Poradnik przedsiębiorczości akademickiej

Transkrypt

1 Poradnik przedsiębiorczości akademickiej

2 Poradnik przedsiębiorczości akademickiej Wydanie elektroniczne Lublin, 2011

3 Projekt okładki Redakcja techniczna TRUE COLOURS Tomasz Piech Spis treści Wstęp...7 Publikacja Poradnik przedsiębiorczości akademickiej została opracowana w ramach projektu Komercjalizacja wiedzy jako instrument wsparcia rozwoju gospodarczego województwa lubelskiego. Projekt jest współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Projekt jest realizowany w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki - Priorytet VIII Regionalne kadry gospodarki, Działanie 8.2 Transfer wiedzy, Poddziałanie Wsparcie dla współpracy sfery nauki i przedsiębiorstw na podstawie umowy o dofinansowanie projektu nr 290/POKL / Lubelska Szkoła Biznesu, Lublin 2011 ISBN Lubelska Szkoła Biznesu Sp z o.o. Fundacji Rozwoju KUL ul. Konstantynów 1H, Lublin wydawnictwo@lsb.lublin.pl Projekt jest realizowany w okresie Paweł Kawalec Przewodnik po innowacyjności w przedsiębiorczości akademickiej...9 Wstęp...9 Podstawowe pojęcia...11 Instytucje otoczenia przedsiębiorczości akademickiej...19 Rekomendacje w odniesieniu do organizacji PA...22 Literatura...23 Apendyks (Wybrane międzynarodowe stowarzyszenia transferu technologii)...25 Krzysztof Dobieżyński Wynalazek pojęcie, przesłanki udzielenia ochrony oraz procedura uzyskiwania ochrony w Polsce Wstęp Pojęcie wynalazku Przesłanki ochrony Systemy uzyskiwania ochrony na wynalazek Patent i prawo do uzyskania patentu Obrót patentem do wynalazku Postępowanie w sprawie udzielenia patentu na wynalazek przed Urzędem Patentowym RP Korzystanie z wynalazku wbrew woli uprawnionego Wynalazek tajny Wynalazki biotechnologiczne Wynalazek a wzór użytkowy Odpowiedzialność za naruszenie patentu Przepisy karne...44 Andrzej Żuk Tworzenie strategii innowacyjnych w małych przedsiębiorstwach Potrzeba posiadania strategii w małych firmach Pojęcie i istota strategii przedsiębiorstwa Podejścia w procesie tworzenia strategii Proces tworzenia strategii Elementy strategii Tworzenie wizji i misji Określenie domeny działania Przewaga strategiczna Formułowanie celów strategicznych Funkcjonalne programy działania Rodzaje strategii Strategie rozwoju firmy Strategie konkurencji Czynniki wpływające na wykorzystanie strategii w zarządzaniu przedsiębiorstwem...57

4 7.1. Wpływ otoczenia na zmiany w procesie strategicznym Oddziaływanie czynników wewnętrznych Uwarunkowania decyzji strategicznych w praktyce...60 Podsumowanie...63 Bibliografia...63 Katarzyna Żuk Biznes-plan w działalności innowacyjnej...65 Wprowadzenie Dotacje na wspieranie działalności innowacyjnej Biznesplan projektu dotyczącego działalności innowacyjnej Podstawowe informacje dotyczące projektu, opis dotychczasowej działalności Opis rynku Opis projektu inwestycyjnego Plan marketingowy dla projektu Plan finansowy Przykład prognoz finansowych dla planu przedsięwzięcia inwestycyjnego...73 Podsumowanie...92 Literatura...92 Marzena Paluch-Skowrońska Organizacja badań i wdrożeń w małych firmach spin-off i spin out analiza punktów krytycznych...94 Streszczenie...94 Wstęp...95 Organizacja badań i wdrożeń w cyklu...96 projektowym...96 Czynniki zmienne projektu...97 Równanie równowagi projektu...97 Ryzyko projektowe...97 Fazy projektowania w ujęciu klasycznym...98 Inicjacja projektu...98 Planowanie projektu...98 Organizacja badań i wdrożeń...99 Organizacja zespołu badawczego...99 Organizacja badań Organizacja wdrożeń Organizacja produkcji Monitorowanie jakości Innowacyjność Firma innowacyjna Trwała przewaga konkurencyjna Firma sukcesu Kapitał intelektualny przedsiębiorstwa Podsumowanie Źródła Wstęp Poradnik przedsiębiorczości akademickiej, przygotowany w trakcie realizacji przez Lubelską Szkołę Biznesu projektu p.t. Komercjalizacja wiedzy jako instrument wsparcia rozwoju gospodarczego województwa lubelskiego ma na celu przekazanie czytelnikom najistotniejszy obszarów działań oraz wiedzy potrzebnych do komercyjnego wykorzystania wyników badan naukowych. Intencją organizatorów było pokazanie różnych ale bardzo ważnych aspektów funkcjonowania firm spin-offi spin-out. Autorzy poszczególnych artykułów są wybitnymi specjalistami dziedzin wiedzy, o których piszą, mają także duże doświadczenie praktyczne w aplikacji wiedzy i badań naukowych do praktyki życia gospodarczego. Dobór tematów nie jest przypadkowy. Staraliśmy się, aby poszczególne artykułu omawiały rzeczy ważne dla firmy spin-off i spin-out, ale jednocześnie niezbyt często publikowane. Jednocześnie, intencją wydawcy i realizatora projektu Lubelskiej Szkoły Biznesu było opracowanie poradnika, który będzie aktualny przez dłuższy czas i który będzie inspiracją do podejmowania działań mających na celu komercjalizację wiedzy. Mając także świadomość, iż często mikroprzedsiębiorstwa muszą rozwiązywać trudne zagadnienia prawne, badawcze, strategiczne poprosiliśmy autorów, aby tematy omawiane były pod kątem ich praktycznego zastosowania. Chciałbym serdecznie podziękować Autorom za trud włożony w przygotowanie artykułów, stanowiących zawartość publikacji. Dziękuję również zespołowi projektowemu Lubelskiej Szkoły Biznesu za zaangażowanie w sprawną realizację projektu. Szybkie wydanie niniejszej publikacji, a także innych powstałych w projekcie było możliwe dzięki Panu Tomaszowi Piechowi, który podjął się redakcji i składu tekstu; składam mu tą drogą podziękowania za cierpliwość, efektywną pracę oraz bardzo ciekawe dyskusje jakie toczyliśmy w okresie realizacji projektu. Projekt Komercjalizacja wiedzy jako instrument wsparcia rozwoju gospodarczego województwa lubelskiego dobiega końca. Przekazaliśmy obszerną, uporządkowaną wiedzę uczestnikom projektu, którymi byli młodzi naukowcy, studenci i absolwenci wyższych uczelni. Wyrażamy nadzieję, iż udział w projekcie zaowocuje przemyśleniami i działaniami zmierzającymi do wykorzystania zdobytej wiedzy w praktyce. Dr inż. Jerzy J. Kowalski Prezes Zarządu Lubelskiej Szkoły Biznesu

5 Paweł Kawalec, prof. KUL Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Przewodnik po innowacyjności w przedsiębiorczości akademickiej 1 Wstęp Przedsiębiorczość 1 akademicka (PA w skrócie) w krajach o gospodarce opartej na wiedzy jest jednym z kluczowych czynników przedsiębiorczości gospodarczej i bodźców rozwoju społeczno-gospodarczego. Jej kluczowym składnikiem są aktywności polegające na transferze technologii z uczelni do świata biznesu, zarówno komercyjne, jak i niekomercyjne. PA jest w wielu rozwiniętych krajach przedmiotem polityki innowacyjnej i rozwiązań systemowych, które mają na celu zapewnienie jej jak najlepszych warunków. Innowacje są dziś często uznawane za główny czynnik rozwoju nowoczesnej gospodarki opartej na wiedzy, a ich podstawowym źródłem innowa- 1 W niniejszym tekście wykorzystano m.in. następujące opracowania: Dobre praktyki B+R, Lublin 2011, Harvard Business Review czerwiec 2011, Przedsiębiorczość akademicka. Jak komercjalizować wiedzę powstającą we wrocławskim środowisku naukowym, Wrocław 2010, Komercjalizacja B+R dla praktyków, Warszawa Przedsiębiorczość akademicka Raport z badania, War- -szawa 2010, Słownik terminów naukoznawczych, Lublin 2009, Przedsiębiorczość akademicka w Wielkopolsce. Raport z badań, Poznań 2007, Przedsiębiorczość akademicka. Spółki spin-off w Polsce, Warszawa 2006, Inno- -wacyjna przedsiębiorczość akademicka światowe doświadczenia, Warszawa cji jest PA. Środowisko akademickie ma duży potencjał zarówno ludzki, jak i infrastrukturalny innowacyjności, kreatywności i wypracowywania rozwiązań będących źródłem innowacji. Stąd, coraz większe znaczenie mają zasoby uczelni dla gospodarki, w tym także uniwersytety. W wielu opracowaniach za wzorzec systemu wsparcia PA jest system, który funkcjonuje w USA od lat Szacunki pokazują, że do ok r. USA pozostanie liderem w zakresie współpracy uczelni z gospodarką, co przejawia się przede wszystkim udziałem opartych na kapitale wysokiego ryzyka (ang. venture capital VC) wysoko innowacyjnych przedsiębiorstw w PKB (na poziomie ok. 20%) i liczbą tworzonych przez nie miejsc pracy (na poziomie 11%), zwłaszcza przez powstające wokół uczelni firmy odpryskowe. Dochody amerykańskich uczelni, które pochodzą ze sprzedaży licencji i patentów, koordynowanej przez funkcjonujące w ich obrębie biura transferu technologii, są znaczące, np. w Uniwersytecie Stanforda wyniosły one łącznie ponad 1 mld USD. Za największy sukces tej polityki długookresowej należy uznać powstanie Doliny Krzemowej o jako fenomenu na skalę globalną. 9

6 W USA duże znaczenie ma wsparcie i kapitał wysokiego ryzyka sektora prywatnego, w tym finansowanie badań naukowych przez firmy prywatne. Dużą rolę odgrywa ochrona własności intelektualnej. Udzielanie licencji i sprzedaż patentów to dwa zasadnicze kanały dochodu biur CTT uczelni. Biura te oferują też wsparcie w procesie zakładania nowego przedsiębiorstwa, niekiedy powierzchnię biurową lub produkcyjną, fundusze zalążkowe itp. Mniejsze znaczenie ma w uczelniach amerykańskich wspieranie inkubatorów przedsiębiorczości na uczelniach. Europa w stosunku do krajów azjatyckich, jak Chiny, oraz Stanów Zjednoczonych jest znacznie opóźniona, m.in. z uwagi na dominujący tu model technology push. Dopiero w latach w Europie transfer technologii przybrał postać tworzenia akademickich firm odpryskowych, podczas gdy w Dolinie Krzemowej tego rodzaju działalność ma tradycje sięgające lat Obecnie w Europie funkcjonuje ponad 300 programów, które mają na celu wspieranie powstawania firm odpryskowych. Korzyści ze wspierania PA są na poziomie uczelni, ale też i społeczności lokalnej. Ważną rolę odgrywa w PA polityka uczelni, które w dużej mierze autonomicznie ustalają zasady prowadzenia działalności gospodarczej przez pracowników i regulują sposób funkcjonowania Centrów Transferu Technologii (w skrócie CTT). Najnowsze badania w skali wieloletniej (por. m.in. Kawalec 2011) zasadniczo rozwiewają obawy dotyczące zagrożeń, przed jakimi stają uczelnie w związku z rozwojem PA i wydajności naukowej, a także proporcji badań podstawowych do stosowanych. Programy wspierania tworzenia firm odpryskowych w Europie kategoryzuje się następująco: podejście pionowe środki finansowe są przekazywane poprzez agencje państwowe (np. Finlandii krajowa agencja innowacji TEKES) inkubatorom związanym z instytutami badawczymi, podejście sieciowe uczelnia tworzy instytucje takie jak: inkubatory, centra wsparcia przedsiębiorczości, instytucje finansowe, podejście stopniowe i wielopoziomowe uczelnia realizuje stopniowy program wsparcia firm odpryskowych, model technopolis występują rozwiązania systemowe, których elementem może być np. wprowadzenie systemu konkurowania o dotacje między poszczególnymi wydziałami uniwersytetu. W Polsce na ogół podkreśla się brak spójnych rozwiązań systemowych (system innowacji), które wspierałyby PA. To wsparcie lokalnie realizują CTT oraz akademickie inkubatory przedsiębiorczości, które mają ułatwiać powstawanie firm odpryskowych. Wśród przeszkód w tworzeniu firm odpryskowych w Polsce wymienia się: braki uregulowań prawnych dla procesów transferu technologii, brak wsparcia VC, zwłaszcza na etapie zalążkowym i startupu i brak wykwalifikowanej kadry menedżerskiej. Poniżej zaproponowano następujący układ tematów dotyczących PA. Po wprowadzeniu podstawowych pojęć, wraz z nakreśleniem najważniejszych w ich przypadku zależności oraz stanu ich świadomości wśród polskich studentów, podane i krótko omówione zostały najważniejsze rodzaje instytucji otoczenia PA, a także wynikające z badań rekomendacje w zakresie zjawiska PA w Polsce. Na końcu zebrano wykorzystaną literaturę oraz wykaz międzynarodowych instytucji otoczenia PA. Podstawowe pojęcia Z uwagi na wieloznaczność tytułowego terminu 2, warto PA 3, scharakteryzować jako nową odmianę przedsiębiorczości, którą charakteryzuje funkcjonowanie na styku nauki i gospodarki. Wymaga ona zatem dość specyficznych kompetencji 4, umiejętności posługiwania się aparaturą pojęciową różnych dyscyplin naukowych (włączając metodologię, ekonomię, prawo) oraz wiedzy z zakresu zarządzania i organizacji, szerokiej bazy kontaktów, dobrego przygotowania menedżerskiego. Warto podkreślić, że przedsiębiorczość akademicka wymaga oprócz kompetencji, jakie posiadają naukowcy, także gotowości do podejmowania ryzyka i przełamania barier w komunikowaniu się ze światem biznesu: prowadzenie własnej firmy i próby komercyjne są sprzeczne z zasadami pracy badawczej, a tym samym niewłaściwe dla przedstawicieli środowiska naukowego (Matusiak 2008, 281). We współczesnej literaturze naukoznawczej obserwuje się duże zainteresowanie zagadnieniem przedsiębiorczości akademickiej oraz intensywne badania empiryczne różnych postaci tego zjawiska. 2 Wylicza się pięć znaczeń przedsiębiorczości akademickiej w języku polskim: zaradność młodzieży akademickiej, promocja przedsiębiorczości, wspieranie przedsiębiorców będących studentami, wsparcie transferu wiedzy i technologii do gospodarki oraz poszukiwanie przez uczelnię pozabudżetowych środków finansowania. 3 Inne terminy, które występują jako pokrewne przedsiębiorczości akademickiej to, np. przedsiębiorczość technologiczna, przedsiębiorczość innowacyjna, przedsiębiorczość intelektualna, technostartery. 4 Podkreśla się unikalny charakter kompetencji, jak kreatywność i wytrwałość w wyszukiwaniu oraz rozwiązywaniu problemów; otwartość na współpracę i samodoskonalenie zarządzanej organizacji; intuicja w dostrzeganiu punktów stycznych między wiedzą, technologią, a często utajonymi potrzebami rynku; ambicja kierowania własnym życiem, pasja, wizja i marzenia. Można wskazać zróżnicowane źródła tego fenomenu. Po pierwsze, narastająca presja czasowa w osiąganiu przewagi konkurencyjnej dzięki innowacyjności produktów i usług prowadzi do skrócenia czasu od pomysłu do rynkowego zastosowania (od laboratorium do półki sklepowej), co wymusza bliższą współpracę podmiotów gospodarczych z uczelniami 5. Po drugie, uczelnie coraz dynamiczniej pozyskują zewnętrzne środki na swoją podstawową działalność, w tym działalność badawczą i rozwojową. Oprócz środków publicznych (zwł. konkursy grantowe krajowe i międzynarodowe), coraz chętniej korzystają ze środków pochodzących od podmiotów gospodarczych. Wiąże się to jednak z gotowością do podjęcia ryzyka takiej współpracy oraz przełamania barier komunikacyjnych, związanych z różnymi wartościami i normami, jakie oba sektory wiążą z działalnością badawczo-rozwojową (Sullivan 1995). Uczelniom daje to możliwość podniesienia prestiżu oraz uatrakcyjnienia oferty edukacyjnej, która otwiera możliwość odbywania staży u pracodawców, przygotowujących do wykonywania określonego zawodu. Po trzecie, dla młodych naukowców przedsiębiorczość akademicka otwiera nowe perspektywy funkcjonowania na rynku pracy. Mogą bowiem korzystać z różnych form monetyzacji swojej własności intelektualnej. Poczynając od takich, jak doradztwo i usługi eksperckie, po założenie własnej firmy, co wiąże się z jednej strony z możliwością uzyskania dużego zysku, ale z drugiej wymaga gotowości 5 W odniesieniu do wewnętrznej działalności badawczo- -rozwojowej podmiotów gospodarczych, np. w laboratoriach badawczych lub centrach badawczo-rozwojowych, tempo zmian wymuszone jest kolejnymi generacjami modelu zarządzania B+R, które krótko prezentuje (Kawalec 2009). Pierwsze w USA centralne laboratorium badawcze dużej firmy jako blueprint działających współcześnie centrów B+R omawia szczegółowo (Reich 1985)

