ZACHWIANA RÓWNOWAGA. System szkolnictwa wyższego w Polsce i na Ukrainie. Fundacja Energia dla Europy SIERPIEŃ 2013

Transkrypt

1 11 SIERPIEŃ 2013 ZACHWIANA RÓWNOWAGA System szkolnictwa wyższego w Polsce i na Ukrainie tów i wykładowców. Pozostałe dwa, przedłożone przez opozycję oraz grupę ekspertów nauk społecznych, znacznie lepiej przystosowują ukraiński system oświaty wyższej do norm europejskich, zakładając m.in. w p r o w a d z e n i e s ys te m u b o l o ń s k i e g o i zwiększenie mobilności wykładowców oraz studentów na poziomie międzynarodowym. Rządy Polski i Ukrainy w 2005 roku podpisały umowę o wzajemnym uznawaniu dokumentów i równoważności stopni naukowych wydawanych przez placówki akademickie obu krajów. Oba państwa respektują wydawane przez siebie dokumenty i s to p n i e n a u k owe, co p oz w a l a n a d a l s ze k s z t a ł ce n i e w n i c h. Po roz u m i e n i a n i e s to s u j e s i ę j e d n a k d o ce l ów z awo d ow yc h, w t y m d o p ł a t d o w y n a gro d ze n i a z a s to p n i e n a u k owe l u b t y t u ł y. Polak, któr y uzyskał stopień doktora bądź habilitację nie otrzyma na uczelni ukraińskiej dodatkowych gratyfikacji finansowych, zgodnych ze swoim stopniem naukowym na uczelni ukraińskiej, dopóki nie dokona nostr yfikacji dyplomów w specjalnej jednostce Ministerstwa Edukacji i Nauki Ukrainy (analogiczne prawo funkcjonuje w Polsce). Jednocześnie zgodnie z polskim ustawodawstwem W roku akademickim 2010/2011 w Polsce funkcjonowało 470 szkół wyższych, z czego 338 stanowiły uczelnie prywatne, a państwowe. Według danych z końca 2011 roku studiowało na nich 1,764 mln studentów, w tym 1,245 mln (71 proc.) na uczelniach państwowych, a 518 tys. (29 proc.) na prywatnych. Na Ukrainie w roku akademickim 2010/2011 działały 854 uczelnie wyższe, w tym 689 państwowych i 165 prywatnych. Łączna liczba studentów na Ukrainie wynosiła 2,17 mln. W roku 2007 ok. 15 proc. wszystkich studentów uczęszczało do prywatnych szkół wyższych. Ukraina nie wprowadziła na swoich uczelniach systemu bolońskiego (podział edukacji wyższej na trzy stopnie: studia licencjackie, magisterskie i doktoranckie). Na Ukrainie system szkolnictwa wyższego zaczyna się od stopnia młodszego specjalisty (молодший спеціаліст), a nie jak w Polsce od tytułu licencjata. Polskie szkolnictwo wyższe jest zintegrowane z Europejskim Obszarem Szkolnictwa Wyższego. Członkostwo w Unii Europejskiej umożliwia polskim uniwersytetom czynny udział w programach wymiany akademickiej, takich jak Erasmus Mundus. Oprócz tego polskie prawo przewiduje mniej rygorystyczne niż na Ukrainie warunki uznania na uczelniach zagranicznych dyplomów czy stopni naukowych. Ostatnia refor ma szkolnic t wa w yższego w Polsce została przeprowadzona w 2011 roku, natomiast na Ukrainie w 2002 roku. W ostatnich dwóch latach na Ukrainie rozpoczęła się dyskusja o potrzebie zmiany ustawy o szkolnictwie wyższym. Obecnie istnieją trzy projekty reformy. Pierwszy, złożony przez posłów rządzącej większości, nieformalnie wspierany przez Ministerstwo Edukacji i Nauki, zakłada najmniejsze zmiany, dotyczące zwłaszcza mobilności studen- 1

