Małgorzata Rószkiewcz * Marianna Strzyżewska **

Transkrypt

1 Małgorzata Rószkiewcz * Marianna Strzyżewska ** Zależność między zaangażowaniem w internacjonalizację oraz we współpracę gospodarczą a zmianami w poziomie rentowności sprzedaży polskich przedsiębiorstw. Wyniki badania empirycznego Wstęp Badania dowodzą, że w ostatnich dwudziestu latach czynnikiem sprzyjającym podnoszeniu wyników ekonomicznych przedsiębiorstw jest współpraca między przedsiębiorstwami. Połączone procesy internacjonalizacji i współpracy lub inaczej ujmując, współpraca przedsiębiorstw podejmowana w celach inicjowania lub pogłębiania zaangażowania w internacjonalizację, może przynieść efekty synergiczne. W okresie restrukturyzacji gospodarki polskie przedsiębiorstwa z grupy MSP jakkolwiek włączyły się w działania na rynkach zagranicznych, to poziom tego włączenia określony na podstawie wartości operacji oraz formy internacjonalizacji nie jest wysoki. Polskie firmy nie są więc wysoce zinternacjonalizowane, co można wyjaśniać krótką historią ich działania w operacjach zagranicznych w porównaniu z przedsiębiorstwami z krajów rozwiniętych, niekorzystnym otoczeniem krajowym i wieloma innymi czynnikami. Literatura sygnalizuje także niski poziom współpracy, jak i deklarowanej skłonności do współpracy[mikołajczak 2005, s.331, Witek-Hajduk, 2009, s ]. Oznacza to, że polskie przedsiębiorstwa tracą możliwości swego rozwoju w porównaniu z przedsiębiorstwami zagranicznymi, które procesy te wykorzystują na dużą skalę. Powstaje zatem pytanie dlaczego tak się dzieje? Czy jest to wynik braku warunków do internacjonalizacji czy też niewielkich korzyści osiąganych przez nie na rynkach zagranicznych. Podobne pytanie można postawić w odniesieniu do procesów współpracy. Czy niski poziom współpracy i niechęć do współpracy polskich przedsiębiorstw jest wynikiem braku warunków do jej nawiązywania czy też niewielkich korzyści osiąganych dzięki niej. Większość prowadzonych analiz polega na ocenie zakresu współwystępowania poszczególnych wskaźników zaangażowania w internacjonalizację oraz zaangażowania we współpracę i wskaźników odnoszących się do wyników ekonomicznych [Hagemejer J., M.Kolasa 2008]. Tematem praktycznie nie podejmowanym w literaturze tematu jest zaś możliwość występowania synergicznego oddziaływania obu form zaangażowania na wyniki ekonomiczne. * Prof. dr hab. Kolegium Analiz Ekonomicznych, Szkoła Główna Handlowa, mroszki@sgh.waw.pl ** Dr hab. prof. SGH, Kolegium Gospodarki Światowej Szkoła Główna Handlowa, mstrzy@wp.pl

2 320 Małgorzata Rószkiewcz, Marianna Strzyżewska W badaniu empirycznym zrealizowanym na reprezentatywnej próbie średnich przedsiębiorstw podjęto próbę odpowiedzi na te pytania analizując związek wyników ekonomicznych polskich przedsiębiorstw średniej wielkości z poziomem ich zaangażowania w internacjonalizację oraz w procesy współpracy. 1. Konceptualizacja i operacjonalizacja modelu zależności W literaturze dotyczącej teorii zarządzania przedsiębiorstwem od około 40 lat toczy się dyskusja na wpływem dwóch zjawisk, które coraz intensywniej ujawniają się w funkcjonowaniu współczesnych przedsiębiorstw [Kogut, Zander 1993]. Pierwszym z nich jest współpraca między przedsiębiorstwami określana mianem aliansów, za którą uznaje się wspólne definiowanie działań i podejmowanie się ich realizacji. Drugim zaś jest internacjonalizacja, czyli umiędzynarodowienie, przez które rozumie się nie tylko realizowanie sprzedaży na rynkach zagranicznych jak i lokowanie tam aktywów oraz pracowników. Głównym