7 do podjęcia ryzyka, związanego z wprowadzeniem innowacyjnego produktu na rynek 6. W badaniach empirycznych za podstawowy wskaźnik przedsiębiorczości akademickiej przyjmuje się zgłaszanie patentów. Wynika to przede wszystkim z dostępności danych na ten temat oraz łatwości dokonywania zestawień z publikacjami naukowymi. Rzadziej stosuje się natomiast odniesienie do firm odpryskowych, z uwagi na trudności w znalezieniu korelacji z autorami publikacji naukowych. Matusiak (2008, 283) do przedsiębiorców akademickich zalicza osoby związane ze szkołami wyższymi i innymi podmiotami aktywnymi w obszarze nauki i prac badawczo-rozwojowych (pracownicy naukowi, studenci i inni), zainteresowane komercyjnymi sposobami wykorzystania zdobytej wiedzy przez podjęcie samodzielnej działalności gospodarczej. W zakresie ich działań mieści się nie tylko rozwijanie innowacyjnych produktów i usług korzystających z wynalezionych technologii. Obejmuje ona także czy nawet przede wszystkim tworzenie i adaptację systemu organizacji i zarządzania firmą, zarządzanie własnością intelektualną i jej ochroną poprzez zgłaszanie patentów, wzorów użytkowych, znaków towarowych i pomysłów racjonalizatorskich czy standardów. Zwiększenie zaangażowania pracowników naukowych instytucji naukowych finansowanych ze środków publicznych co najmniej od lat stało się trwałym elementem polityki naukowej, na poziomie organizacji międzynarodowych (OECD, UNESCO), rządów krajowych oraz władz regionalnych. Można mówić o dużym zdywersyfikowaniu modeli aktywizacji przedsiębiorczości akademickiej na różnych poziomach. 6 Interesujące studium porównawcze strategii monetyzacji własności intelektualnej dwóch polskich firm w obszarze wysoko innowacyjnym, jakim jest technologia niebieskiego lasera, prezentuje (Bieda 2011). W najnowszych badaniach przedsiębiorczości akademickiej (Landry i in. 2010) traktuje się ją zgodnie z modelem zarządzania B+R jako portfel. Obejmuje ona portfel skomponowany z aktywności podstawowych: tworzenie i upowszechnianie wiedzy poprzez publikacje, przekazywanie wiedzy w procesie dydaktycznym, nieformalne mechanizmy transferu wiedzy, patentowanie, tworzenie firm odpryskowych oraz doradztwo 7. Zmiany dokonujące się w kontekście globalizacji gospodarki i intensywnego wykorzystania zasobów wiedzy jako czynników rozwoju gospodarczego doprowadziły do wykształcenia dwóch rodzajów strategii w sektorze szkolnictwa wyższego w świecie zachodnim (Bleiklie 2010) 8. Pierwsza z nich mieści się w obszarze instytucji publicznych zarządzających szkolnictwem wyższym. Druga kształtuje się w poszczególnych jednostkach szkolnictwa wyższego w stosunku do zmieniających się zewnętrznego otoczenia, zwłaszcza ekonomicznego, prawnego i demograficznego 9. W tych zmianach coraz silniej zauważalna jest tendencja do traktowania szkół wyższych, w tym 7 Autorzy omawianego badania (Landry i in. 2010) na próbie ponad 1500 naukowców ustalili istnienie i mechanizmy kształtowania trzech takich odmiennych portfeli: pierwszy, skoncentrowany na odkryciach i innowacjach ze słabym elementem upowszechniania wiedzy, drugi silnie skoncentrowany na upowszechnianiu wiedzy przez publikacje i dydaktykę oraz trzeci, który obok procesu dydaktycznego włącza inne rodzaje działań w zakresie przedsiębiorczości akademickiej. 8 Odniesieniem dla tego opracowania są klasyczne prace, zwł. (Teichler 1988) opisujące proces dywersyfikacji systemu szkolnictwa wyższego w okresie Od lat (Teichler 2008) proces dywersyfikacji został w skali globalnej zdominowany przez tendencję do wyłonienia klasy najlepszych światowych szkół wyższych. 9 Jeden z udanych przykładów oparta na zrównoważonej karcie wyników strategia Uniwersytetu w Leeds opisany jest w (Kawalec 2010). Fakt ten potwierdza przyznanie temu uniwersytetowi prestiżowego wyróżnienia, jakim jest Hall of Fame dla instytucji wdrażających BSC. uniwersytetów, jako organizacji rynkowych lub quasi-rynkowych. Ich działalność podstawowa dydaktyczna i badawcza traktowana jest jako źródło uzyskiwania przychodu; funkcjonowanie na rynku wymaga od pracowników tych organizacji, zwłaszcza zarządu, gotowości do podejmowania ryzyka. Innym wyraźnie wyróżniającym się aspektem jest coraz dalej posunięta integracja systemów szkolnictwa wyższego w poszczególnych krajach. Zmierza ona do tworzenia krajowych systemów edukacji wyższej. Podlegają one również regulacjom instytucji ponadnarodowych, jakimi są OECD, UNESCO, WTO i in. Jednym z najbardziej wyrazistych przejawów tej tendencji jest wprowadzenie systemów akredytacji i ewaluacji jakości. Dla szkół wyższych mają one dostarczyć bodźca do dynamizowania działań i tworzenia wysokiej jakości efektów działalności podstawowej jako czynnika funkcjonowania na wolnym rynku. Korzeni fenomenu przedsiębiorczości akademickiej upatruje się w zmianie modelu uniwersytetu, jaki wykształcił się w XIX wieku. Kontrastem dla kontynentalnego modelu uniwersytetu był ukształtowany pod wpływem wzorców szkockich uniwersytet mający charakter uczelni wszechstronnej, łączącej pod jednym dachem nauczanie klasycznego programu sztuk wyzwolonych z nauką zawodu i przedmiotami praktycznymi (Tamowicz 2006, 9). Ten właśnie model, w połączeniu z sondowaniem rynku w celu włączenia do programu edukacji nowych i zorientowanych praktycznie kursów, stał się zaczątkiem amerykańskiego systemu szkolnictwa wyższego. Cechuje go silny związek z rynkiem oraz znaczący udział finansowania prywatnego. W konfrontacji z kształtującą się współczesną gospodarką i wzrostem mechanizmów wolnorynkowych model humboldtowski przetrwał do lat Miejsce dotacji podmiotowych zajęły zlecenia badawcze. Zaczęto wprowadzać pomiar efektywności wydatkowania środków. Rozwój nowoczesnej infrastruktury, zwłaszcza telekomunikacji i Internetu silnie oddziałał na umiędzynarodowienie badań i zacieśnianie kontaktów naukowych oraz konkurencję pomiędzy ośrodkami. W kontekście globalizacji gospodarki nieodzowne stało się wypracowanie bardziej efektywnych mechanizmów komunikacji z gospodarczym otoczeniem, zwłaszcza w regionie. Znacznie większą rolę zaczęły odgrywać mechanizmy transferu wiedzy, których wykorzystanie związane jest z podejmowaniem ryzyka. Wśród nich najważniejsze, wykorzystywane przez uczelnie wyższe, to sprzedaż patentów oraz licencji. Zainteresowanie przedsiębiorczością naukową w ostatnich latach zaowocowało licznymi badaniami empirycznymi, dotyczącymi jej związku z wydajnością naukową (ang. scientific performance). Warto jednak zwrócić uwagę na wielowymiarowy charakter tego zjawiska. Obejmuje ono produktywność naukową 10 danej organizacji (uniwersytet lub instytut), jej jednostki (wydział lub dział badawczy) bądź jednostki. Często obejmuje także wpływ 11, jaki dana publikacja wywarła w środowisku naukowym. W przypadku środków publicznych wydatkowanych na badania naukowe i prace rozwojowe oczekuje się, że ich wyniki będą w wolny sposób dostępne (Dasgupta i David 1994), co różni je od badań finansowanych ze środków prywatnych. Podkreśla się również, że otwartość jest fundamentalną normą nauki, która jest warunkiem niezbędnym jej kumulatywnego rozwoju. W tym kontekście jedna z podstawowych hipotez (Fabrizio 10 Produktywność naukowa mierzona jest zwykle za pomocą danych, dotyczących charakteru publikacji (np. monografia w określonym języku), jej objętości (ilość arkuszy wydawniczych artykułu lub całej publikacji) lub źródła (czasopismo o określonym zasięgu wraz z przyznaną mu punktacją). 11 Wpływ ten zwykle określa się poprzez wskaźniki, jakim są ilość cytowań lub impact factor

8 i DiMinin 2008; Lowe i Gonzalez-Brambila 2007) dotyczy wpływu działalności naukowców związanej z patentowaniem i komercjalizacją na ich badania naukowe, z uwzględnieniem ograniczonego czasu i środków, jakimi oni dysponują. Druga z hipotez (Dasgupta i David 1994;Merton 1973; Azoulay i in. 2006) dotyczy gotowości naukowców do upowszechniania wiedzy w sytuacji zwiększonego ich zaangażowania w relacjach z podmiotami gospodarczymi, które mogą istotnie zaburzać dotychczasowe motywy, oparte na normach otwartości, uniwersalizmu i poczucia wspólnotowości oraz wadze reputacji 12. Zgodnie z tą hipotezą zwiększone zaangażowanie w przedsiębiorczość akademicką jest podstawą oczekiwania, że wśród naukowców głównie z uwagi na możliwość ochrony patentowej wytworzonej własności intelektualnej przejawia się skłonność do sekretności 13 oraz wstrzymywania lub opóźniania publikacji 14. Ponadto, można oczekiwać też, że wyniki publikowane nie są kompletne w takim stopniu, że uniemożliwia to powtórzenie eksperymentów (Stephan i in. 2007). 12 Wyniki najnowszych ustaleń w odniesieniu do motywacji naukowców omawia (Błachut 2011). Mimo opisywanych w niniejszym artykule mechanizmów motywujących naukowców do zwiększonej przedsiębiorczości akademickiej, reputacja w środowisku naukowym w zestawieniu z możliwymi korzyściami finansowymi pozostaje głównym motywem ich działań. Jednym z wyjaśnień może być fakt, opisywany przez (Azoulay i in 2006), że dużą część działań związanych ze zgłoszeniem patentu oraz przygotowaniem do wejścia na rynek z innowacyjnym produktem lub usługą przejmują na siebie profesjonalnie działające centra transferu technologii współczesnych uczelni wyższych. 13 W odniesieniu do ostatniej hipotezy studium (Blumenthal i in. 1996) na przykładzie nauk o życiu pokazuje, że naukowcy, którzy otrzymali finansowanie od podmiotu gospodarczego, wykazywali większą skłonność do unikania komunikacji ze swoimi kolegami-naukowcami. 14 Takie zagrożenie potwierdzają liczne artykuły, m.in. (Blumenthal i in. 1997; Campbell i in. 2000). W większości z tych badań za podstawowy wskaźnik przedsiębiorczości akademickiej wykorzystuje się informacje o zgłoszonych patentach, które można stosunkowo łatwo powiązać z autorstwem publikacji. Jest to jednak nie tylko dość szczególna forma zarządzania własnością intelektualną, ale także dość ograniczona w porównaniu z zakładaniem firmy odpryskowej 15. W literaturze przedmiotu zauważalny jest nurt publikacji, które podają argumenty za pozytywnym związkiem między produktywnością naukowców a ich zaangażowaniem w przedsiębiorczość. Na przykład autorzy (Breschi i in. 2007) wskazują na jednostkową produktywność, traktowaną jako mentalna zdolność naukowca 16. Jej przejawem są zarówno publikacje, jak i zgłaszane patenty. W konsekwencji, naukowcy, którzy są bardziej zdolni, przejawiają to dwukierunkowo: poprzez większą od swoich kolegów produktywność naukową, a jednocześnie większą liczbę patentów. Wielu autorów (m.in. Azoula i in. 2006; Fabrizio i Di Minin 2008; Stephan i in. 2007) podnosi także inny argument. Wskazują, że wynikiem tych samych badań często jest zarówno publikacja, jak i zgłoszenie patentowe. Wydaje się, że dotyczy to szczególnie nauk o życiu, gdzie podobnie jak w modelowym przypadku L. Pasteura możliwe jest połączenie dążenia do zrozumienia podstaw obserwowanych zjawisk, z praktycznym wykorzystaniem odkrytych zależności. Podnosi się także argument dotyczący reputacji w środowisku naukowym (Fabrizio i Di Minin 2008). Reputacja mimo różnorakich zachęt do monetyzacji wła- 15 Brak jest też badań, które w odniesieniu do przedsiębiorczości akademickiej systematycznie podjęłyby zagadnienie związku między różnymi jej przejawami a produktywnością naukową; por. (Kawalec i Lipski 2011). 16 Liczne badania, m.in. (Zucker i in. 2002) omawiają rolę gwiazd w powstaniu nowych dyscyplin, jak nanotechnologia czy biotechnologia, sugerując także konieczność zindywidualizowanego podejścia przy określaniu wyników wydajności naukowej. sności intelektualnej pozostaje nie tylko jednym z kluczowych motywów naukowców (Błachut 2011). Dla naukowców zgłaszających patent jest także środkiem wskazania znaczenia dokonanego odkrycia. Stanowi to silną motywację do publikowania, także w przypadku zgłoszenia patentów. I to nie tylko ze względu na wpływ na indywidualną karierę naukową, ale także z uwagi na zwiększenie w ten sposób szans na sprzedaż licencji. Z kolei nowatorski charakter wynalazku i jego użyteczność stają się zwrotnym sygnałem dla wspólnoty naukowców, zwiększającym prestiż, jakim jego autor cieszy się w swoim środowisku. Ponadto, zaangażowanie naukowców finansowanych ze środków publicznych w różne formy przedsiębiorczości akademickiej, zwłaszcza patentowanie, stanowi okazję do nawiązania współpracy z podmiotami gospodarczymi (Siegel i in. 2003). Często wiąże się to z pozyskaniem dodatkowych środków na badania naukowe i prace rozwojowe oraz zwiększeniem prestiżu instytucji. Taka forma współpracy stanowi również częstą okazję do sformułowania nowych pytań badawczych oraz dostarcza możliwości ich podjęcia poprzez nawiązaną współpracę badawczą 17. Podsumowanie (Larsen 2010) najnowszych wyników badań empirycznych, dotyczących związku między zaangażowaniem w przedsiębiorczość akademicką a wydajnością naukową, prowadzi do ogólnego wniosku o ich pozytywnej zależności i komplementarnym charakterze. Poniżej przytoczone są niektóre z elementów tego przeglądu. 17 Studium dotyczące wpływu źródeł wiedzy na działalność innowacyjną firm na podstawie danych CIS (Kawalec i Lipski 2011) prowadzi jednak do dość nieoczekiwanego wniosku o braku wyraźnego jej wpływu w przypadku firm, mających dostęp do wiedzy powstałej dzięki prowadzeniu własnej działalności badawczo-rozwojowej. Jedną z interpretacji tego wyniku może być odwołanie się do trudności z precyzyjnym odróżnieniem nakładów ponoszonych na własną działalność badawczo-rozwojową oraz prowadzoną we współpracy z innymi podmiotami. Liczne i obszerne badania naukowców pracujących w dziedzinie nauk o życiu prowadzą do wniosku, że w przypadku tej dziedziny lub także innych zachodzą istotne różnice między produktywnością naukowców, którzy mają do dyspozycji fundusze pochodzące od podmiotów gospodarczych i tymi, którzy korzystają wyłącznie ze źródeł publicznych. I tak, (Blumenthal i in. 1996) w odniesieniu do grupy ponad 2000 naukowców, zajmujących się naukami o życiu, zatrudnionych w 50 uniwersytetach, które pozyskały największe finansowanie badań z NIH, stwierdził większą produktywność u naukowców, którzy mieli także fundusze od podmiotów gospodarczych. 18 Podobny wynik w tej dziedzinie prezentuje (Gulbrandsen i Smeby 2005) w odniesieniu do pracowników naukowych 4 uniwersytetów w Norwegii. W badaniu niemal 900 pracowników Uniwersytetu Ludwika Pasteura we Francji za okres (Carayol 2007) stwierdzona została pozytywna zależność między patentowaniem a wydajnością naukową. Badanie, którym objęto losową próbę 3862 naukowców z dziedziny nauk o życiu (Azoulay i in. 2006), pokazało nie tylko pozytywny związek działalności zmierzającej do patentowania z ilością publikacji, ale także z ich jakością. Sugerują także odwrotną zależność zgłaszanie patentów intensyfikuje się w okresie po na ogół dość nagłym przyroście publikacji w danej dziedzinie. Interesującą zależność proponują autorzy (Breschi i in. 2007). Badając grupę prawie 300 włoskich wynalazców, którzy zgłosili patenty w okresie , doszli do wniosku, że wydajność naukowa intensywnie wzrasta w przypadku, gdy patent zgła- 18 Jednak ta zależność była odwrotna w przypadku naukowców, którzy otrzymali najwyższy poziom finansowania. Zależność między wysokością finansowania spoza sektora publicznego a wydajnością naukową o kształcie odwróconej litery U potwierdza (Larsen 2007) w odniesieniu do publikacji profesorów Technical University of Denmark za okres 32 lat

