Czas pracy. pod redakcją Ludwika Florka

Transkrypt

1 Czas pracy pod redakcją Ludwika Florka Warszawa 2011

2 Spis treści Wykaz skrótów... 7 Wprowadzenie Walerian Sanetra Uwarunkowania instytucji czasu pracy Jacek Skoczyński Pojęcie czasu pracy w prawie Unii Europejskiej Ludwik Florek Wymiar a norma czasu pracy Dorota Dzienisiuk Skracanie czasu pracy ze względu na uciążliwość lub szkodliwość pracy Agnieszka Zwolińska Dyżur Łukasz Pisarczyk Kształtowanie rozkładu czasu pracy Paweł Nowik Metoda negocjacji zbiorowych w zakresie kształtowania systemów czasu pracy Monika Latos-Miłkowska Okresy rozliczeniowe czasu pracy

3 Spis treści Łukasz Prasołek Rozkład, indywidualny rozkład i harmonogram czasu pracy oraz ich wzajemne korelacje Piotr Grzebyk Ochrona odpoczynku niedzielnego Marta Madej Kontrola przestrzegania i ewidencjonowanie czasu pracy Małgorzata Kurzynoga Czas pracy sędziego sądu powszechnego Michał Raczkowski Instytucje czasu pracy personelu latającego w przewozach pasażerskich Anna Leszczyńska, Iwona Sierocka Czas służby i odpoczynku funkcjonariusza Policji Wioletta Witoszko Przedłużony czas służby w Policji Magdalena Rycak Polityka w zakresie czasu pracy oraz zasady jego prawnej regulacji w Holandii, Niemczech i Danii

4 Wprowadzenie Czas pracy stanowi najstarsze zagadnienie prawa pracy. Maksymalna liczba godzin pracy była przedmiotem pierwszego aktu zaliczanego obecnie do prawa pracy (angielski The Factory Health and Morals Act z 1802 r.), jak również pierwszym aktem międzynarodowym przyjętym w ramach Międzynarodowej Organizacji Pracy (konwencja nr 1 MOP z 1919 r. dotycząca ograniczenia czasu pracy). Prawna regulacja czasu pracy obejmuje wiele złożonych problemów, zarówno teoretycznych, jak i praktycznych. Zostały one przedstawione i rozwinięte w tej książce. Dotyczy to przede wszystkim pojęcia czasu pracy, kształtowanego pod wpływem wykładni Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, oraz jego wymiaru, nazywanego też normą. W związku z tym pozostaje również skracanie czasu pracy oraz kwalifikacja prawna dyżuru. Różnorodność wykonywanej pracy wymaga zróżnicowanego rozkładu czasu pracy, który podlega różnorodnym ograniczeniom prawnym, czemu poświęcono cztery opracowania. Łączy się to również z kontrolą przestrzegania i ewidencjonowania czasu pracy. Złożoną sprawą jest też dopuszczalność pracy w niedziele. Prawna regulacja czasu pracy ma nie tylko charakter powszechny, ale odnosi się także do poszczególnych grup osób, spośród których omówiono czas pracy sędziów, personelu latającego oraz policjantów. Powinno się brać pod uwagę rozwiązania przyjęte w innych państwach dotyczące kształtowania czasu pracy; w książce znalazły się uwagi dotyczące Holandii, Niemiec i Danii. Zrozumienie szczegółowych regulacji czasu pracy nie jest możliwe bez przedstawienia jego różnorodnych uwarunkowań: politycznych, gospodarczych, społecznych, konstytucyjnych, międzynarodowych czy unijnych. Dlatego też opracowanie poświęcone tym sprawom otwiera wywody zawarte w książce. 11