obszarem dyskusji w literaturze tematu jest wpływ obu zjawisk na wyniki ekonomiczne osiągane przez przedsiębiorstwa [Ruigrok, Wagner 2003, s.64, Sullivan 1994, s.327]. W przypadku współpracy nie jest definiowany ściśle określony model zależności. Powszechnie uznaje się że wpływ tego zjawiska jest pozytywne i niektórzy autorzy przyjmują, że związek liniowy może być dobrym obrazem tego oddziaływania. Inaczej ma się sprawa z określaniem wpływu internacjonalizacji na wyniki ekonomiczne. Wyniki badań empirycznych wskazywały bowiem, że zależność ta może mieć zarówno postać krzywoliniową (U-kształtna lub J-kształtna) jak i liniową. Dyskusję w tym obszarze w jakimś stopni przeciął Contractor, który na podstawie przeglądu wyników empirycznych zaproponował koncepcję procesu przechodzenie z etapu niskiego zaangażowania w internacjonalizację przez etap umiarkowanego zaangażowania do etapu wysokiego zaangażowania[contractor, 2007]. W ramach każdego etapu wrażliwość wyników ekonomicznych na poziom zaangażowania jest inny, co ilustruje schematycznie rysunek 1. W badaniach empirycznych w celu weryfikacji rozważanych tu zależności obie podstawowe zmienne odnoszące się do zaangażowania przedsiębiorstw są operacjonalizowane za pomocą zestawu wskaźników. Ich szczegółową charakterystykę przedstawiła Strzyżewska [Strzyżewska, 2010]. W przypadku internacjonalizacji autorka ta rekomenduje następujące wskaźniki: udział sprzedaży w operacjach zagranicznych w sprzedaży ogółem, udział wartości środków trwałych ulokowanych za granicą w wartości środków trwałych ogółem, liczba obsługiwanych rynków, forma działania w operacjach zagranicznych, okres działania na rynkach zagranicznych. W przypadku współpracy zaś proponowane są następujące wskaźniki: zakres współpracy, liczba partnerów,

3 Zależność między zaangażowaniem w internacjonalizację oraz 321 Rysunek 1. Model teoretyczny wrażliwości wyników ekonomicznych przedsiębiorstwa względem poziomu zaangażowania w internacjonalizację Wyniki ekonomiczne I II III etapy internacjonalizacji Zaangażowanie w internacjonalizację typ partnerów, pochodzenie partnerów, okres współpracy. Wyniki ekonomiczne przedsiębiorstw opisywane są z kolei za pomocą takich charakterystyk sprzedaży jak wartość sprzedaży ogółem, zmiana wartości sprzedaży ogółem, a także za pomocą wskaźników rentowności ROE, ROA lub ROS. W celu weryfikacji hipotezy o synergicznym oddziaływaniu obu form zaangażowania na wyniki ekonomiczne polskich średnich przedsiębiorstw zastosowano podejście wielowymiarowe wykorzystując wszystkie wyróżnione wyżej wskaźniki. Analizowany model zależności przyjął zatem postać, który ilustruje diagram ścieżkowy przedstawiony na rysunku 2. W zrealizowanym podejściu badawczym założono, że zarówno zaangażowania we współpracę jaki w internacjonalizację są konstruktami, które mogą być identyfikowane za pomocą proponowanego w literaturze tematu zbioru wskaźników. Zmienne te zoperacjonalizowano według formuły skali sumarycznej i tak skonstruowane wielkości agregatowe wykorzystano do oceny ich wpływu na wyniki przedsiębiorstw. Wskaźniki jakościowe zarówno internacjonalizacji jak i współpracy zostały skwantyfikowane na podstawie subiektywnie ustanowionych wag dla ich poszczególnych kategorii. Ze względu na znaczne braki danych występujące wśród zmiennych opisujących wyniki zdecydowano się wykorzystać tylko jeden z proponowanych wskaźników, tj. rentowność sprzedaży na rynkach zagranicznych. W przypadku tej zmiennej wystąpiły bowiem najmniejsze braki danych.

