustawę bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów Pytanie nr 10 Termin rozpatrzenia ustawy w trybie pilnym wynosi: Przez Senat - 30 dni, a przez Prezydenta RP - 14 dni od dnia otrzymania ustawy

137 Strona 137 Przez Senat - 20 dni, a przez Prezydenta RP - 10 dni od dnia otrzymania ustawy Przez Senat - 14 dni, a przez Prezydenta RP - 7 dni od dnia otrzymania ustawy Pytanie nr 11 Uchwałę w sprawie ustawy budżetowej Senat podejmuje w ciągu: 20 dni 30 dni 60 dni od jej otrzymania Pytanie nr 12 Sejm na uchwalenie ustawy w trybie zwykłym ma: 30 dni 60 dni Czas ograniczony trwaniem kadencji Pytanie nr 13 Senat rozpatruje ustawę o zmianie Konstytucji RP w ciągu: 30 dni od dnia jej otrzymania 60 dni od dnia jej otrzymania 120 dni od dnia jej otrzymania Pytanie nr 14 Jeżeli Senat nie podejmie stosownej uchwały w sprawie ustawy w trybie określonym w Konstytucji RP wówczas: Ustawę uważa się za odrzuconą przez Senat Ustawę uważa się za uchwaloną w brzmieniu przyjętym przez Sejm Ustawa jest przesyłana bezpośrednio do podpisu Prezydenta RP Pytanie nr 15 Senat podejmuje postępowanie w sprawie inicjatywy ustawodawczej na wniosek: Połowy ustawowej liczby senatorów Komisji lub co najmniej 20 senatorów Komisji lub co najmniej 10 senatorów Pytanie nr 16 Senat ma prawo wniesienia inicjatywy ustawodawczej wykonującej orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego. O wniesieniu do Sejmu takiej inicjatywy Marszałek Senatu zawiadamia:

138 Strona 138 Prezydenta RP, Prezesa Rady Ministrów Prezesa Rady Ministrów Prezesa Rady Ministrów oraz Prezesa Trybunału Konstytucyjnego Pytanie nr 17 Prezydent RP podpisuje ustawę w ciągu: 14 dni od dnia przedstawienia i zarządza jej ogłoszenie w Dzienniku Ustaw RP 21 dni od dnia przedstawienia i zarządza jej ogłoszenie w Dzienniku Ustaw RP 30 dni od dnia przedstawienia i zarządza jej ogłoszenie w Dzienniku Ustaw RP Pytanie nr 18 W przypadku gdy Trybunał Konstytucyjny uzna ustawę za zgodną z Konstytucją Prezydent RP: Może skierować sprawę do rozpatrzenia do Sądu Najwyższego Nie może odmówić podpisania ustawy Może odmówić podpisania ustawy przesyłając odpowiednie uzasadnienie do prezesa Trybunału Konstytucyjnego oraz Marszałka Sejmu RP Spróbuj scharakteryzować samodzielnie poniższe cechy społeczeństwa obywatelskiego 140 : pluralizm liczne stowarzyszenia obywatelskie stowarzyszenia polityczne aktywizm wysoka frekwencja wyborcza krytycyzm innowacyjność poczucie 140 Por.: Społeczeństwo obywatelskie, za tomaszewska.com op. cit.

139 Strona 139 współodpowiedzialności za własne państwo i społeczność lokalną niski poziom korupcji W poniższej tabeli przedstawione są cechy charakterystyczne społeczeństw funkcjonujących w różnych systemach ustrojowych współczesnych państw. Zaznacz znakiem X, w odpowiednim miejscu tabeli, opis dotyczący społeczeństwa obywatelskiego 141 : a) Społeczeństwo, w którym instytucje oraz różnego typu organizacje, do których wstępują obywatele, są tworzone przez władze. b) Społeczeństwo, w którym instytucje oraz dobrowolne, spontaniczne organizacje są podstawą samodzielnej aktywności obywateli. c) Społeczeństwo, którego obywatele mają prawny zakaz tworzenia różnego typu instytucji i organizacji. Które zdania są prawdziwe, a które fałszywe wpisz w odpowiednie miejsce w tabeli P r a w d a (zdanie prawdziwe) lub F a ł s z (zdanie fałszywe) 142 : Prawda / Fałsz a) Jedną z zasad państwa demokratycznego jest zasada państwa socjalistycznego. b) Jednym z warunków istnienia społeczeństwa obywatelskiego w państwie demokratycznym jest wolność zrzeszania się i swoboda wypowiedzi. c) Jedną z zasad państwa demokratycznego jest zasada wolnych wyborów. d) W Polsce Senat ma prawo do kontroli działalności Rady Ministrów. Do podanych poniżej przykładów dopisz, jaki to rodzaj normy społecznej - norma m o r a l n a, p r a w n a czy o b y c z a j o w a 143 : 141 Źródło: Informator o egzaminie eksternistycznym od 2007 roku. Wiedza o społeczeństwie, Liceum ogólnokształcące. Warszawa 2007, str Na podstawie Egzamin maturalny z wiedzy o społeczeństwie, maj 2008, str. 2