5 Wprowadzenie Część opracowań została pierwotnie przygotowana w formie referatów na Regionalną Konferencję Katedr Prawa Pracy (Warszawa, Białystok, Toruń i Lublin KUL, a także przedstawiciele katedr z Gdańska i Łodzi). Odbyła się ona w Konstancinie-Jeziornej w czerwcu 2010 r. W książce znalazły się także liczne dodatkowe opracowania specjalnie dla niej przygotowane. Dyskusja nad wybranymi problemami prawa pracy stanowi utrwaloną tradycję środowiska naukowego tej dziedziny prawa. Wcześniejsze konferencje również połączone z publikacjami naukowymi odbyły się w Tykocinie (1998), Gruszkach k. Puszczy Białowieskiej (1999), Supraślu (2000), Lubostroniu (2001), Popowie (2002), Białowieży (2003), Mądralinie (2007), Goniądzu (2008) i Toruniu (2009). Warszawa, wrzesień 2010 r. prof. dr hab. Ludwik Florek 12

6 Walerian Sanetra * Uwarunkowania instytucji czasu pracy 1. Czas pracy jako instytucja prawa pracy Wyrażenie czas pracy ma wiele znaczeń. Czas pracy to czas, przez który praca jest wykonywana, czy też w szerszym ujęciu (art k.p.) czas, w którym pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy (w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy). Tak pojmowany czas pracy służy między innymi jako miara nakładu pracy i w konsekwencji do ustalenia wynagrodzenia za pracę (jego wysokości). Zgodnie z art k.p. wynagrodzenie za pracę powinno być tak ustalane, aby odpowiadało w szczególności rodzajowi wykonywanej pracy i kwalifikacjom wymaganym przy jej wykonywaniu, a także uwzględniało ilość i jakość świadczonej pracy. Czas pracy jako miara nakładu pracy (pozostawania w dyspozycji pracodawcy) i w konsekwencji także jako miara wynagrodzenia za pracę szczególnie wyraźnie taką rolę odgrywa w przypadku stosowania tzw. czasowej metody płac. Czas pracy jako określona kategoria służy również do określania obowiązków pracownika i pracodawcy, a pośrednio także i innych podmiotów czy organów (dla przykładu państwowej inspekcji pracy, która ma obowiązek kontrolowania przestrzegania czasu pracy). Zgodnie z art pkt 2 k.p. pracownik ma obowiązek przestrzegać czasu pracy ustalonego w zakładzie pracy. Natomiast w myśl art. 94 pkt 2 k.p. pracodawca ma obowiązek organizo- * Prof. dr hab. Walerian Sanetra kierownik Katedry Prawa Pracy Uniwersytetu w Białymstoku. Od 1990 r. sędzia Sądu Najwyższego, a od 2001 r. prezes kierujący Izbą Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych tego Sądu. Przez 10 lat przewodniczył składom orzekającym Komisji Odwoławczej przy Urzędzie Patentowym. Autor ok. 400 publikacji z zakresu prawa pracy, prawa ubezpieczeń społecznych, wynalazczości pracowniczej, procesu cywilnego, a także prawa konstytucyjnego i teorii prawa. 13