4 322 Małgorzata Rószkiewcz, Marianna Strzyżewska Rysunek 2. Diagram ścieżkowy zależności rentowności ze sprzedaży na rynkach zagranicznych względem zaangażowania w internacjonalizację i we współpracę udział sprzedaży w operacjach zagranicznych w sprzedaży ogółem udział wartości środków trwałych ulokowanych za granicą w wartości środków trwałych ogółem liczba obsługiwanych rynków forma działania w operacjach zagranicznych okres działania na rynkach zagranicznych zakres współpracy liczba partnerów typ partnerów pochodzenie partnerów okres współpracy Zaangażowanie w internacjonalizację Zaangażowanie we współpracę Wyniki ekonomiczne zysk netto wzrost sprzedaży ROE ROA ROS Przyjęcie zasady skali sumarycznej oznacza, że wszystkie wskaźniki pełniące rolę zmiennych diagnostycznych poziomu zaangażowania w obie sfery pełnią równorzędną rolę w kształtowaniu syntetycznego (zagregowanego) wskaźnika, zaś zjawisko, które za pomocą tego wskaźnika jest zoperacjonalizowane ma naturę jednowymiarową. By uwolnić analizowane wskaźniki od sposobu ich skalowania, przed agregacją dokonano ich normalizacji. Regułę normalizacji dostosowano do faktu, iż wszystkie zmienne obserwowane empirycznie były zdefiniowane jako stymulanty zarówno w przypadku zaangażowania w internacjonalizację jak i w przypadku zaangażowania we współpracę. Tak skonstruowane wskaźniki opisujące zaangażowanie w internacjonalizację i we współpracę przyjęły wartości z przedziału <0, 1>. Poprawność przyjętej koncepcji operacjonalizacji każdej z rozważanych zmiennych zweryfikowano badając rzetelność i jednowymiarowość zestawy wskaźników proponowanych do ich konstrukcji, a następnie oceniono zakres współwystępowania obu tych zmiennych z rentownością sprzedaży na rynkach zagranicznych. Ocena rzetelności zestawu wskaźników została przeprowadzona za pomocą współczynnika alfa-cronbacha, zaś ocena ich jednowymiarowości została oceniona za pomocą wartości własnych zredukowanej macierzy korelacji. Podstawą przeprowadzonych analiz były wyniki badania ankietowego, zrealizowanego w formie wywiadu CATI na losowej próbie 310 przedsiębiorstw w

5 Zależność między zaangażowaniem w internacjonalizację oraz 323 lipcu 2010 r. Próbę wylosowano metodą warstwową proporcjonalną, w której podstawą warstwowania była przedstawiona przez GUS struktura sektora średnich przedsiębiorstw według rodzaju prowadzonej działalności. Ze względu na rozmiar próby badanie to należy traktować jako pilotaż wstępnie diagnozujący intensywność występowania wyróżnionych zjawisk oraz łączących je zależności. Skala sumaryczna skonstruowana do pomiaru zaangażowania w internacjonalizację charakteryzowała się rzetelnością na poziomie 0,738 (p < 0,001), co wskazuje na znaczną zmienność systematyczną wszystkich zaproponowanych w niej pozycji. Przy czym, jak wskazują wartości tego współczynnika wyznaczone przy eliminacji któregokolwiek ze wskaźników, każdy z nich sprzyja rzetelności tak zdefiniowanej skali zaangażowania w internacjonalizację (por. tablica 1). Tablica 1. Rzetelność skali sumarycznej zaangażowania w internacjonalizację przy eliminacji pojedynczej pozycji tej skali Alfa Cronbacha Pozycja skali zaangażowania w internacjonalizację po usunięciu pozycji forma