9 szany jest przez podmiot gospodarczy. Ten wynik interpretują jako przejaw związku między wydajnością a związkami z podmiotami gospodarczymi, a nie samą działalnością skutkującą zgłaszaniem patentów. Z kolei (Stephan i in. 2007) przedstawia wynik badania grupy prawie naukowców- -doktorantów pracujących w instytucjach szkolnictwa wyższego w USA. Stwierdza silną zależność między ich aktywnością patentową a ilością publikacji. W rozbiciu jednak na cztery uwzględnione dziedziny: informatyka, nauki o życiu, nauki fizyczne oraz nauki inżynieryjne zależność nie jest już jednoznaczna. W odniesieniu do dwóch ostatnich jest pozytywna, ale słaba. Natomiast mocna jest tylko w odniesieniu do nauk o życiu. W odniesieniu do formy przedsiębiorczości akademickiej, jaką jest tworzenie firm odpryskowych, interesujące wyniki prezentuje (Lowe i Gonzalez-Brambila 2007). Badaniem objęto 150 naukowców-przedsiębiorców z 15 instytutów badawczych w USA, którzy w okresie założyli firmy w celu wdrożenia wynalazków z zakresu medycyny, biologii, chemii, fizyki i nauk inżynieryjnych. W porównaniu z innymi pracownikami naukowymi swoich uczelni, a także całą populacja pracowników naukowych, byli bardziej wydajni naukowo, zarówno pod względem częstości zgłaszania publikacji, jak i ich cytowań. Podobnie jak w przypadku innych badań zauważalne było zróżnicowanie dla poszczególnych dziedzin, w szczególności w przypadku nauk inżynieryjnych pracownicy naukowi, którzy założyli swoje firmy, okazali się mniej produktywni niż grupa kontrolna. Wyniki badań omawiane w (Fabrizio i DiMinin 2008) zwracają uwagę na ograniczenie wskazanej wyżej pozytywnej zależności. Wskazują one na istnienie progu intensywności współpracy z podmiotami gospodarczymi, którego przekroczenie skutkuje negatywnym wpływem współpracy na produktywność naukową. Jeżeli współpraca ogranicza się do sporadycznego zgłaszania patentów oraz ich niewielkiej liczby, zależność jak zostało to omówione wyżej pozostaje pozytywna. W przeciwnym wypadku ma charakter negatywny. Autorzy sugerują więc badania zorientowane na wskazanie optymalnego poziomu współpracy między nauką sektora publicznego a podmiotami gospodarczymi. Wprowadzenie podziału na badania podstawowe i stosowane przypisuje się często V. Bushowi. Niekiedy upatruje się w tym jego strategii zmierzającej do zachowania status quo zespołów badawczych po zakończeniu drugiej wojny światowej (Grabski 2007). Uzasadnieniem bowiem ich finansowania miało być to, że prowadzą badania podstawowe 19, które wymagają kontynuacji jak było to podczas wojny zaangażowania środków publicznych. Wyróżnikiem badań podstawowych jest brak bezpośredniej możliwości aplikacji, a tym samym małe zainteresowanie ich finansowania przez podmioty gospodarcze lub osoby fizyczne. Brak precyzyjnego rozgraniczenia między tymi dwiema kategoriami skutkuje trudnościami w dokonaniu pomiaru odpowiadających im zjawisk w nauce. Badania podstawowe traktowano też jako specyfikę uniwersytetów (Nelson 1959), które powinny pozostać wolne od ciężaru badań stosowanych. W tej perspektywie trend współczesny, o którym mowa była na początku tego artykułu, traktuje się niekiedy (Fuller 1990) jako zanegowanie najbardziej dla nich właściwej społecznej roli naukowców finansowanych ze środków publicznych, polegającej na dostarczaniu wiedzy jako dobra wspólnego. Niepokojom o zmniejszenie wydajności naukowej spowodowane zaangażowaniem w przedsiębiorczość akademicką 19 Wielu autorów, m.in. (Calvert 2006) zwraca uwagę na notoryczną wieloznaczność terminu badania podstawowe i wykorzystywanie jej przez naukowców i polityków w celu zdobycia lub zadysponowania środkami publicznymi na naukę. towarzyszą niejednokrotnie obawy o towarzyszące temu zmiany kształtu nauki i badań naukowych finansowanych ze środków publicznych. Wielu innych autorów (m.in. Lee 1996; Ranga i in. 2003) obawy o zmianę kształtu nauki pod wpływem zaangażowania w przedsiębiorczość akademicką wprost wiąże ze zmianą proporcji badań podstawowych w stosunku do stosowanych, jakie prowadzone są na uczelniach wyższych finansowanych ze środków publicznych. Mając bowiem tylko ograniczone środki będą musiały dokonywać radykalnego wyboru między prowadzeniem badań podstawowych, a prowadzeniem badań stosowanych i prac rozwojowych, które najprawdopodobniej otworzą możliwość dalszego lub dodatkowego dofinansowania badań przez podmioty gospodarcze. Dla wyróżnienia publikacji w zakresie badań podstawowych przyjmuje się założenie F. Narina, że mają one dużą liczbę cytowań oraz że to prace stosowane cytują wyniki podstawowych, a nie na odwrót. Te założenia zostały wykorzystane do stworzenia klasyfikacji CHI czasopism naukowych w bazie danych SCI, która wyróżnia grupę czasopism zawierających teksty w zakresie badań podstawowych. Omawiane niżej studia odnoszą się do tych grup, operacjonalizując niekiedy odmiennie pojęcie badań podstawowych 20. O trudnościach w odróżnieniu badań podstawowych od stosowanych dobrze świadczy fakt, że w badaniu nowerskich uczonych (Gulbrandsen i Smeby 2005) ponad jedna trzecia nie udzieliła odpowiedzi na pytanie o zakwalifikowanie swoich badań do jednej z tych grup. Wspomiane w poprzednim punkcie badania, zwłaszcza (Blumenthal i in. 2006; Azoulay i in. 2006; Fabrizio i Di Minin 2008) wskazują na słabą, ale znaczącą pozytywną zależność między uzyskiwaniem finansowania od 20 Ten problem omawia szczegółowo (Larsen 2007) z odniesieniem również do definicji podawanych w podstawowych podręcznikach metodologicznych, jak Frascati czy Oslo. podmiotów gospodarczych a zorientowaniem publikacji na tematykę stosowaną, która ma potencjał do zgłoszenia nowych patentów. Te nieliczne badania nie pozwalają na bardziej szczegółowe określenie, na czym polega ta zmiana orientacji, w jaki sposób wpływa na działalność naukowców, zwłaszcza publikacyjną. Nie pozwalają również na odpowiedź na podstawowe pytanie o kierunek zależności przyczynowej: czy zorientowanie na badania aplikowalne i dające się komercjalizować jest warunkiem przedsiębiorczości akademickiej, czy na odwrót jest jej rezultatem. Ważnym wynikiem jest model proponowany w (Thursby i in. 2007). Uwzględnia się tutaj nie tylko wybór naukowców między badaniami podstawowymi i stosowanymi, ale również korzystaniem z wolnego czasu. W takim modelu potwierdza się zależność wspomniana w studiach wymienionych w powyższym akapicie. Ważnym elementem modelu jest jednak pokazanie, że zwiększenie intensywności badań stosowanych dokonuje się nie kosztem badań podstawowych, lecz wolnego czasu. Wzrostowi natężenia badań stosowanych towarzyszy wzrost natężenia badań ogółem. Tym samym jak proponuje Larsen można wyciągnąć wniosek o komplementarnym charakterze przedsiębiorczości akademickiej i badań naukowych, co powinno uchylić wątpliwości wspomniane na początku artykułu. Znajomość PA w środowisku akademickim w Polsce jest słaba, co dobrze ilustrują badania przeprowadzone na zlecenie Urzędu Miasta w Poznaniu (por. Tabela 1-3 poniżej). Termin PA rozumiany jest różnorodnie i na ogół mętnie. Wśród studentów, jak i innych potencjalnych uczestników PA, obserwuje się niski poziom znajomości poszczególnych form PA oraz słabą wiedzę na ich temat. Poniżej, w Tabeli 1. przywołane są wyniki badań, określających rozumienie PA wśród samych zainteresowanych, a więc pracowników uczelni oraz studentów

10 Tabela 1. Najczęściej występujące sposoby rozumienia przedsiębiorczości akademickiej wśród zainteresowanych Tabela 3. Źródła wsparcia dla PA Źródło: Przedsiębiorczość akademicka w Wielkopolsce, Poznań Źródło: Przedsiębiorczość akademicka w Wielkopolsce, Poznań Tabela 2. Stopień znajomości instytucji PA Instytucją, która w zamierzeniu najbliższa jest studentom na uczelniach to biura karier. Jednak faktycznie tylko ok. 2% studentów korzysta z pomocy biur karier bądź współpracuje z nimi. Tabela 2. przedstawia poziom znajomości różnych form wsparcia PA. Jednym z czynników, który w skali międzynarodowej budzi coraz większe zainteresowanie badawcze (por. Błachut 2011) jest szara strefa. Szacuje się, że w Polsce może wynosić ona nawet do 17% wszystkich form transferu technologii (oprócz badań własnych, zakupu licencji i patentów, transferu nowych technologii ze spółki-matki). Może być ona nawet pięciokrotnie wyższa niż poziom formalnej współpracy przedsiębiorstw z uczelniami. W przywołanych badaniach dominującą rolę wśród źródeł wsparcia odgrywa kapitał rodzinny oraz sieci współpracy nawiązane podczas studiów. Przywołując wspomnianą we wstępie analogię z Doliną Krzemową obserwujemy podobną sytuację, jaka miała tam miejsce w końcu lat 1960., kiedy w oparciu o kapitał rodzinny powstawały pierwsze fundusze VC. Współpraca ośrodków PA z biznesem jest niemal całkowicie ograniczona do organizowania praktyk i staży (akademickie biura karier). Nowe technologie i know-how w przedsiębiorstwach pochodzi ze źródeł spoza instytucji PA. Powszechne jest także przekonanie, że ewentualną współpracę PA i przedsiębiorstw utrudniają bariery biurokratyczne i prawne (np. przestarzałe prawo patentowe). Instytucje otoczenia przedsiębiorczości akademickiej Źródło: Przedsiębiorczość akademicka w Wielkopolsce, Poznań PA, podobnie jak przedsiębiorczość, jest różnorodnie interpretowana, co zostało omówione w punkcie pierwszym wyżej. Uczelnie w Polsce są coraz silniej zachęcane, także uregulowaniami prawnymi oraz autonomicznymi (np. Narodowe Centrum Nauki, Narodowe Centrum Badań i Rozwoju) do współpracy z otoczeniem gospodarczym, której zasadniczą formą jest sprzedaż lub nieodpłatne przekazywanie wyników badań i prac rozwojowych przedsiębiorcom oraz krzewienie przedsiębiorczości w środowisku akademickim, zwłaszcza w postaci działalności gospodarczej, która ma wyodrębnioną postać spółek odpryskowych