7 Walerian Sanetra wania pracy w sposób zapewniający pełne wykorzystanie czasu pracy, jak również osiąganie przez pracowników, przy wykorzystaniu ich uzdolnień i kwalifikacji, wysokiej wydajności i należytej jakości pracy. Na podstawie tych przepisów, a zwłaszcza na podstawie wielu przepisów o czasie pracy zamieszczonych w dziale szóstym kodeksu pracy ( Czas pracy ), odkodować można ogólną normę prawną nakładającą na pracownika obowiązek pozostawania w dyspozycji pracodawcy (w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy) przez okres, który wynika z przepisów o czasie pracy, a także generalną normę zakazującą pracodawcy domagania się (zmuszania) od pracownika wykonywania pracy ponad ustalone normy czasu pracy. Oprócz tego przepisy prawa pracy pozwalają na sformułowanie dalszych, bardziej szczegółowych obowiązków (norm prawnych, które je przewidują) pracownika i pracodawcy, które pozostają w funkcjonalnym lub instrumentalnym związku ze wspomnianymi ogólnymi obowiązkami tych podmiotów w zakresie czasu pracy. Jest to na przykład obowiązek punktualnego stawiania się w pracy, potwierdzania przez pracownika przybycia do pracy i obecności w pracy oraz usprawiedliwiania nieobecności w pracy. Gdy chodzi o pracodawcę, może to być na przykład obowiązek respektowania prawa pracownika do nieprzerwanego wypoczynku. Kategoria pojęciowa, jaką jest czas pracy zdefiniowany w art k.p., w istocie służy prawodawcy do konstruowania wielu norm prawnych, przy czym są to normy o charakterze zasadniczym, kierowane przede wszystkim do pracodawcy i pracowników, zobowiązujące ich do przestrzegania określonych nakazów i zakazów. Są to wszakże również normy kompetencyjne, na przykład upoważniające pracodawcę do uregulowania w regulaminie pracy systemów i rozkładu czasu pracy oraz do określenia okresów rozliczeniowych (normy określające kompetencje normodawcze) czy upoważniające pracodawcę do zarządzenia pracy w godzinach nadliczbowych (nadające kompetencję pracodawcy do zaktualizowania obowiązku pracownika wykonywania pracy w godzinach nadliczbowych). Przepisy określające te obowiązki i kompetencje zgrupowane zostały głównie z dziale szóstym kodeksu pracy. Wśród nich z terminologicznego punktu widzenia kluczową, niejako wyjściową, pozycję zajmuje art k.p., który definiuje czas pracy dla potrzeb konstruowania norm prawnych o charakterze zasadniczym i kompetencyjnym. Normy te w całości zaś składają się na określoną instytucję prawa pracy, która została nazwana czasem pracy. Termin czas pracy jest więc w przepisach prawa pracy używany w różnych znaczeniach. Czas pracy bowiem to czas, w którym 14

8 Uwarunkowania instytucji czasu pracy pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy, ale także ogół przepisów zamieszczonych w dziale szóstym kodeksu pracy (instytucja czasu pracy), które w mniejszym lub większym stopniu powiązane są z tym, co wynika z definicji zawartej w art k.p. Czas pracy ponadto często rozumiany jest jako powinność pracownika pozostawania w dyspozycji pracodawcy (czas pozostawania w gotowości do świadczenia pracy i czas świadczenia tej pracy) oraz jako obowiązek pracodawcy przestrzegania norm wyznaczających czasowe granice korzystania z pracy pracownika. Inaczej mówiąc, czas pracy to czas, w którym pracownik faktycznie pozostaje w dyspozycji pracodawcy (tak kwestia ta ujęta została w art. 128 k.p.), ale także czas, w którym pracownik powinien pozostawać w dyspozycji pracodawcy, czyli czas pracy, który go w sensie normatywnym obowiązuje. Ustanawiając w kodeksie pracy normy czasu pracy, w istocie ustawodawca nie rozstrzyga bezpośrednio w ten sposób o faktycznym czasie pracy (o tym, jaki ten czas w danym przypadku jest, przez jaki czas konkretny pracownik pozostaje w dyspozycji swojego pracodawcy), ale określa granice, w ramach których pracodawca może domagać się od pracownika, by pozostawał do jego dyspozycji (był gotów do świadczenia pracy), a pracownik ma obowiązek spełnienia tego żądania. Używając zwrotu czas pracy pracownika, możemy w szczególności mieć na myśli czas, w którym pracownik faktycznie pozostaje w dyspozycji pracodawcy, albo czas, przez który ma obowiązek pozostawania w dyspozycji pracodawcy. Na instytucję czasu pracy składają się nie tylko normy prawne o charakterze zasadniczym i normy kompetencyjne, ale także przepis definiujący czas pracy (art k.p.). Wszystkie te regulacje prawne stanowią określoną całość (instytucję) i w takim charakterze będą przedmiotem dalszych rozważań. 2. Polityczne uwarunkowania instytucji czasu pracy Istniejąca instytucja czasu pracy ma za sobą stosunkowo długą historię i różnorodne, wielostronne uwarunkowania. Pierwsze unormowania chroniące pracowników, które współcześnie zaliczane są do prawa pracy, dotyczyły czasu pracy i polegały na ograniczeniu jego wymiaru w celu ochrony robotników przed biologicznym wyniszczeniem 1. Ogólne przyczyny i uwarunkowania wprowadzenia tego typu unormowań prawnych 1 T. Liszcz, Prawo pracy, Warszawa 2008, s