działania w operacjach zagranicznych,673 liczba obsługiwanych rynków,529 udział wartości środków trwałych ulokowanych za granicą w wartości środków trwałych ogółem, udział sprzedaży w operacjach zagranicznych w sprzedaży ogółem,753,668 okres działania na rynkach zagranicznych,755 Tablica 2. Rzetelność skali sumarycznej zaangażowania we współpracę przy eliminacji pojedynczej pozycji tej skali Pozycja skali zaangażowania we współpracę Alfa Cronbacha po usunięciu pozycji zakres współpracy,710 liczba partnerów,741 typ partnerów,589 pochodzenie partnerów,612 okres współpracy,732 Podobną rzetelnością charakteryzowała się skala skonstruowana do pomiaru zaangażowania we współpracę. Dla tej skali współczynnika alfa- Cronbacha przyjął wartość 0,74 (p < 0,001) i tu również eliminacja któregokolwiek ze wskaźników nie poprawia jej rzetelności, co zestawia tablica 2. Wyniki te można uznać za satysfakcjonujące jednakże należy pamiętać, że dostateczna rzetelność skali jest warunkiem brzegowym poprawności proponowanej zmiennej sumarycznej w kwantyfikacji zjawiska bezpośrednio nieobser-

6 324 Małgorzata Rószkiewcz, Marianna Strzyżewska wowalnego. Warunkiem koniecznym zaś jest potwierdzenie jednowymiarowości zaproponowanego zestawu wskaźników. Ocena tego aspektu dotyczyła rozpoznania natury korelacji między wskaźnikami każdej z proponowanych skal sumarycznych oraz rozpoznania własności ich zredukowanej macierzy korelacji. Na strukturę czynnikową macierzy korelacji wskazuje znaczna wartości współczynnika Kaisera Mayera Olkina [Kaiser 1974], oraz skupienie znacznej części łącznej zmienności zbioru obserwacji w jednej wartości własnej zredukowanej macierzy korelacji. W przypadku wskaźników tworzących skalę zaangażowania we współpracę współczynnik K-M-O przyjął wartość 0,562 co jest wystarczającą wartością wskazującą na naturę czynnikową rozważanego zestawu wskaźników, zaś ich jednowymiarowość kształtowała się na poziomie 37,9% (37,9% łącznej zmienności zbioru wskaźników należało do największej wartości własnej zredukowanej macierzy korelacji). Trzeba jednak podkreślić, co ukazano w postaci tzw. wykresu osypiska (rys. 3), że dwie wartości własne tej macierzy przyjmują wartości powyżej 1, co według kryterium Kaisera może wskazywać na większą niż 1 wymiarowość tego zbioru wskaźników. Rysunek 3. Wykresy osypiska wartości własnych macierzy korelacji zmiennych stanowiących pozycje skal zaangażowania we współpracę oraz zagazowania w internacjonalizację Zbiór wskaźników tworzący skalę zaangażowania w internacjonalizację pod tym względem posiadał gorsze własności. Wartość współczynnika K-M-O kształtowała się jedynie na poziomie 0,409, a ich jednowymiarowość kształtowała się na poziomie 26,7% i aż trzy wartości własne zredukowanej macierzy korelacji kształtowały się powyżej wartości 1 (rys. 3). Poprawność sposobu skalowania zaangażowania we współpracę powinna być zatem zweryfikowane w ponownych badaniach. Traktując zebrany materiał empiryczny jako pilotaż rozpoznający zakres zależności dotyczących poruszanych zagadnień podjęto próbę wstępnej oceny zakresu współwystępowania zaangażowania w internacjonalizację i zaangażowania we współpracę z wynikami ekonomicznymi badanych przedsiębiorstw.