11 Najczęściej polskie uczelnie wykorzystują następujące instytucje wspierania i krzewienia PA: uczelniane biura karier, akademickie inkubatory i preinkubatory przedsiębiorczości, centra transferu technologii, parki naukowo-technologiczne. Uczelniane biura karier działają w Polsce od początku lat Obecnie większość uczelni posiada już własne biura karier. W zakresie ich obowiązków często mieści się m.in. doradztwo zawodowe indywidualne i grupowe, organizacja szkoleń i warsztatów rozwijających umiejętności przydatne w poszukiwaniu pracy, prowadzenie baz danych z ofertami kształcenia, w tym na studiach podyplomowych, szkoleniach zawodowych i kursach, utrzymywanie kontaktów z absolwentami uczelni i śledzenie ich losów, nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów z pracodawcami oraz pośrednictwo pracy. Akademickie inkubatory przedsiębiorczości mają w uczelniach tworzyć warunki pozwalające na praktyczną weryfikację wiedzy i umiejętności niezbędnych do założenia i prowadzenia własnej firmy. Oferta akademickich inkubatorów przedsiębiorczości skierowana jest przede wszystkim do studentów, absolwentów oraz młodych pracowników naukowych. Chętnie współpracują z nimi ludzie młodzi spoza uczelni oraz udaje się niekiedy stworzyć przy takiej jednostce sieć aniołów biznesu. Są to osoby fizyczne, które na zasadzie udziału w nowo tworzonej spółce udzielają wsparcia finansowego (do ok. 1 mln PLN) oraz pomagają w rozwinięciu firmy, by wycofać z niej kapitał po pięciu do siedmiu latach, z zyskiem na poziomie dziesięciokrotności zainwestowanej sumy. Z uwagi na zaangażowanie własnego czasu, przy braku możliwości korzystania przez anioła biznesu ze wsparcia wyspecjalizowanego zespołu, taka współpraca ma silnie charakter lokalny i zwykle ogranicza się do terenu w odległości ok. dwóch godzin jazdy samochodem od siedziby anioła biznesu. W Polsce spotyka się trzy warianty preinkubacji firmy w otoczeniu szkoły wyższej: w sieci Akademickich Inkubatorów Przedsiębiorczości (AIP), funkcjonujących w ramach Fundacji Akademickie Inkubatory Przedsiębiorczości (AIP); w inkubatorach działających w ramach państwowych szkół wyższych, najczęściej w powiązaniu z centrami transferu technologii i biurami karier; w preinkubatorach działających w ramach parków naukowo-echnologicznych. Program preinkubacji obejmuje najczęściej zajęcia kursy lub szkolenia z przedsiębiorczości, zakładania własnej firmy i rozwijania jej, wsparcie dla najlepszych projektów, dostęp do infrastruktury AIP dla początkujących przedsiębiorców (wyposażenie biurowe, sale konferencyjne, witryna internetowa, adres itp.), obsługę finansową i prawną, dostęp do infrastruktury laboratoryjnej. Podstawową formą wsparcia są usługi doradcze, szkoleniowe i informacyjne. Podstawowe znaczenie ma wsparcie w pozyskaniu zewnętrznego finansowania na rozwój firmy kapitału VC, np. od anioła biznesu lub funduszu VC. CTT są zróżnicowaną organizacyjnie grupą instytucji, które odróżnia od inkubatorów i parków technologicznych to, że są nienastawione na zysk jednostek. Ich zadaniem jest obsługa etapu wdrożenia innowacyjnej idei i przygotowanie etapu jej rozwoju, poprzez przeprowadzenie wszystkich etapów niezbędnych do oceny szans rynkowych danego pomysłu. CTT w modelowym rozwiązaniu zatrudniają specjalistów posiadających duże doświadczenie menedżerskie, które pozwala na ewaluację biznesową całego przedsięwzięcia, a w razie oceny pozytywnej na realistyczne oszacowanie kosztu jednostkowego produktu w produkcji masowej, wykorzystującego innowacyjną ideę oraz ułatwienie pomysłodawcy realiację etapów zakładania firmy odpryskowej. Wiele uczelni w Polsce posiada tego typu jednostki, które także zajmują się promocją prowadzonych w uczelni badań, ofertą współpracy i zdobywaniem partnerów. Za ideę CTT uznaje się generowanie trójwymiarowej korzyści dla podmiotów gospodarczych, uczelni oraz społeczności lokalnej. Innowacyjne rozwiązania i technologie podnoszą konkurencyjność podmiotów gospodarczych (głównie MSP). Uczelnia pozyskuje dodatkowe środki finansowe oraz prestiż, ułatwiające realizację planów rozwojowych. CTT wpływają na politykę rozwoju regionalnego, zwiększając konkurencyjność regionu oraz poziom innowacyjności. Dotyczy to przede wszystkim spójnej polityki tworzenia portfolio rozwiązań innowacyjnych, zwłaszcza chronionych patentami, dzięki czemu również oferta regionu dla inwestorów zagranicznych staje się bardziej atrakcyjna. Koniec lat przyniósł także rozwój w Polsce parków naukowo-technologicznych, które są oparte na wyodrębnionej nieruchomości wraz z infrastrukturą, a ich zadaniem jest efektywna dyfuzja wiedzy i technologii pomiędzy jednostkami naukowymi a podmiotami gospodarczymi. Dają one dostęp do infrastruktury, umożliwiającej nie tylko prowadzenie firmy (przestrzeń biurowa), jak w przypadku inkubatorów przedsiębiorczości, lecz również ustanowienie linii technologicznej, która służyć ma realizacji innowacyjnego rozwiązania. Często gromadzą również specjalistów od obsługi finansowej i prawnej firm odpryskowych, a niekiedy również fundusze VC, zainteresowane wsparciem kapitałem właścicielskim nowo powstających firm. Bardzo często firmy w parkach naukowo-technologicznych to podmioty zakładane przez pracowników naukowych. Park naukowo-technologiczny współpracuje z wieloma instytucjami, w tym: ośrodkami naukowymi, (szkoły wyższe, instytuty badawcze, jednostki badawczo-rozwojowe), lokalną i regionalną administracją, przedstawicielami władz centralnych i agencji rządowych, przede wszystkim Polską Agencją Rozwoju Przedsiębiorczości. Formy współpracy parków naukowo-technologicznych z instytucjami akademickimi obejmują: szkolenia i konferencje, wspólne projekty, współpraca z CTT uczelni, udział przedstawicieli nauki w zarządzaniu parkiem, wspólne projekty wdrożeniowe, staże i praktyki studenckie. Aktualną listę instytucji otoczenia PA podaje Baza wiedzy Portalu Innowacyjnego, która wyróżnia: parki technologiczne CTT inkubatory technologiczne preinkubatory Akademickie Inkubatory Przedsiębiorczości Inkubatory Przedsiębiorczości Sieci Aniołów Biznesu. Na terenie Lublina wylicza ona następujące instytucje: LUBELSKI PARK NAUKOWO-TECHNOLO- GICZNY Ulica: Dobrzańskiego 3 Kod pocztowy: Miejscowość: Lublin Telefon: 81/ Fax: 81/ Strona WWW: biuro@lpnt.pl; CTT LUBELSKIE CENTRUM TRANSFERU TECHNOLOGII Ulica: Nadbystrzycka 36 Kod pocztowy: Miejscowość: Lublin Telefon: 0-81/ Fax: 0-81/ Strona WWW: lctt@pollub.pl; WOJEWÓDZKI KLUB TECHNIKI I RACJO- NALIZACJI Ulica: Szewska 4 Kod pocztowy: Miejscowość: Lublin Telefon: 0-81/ , Fax: 0-81/ , Strona WWW: info@ wktir.pl; 20 21

12 BUSINESS & INNOVATION CENTRE Ulica: Rynek 7 Kod pocztowy: Miejscowość: Lublin Telefon: 0-81/ Fax: 0-81/ Strona WWW: bic@lfr.lublin.pl; AIP AKADEMICKI INKUBATOR PRZEDSIĘ- BIORCZOŚCI PRZY UNIWERSYTECIE MA- RII CURIE-SKŁODOWSKIEJ Ulica: Sowińskiego 12/15 Kod pocztowy: Miejscowość: Lublin Telefon: 81/ Fax: 81/ Rekomendacje w odniesieniu do organizacji PA Strona WWW: piotr. niziol@inkubatory.pl; Sieć Aniołów Biznesu LUBELSKA SIEĆ ANIO- ŁÓW BIZNESU Ulica: Rynek 7 Kod pocztowy: Miejscowość: Lublin Telefon: 81/ Fax: 81/ Strona WWW: lfr@ wsab.org.pl Źródło: PI ( Dostęp: 30 maja 2011 r. ) Aktywizacja PA i zwiększenie wydajności naukowej jest jednym z przedmiotów zainteresowań władz regionalnych i rządów w ramach polityki ekonomicznej oraz organizacji ponadnarodowych. Niezależnie od panującego trendu i priorytetów politycznych, PA jest wielowymiarowo korzystnym zjawiskiem dla uczelni, zwłaszcza w dłuższej perspektywie. Prowadzi do powiększenia dochodów, daje nowe możliwości zatrudnienia absolwentów, podnosi prestiż jednostki, umożliwia efektywną organizację praktyk zawodowych i staży. W przypadku uczelni amerykańskich, które traktowane są jako wzorzec, w końcu lat zintensyfikowano działania w obszarze PA, głównie dzięki uregulowaniom systemowym (zachęty podatkowe i inwestycyjne oraz akty prawne, umożliwiające korzystanie z pozyskiwanych przychodów na własne cele). Często podkreśla się, że PA jest w warunkach polskich nowym zjawiskiem i brak jeszcze dojrzałych doświadczeń. Polska nauka w dużej mierze rozwijała się w oderwaniu od praktyki gospodarczej, a ponadto słabo funkcjonuje działalność badawczo-rozwojowa prowadzona przez duże przedsiębiorstwa w Polsce (np. roczny budżet największych centrów badawczo-rozwojowych korporacji przekracza 7 mld USD). Podkreśla się też brak sprawnych mechanizmów zachęt do postępu technologicznego i proinnowacyjnych inwestycji, zwł. w sektorze MSP. Niekiedy szacuje się, że stan rozwoju PA w Polsce jest opóźniony w stosunku do państw Starej Unii o ok. dziesięć lat. Kierunki rozwoju PA są zależne od narodowej strategii innowacyjności gospodarki i systemu innowacji. Regionalne strategie innowacji podają propozycje działań aktywizujących PA w otoczeniu uczelni i instytucji B+R. Postuluje się, by budowa polskiego modelu PA uwzględniała doświadczenia innych krajów, programy ponadnarodowe, priorytety europejskie i by następowała wielokierunkowo, uwzględniając inicjatywy ośrodków akademickich koordynowane na poziomie regionalnym. W przypadku scenariuszy eksploatacji własności intelektualnej trzeba zwrócić uwagę na różne ścieżki komercyjne, jakie wynikają z różnego stopnia podejmowania ryzyka. Z pewnością najbardziej zyskowne mogą okazać się firmy odpryskowe, które pozwalają zmonetyzować własność intelektualną wytworzoną na uczelni w najwyższym stopniu. Obarczone są one jednak również dużym stopniem ryzyka. Duże znaczenie przy uzyskaniu korzystnych warunków negocjacji z funduszem VC, na pozyskanie kapitału właścicielskiego na rozwój firmy startup, odgrywa kwantifikacja ryzyka. Wpływają na nią m.in. takie czynniki, jak analiza sektorowa i rynkowa (zwł. wielkość i zróżnicowanie rynku), doświadczenie menedżerskie właścicieli startupu, zabezpieczenie prawne własności intelektualnej, portfolio patentów i zastrzeżonych wynalazków, jakość biznesplanu oraz czynniki makroekonomiczne. Mniejsze ryzyko, ale również znaczące dotyczy scenariusza sprzedaży patentu lub licencji. Dla pracowników uczelni i doktorantów istotną ścieżką jest także świadczenie usług, zwł. badawczych i konsultacyjnych. Pozwala to na eksplorację posiadanej własności intelektualnej, zdobycie prestiżu i uznania, także w środowisku naukowym. Wiąże się natomiast ze znacznie mniejszym stopniem ryzyka niż wymienione wyżej ścieżki. Jednym z największych ryzyk, jakie ponosi się w tym przypadku jest podjęcie współpracy w ramach network of disrepute, czyli instytucjami, które mają złą reputację, co możne długotrwale negatywnie wpłynąć na ścieżkę kariery naukowej. W USA podstawą przychodów uczelni jest przede wszystkim sprzedaży patentów i licencji. W Europie natomiast system ten przyjął się w ograniczonym zakresie. Powodem jest prawdopodobnie braku jednolitych uregulowań europejskich dotyczących patentu i związana z tym konieczność odrębnej procedury ochrony na poszczególnych rynkach. Działania te są kosztowne i ze względu na brak dostępu do adekwatnych środków finansowych często nie są podejmowane. Literatura Andaleeb, S. S. (1996): An Experimental Investigation of Satisfaction and Commitment in Marketing Channels: The Role of Trust and Dependence. W: Journal of retailing, nr 72, str Bathelt, H., Kogler, D.F., Munro, A.K. (2010): A W wielu uczelniach świata funkcjonują programy kształcenia naukoznawczego, które kształtują zasoby ludzkie i kompetencje niezbędne do podejmowania dużego stopnia ryzyka i funkcjonowania na rynku. Pozakierunkowe kursy naukoznawcze (z zakresu zarządzania, finansów, własności intelektualnej czy marketingu) wydają się być czynnikiem silnie pozytywnie wpływającym na potencjał tworzenia spółek odpryskowych. Dobrze wyedukowani absolwenci, lepiej rozumiejący zasady funkcjonowania gospodarki i przedsiębiorstw łatwiej dostosują się do wymagań rynku, a tym samym w mniejszym stopniu będą narażeni na bezrobocie. Możliwość nabywania doświadczenia dają programy europejskie. Zwłaszcza możliwość dołączenia się do projektów Gate2Growth została bardzo efektywnie wykorzystana przez polskie podmioty. Uzyskały one możliwość bezpłatnego uczestnictwa w szkoleniach, spotkaniach, wizytach studialnych, wymianie personelu, kontaktach z najlepszymi ośrodkami w Europie. Takie możliwości stwarzają aktualnie zarówno Gate2Growth, jak i PAXIS. Warto też zwrócić uwagę na perspektywę studentów, którzy wskazują działania, jakie powinny podjąć uczelnie, aby lepiej przygotować swoich słuchaczy do podjęcia własnej działalności gospodarczej. Z perspektywy zakładania startupów studenci oczekują przedmiotów podnoszących wiedzę oraz większej liczby staży. Oczekują oni kursów pozakierunkowych o charakterze naukoznawczym, gdzie zaprezentowane zostaną etapy procesu założycielskiego startupu oraz informacji o możliwościach finansowania VC. knowledge-based typology of university spin-offs in the context of regional economic development. W: Technovation, nr 30, str Carte, N. (2005): The maximum achievable profit method of patent valuation. W: International journal of 22 23