140 Strona 140 a) Nie zdradzamy swoich przyjaciół. Norma b) Mówimy prawdę. c) Okazujemy szacunek starszym. d) Parkujemy w miejscach dozwolonych. Znajdź co najmniej 10 słów związanych ze społeczeństwem obywatelskim: A S T R A N S P A R E N T N O Ś Ć W T A S D F G R G H J K L Q B W E Y O O P L U R A L I Z M Y U Y T R B W A S D Z X W C G B B N M W P O O A C G B B N O D F G R G A Ś Ć R R D F G R G R C H C G B B T P O Y Z A S U T E Z H W I A G M E L L Ó Y A S D Z X Ą A Ę R T R A L O Y T S W E D R T D E M O K R A C J A Ę Z S D I G H N K L Z F Ó E B A M Ą E S D A R T O J I W U W T T L N D N W O L N O Ś Ć U Ó I N D A N O F I E W O Ź Ń Ć Z Ż J N O S N O A S E R L G P A R S N A K Ś Z F Ś Ć D F G N S P A R E N T L Ć R Z Ć K O D P O W I E D Z I A L N O Ś Ć H P R O E D S I Ę B O R C Z O Ś Ć A Uzupełnij proszę następujące stwierdzenie: Dobrym obywatelem jest ten, kto (wymień co najmniej 3 cechy) Źródło: Egzamin maturalny z wiedzy o społeczeństwie, maj 2008, str. 2

141 Strona Zdefiniuj następujące wartości ustroju demokratycznego, a następnie wymień i uzasadnij te, które uważasz za najważniejsze dla Ciebie: a. wolność jednostki (wolność osobista, prawo do posiadania własności) b. praworządność c. równość (polityczna, prawna)

142 Strona 142 d. pluralizm (różnorodność) e. jawność życia publicznego f. spokój społeczny

143 Strona 143 g. sprawiedliwość h. samorządność (prawo do współuczestniczenia w rządzeniu na szczeblu lokalnym i państwowym) i. prawdomówność j. patriotyzm obywatelski

144 Strona 144 Uważam jednak, iż (z wyżej wymienionych wartości) dla mnie najważniejsze są: Jakie fakty, wydarzenia czy sytuacje znane Ci z prasy, telewizji, radia czy życia codziennego uważasz za przejawy równości obywateli wobec prawa, równości demokratycznej, równości szans, a jakie równości materialnej? Uzasadnij swój wybór.

145 Strona 145 W co najmniej 5 punktach przedstaw cechy dobrego obywatela: Jakbyś scharakteryzował /a problemy ilustrowane na poniższym obrazku 144 : 144 Egzamin maturalny z wiedzy o społeczeństwie, maj 2008, str. 2

146 Strona 146 Przeanalizuj poniższy diagram i zinterpretuj wyniki badań socjologicznych? Zastanów się jakbyś Ty się zachowywał w zbliżonych okolicznościach? Jak sądzisz, jakie mogą być wyniki podobnych badań teraz, czyli na przełomie 2012/2013? Opracowanie Polacy - obojętni czy wkurzeni?, za nortus.pinger.pl/m/411018/polacy-obojetni-czy-wkurzeni- (odczyt ) Skomentuj swoimi słowami znaczenie poniższych instytucji społeczeństwa obywatelskiego oraz wpływ aktywnego obywatela na ich rozwój:

147 Strona 147 Źródło: Pomocnik Olimpijczyka. Aktywność obywatelska, za edutuba.pl/files/dokument/9740/07_aktywnosc_obywatelska.pdf (odczyt ), str.1 Skomentuj swoimi słowami stan aktywności obywatelskiej na podstawie poniższego wykresu, który ilustruje roczne tempo przyrostu liczby nowych stowarzyszeń i fundacji 145 (jednocześnie licz się faktem, iż jak twierdzą autorzy badania, powstawaniu nowych organizacji towarzyszy proces wymierania organizacji starszych, który nie jest precyzyjnie rejestrowany): 145 Na podstawie: Forum Debaty Publicznej Społeczeństwo obywatelskie - kapitał społeczny 24 marca 2011 roku: Aktywność obywatelska - szanse i bariery". Materiały, str. 21