7 Zależność między zaangażowaniem w internacjonalizację oraz Współwystępowanie zaangażowania we współpracę oraz w internacjonalizację z wynikami ekonomicznymi przedsiębiorstw Zakres współwystępowania obu zmiennych opisujących zaangażowanie i poziomu rentowności ze wskaźnikiem rentowności sprzedaży na rynkach zagranicznych opisywany współczynnikiem korelacji liniowej Pearsona kształtował się na bardzo niskim poziomie. Współwystępowanie zaangażowania w internacjonalizację z poziomem rentowności kształtowało się na poziomie 0,255 (p = 0,001), zaś współwystępowanie angażowania we współpracę z poziomem rentowności kształtowało się na poziomie 0,215 (p = 0,005). Uzyskane wyniki nie skłaniają do podjęcia próby modelowania rentowności ze sprzedaży względem obu zmiennych odnoszących się do zaangażowania metodami tradycyjnymi. Ponadto podejście tradycyjne, zwarte w modelu regresji wielorakiej nie uwzględnia potencjalnie możliwej synergii w oddziaływaniu obu zmiennych niezależnych na rentowność ze sprzedaży na rynkach zagranicznych. Sprawdzenie czy efekt takiej synergii występuje przeprowadzono poprzez eksplorację danych procedurą dwustopniowego grupowania [Zhang, Ramakrishnon, Livny, 1996]. Procedura ta, zbieżna z analizą klas ukrytych, prowadzi do wyznaczenia optymalnego rozwiązania ze względu na kryterium informacyjne AIC lub BIC. Na podstawie kryterium informacyjnego BIC za optymalny podział uznano podział na 3 podgrupy. Wartości średnie analizowanych zmiennych, tj. zaangażowania w internacjonalizację, zaangażowania we współpracę oraz wyników ekonomicznych opisywanych przez rentowność sprzedaży na rynkach zagranicznych (zmienną tą zlogarytmowano by uzyskać zgodność jej rozkładu z rozkładem normalnym, co jest wymagane w procedurze dwustopniowego grupowania, a jako przekształcenie monotoniczne nie zmienia charakteru analizowanych zależności) wskazują na występowanie pewnych regularności w kształtowaniu się obu miar zaangażowania oraz rentowności ze sprzedaży na rynkach zagranicznych, co ilustrują wykresy zestawione na rysunku 4. Uzyskane wyniki ujawniają dużą zbieżność wartości średnich zaangażowania w internacjonalizację ze średnimi wartościami rentowności ze sprzedaży na rynkach zagranicznych. Takiej zbieżności nie uzyskano w przypadku zaangażowania we współpracę. Zanim jednak sformułuje się ostateczne wnioski warto przeanalizować rozkłady analizowanych zmiennych w wyodrębnionych skupieniach, i określić rolę każdej z nich w generowaniu tworzonych grup poprzez porównanie tych rozkładów z rozkładem całej badanej zbiorowości. Wyniki wskazują, że poszczególne zmienne odgrywały inną rolę w wyodrębnianiu uzyskanych skupień. Zaangażowanie w internacjonalizację istotną rolę odgrywało jedynie w tworzeniu grupy pierwszej i drugiej, zaangażowanie we współpracę zaś, wszystkich trzech grup. Wyniki ekonomiczne dotyczące rentowności sprzedaży na rynkach zagranicznych istotną rolę odgrywały jedynie przy tworzeniu grupy drugiej i trzeciej. Brak istotności oddziaływania oznacza zaś, że wartość średnia zmiennej w wyodrębnionej grupie nie różniła się istotnie od średniej ogólnej.

8 326 Małgorzata Rószkiewcz, Marianna Strzyżewska Wyniki testu t porównania wartości średnich przedstawiają wykresy zestawione na rysunku 5. Rysunek 4. Wartości średnie zaangażowania w internacjonalizację (SWI) oraz zaangażowania we współpracę (SWW) a także zlogarytmowanych wartości rentowności ze sprzedaży na rynkach zagranicznych wraz z odchyleniami standardowymi dla wyodrębnionych skupień Rysunek 5. Wartości statystyki testującej różnice dwóch średnich wraz z wartościami krytycznymi Wyniki odnotowane w pierwszej grupie wskazują zatem, że przy relatywnie słabym zaangażowaniu we współpracę i relatywnie słabym zaangażowaniu w internacjonalizację wyniki ekonomiczne przedsiębiorstw nieistotnie różnią