13 innovation and technology management, nr 2, str Di Gregorio, D., Shane, S. (2003): Why do some universities generate more start-ups than others? W: Research Policy, nr 32, str Dvir, D., Raz, T., Shenhar, A.J. (2003): An empirical analysis of the relationship between project planning and project success. W: International journal of project Management, nr 21, str Dvir, D., Lechler, T. (2004): Plans are nothing, changing plans is everything: the impact of changes on project success. W: Research policy, nr 33, str Garvin, D.A. (1983): Spin-offs and the new firm formation process. W: California management review, nr 25, str Jemielniak, D., Koźmiński, A. (red.) (2008): Zarządzanie wiedzą. Podręcznik akademicki. Kawalec, P., Lipski, P. (red.) (2008): Zarządzanie nauką. Lublin Klimczok, K. (2008): Transfer technologii i wiedza utajona. W: Jemielniak, D., Koźmiński, A. (red.) (2008): Zarządzanie wiedzą. Podręcznik akademicki, Warszawa, str Klofsten, M., Jones-Evans, D. (1996): Stimulation of technology-based small firms a case study of university-industry cooperation. W: Technovation, nr 16, str Mansfield, E., Lee, J.-Y. (1996): The modern university: contributor to industrial innovation and recipient of industrial R&D support. W: Research policy, nr 25, str K. Matusiak (red.), Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce, Raport 2009, PARP, Warszawa, Łódź Opracowanie modelu wspierania przedsiębiorczości akademickiej w Wielkopolsce, Raport końcowy, Public Profits sp. z o.o., Poznań Matusiak, K. (red.) (2008):Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, wyd. II, Warszawa. Mora-Valentin, E., Montoro-Sanchez, A., Guerras-Martin, L. (2004): Determining factors in the success of R&D cooperative agreements between firms and research organizations. W: Research Policy, nr 33, str Ndonzuau, F.N., Pirnay, F., Surlemont, B. (2002): A stage model of academic spin-off creation. W: Technovation, nr 22, str Pisano, G. (2006): Can science be a business? Lessons from Biotech. W: Harvard business review, October. Rappert, B., Webster, A., Charles, D. (1999): Making sense of diversity and reluctance: academic-industrial relations and intellectual property. W: Research Policy, nr 28, str Santarek, K. (red.), Bagiński, J., Buczacki, A., Sobczak, D., Szerenos, A. (2008): Transfer technologii z uczelni do biznesu. Tworzenie mechanizmów transferu technologii, Warszawa. Smilor, R.W., Gibson, D.V., Dietrich, G.B. (1990): University spin-out companies: technology start-ups from UT Austin. W: Journal of Business Venturing, nr 5, str Vohora, A., Wright, M., Lockett, A. (2004): Critical junctures in the growth in university high-tech spinout companies. W: Research policy, nr 33, str Azoulay P., Ding W., Stuart T., 2006, The Impact of Academic Patenting on the Rate, Quality, and Direction of (Public) Research, NBER Working- Paper Azoulay, P., Ding W., Stuart T., 2007, The determinants of faculty patenting behavior: demographics or opportunities?, Journal of Economic Behavior & Organization 63, s Balcerzak A. P., 2009, Wiedza i innowacje jako kluczowy czynnik rozwoju gospodarczego w XXI wieku, w: E. Okoń-Horodyńska, R. Wisła (red.), Kapitał intelektualny i jego ochrona, Instytut Wiedzy i Innowacji, Kraków 2009, s Bieda B., 2011, Strategia komercjalizacji zaawansowanych technologii w Polsce. Studium na przykładzie niebieskiego lasera, P. Kawalec (red.), Dobre praktyki B+R, Wydawnictwo KUL, Lublin 2011, s Bleiklie I., 2005, Organizing higher education in a knowledge society, Higher Education 49, s Blumenthal D., Campbell E. G., Causino N., Louis K. S., 1996, Participation of life- science faculty in research relationships with industry, The New England Journal of Medicine 335, s Blumenthal D., Campbell E. G., Anderson M. S., Causino N., Louis K. S., 1997, Withholding research results in academic lifescience. Evidence from a national survey of faculty, Journal of the American Medical Association 227, s Błachut A., 2011, Czynniki motywujące naukowców do patentowania i komercjalizacji IP, w: P. Kawalec (red.), Dobre praktyki B+R, Wydawnictwo KUL, Lublin 2011, s Breschi S., Lissoni F., Montobbio F., 2007, The scientific productivity of academic inventors: new evidence from Italian data, Economics of Innovation and New Technology 16, s Butrym K., Kulikowska-Mrożek M., 2008, Orientacja przedsiębiorcza a efektywność polskich organizacji, w: L. Woźniak, Przedsiębiorczość, innowacyjność, foresight, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszów, t. 1, s Campbell E.G.,Weissman J. S., Causino N., Blumenthal D., 2000, Data withholding in academic medicine: characteristics of faculty denied access to research results and biomaterials, Research Policy 29, s Calvert J., 2006, What s Special about Basic Research?, Science, Technology & Human Values 31, s Carayol N., 2007, Academic incentives, research organization and patenting at a large French university, Economics of Innovation and New Technology 16, s Chen H., Gompers P., Kovner A., Lerner J., 2010, Buy local? The geography of venture capital, Journal of Urban Economics 67, s Crespi G., Patel P., 2008, Productivity, Catching Up and Skills, Europe Innovation, Bruksela. Dasgupta P., David P.A., 1994, Towards a new economics of science, Research Policy 23, s Drozdowski R., 2007, Potencjał regionów w zakresie rozwoju przedsiębiorczości akademickiej, ITE PARP, Radom. Fabrizio K.R., Di Minin A., 2008, Commercializing the laboratory: faculty patenting and the open science environment, Research Policy 37, s Feller I.,1990, Universities as engines of R&D-based economic growth: they think they can, Research Policy 19, s Grabski M. W., 2006, Między rządem i nauką źródła konfliktu, NAUKA 4, s Gulbrandsen M., Smeby J.C., 2005, Industry funding and university professors research performance, Research Policy 34, s Guliński J., Zasiadły K., (red.), 2005, Innowacyjna przedsiębiorczość akademicka światowe doświadczenia, PARP, Warszawa. Haack S., 2007, Scientific secrecy and spin, w: taż, Putting philosophy to work, Prometheus Book, Nowy Jork, s Kawalec P., 2009a, Kształtowanie nowej generacji modelu zarządzania B+R, w: R. Maciołek, W. Maik, K. Sikora red., Problemy nauki i szkolnictwa wyższego, Wydawnictwo Uczelniane WSG, Bydgoszcz 2009, s Kawalec P., 2009b, Próba ocena efektywności kształcenia naukoznawczego, w: A. Jabłoński, P. Kawalec (red.), Naukoznawstwo i ewaluacja w procesie kształcenia pracowników sektora B+R, Lublin s Kawalec P., 2010, Zrównoważona karta wyników (ZKW) w zarządzaniu strategicznym, w: S. Nowosad, B. Żurek (red.), Barwy nauki. Nowoczesne technologie ICT w upowszechnianiu osiągnięć nauki, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin, s Kawalec P., Lipski P., 2011, Wpływ źródeł wiedzy na innowacyjność i przedsiębiorczość, w: P. Kawalec (red.), Dobre praktyki B+R, Wydawnictwo KUL, Lublin 2011, s Kwiatkowski S., 2000, Przedsiębiorczość intelektualna, PWN, Warszawa. Landry R., Saïhi M., Amara N., Ouimet M., 2010, Evidence on how academics manage their portfolio of knowledge transfer activities, Research Policy 39, s Larsen M.T., 2007, Academic Enterprise: A New Mission for Universities or a Contradiction in Terms?, Copenhagen Business School, Copenhagen. Larsen M.T., 2010, The implications of academic enterprise for public science: An overview of the empirical evidence, Research Policy, /j. respol , dostęp: Lee Y.S., 1996, Technology transfer and the research university: a search for the boundaries of university industry collaboration, Research Policy 25, s Lowe R.A.,Gonzalez-Brambila C., 2007, Faculty entrepreneurs and research productivity, Journal of APENDYKS (Wybrane międzynarodowe stowarzyszenia transferu technologii) ASTP Association of European Science & Technology Transfer Professionals; Europejskie stowarzyszenie osób zajmujących się transferem technologii. Prawie 500 członków w ponad 30 krajach. Technology Transfer 32, s Matusiak K., 2008, Przedsiębiorczość akademicka, w: tenże, Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, PARP, Warszawa, s Merton R.K., 1973, Sociology of Science, University of Chicago Press, Chicago. Nóżka A., 2008, Rachunek kosztów w zarządzaniu jednostkami badawczo-rozwojowymi, Wydawnictwo UMCS, Lublin. Okoń-Horodyńska E., 1998, Narodowy system innowacji w Polsce, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Katowice. Piech K., (2009), Wiedza i innowacje w rozwoju gospodarczym: w kierunku pomiaru i współczesnej roli państwa, Warszawa. Ranga L.M., Debackere K., von Tunzelmann N., 2003, Entrepreneurial universities and the dynamics of academic knowledge production: a case study of basic vs. applied research in Belgium, Scientometrics 58, s Reich L. S., 1985, The Making of American Industrial Research. Science and Business at GE and Bell, , Cambridge University Press, Cambridge. Siegel D. S., Waldman D., Link A., 2003, Assessing the impact of organizational practices on the relative productivity of university technology transfer offices: an exploratory study, Research Policy 32, s Smaglik P., 2000, Reservoirs Dog AIDS Therapy, Nature 405, s DeAngelis C., 2000, Conflict of Interest and the Public Trust, Journal of the American Medical Association 284, s Stephan P. E., Gurmu S., Sumell A. J., Black G., 2007, Who s patenting in the university? Evidence of the Survey of Doctorate Recipients, Economics of Innovation and New Technology 16, s Teichler U., 2008, Diversification? Trends and explanations of the shape and size of higher education, Higher Education 56, s Teichler U., 1988, Changing Patterns of the Higher Education System. The Experience of Three Decades, Jessica Kingsley, London. Thursby M.,Thursby J., Gupta-Mukherjee S., 2007, Are there real effects of licensing on academic research? A life cycle view, Journal of Economic Behavior & Organization 63, s Wright M., Bart C., Mustar P., Lockett A., 2007, Academic Entrepreneurship in Europe, Elgar, Glos. Zucker L. G., Darby M. R., Armstrong J., 2002, Commercializing knowledge: university science, knowledge capture, and firm performance in biotechnology, Management Science 48, s AURIL Association for University Research and Industry Links; Brytyjskie stowarzyszenie CTT. Ponad 1600 członków. Konferencje i sympozja. Współpraca z agendami rządowymi i udział w tworzeniu brytyjskiej polityki innowacji

14 AUTM Association of University Technology Managers; Największe amerykańskie stowarzyszenie zajmujące się zarządzaniem własnością intelektualną. Ponad 3200 członków z ponad 300 uniwersytetów, instytucji badawczych i klinik oraz firmy i instytucje rządowe. CURIE Coopération des services Universitaires de Relations Industrielles et Economiques; fr/index.php. Francuskie stowarzyszenie od 1991 r., grupuje ponad 200 osób zajmujących się problematyką transferu technologii. EARMA European Association of Research Managers and Administrators; Specjaliści zarządzający projektami badawczymi z ponad 30 krajów Europy. Szkolenia dla członków, konferencje, staże. Lobbying na europejską politykę w dziedzinie badań naukowych. RedOTRI Universidades; Największa hiszpańska sieć CTT. Działalność szkoleniowa i krajowy lobbying. SOOIPP Stowarzyszenie Organizatorów Ośrodków Innowacji i Przedsiębiorczości w Polsce; org.pl/. Od 1992 r. wspiera procesy inkubacji przedsiębiorczości, w tym innowacyjnej. Ponad 170 członków indywidualnych, wspierających i honorowych. Technologie Allianz; Niemieckie stowarzyszenie 26 biur patentowych i centrów transferu technologii obsługujących ponad 200 instytucji badawczych. TII European Association for the Transfer of Technologies, Innovation and Industrial Information; org/. 300 członków w 30 krajach z sektora publicznego i prywatnego. UNICO; Brytyjskie stowarzyszenie odpryskowych firm technologicznych. Forum wymiany doświadczeń. Aktualne informacje na temat firm odpryskowych. Krzysztof Dobieżyński, dr Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II 1. Wstęp Wynalazek pojęcie, przesłanki udzielenia ochrony oraz procedura uzyskiwania ochrony w Polsce Wynalazki były dokonywane od początków dziejów ludzkości. Wśród przełomowych historycznych wynalazków można wymienić łuk, pojazd na kołach czy żagiel. Pierwsze wynalazki zostały dokonane już w czasach starożytności. Dla przykładu, pojazd na kołach został wynaleziony ok. 3,5 tys. lat temu. Wszystkie te wynalazki przyczyniły się do rozwoju techniki. Stopniowo pojawiała się również potrzeba ochrony prawnej twórców wynalazków. Silny rozwój ustawodawstwa patentowego datuje się na wiek XIX. Wraz z rozwojem przemysłu, a co się z tym wiąże rosnącą ilością wynalazków, powstała potrzeba ochrony praw twórców wynalazków. Była to jedna z przyczyn podpisania w dniu 20 marca 1883 r. w Paryżu Konwencji paryskiej o ochronie własności przemysłowej 1 (dalej Konwencja). Do przedmiotów ochrony własności przemysłowej Konwencja zalicza: patenty na wynalazki, wzory użytkowe, wzory przemysłowe, znaki towarowe, znaki usługowe, nazwy handlowe, oznaczenia po- 1 Dz. U. z 1975r., Nr 9, po. 51. Polska przystąpiła do tekstu sztokholmskiego Konwencji z 1967r. chodzenia lub nazwy pochodzenia oraz zwalczanie nieuczciwej konkurencji. Wśród ważniejszych rozwiązań prawnych należy przytoczyć instytucję pierwszeństwa konwencyjnego. Pierwszeństwo konwencyjne jest jedną obok pierwszeństwa z wystawienia z dwóch postaci tzw. pierwszeństwa uprzedniego. Stanowi o tym przepis art. 17 ust. 1 ustawy z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej 2. Zasadnicza regulacja instytucji pierwszeństwa konwencyjnego jest zawarta w przepisie art. 4 Konwencji. Priorytet konwencyjny odnosi się do wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów przemysłowych oraz znaków towarowych. Niewątpliwie jednak instytucja ta największe znaczenie ma przy ubieganiu się o ochronę patentową na wynalazki w zagranicznych urzędach patentowych. Przepis art. 4A ust. 1 Konwencji stanowi, że każdy kto dokonał prawidłowego zgłoszenia o udzielenie patentu na wynalazek, zgłoszenia wzoru użytkowego, wzoru przemysłowego lub znaku towarowego w jednym z Państw będących człon- 2 T. jedn.: Dz. U. z 2003r., Nr 119, poz z późn. zm