9 Zależność między zaangażowaniem w internacjonalizację oraz 327 się od średniej ogólnej. Wyniki odnotowane w drugiej grupie wskazują zaś, że przy relatywnie mocnym zaangażowaniu we współpracę i relatywnie mocnym zaangażowaniu w internacjonalizację wyniki ekonomiczne przedsiębiorstw kształtują się na relatywnie wysokim poziomie. W grupie trzeciej natomiast, przy relatywnie silnym zaangażowaniu we współpracę występowało zaangażowanie w internacjonalizację nieistotnie różniące się od średniej ogólnej oraz odnotowano istotnie niższe wyniki ekonomiczne. Dodatkowo warto podkreślić, że wyodrębnione skupienia różnią się istotnie ze względu na strukturę kapitałową (p < 0,001), długość okresu prowadzenia działalności (p = 0,045) oraz rodzaj prowadzonej działalności (p < 0,001). 3. Modelowanie zależności między wynikami ekonomicznymi przedsiębiorstw i zaangażowaniem w internacjonalizację i we współpracę Wyniki uzyskane w procedurze dwustopniowego grupowania wskazują, iż relatywnie wyższe wyniki ekonomiczne występują tylko wówczas gdy obie zmienne opisujące zaangażowanie przedsiębiorstw kształtują się na relatywnie wysokim poziomie, zaś silne zagazowanie we współpracę nie przekłada się na lepsze wyniki jeśli brak silnego zagazowania w internacjonalizację. Można zatem przypuszczać, że zaangażowanie w internacjonalizację jest moderatorem zależności między wynikami ekonomicznymi i zaangażowaniem we współpracę. Jeśli hipoteza ta byłaby prawdziwa w przypadku badanych przedsiębiorstw, to zebrane dane odnoszące się do deklarowanej stopy rentowności powinny posiadać strukturę hierarchiczną względem zaangażowania w internacjonalizację. Jako sprawdzian tej hipotezy przyjęto stopień korelacji międzyklasowej, gdzie za zmienną grupującą uznano zaangażowanie w internacjonalizację. Hipotezę o takiej strukturze zależności obu rozważanych determinant potwierdziła istotność wariancji między klasowej stopy rentowności oraz oszacowany na jej podstawie współczynnik korelacji miedzy klasowej, przy założeniu, że klasy wyznacza intensywność zaangażowania w internacjonalizację. Oszacowane wartości tego współczynnika w procedurze tzw. modelu zerowego regresji wielopoziomowej zestawia tablicy 3. Tablica 3. Wyniki estymacji współczynnika korelacji międzyklasowej w modelu zerowym procedury regresji wielopoziomowej Efekt Współczynnik dla efektu stałego lub wariancja dla efektu losowego Błąd standardowy Krytyczny poziom istotności Wariancja na poziomie gospodarstwa domowego 11, , ,001 Wariacja na poziomie grupy wyznaczonej statusem społeczno-ekonomicznym 100, ,419 0,000 Współczynnik korelacji międzygrupowej 0,897584

10 328 Małgorzata Rószkiewcz, Marianna Strzyżewska Najwyższe dopasowanie do danych empirycznych i istotne oceny parametrów uzyskano w formule modelu dwupoziomowego z losowym wyrazem wolnym i losowym współczynnikiem regresji, przy założeniu skorelowania współczynnika regresji z wyrazem wolnym. Oznacza to, że zaangażowanie przedsiębiorstw w internacjonalizację miało nie tylko wpływ na poziom stopy rentowności, ale również na jej wrażliwość względem zaangażowania we współpracę. Dla takiej formuły modelu dwupoziomowego odnotowano przyrost wartości funkcji wiarygodności mierzonej statystyką -2 LL z 1263,293 (dla modelu regresji prostej stopy rentowności względem SWW) do 1221,196 (dla wybranego modelu dwupoziomowego), oraz uzyskano istotne oceny wszystkich parametrów. Ponieważ efekty losowe opisywane są przez zmienne, co których przyjmuje się, że ich wartość średnia wynosi 0, a ich odchylenia standardowe opisywane są przez przeciętne odchylenia parametrów modelu (błędy standardowe) w zależności od przynależności do klasy definiowanej przez zaangażowanie w internacjonalizację, można zatem wyznaczyć podstawowe modele regresji opisujące zależność stopy rentowności względem angażowania we współpracę przy zadanej zmienności zaangażowania w internacjonalizację. Podstawą wyznaczenia tych klas były kolejne krotności odchyleń standardowych wyznaczające granice dla typowych ( 1 x odchylenie standardowe), umiarkowanie niskich i umiarkowanie wysokich ( 2 x odchylenie standardowe) oraz najniższych i najwyższych ( 3 x odchylenie standardowe) wartości zmiennej opisującej zaangażowanie w internacjonalizację. Parametry tych modeli zestawia tablica 4. Tablica 4. Oszacowane parametry modeli regresji rentowności sprzedaży na rynkach zagranicznych względem zaangażowania we współpracę przy uwzględnieniu moderowania tej zależności przez zaangażowanie w internacjonalizację Graniczne wartości zmiennej opisującej zaangażowanie w internacjonalizację: Wyraz wolny Współczynnik regresji najniższe (-3 odchyl. stand.) -16, ,1363 umiarkowanie niskie (-2 odchyl. stand.) -8, ,0941 typowe niższe (-1 odchyl. stand.) 0, ,05191 typowe wyższe (1 odchyl. stand.) 18, ,03245 umiarkowanie wysokie (2 odchyl. stand.) 26, ,07463 najwyższe (3 odchyl. stand.) 35, ,11681 Oceny współczynników modeli regresji wskazują, że zaangażowanie w internacjonalizację określało nie tylko poziom stopy rentowności, ale również siłę oddziaływania zaangażowania we współpracę na poziom tej stopy, a także kierunek tej zależności. Oznacza to, że wśród przedsiębiorstw o relatywnie niskim zaangażowaniu w internacjonalizację efekt zaangażowania we współpracę miał ograniczony zasięg oddziaływania na stopę rentowności. Przy relatywnie niskim zaangażowaniu w internacjonalizację (poniżej średniej ogólnej) wpływ

11 Zależność między zaangażowaniem w internacjonalizację oraz 329 zaangażowania we współpracę na rentowność ze sprzedaży na rynkach zagranicznych był limitującą. Wpływ stymulujący ujawniał się dopiero przy relatywnie wyższym (powyżej średniej ogólnej) zaangażowaniu w internacjonalizację. Zakończenie Uzyskane wyniki empiryczne wskazują, że przy niskim zaangażowaniu w internacjonalizację zaangażowanie we współpracę nie prowadziło do wzrostu rentowności, natomiast pozytywny efekt synergii ujawniał się dopiero przy relatywnie wyższym poziome tego zaangażowania. Im wyższe było zaangażowanie w internacjonalizację tym silniejszą stymulantą stopy rentowności okazywało się zaangażowanie we współpracę. Oszacowane wybrane i zestawione w tabeli 4 modele stopy rentowności względem zaangażowania we współpracę (po standaryzacji) wykreślono na rysunku 4. Uzyskane rozwiązania pozwalają wykreślić ścieżkę wzrostu rentowności przedsiębiorstw, względem zmienności SWI i SWW tzn. od uwarunkowań określanych najniższym poziomem zaangażowania w internacjonalizację do uwarunkowań określonych maksymalnym z możliwych poziomów zaangażowania w internacjonalizację. Przykładowy przebiegi ścieżek wzrostu rentowności przedstawia rysunek 6. Rysunek 6. Regresje stopy rentowności na rynkach zagranicznych względem zaangażowania we współpracę (zmienna standaryzowana) warunkowane zaangażowaniem w internacjonalizację (zmienna standaryzowana) Źródło: opracowanie własne

12 330 Małgorzata Rószkiewcz, Marianna Strzyżewska Literatura 1. Contractor F.J. (2007), Is International Business Good for Companies? The Evolutionary or Multi-Stage theory of Internationalization vs Transaction Costs Perspective, Management International Review, No 47, vol Daniels J. D., J.Bracker (1989), Profit performance :Do foreign operations make a difference?, Management International Review, No 29, vol Hagemejer J., M.Kolasa (2008), Internationalization and economic performance of enterprises: evidence from firm-level data, NBP Working Paper, nr 51, Warszawa. 4. Johanson J., J.E.Vahlne (1977), The internationalization process of the firm, Journal of International Business Studies, No 8, s Johanson J., J.E.Vahlne (1993), The Internationalization Process of the Firm a Model of Knowledge Development and Increasing Foreign Market Commitments, w: The Internationalization of the firm, ed.p.j.buckley, P.Ghauri, Academic Press, London, s Kaiser H.F. (1974), An index of factorial simplicity, Psychometrika,No Kogut B., U.Zander (1993), Knowledge of the Firm and the Evolutionary Theory of the Multinational Corporation, Journal of International Business Studies, No 24, vol Mikołajczyk B. (2005), Cele i strategie działania polskich przedsiębiorstw w perspektywie roku 2008 wyniki badań, w: Biznes międzynarodowy a internacjonalizacja gospodarki narodowej, red. nauk. E. Najlepszy, Wyd. AE w Poznaniu, Poznań. 