15 kami Związku, albo jego następca prawny, będzie korzystał w celu dokonania zgłoszenia w innych Państwach z prawa pierwszeństwa. Z przedmiotowego przepisu wynika, że przesłanką powstania pierwszeństwa konwencyjnego jest wniesienie prawidłowego zgłoszenia. Według przepisu art. 4A ust. 3 Konwencji prawidłowym zgłoszeniem jest każde zgłoszenie, które jest wystarczające dla ustalenia daty jego dokonania w danym Państwie, niezależnie od dalszego losu tego zgłoszenia. Oznacza to, że zgłoszenie może być uznane za prawidłowe w rozumieniu przytoczonego przepisu, jeśli spełnia wymogi formalne w kraju pierwszego zgłoszenia. Te wymogi formalne to warunki dotyczące ważnego zgłoszenia wniosku o udzielenie ochrony na wynalazek. Na powstanie pierwszeństwa konwencyjnego nie mają wpływu wymogi materialnoprawne przewidziane w ustawodawstwie kraju pierwszego zgłoszenia. Zatem priorytet konwencyjny powstaje bez względu na to, czy prawidłowo zgłoszony wynalazek może być chroniony w kraju pierwszego zgłoszenia. Nie ma również znaczenia, czy osoba, która dokonała zgłoszenia, jest uprawniona w kraju pierwszego zgłoszenia do uzyskania ochrony na wynalazek. Pojęcie pierwszego prawidłowego zgłoszenia w ustawie Prawo własności przemysłowej jest określone przez przepisy ustawy Prawo własności przemysłowej. Przepisy stanowią, że zgłoszenie wynalazku, które obejmuje co najmniej podanie oraz części wyglądające zewnętrznie na opis wynalazku i na zastrzeżenie lub zastrzeżenia patentowe, daje podstawę do uznania zgłoszenia za dokonane. Ponadto, Urząd Patentowy RP wyznacza, pod rygorem umorzenia postępowania, termin do uzupełnienia zgłoszenia. W Polsce główną rolę w zakresie ochrony wynalazków odgrywają przepisy ustawy Prawo własności przemysłowej. Ze względu na ograniczone ramy objętościowe niniejszej publikacji szczegółowo zostaną przedstawione regulacje prawne odnośnie do wynalazków na gruncie przywołanej ustawy. Przepisy ustawy Prawo własności przemysłowej regulują m.in. postępowanie w sprawie o udzielenie patentu na wynalazek w wyniku którego można uzyskać prawo wyłączne na terytorium Polski. Uzyskanie prawa wyłącznego jest uzależnione od decyzji odpowiedniego urzędu. W przypadku Polski, decyzje o przyznaniu prawa wyłącznego przyznaje Urząd Patentowy RP. Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej powstał 28 grudnia 1918 r. Już 10 listopada 1919 r. Polska przystąpiła do Konwencji Paryskiej o ochronie własności przemysłowej, włączając się do współpracy międzynarodowej w tej dziedzinie. 24 kwietnia 1924r. udzielony został pierwszy patent. Zgodnie z przepisami ustawy, Urząd Patentowy RP jest centralnym organem administracji rządowej w sprawach z zakresu własności przemysłowej. Urząd Patentowy podlega Radzie Ministrów. Nadzór nad działalnością Urzędu Patentowego sprawuje z ramienia Rady Ministrów minister właściwy do spraw gospodarki. Wśród ważniejszych zadań Urzędu Patentowego można wymienić w szczególności: 1) przyjmowanie i badanie zgłoszeń dotyczących wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów przemysłowych, znaków towarowych, oznaczeń geograficznych oraz topografii układów scalonych, dokonanych w celu uzyskania ochrony; 2) orzekanie w sprawach udzielania patentów i dodatkowych praw ochronnych na wynalazki, praw ochronnych na wzory użytkowe oraz znaki towarowe, a także praw z rejestracji wzorów przemysłowych, oznaczeń geograficznych i topografii układów scalonych; 3) rozstrzyganie spraw w postępowaniu spornym w zakresie określonym ustawą; 4) prowadzenie rejestrów, m.in. patentowego, wzorów użytkowych, wzorów przemysłowych czy znaków towarowych. 2. Pojęcie wynalazku 3. Przesłanki ochrony Przepisy polskiej ustawy nie definiują wynalazku jako takiego. Regulacje prawne skupiają się przede wszystkim na przesłankach jakie musi spełnić dane rozwiązanie, aby można je było zakwalifikować jako wynalazek. W praktyce najważniejsze jest właśnie jasne i precyzyjne określenie przesłanek ochrony patentowej. Wynalazkami są różnego rodzaju rozwiązania o charakterze technicznym. Pod pojęciem techniki rozumie się zwykle środki materialne i umiejętności posługiwania się nimi, które umożliwiają człowiekowi celową działalność gospodarczą i opanowanie przyrody. Technika jest sferą działalności człowieka, której bazę teoretyczną stanowią stosowane nauki przyrodnicze wymagające weryfikacji eksperymentalnej. Zgodnie z przepisami ustawy Prawo własności przemysłowej, patenty są udzielane bez względu na dziedzinę techniki na wynalazki, które są nowe, posiadają poziom wynalazczy i nadają się do przemysłowego stosowania. Zatem przepisy prawa ustanawiają trzy podstawowe przesłanki udzielenia ochrony na wynalazek: nowość, poziom wynalazczy oraz przemysłową stosowalność. Wynalazek uważa się za nowy, jeśli nie jest on częścią stanu techniki. Przez stan techniki rozumie się wszystko to, co przed datą, według której oznacza się pierwszeństwo do uzyskania patentu, zostało udostępnione do wiadomości powszechnej w formie pisemnego lub ustnego opisu, przez stosowanie, wystawienie lub ujawnienie w inny sposób. Za stanowiące część stanu techniki uważa się również informacje zawarte w zgłoszeniach wynalazków lub wzorów użytkowych, korzystających z wcześniejszego pierwszeństwa, nieudostępnione do wiadomości powszechnej, pod warunkiem ich ogłoszenia w sposób określony w ustawie Prawo własności przemysłowej. Podkreślenia wymaga fakt, że wymagana jest nowość wynalazku w skali światowej. Wśród podstawowych sposobów ujawnienia wynalazku można wymienić np. wytwarzanie i wprowadzanie do obrotu produktów, publikacja książkowa i zagraniczna czy wystąpienie na konferencji. Wymienione sposoby ujawnienia wynalazku przed jego zgłoszeniem szkodzą nowości rozwiązania. Konsekwencją tego może być decyzja Urzędu Patentowego o odmowie udzielenia patentu na wynalazek. Nie zostaną bowiem spełnione ustawowe warunki do udzielenia ochrony na dany wynalazek. Należy podkreślić, że przy ocenie nowości rozwiązania nie jest istotne, czy ktokolwiek zapoznał się z wynalazkiem ani czy zrozumiał informacje w nim zawarte. Jednak gdy informacja zostaje przekazana osobom zobowiązanym do dochowania tajemnicy, wówczas nie następuje utrata nowości. Jeżeli jednak wynalazek został przekazany do zaopiniowania na zewnątrz bez zastrzeżenia poufności oraz bez zastrzeżenia, że ma być przedmiotem patentu, to należy przyjąć że został on udostępniony do powszechnej wiadomości. Wynalazek uważa się za posiadający poziom wynalazczy, jeżeli wynalazek ten nie wynika dla znawcy, w sposób oczywisty, ze stanu techniki. Przyjmujemy punkt widzenia znawcy, czyli fachowca posiadającego przeciętną wiedzę z danej dziedziny techniki, który jest w stanie dokonać w sposób obiektywny, bez nadmiernego wysiłku 28 29

16 umysłowego, porównania rozwiązań i wyciągnąć z tego porównania wnioski. Innymi słowy, należy rozważyć czy specjalista znający najbliższy stan techniki, przy rozpatrywaniu problemu technicznego, miałby możliwość bez dokonań twórczych w sposób zawodowy i rutynowy dojść do zastrzeganego rozwiązania. Przesłanka poziomu wynalazczego może być spełniona przez stwierdzenie jednego z poniższych: zaskoczenie dla znawcy, bezskuteczne próby rozwiązania problemu, wyraźna poprawa efektywności, przełamanie przesądów technicznych, nieoczywistość osiąganych efektów. Gdy chodzi o trzecią przesłankę, tj. przemysłowej stosowalności, wynalazek uważany jest za nadający się do przemysłowego stosowania, jeżeli według wynalazku może być uzyskiwany wytwór lub wykorzystywany sposób, w rozumieniu technicznym, w jakiejkolwiek działalności przemysłowej, nie wykluczając rolnictwa. Oznacza to, że wynalazek może być stosowany z identycznym skutkiem w sposób powtarzalny. Przepisy prawa wyraźnie wyłączają spod zakresu ochrony patentowej pewne kategorie. Za wynalazki nie uważa się: odkryć, teorii naukowych i metod matematycznych ta kategoria nie posiada bowiem technicznego charakteru; odkrycia ujawniają bowiem to, co już obiektywnie istnieje w przyrodzie; tytułem przykładu można wskazać minerały, związki chemiczne czy ich właściwości; wytworów o charakterze jedynie estetycznym takie produkty jak np. rzeźby nie mają technicznego charakteru. Ale można opatentować sposób wytwarzania wytworów o charakterze estetycznym. Jednak efekty estetyczne jako takie nie podlegają ochronie patentowej; planów, zasad i metod dotyczących działalności umysłowej lub gospodarczej oraz gier czyli np. biznesplany, metody rozwiązania krzyżówek, schemat operacji handlowych czy sposoby uczenia języka nie są wynalazkami; nie posiadają one bowiem charakteru technicznego, lecz abstrakcyjny lub intelektualny; wytworów, których niemożliwość wykorzystania może być wykazana w świetle powszechnie przyjętych i uznanych zasad nauki chodzi tutaj głownie o tzw. perpetuum mobile. Na podstawie tego przepisu ochronie patentowej nie będą podlegały takie pomysły jak przepowiadanie przyszłości. W końcu, przedmiotowy przepis daje podstawę do odmowy ochrony dla pomysłów, o których wiadomo, że nie mogą działać w praktyce; programów do maszyn cyfrowych chodzi tutaj o programy komputerowe; jednak trzeba podkreślić, że programy komputerowe są chronione silnie na podstawie przepisów prawa autorskiego; ponadto praktyka Urzędu Patentowego wskazuje, że udzielana jest ochrona na wynalazki wspomagane komputerowo. Chodzi o wynalazki, których realizacja wymaga użycia urządzenia dającego się zaprogramować; przedstawienia informacji dla przykładu odmówiono ochrony sposobowi rozmieszczenia tekstu na kartkach mających służyć do nauki języków obcych. Przedstawienie informacji może mieć w szczególności postać sygnału dźwiękowego lub obrazowego. Wśród wynalazków można wyszczególnić następujące kategorie: produkty np. substancje lub mieszaniny; urządzenia np. narzędzia i maszyny; sposoby wytwarzania, oczyszczania, pomiaru, przetwarzania; nowe zastosowania znanych produktów. Przepisy ustawy wyraźnie wykluczają spod ochrony patentowej określone kategorie wynalazków. Zgodnie z przepisami ustawy patentów nie udziela się bowiem na: 1) wynalazki, których wykorzystywanie byłoby sprzeczne z porządkiem publicznym lub dobrymi obyczajami przykładem mogą być urządzenia przeznaczone do torturowania; nie uważa się za sprzeczne z porządkiem publicznym korzystanie z wynalazku tylko dlatego, że jest zabronione przez prawo; to ostatnie sformułowanie pozwala na opatentowanie wynalazku tak by np. wytwory wytwarzane według tego wynalazku mogły być eksportowane do państw, w których jego użycie nie jest zabronione; 2) odmiany roślin lub rasy zwierząt oraz czysto biologiczne sposoby hodowli roślin lub zwie-rząt; przepis ten nie ma zastosowania do mikrobiologicznych sposobów hodowli ani do wytworów uzyskiwanych takimi sposobami; przez sposób mikrobiologiczny rozumie się sposób, który angażuje lub został dokonanna materiale mikrobiologicznym, albo którego wynikiem jest ten materiał. Jednak podlegający ochronie sposób mikrobiologiczny może zawierać oba etapy, mikrobiologiczny i nie mikrobiologiczny; 3) sposoby leczenia ludzi i zwierząt metodami chirurgicznymi lub terapeutycznymi oraz sposoby diagnostyki stosowane na ludziach lub zwierzętach; przepis ten nie dotyczy produktów, 4. Systemy uzyskiwania ochrony na wynalazek Patent skuteczny na terytorium Polski można uzyskać przez zgłoszenie w Urzędzie Patentowym RP. Jest to urząd mający swoją siedzibę w Warszawie. Ten sposób zostanie szeroko omówiony w niniejszym opracowaniu. Ochronę na obszarze Polski można również uzyskać przez zgłoszenie patentu europejskiego, który jest udzielany przez Europejski Urząd Patentowy w Monachium. Obecnie zatem zgłaszający dokonując europejskiego zgłoszenia patentowego może wskazać Polskę jako państwo, w którym chce uzyskać a w szczególności substancji lub mieszanin stosowanych w diagnostyce lub leczeniu. Uzyskanie patentu na wynalazek oznacza uzyskanie prawa wyłącznego do tego wynalazku. Patent na wynalazek dotyczący sposobu wytwarzania obejmuje także wytwory uzyskane bezpośrednio tym sposobem. W stosunku do nowych wytworów albo gdy uprawniony wykaże, że nie mógł ustalić, mimo podjęcia należytych wysiłków, rzeczywiście zastosowanego przez inną osobę sposobu wytwarzania wytworu, domniemywa się, że wytwór, który może być uzyskany opatentowanym sposobem, został tym sposobem wytworzony. Ponadto, patent na wynalazek, dotyczący użycia substancji stanowiącej część stanu techniki do uzyskania wytworu mającego nowe zastosowanie, obejmuje także wytwory specjalnie przygotowane zgodnie z wynalazkiem do takiego zastosowania. Uprawniony z patentu może wskazać, w szczególności przez stosowne oznaczenie na towarach, że jego wynalazek korzysta z ochrony. Uprawniony z patentu może uzyskać patent na ulepszenie lub uzupełnienie wynalazku, które posiada cechy wynalazku, a nie może być stosowane samoistnie (patent dodatkowy). Można również uzyskać patent dodatkowy do już uzyskanego patentu dodatkowego. ochronę dla swojego wynalazku. Podkreślić należy, że europejskie zgłoszenia patentowe dokonane przez osoby polskie mające miejsce zamieszkania lub siedzibę w Polsce powinny być dokonywane za pośrednictwem Urzędu Patentowego RP. Wśród zalet zgłoszenia patentu europejskiego można wymienić: jedno zgłoszenie, które wywiera skutek w wielu krajach; jedna procedura udzielania patentów; jednolity zakres ochrony; 30 31