9. Pangarkar N. (2008), Internationalization and performance of small-and medium- sized enterprises, Journal of World Business, No 43, s Ruigrok W., H.Wagner (2003), Internationalization and performance: An organizational learning perspective, Management International Review, Wiessbaden, First Quarter, vol. 43, iss Stopford J., J. H. Dunning (1983),The world directory of the multinational enterprises , Detroit, Gale ReseaRCH Company. 12. Sullivan D. (1994), Measuring the degree of internationalization of a firm, Journal of International Business Studies, vol. 25, nr Strzyżewska M. (2010), Współpraca między przedsiębiorstwami w procesach ich umiędzynarodowienia. Analiza polskich średnich przedsiębiorstw, Badanie zrealizowane w ramach programu badawczego Kolegium Gospodarki Światowej, IV grupa tematyczna, Badanie statutowe. 14. Witek-Hajduk M. (2009), Wspólne przedsięwzięcia jako kapitałowa forma powiązań kooperacyjnych polskich średnich i dużych przedsiębiorstw z partnerami zagranicznymi, TRANS 09 Współna Europa Partnerstwo przedsiębiorstw jako czynnik ograniczania ryzyka działalności gospodarczej, red. nauk. H. Brdulak, E. Duliniec, T. Gołębiowski, SGH, Warszawa. 15. World Investment Report (2004), UNCTAD.

13 Zależność między zaangażowaniem w internacjonalizację oraz Zhang T., Ramakrishnon R., Livny M, (1996), BIRCH: An efficient data clustering method for very large databases, w: Proceeding of the ACM SIGMOD Conference on Management of Data, Montreal. Streszczenie Badania dowodzą, że w ostatnich dwudziestu latach czynnikiem sprzyjającym podnoszeniu wyników ekonomicznych przedsiębiorstw jest także współpraca między przedsiębiorstwami. Połączone procesy internacjonalizacji i współpracy lub inaczej ujmując współpraca przedsiębiorstw podejmowana w celach inicjowania lub pogłębiania zaangażowania w internacjonalizację może przynieść efekty synergiczne. W badaniu podjęto próbę rozpoznania związków wyników ekonomicznych polskich przedsiębiorstw średniej wielkości z poziomem ich zaangażowania w internacjonalizację oraz w procesy współpracy. W zrealizowanym podejściu badawczym zastosowano dane empiryczne odnoszące się do sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce. Badanie empiryczne przeprowadzono w 2010 r. na losowej próbie warstwowej o efektywnej liczbie 310 zrealizowanych wywiadów. Wyniki badania wskazują, że oba konstrukty odnoszące się do zaangażowania we współpracę i w internacjonalizację cechuje wysoka rzetelność mierzona współczynnikiem alfa-cronbacha i wykazują znaczną zmienność względem cech deskryptywnych badanych przedsiębiorstw. Dało to podstawę do wyodrębnienia metodą dwukrotnego grupowania segmentów przedsiębiorstw odmiennych ze względu na oba konstrukty. Pozwoliło to na zidentyfikowanie cech przedsiębiorstw należących do grupy o najsilniejszym i najsłabszym zaangażowaniu we współprace i w internacjonalizację oraz oceny zależności wyników ekonomicznych względem obu wymiarów w każdym z wyróżnionych segmentów. Relations between cooperation and internacjonalization and economic performance of a company results of empirical survey of middle-size companies in Poland (Summary) This paper focuses on the theory rationales underlying the multi-stage theory link, by examining each claim for negative or positive benefits of cooperation and internationalization. A other objective of this paper is to discuss methodology and operationalization problems in empirical testing. The empirical study was conducted in the form of CATI on a random sample of 310 middle-size companies at the The statistical analysis was conducted using two-stage clustering procedure and multilevel regression modelling.