17 jednolita forma zgłoszenia nie ma konieczności dopasowywania do rożnych wymogów formalnych obowiązujących w różnych krajach; możliwość dokonania zgłoszenia w języku narodowym. Do ważniejszych aktów prawnych z tej dziedziny należy również dodać Układ o Współpracy Patentowej (ang. Patent Cooperation Treaty PCT). Jest to konwencja międzynarodowa podpisana 19 czerwca 1970 w Waszyngtonie przez 18 państw założycielskich. Obecnie do układu należy 134 państw, przy czym członkami układu mogą być jedynie państwa, które ratyfikowały Konwencję Paryską. Polska ratyfikowała układ PCT 26 grudnia Układ umożliwia uzyskiwanie patentów w państwach-stronach układu w uproszczonym systemie opartym na jednym zgłoszeniu patentowym (zgłoszenie międzynarodowe PCT). Procedura PCT jest sposobem uzyskiwania ochrony wynalazku przy jednym zgłoszeniu patentowym. Zgłoszenie w trybie PCT, czyli zgłoszenie międzynarodowe, wnoszone jest do tzw. urzędu przyjmującego, którym w odniesieniu do Polski jest Urząd Patentowy RP. Zgłaszający zamiast wnoszenia kilku oddzielnych zgłoszeń krajowych/regionalnych wnosi jedno zgłoszenie międzynarodowe, które wywiera skutek w wielu państwach. Obecnie układem PCT objętych jest 139 państw. Zgłoszenia międzynarodowego PCT może dokonać w urzędzie krajowym umawiającego się państwa obywatel lub osoba zamieszkująca w tym państwie bądź osoba prawna mająca główną siedzibę na terenie tego państwa. Jeżeli istnieje kilku zgłaszających, wymogiem jest, aby przynajmniej jeden z nich był obywatelem lub miał miejsce zamieszkania na terenie umawiającego się państwa, w którym chcą dokonać zgłoszenia. PCT pozwala na zaoszczędzenie wysiłku, czasu i pracy oraz zmniejsza koszty ponoszone przez zgłaszającego ubiegającego się o ochronę wynalazku w kilku krajach. Oszczędności wynikają z faktu, że zgłaszający wnosi jedno zgłoszenie międzynarodowe do jednego urzędu, w jednym języku i płaci jedną, złożoną opłatę wstępną. Opłata międzynarodowa za zgłoszenie jest dokonywana w jednym urzędzie, w jednej walucie. W tym miejscu warto również wspomnieć o najczęściej używanych komputerowych bazach danych odnośnie do wynalazków. Bazy te są dostępne m.in. na stronach poszczególnych urzędów patentowych. Wśród najważniejszych stron internetowych można wymienić następujące: Powyższe wyliczenie odnoszące się do baz wynalazków ma charakter przykładowy. Obejmuje ono najczęściej wykorzystywane w praktyce bazy danych. Dzięki przedmiotowym bazom, można np. sprawdzić jakie zgłoszenia wynalazków zostały dokonane przez konkurencyjną firmę. Ponadto, przed wprowadzaniem nowego produktu na rynek można zmniejszyć ryzyko naruszenia cudzych praw wyłącznych. W tym celu można przeprowadzić badania sprawdzające, czy dane rozwiązanie nie jest już chronione prawem wyłącznym na terytorium Polski. Takie badanie nie daje pełnej gwarancji uniknięcia problemów z uzyskaniem ochrony na badany wynalazek. Jednak takie badanie pozwala zmniejszyć ryzyko konfliktu z już chronionymi rozwiązaniami. Ponadto, powyższe bazy danych są bezcennym źródłem informacji patentowej. Analiza zawartych w nich wynalazkach pozwala zorientować się co do aktualnego stanu wiedzy w danej dziedzinie. Zatem bazy wynalazków są ogromnym źródłem informacji naukowej. 5. Patent i prawo do uzyskania patentu Patent to prawo wyłączne udzielane przez Urząd Patentowy RP po przeprowadzeniu odpowiedniego postępowania. Czym innym jest prawo do uzyskania patentu. Prawo do uzyskania patentu na wynalazek przysługuje, co do zasady, twórcy. Współtwórcom wynalazku uprawnienie do uzyskania patentu, prawa ochronnego lub prawa z rejestracji przysługuje wspólnie. W razie dokonania wynalazku w wyniku wykonywania przez twórcę obowiązków ze stosunku pracy albo z realizacji innej umowy, prawo do uzyskania patentu na wynalazek, przysługuje pracodawcy lub zamawiającemu, chyba że strony ustaliły inaczej. W umowie pomiędzy przedsiębiorcami może być określony podmiot, któremu przysługiwać będą prawa do uzyskania patentu na wynalazek, w razie dokonania wynalazku, wzoru użytkowego albo wzoru przemysłowego w związku z wykonywaniem tej umowy. W razie dokonania wynalazku przez twórcę przy pomocy przedsiębiorcy, przedsiębiorca ten może korzystać z tego wynalazku, wzoru użytkowego albo wzoru przemysłowego we własnym zakresie. W umowie o udzielenie pomocy strony mogą ustalić, że przedsiębiorcy przysługuje w całości lub części prawo do uzyskania patentu na wynalazek. Prawo do uzyskania patentu na wynalazek, prawa ochronnego na wzór użytkowy albo prawa z rejestracji wzoru przemysłowego jest zbywalne i podlega dziedziczeniu. Patent na wynalazek trwa 20 lat od daty zgłoszenia. Tak jak o tym była mowa wyżej, patent jest prawem wyłącznym. Przez uzyskanie patentu nabywa się prawo wyłącznego korzystania z wynalazku w sposób zarobkowy lub zawodowy na całym obszarze Rzeczypospolitej Polskiej. Uprawniony z patentu może zakazać osobie trzeciej, niemającej jego zgody, korzystania z wynalazku w sposób zarobkowy lub zawodowy polegający m.in. na wytwarzaniu, używaniu, oferowaniu, wprowadzaniu do obrotu lub importowaniu dla tych celów produktu będącego przedmiotem wynalazku czy też stosowaniu sposobu będącego przedmiotem wynalazku, jak też używaniu, oferowaniu, wprowadzaniu do obrotu lub importowaniu dla tych celów produktów otrzymanych bezpośrednio takim sposobem. Zakres przedmiotowy patentu określają zastrzeżenia patentowe, zawarte w opisie patentowym. Opis wynalazku i rysunki mogą służyć do wykładni zastrzeżeń patentowych. Ustawa Prawo własności przemysłowej przewiduje również ograniczenia patentu. Mianowicie, nie narusza się patentu przez: 1) korzystanie z wynalazku dotyczącego środków komunikacji i ich części lub urządzeń, które znajdują się na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej czasowo, a także przedmiotów, które znajdują się na tym obszarze w komunikacji tranzytowej; 1) korzystanie z wynalazku dla celów państwowych w niezbędnym wymiarze, bez prawa wyłączności, jeżeli jest to konieczne do zapobieżenia lub usunięcia stanu zagrożenia ważnych interesów Państwa, w szczególności w zakresie bezpieczeństwa i porządku publicznego; 1) stosowanie wynalazku do celów badawczych i doświadczalnych, dla dokonania jego oceny, analizy albo nauczania; 1) korzystanie z wynalazku, w niezbędnym zakresie, dla wykonania czynności, jakie na podstawie przepisów prawa są wymagane dla uzyskania rejestracji bądź zezwolenia, stanowiących warunek dopuszczenia do obrotu niektórych wytworów ze względu na ich przeznaczenie, w szczególności produktów leczniczych; 1) wykonanie leku w aptece na podstawie indywidualnej recepty lekarskiej

18 Co więcej, patent nie rozciąga się na działania dotyczące wyrobu według wynalazku lub wytworzonego sposobem według wynalazku, polegające w szczególności na jego oferowaniu do sprzedaży lub dalszym wprowadzaniu do obrotu, jeżeli wyrób ten został uprzednio wprowadzony do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przez uprawnionego lub za jego zgodą. Nie stanowi również naruszenia patentu import na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej dotyczący wyrobu wprowadzonego uprzednio do obrotu na terytorium Europejskiego Obszaru Gospodarczego przez uprawnionego lub za jego zgodą. Przepisy ustawy przewidują również, że korzystający w dobrej wierze z wynalazku na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej, w chwili stanowiącej o pierwszeństwie do uzyskania patentu, może z niego nadal bezpłatnie korzystać w swoim przedsiębiorstwie w zakresie, w jakim korzystał dotychczas. Prawo to przysługuje również temu, kto w tej samej chwili przygotował już wszystkie istotne urządzenia potrzebne do korzystania z wynalazku. 6. Obrót patentem do wynalazku Patent jest zbywalny i podlega dziedziczeniu. Umowa o przeniesienie patentu wymaga, pod rygorem nieważności, zachowania formy pisemnej. Jest to więc rygor ad solemnitatem. Co więcej, przeniesienie patentu staje się skuteczne wobec osób trzecich z chwilą wpisu tego przeniesienia do rejestru patentowego. W drodze umowy może również zostać przeniesione prawo do uzyskania patentu na wynalazek. Taka umowa powinna być zawarta w formie pisemnej pod rygorem nieważności. Analogicznie, umowa o przeniesienie uprzedniego pierwszeństwa do uzyskania patentu również wymaga pod rygorem nieważności zachowania formy pisemnej. Nie ma również przeszkód dla przeniesienia prawa do zgłoszonego wynalazku, co do którego nie została jeszcze wydana decyzja o udzieleniu patentu. W praktyce umowami przenoszącymi prawo będą najczęściej umowa sprzedaży (art. 535 kc), umowa zamiany (art. 603 kc) oraz umowa darowizny (art. 888 kc). Przeniesienie prawa może również nastąpić przez wniesienie tytułem wkładu niepieniężnego do spółki. Od przeniesienia prawa należy wyraźnie odróżnić instytucje licencji. O ile bowiem skutkiem przeniesienia prawa jest przejście praw wyłącznych na nabywcę, to skutkiem licencji jest jedynie obciążenie prawa wyłącznego. W wyniku przeniesienia nabywca wchodzi w całość praw przenoszącego, a w sytuacji licencji pozycja licencjodawcy ulega tylko modyfikacji. Przedmiotem umowy licencyjnej jest upoważnienie do używania wynalazku udzielone licencjobiorcy przez osobę wyłącznie uprawnioną. Do charakterystycznych skutków udzielenia licencji zaliczyć można uchylenie w stosunku do osoby licencjobiorcy prawa licencjodawcy do podnoszenia roszczeń z tytułu naruszenia patentu na wynalazek. Umowa licencyjna wymaga, pod rygorem nieważności, zachowania formy pisemnej. Licencja wygasa najpóźniej z chwilą wygaśnięcia patentu. Strony mogą jednak przewidzieć dłuższy czas obowiązywania umowy w zakresie postanowień innych niż licencja, obejmujących w szczególności odpłatne świadczenia konieczne do korzystania z wynalazku. W braku odpowiednich postanowień umownych, licencjodawca jest obowiązany do przekazania licencjobiorcy wszystkich posiadanych informacji i doświadczeń technicznych potrzebnych do korzystania z wynalazku. Na tle obecnie obowiązującej ustawy można wyróżnić licencje ograniczone oraz licencje pełne. W umowie licencji ograniczonej ograniczone jest korzystanie z wynalazku, podczas gdy w drugim rodzaju licencji nie ma takich ograniczeń. Ustawa dzieli też licencje na wyłączne oraz niewyłączne. Licencja niewyłączna ma miejsce w sytuacji, gdy umowa licencyjna nie zastrzega wyłączności korzystania z wynalazku w określony sposób, a udzielenie licencji jednej osobie nie wyklucza możliwości udzielenia licencji innym osobom, a także jednoczesnego korzystania z wynalazku przez uprawnionego z patentu. W przypadku licencji wyłącznej, licencjodawca zobowiązuje się do nieudzielania licencji dalszym osobom. Co więcej, uprawniony z licencji wyłącznej wpisanej do rejestru patentowego może na równi z uprawnionym z patentu dochodzić roszczeń z powodu naruszenia patentu, chyba że umowa licencji stanowi inaczej. Przepis ustawy Prawo własności przemysłowej przewidują tzw. licencję otwartą. Mianowicie uprawniony z patentu może złożyć w Urzędzie Patentowym oświadczenie o gotowości udzielenia licencji na korzystanie z jego wynalazku. Oświadczenie takie nie może zostać odwołane ani zmienione. Informacja o złożeniu takiego oświadczenia podlega wpisowi do rejestru patentowego. Licencja otwarta jest pełna i niewyłączna, a opłata licencyjna nie może przekraczać 10% korzyści uzyskanych przez licencjobiorcę w każdym roku korzystania z wynalazku, po potrąceniu nakładów. Licencję otwartą można uzyskać na dwa sposoby przez zawarcie umowy licencyjnej albo przez przystąpienie do korzystania z wynalazku bez podjęcia rokowań lub przed ich zakończeniem. W tym drugim przypadku licencjobiorca jest obowiązany zawiadomić o tym pisemnie licencjodawcę w terminie miesiąca od chwili przystąpienia do korzystania z wynalazku. W razie złożenia oświadczenia o gotowości udzielenia licencji otwartej, opłaty okresowe za ochronę wynalazku zmniejsza się o połowę. Przepis ten stosuje się również do jednorazowej opłaty za ochronę lub do pierwszej opłaty okresowej, jeżeli ta zmniejszona opłata wpłynie wraz z oświadczeniem najpóźniej w wyznaczonym terminie. Przepisy ustawy Prawo własności przemysłowej przewidują również instytucję licencji dorozumianej. Jeżeli umowa o wykonanie prac badawczych lub inna podobna umowa nie stanowi inaczej, domniemywa się, że wykonawca prac udzielił zamawiającemu licencji na korzystanie z wynalazków zawartych w przekazanych wynikach prac. Domniemanie przewidziane w tym przepisie pozwala uniknąć wątpliwości co do tego, czy odbiorca wyniku zamówionej pracy ma prawo z tego wyniku korzystać. Sformułowanie jeżeli umowa ( ) nie stanowi inaczej wskazuje, że strony mogą wyłączyć licencję dorozumianą. Uprawniony z licencji może udzielić dalszej licencji tylko za zgodą uprawnionego z patentu (sublicencja). Udzielenie dalszych licencji jest niedozwolone. W razie przejścia patentu obciążonego licencją, umowa licencyjna jest skuteczna wobec następcy prawnego. Licencja podlega, na wniosek zainteresowanego, wpisowi do rejestru patentowego. 7. Postępowanie w sprawie udzielenia patentu na wynalazek przed Urzędem Patentowym RP Żeby uzyskać patent na wynalazek skuteczny na terytorium Polski podstawowym sposobem będzie złożenie podania do Urzędu Patentowego RP. Urząd ten ma swoją siedzibę w Warszawie. Zgłoszenia wynalazku w celu uzyskania patentu dokonuje się przez wniesienie do Urzędu Patentowego (za pośrednictwem poczty lub osobiście) odpowiedniej dokumentacji zgłoszeniowej, tj.: 34 35

19 podania, zawierającego co najmniej oznaczenie zgłaszającego, określenie przedmiotu zgłoszenia oraz wniosek o udzielenie patentu, patentu dodatkowego lub prawa ochronnego; opisu rozwiązania (w trzech egzemplarzach) ujawniający jego istotę; zastrzeżeń patentowych lub ochronnych (w trzech egzemplarzach) określających w sposób zwięzły lecz jednoznaczny, przez podanie cech technicznych rozwiązania, zastrzegany zakres przedmiotowy rozwiązania; rysunków (w trzech egzemplarzach) w przypadku wynalazku jeżeli są one niezbędne do zrozumienia wynalazku; skrótu opisu (w dwóch egzemplarzach) stanowiącego zwięzłą i jasną informację określającą przedmiot i charakterystyczne cechy techniczne rozwiązania. Urząd uznaje zgłoszenie za dokonane, jeżeli zawiera ono co najmniej podanie oraz części wyglądające zewnętrznie na opis wynalazku i na zastrzeżenie patentowe. Zgłoszenie wynalazku powinno także zawierać rysunki, jeżeli są one niezbędne do zrozumienia wynalazku. Urząd Patentowy wyznacza postanowieniem, pod rygorem umorzenia postępowania, termin do uzupełnienia zgłoszenia, jeżeli stwierdzi, że nie zawiera ono wszystkich części wymaganych przez przepisy ustawy Prawo własności przemysłowej. Zgłoszenie uważa się za dokonane w dniu wpłynięcia do Urzędu Patentowego ostatniego brakującego dokumentu. Urząd Patentowy, jeżeli stwierdzi, że zgłoszenie wynalazku nie zawiera rysunków, na które w zgłoszeniu powołuje się zgłaszający, wzywa postanowieniem, pod rygorem uznania za niebyłe powołania się na rysunki, do uzupełnienia zgłoszenia w wyznaczonym terminie. Zgłoszenie uważa się za dokonane w dniu wpłynięcia do Urzędu Patentowego ostatniego brakującego rysunku. Opis wynalazku powinien przedstawiać wynalazek na tyle jasno i wyczerpująco, aby znawca mógł ten wynalazek urzeczywistnić. W szczególności opis powinien zawierać tytuł odpowiadający przedmiotowi wynalazku, określać dziedzinę techniki, której wynalazek dotyczy, a także znany zgłaszającemu stan techniki oraz przedstawiać w sposób szczegółowy przedmiot rozwiązania, z objaśnieniem figur rysunków (jeżeli zgłoszenie zawiera rysunki) i przykładem lub przykładami realizacji bądź stosowania wynalazku. Zastrzeżenia patentowe powinny być w całości poparte opisem wynalazku i określać w sposób zwięzły, lecz jednoznaczny, przez podanie cech technicznych rozwiązania, zastrzegany wynalazek oraz zakres żądanej ochrony patentowej. Skrót opisu powinien zawierać zwięzłą i jasną informację określającą przedmiot i charakterystyczne cechy techniczne wynalazku oraz wskazanie jego przeznaczenia, jeżeli nie wynika to z określenia samego przedmiotu. Rysunki powinny w sposób czytelny, w połączeniu z opisem i zastrzeżeniami patentowymi, odtwarzać przedmiot wynalazku w ujęciu schematycznym, bez tekstu, z wyjątkiem pojedynczych wyrazów, gdy są one konieczne. Zgłoszenie może zawierać kilka arkuszy rysunków. Na jednym arkuszu może znajdować się więcej niż jedna figura, lecz wyraźnie oddzielona jedna od drugiej. Zgłoszenie wynalazku może obejmować jeden lub więcej wynalazków połączonych ze sobą w taki sposób, że stanowią wyraźnie jeden pomysł wynalazczy. Jest to wymóg tzw. jednolitości wynalazku. Kilka wynalazków ujętych w jednym zgłoszeniu spełnia wymóg jednolitości, jeżeli połączenie ich ze sobą opiera się na jednej lub wielu wspólnych bądź wzajemnie sobie odpowiadających cechach technicznych spośród tych, które określają zastrzegane wynalazki i decydują o wkładzie wnoszonym przez nie do stanu techniki. Zgłoszenie uważa się za dokonane w dniu, w którym wpłynęło ono do Urzędu Patentowego lub zostało odebrane telefaksem. W przypadku przesłania zgłoszenia telefaksem oryginał zgłoszenia należy dostarczyć w terminie 30 dni od daty nadania. Dokumentacja zgłoszeniowa powinna być sporządzona zgodnie z wymogami zawartymi w rozporządzeniu Prezesa Rady Ministrów z dnia 17 września 2001r. w sprawie dokonywania i rozpatrywania zgłoszeń wynalazków i wzorów użytkowych (Dz.U. Nr 102, poz oraz z 2005 r. Nr 109, poz. 910). Do czasu wydania decyzji w sprawie udzielenia patentu zgłaszający może wprowadzać uzupełnienia i poprawki do zgłoszenia wynalazku, które nie mogą wykraczać poza to, co zostało ujawnione, w dniu dokonania zgłoszenia, jako przedmiot rozwiązania w opisie zgłoszeniowym wynalazku obejmującym opis wynalazku, zastrzeżenia patentowe i rysunki. Opłata za zgłoszenie wynalazku lub wzoru użytkowego wynosi w swoim podstawowym wymiarze 550 zł. W przypadku, gdy zgłaszający wykaże, że nie jest w stanie ponieść w pełnej wysokości opłaty za zgłoszenie wynalazku lub wzoru użytkowego, Urząd Patentowy zwalnia go częściowo od tej opłaty. Pozostała opłata nie może być niższa niż 30% opłaty należnej. Zgłaszający wynalazek może w toku rozpatrywania zgłoszenia lub w okresie dwóch miesięcy od daty uprawomocnienia się decyzji o odmowie udzielenia patentu, złożyć wniosek o udzielenie prawa ochronnego na wzór użytkowy, jeżeli dany wynalazek ma również cechy wzoru użytkowego. Takie zgłoszenie wzoru użytkowego uważa się za dokonane w dniu zgłoszenia wynalazku. Urząd Patentowy sporządza dla każdego zgłoszenia wynalazku podlegającego ogłoszeniu sprawozdanie o stanie techniki, obejmujące wykaz publikacji, które będą brane pod uwagę przy ocenie zgłoszonego wynalazku. Niezwłocznie po sporządzeniu sprawozdania, Urząd Patentowy przekazuje je zgłaszającemu. Urząd Patentowy dokonuje ogłoszenia o zgłoszeniu wynalazku lub wzoru użytkowego w Biuletynie Urzędu Patentowego, niezwłocznie po upływie osiemnastu miesięcy od daty pierwszeństwa do uzyskana patentu lub prawa ochronnego. Jednak zgłaszający może w okresie dwunastu miesięcy od daty pierwszeństwa złożyć wniosek o dokonanie ogłoszenia w terminie wcześniejszym. Od dnia ogłoszenia o zgłoszeniu wynalazku osoby trzecie mogą zapoznać się z opisem zgłoszeniowym wynalazku. Osoby te mogą do czasu wydania decyzji w sprawie udzielenia patentu zgłaszać do Urzędu Patentowego uwagi co do istnienia okoliczności uniemożliwiających jego udzielenie. W okresie poprzedzającym ogłoszenie o zgłoszeniu wynalazku akta dotyczące tego zgłoszenia nie mogą być bez zgody zgłaszającego ujawnione ani udostępnione osobom nieuprawnionym. Urząd Patentowy może, jeżeli zgłaszający wyrazi na to zgodę w podaniu o udzielenie patentu, udostępnić osobom trzecim wyłącznie informację o dokonaniu tego zgłoszenia, ujawniając numer, datę, tytuł zgłoszenia oraz zgłaszającego. W toku badania takiego zgłoszenia Urząd Patentowy może, bez zgody zgłaszającego, zasięgać niezbędnych opinii. Osoby uczestniczące w przygotowaniu i wydawaniu opinii są obowiązane do nieujawniania danych dotyczących zgłoszenia. W uzasadnionych przypadkach Urząd Patentowy, sprawdzając, czy spełnione zostały ustawowe warunki wymagane do uzyskania patentu, może wezwać zgłaszającego postanowieniem do nadesłania w wyznaczonym terminie, pod rygorem umorzenia postępowania, dokumentów i wyjaśnień dotyczących tego zgłoszenia oraz do wprowadzenia określonych poprawek lub uzupełnień w dokumentacji zgłoszenia, a także do nadesłania rysunków, które nie są niezbędne do zrozumienia wynalazku, jeżeli jest to potrzebne dla należytego przedstawienia wynalazku lub konieczne z innych względów

20 Urząd Patentowy wydaje decyzje o udzieleniu bądź o odmowie udzielenia patentu po przeprowadzeniu badań określonych ww. ustawą oraz rozporządzeniem. Jeżeli Urząd Patentowy stwierdzi, że wynalazek nie spełnia ustawowych warunków wymaganych do uzyskania patentu, wydaje decyzję o odmowie jego udzielenia. Przed wydaniem decyzji o odmowie udzielenia patentu na wynalazek, Urząd Patentowy wyznacza zgłaszającemu termin do zajęcia stanowiska co do zebranych dowodów i materiałów mogących świadczyć o istnieniu przeszkód do uzyskania patentu. Urząd Patentowy wydaje decyzję o udzieleniu patentu, jeżeli zostały spełnione ustawowe warunki do jego uzyskania. Udzielenie patentu następuje pod warunkiem uiszczenia opłaty za pierwszy okres ochrony. W razie nieuiszczenia opłaty w wyznaczonym terminie, Urząd Patentowy stwierdza wygaśnięcie decyzji o udzieleniu patentu. Udzielone patenty podlegają wpisowi do rejestru patentowego. Udzielenie patentu stwierdza się przez wydanie dokumentu patentowego. Częścią składową dokumentu patentowego jest opis patentowy obejmujący opis wynalazku, zastrzeżenia patentowe i rysunki. Opis patentowy jest publikowany przez Urząd Patentowy. Postępowanie przed Urzędem Patentowym RP w sprawie udzielenia patentu na wynalazek trwa obecnie ok. 2-3 lat od zgłoszenia. Trzeba jednak zaznaczyć, że w przypadku pozytywnej decyzji, ochrona wynalazku będzie biegła już od daty zgłoszenia. Patent może być unieważniony w całości lub w części, na wniosek każdej osoby, która ma w tym interes prawny, jeżeli wykaże ona, że nie zostały spełnione ustawowe warunki wymagane do uzyskania patentu. Prokurator Generalny Rzeczypospolitej Polskiej lub Prezes Urzędu Patentowego może w interesie publicznym wystąpić z wnioskiem o unieważnienie patentu albo przystąpić do toczącego się postępowania w sprawie. Unieważnienie patentu na wynalazek jest rozstrzygany w trybie postępowania spornego przed Urzędem Patentowym. Sprawy te rozpatrują kolegia orzekające do spraw spornych. Do spraw rozpatrywanych przez Urząd Patentowy w trybie postępowania spornego nie stosuje się przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego o terminach załatwiania spraw. Urząd Patentowy dąży do rozstrzygnięcia sprawy w terminie 6 miesięcy od dnia złożenia wniosku. Urząd Patentowy rozstrzyga sprawy w trybie postępowania spornego w granicach wniosku i jest związany podstawą prawną wskazaną przez wnioskodawcę. Postępowanie sporne jest wszczynane na pisemny wniosek. Od wniosku o wszczęcie postępowania należy wnieść opłatę. Wniosek o unieważnienie powinien zawierać: 1) oznaczenie stron i ich adresy; 2) zwięzłe przedstawienie sprawy; 3) wyraźnie określone żądanie; 4) wskazanie podstawy prawnej; 5) wskazanie środków dowodowych; 6) podpis wnioskodawcy i datę. Do wniosku o unieważnienie należy dołączyć następujące dokumenty: 1) pełnomocnictwo, jeżeli wniosek składa pełnomocnik; 2) odpisy wniosku w liczbie odpowiadającej liczbie stron postępowania spornego; 3) dowód uiszczenia opłaty od wniosku. Urząd Patentowy bada, czy wniosek o wszczęcie postępowania spornego spełnia wymogi formalne. Jeżeli wniosek nie spełnia wymogów formalnych, Urząd Patentowy wzywa wnioskodawcę do usunięcia usterek lub braków w terminie 30 dni pod rygorem umorzenia postępowania. Następnie Urząd Patentowy doręcza stronom postępowania spornego odpisy wniosku, wyznaczając jednocześnie termin do nadesłania pisemnej odpowiedzi na wniosek. Strona wezwana do udzielenia odpowiedzi na wniosek dołącza do odpowiedzi odpisy w liczbie odpowiadającej liczbie stron postępowania spornego. Po upływie terminu wyznaczonego stronie do udzielenia odpowiedzi na wniosek Urząd Patentowy wyznacza termin rozprawy, o czym zawiadamia strony lub ich pełnomocników, doręczając im jednocześnie odpis odpowiedzi na wniosek, jeżeli została udzielona. W przypadku nadmiernego przewlekania postępowania przez strony Urząd Patentowy może wyznaczyć stronom postępowania w toku prowadzonego postępowania, także na posiedzeniu niejawnym, termin na podanie wszystkich twierdzeń oraz dodatkowych dowodów na ich poparcie, pod rygorem utraty prawa powoływania ich w toku postępowania, chyba że strona wykaże, że ich powołanie w wyznaczonym terminie nie było możliwe albo że potrzeba powołania wynikła później. Rozprawa jest jawna, chyba że postępowanie sporne dotyczy wynalazku tajnego lub wzoru użytkowego tajnego. Jeżeli rozpatrzenie sprawy wymaga powoływania się przez strony na informacje prawnie chronione na podstawie odrębnych przepisów, jawność rozprawy może być wyłączona w drodze postanowienia w całości lub w części. Wyłączenie nie może obejmować obecności stron na rozprawie. Po przeprowadzeniu postępowania spornego Urząd Patentowy wydaje decyzję. Do postępowania spornego przed Urzędem Patentowym w sprawach nieuregulowanych w ustawie stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego. W kwestii kosztów 8. Korzystanie z wynalazku wbrew woli uprawnionego Przepisy ustawy Prawo własności przemysłowej przewidują instytucję licencji przymusowej. Urząd Patentowy może udzielić zezwolenia na korzystanie z opatentowanego wynalazku innej osoby (licencja przymusowa), gdy: postępowania stosuje się odpowiednio przepisy obowiązujące w postępowaniu cywilnym. Patent wygasa na skutek: 1) upływu okresu, na który został udzielony; 2) zrzeczenia się patentu przez uprawnionego przed Urzędem Patentowym, za zgodą osób, którym służą prawa na patencie; 3) nieuiszczenia w przewidzianym terminie opłaty okresowej albo 4) trwałej utraty możliwości korzystania z wynalazku, z powodu braku potrzebnego do tego materiału biologicznego, który stał się niedostępny i nie może być odtworzony na podstawie opisu. Patent wygasa co do zasady w dniu, w którym nastąpiło zdarzenie, z jakim ustawa wiąże skutek wygaśnięcia patentu. Data wygaśnięcia patentu powinna być potwierdzona w decyzji wydawanej przez Urząd Patentowy. Wygaśnięcie patentu z powodu nieuiszczenia w przewidzianym terminie opłaty okresowej następuje w dniu, w którym upłynął poprzedni okres ochrony wynalazku. Wraz z patentem głównym tracą moc patenty dodatkowe. Jeżeli patent główny traci moc z przyczyny niemającej wpływu na wynalazek będący przedmiotem patentu dodatkowego, patenty dodatkowe do patentu głównego stają się patentami i zachowują moc przez okres, na który został udzielony patent główny. Unieważnienie albo wygaśnięcie patentu podlega wpisowi do rejestru patentowego. jest to konieczne do zapobieżenia lub usunięcia stanu zagrożenia bezpieczeństwa Państwa, w szczególności w dziedzinie obronności, porządku publicznego, ochrony życia i zdrowia ludzkiego oraz ochrony środowiska naturalnego; 38 39