2 (art. 109 p. 3a ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym, Dz. U Nr 164 poz. 1365) osoba, której stopień naukowy lub tytuł zawodowy został uzyskany za granicą, może zostać zatrudniony na polskiej uczelni bez konieczności nostryfikacji zagranicznego stopnia naukowego. Społeczno-ekonomiczne warunki szkolnictwa wyższego Polska Ukraińcy są najliczniejszą grupą spośród studiujących w Polsce cudzoziemców. W 2010 r. na polskich uczelniach studiowało 4879 osób z Ukrainy (22,7 proc. wszystkich obcokrajowców), w 2011 roku było to już 6321 osób (26 proc. studentów z zagranicy). Jednocześnie przyrost liczby studentów z Ukrainy jest wyższy niż tempo przyrostu wszystkich studentów z zagranicy. Drugą grupą obcokrajowców na polskich uczelniach stanowią Białorusini i jest ich blisko połowę mniej niż Ukraińców. Według danych z 2007 roku duża część studentów zagranicznych w Polsce (43 proc.) płaci za swoje studia. Dlatego, pomimo wielu programów stypendialnych i znaczącego odsetka studentów uprawnionych do bezpłatnego nauczania, studenci z Ukrainy są ważnym potencjalnym źródłem dochodu dla polskich placówek akademickich. Polityka otwierania się polskich uczelni na studentów spoza krajów Unii Europejskiej spowodowana jest coraz większym niżem demograficznym, który mocno dotyka polskie uczelnie wyższe, powodując spadek chętnych, szczególnie na uczelnie o profilu humanistycznym. Uczelnie prowadzą aktywną politykę marketingową, aby zachęcić większą liczbę studentów do wstąpienia w ich progi. To właśnie dla promocji polskiego szkolnictwa wyższego uruchomiony został program zapoznawczy Study Tours to Poland. Z kolei na corocznej wystawie edukacyjnej w Kijowie w listopadzie 2012 roku zostało przedstawionych 16 polskich uczelni. Innym sposobem zapraszania do Polski studentów zagranicznych jest zapewnienie im miejsc na bezpłatnych studiach na uczelniach państwowych. Oferta ta przeznaczona jest dla osób niebędących stypendystami ani strony polskiej, ani żadnego innego kraju członkowskiego (spoza UE). Przykładowo Politechnika Warszawska przydziela 106 takich miejsc na wybranych kierunkach studiów I i II stopnia. Podobnie Uniwersytet Śląski w Katowicach, który oferuje 201 miejsc na wszystkich kierunkach. Warunki rekrutacyjne na uniwersytetach polskich dla obywateli Ukrainy różnią się w zależności od tego, czy mają oni polskie pochodzenie i czy posiadają Kartę Polaka. Jeśli tak, w czasie rekrutacji są oni traktowani tak samo jak obywatele Polski. W 2010 roku w Polsce studiowało 995 studentów polskiego pochodzenia z Ukrainy, co stanowiło wówczas jedną piątą wszystkich ukraińskich studentów i jedną czwartą wszystkich zagranicznych studentów polskiego 2 pochodzenia. Tacy studenci mają równe ze studentami polskimi prawa do finansowego wsparcia ze strony polskiego rządu, ale tylko, jeśli nie biorą udziału w programach stypendialnych finansowanych przez stronę polską. W przeciwnym wypadku nie mogą ubiegać się o dodatkowe wsparcie finansowe z budżetu Polski. Jeżeli obywatele Ukrainy nie mają polskiego pochodzenia, ale chcieliby podjąć studia wyższe w Polsce, mają kilka możliwości uzyskania finansowania studiów. Po pierwsze, mogą oni zostać stypendystami rządu polskiego. Na podstawie Porozumienia w sprawie współpracy między Ministerstwem Edukacji Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej a Ministrem Edukacji i Nauki Ukrainy, stypendium strony polskiej może otrzymać 10 osób z przeznaczeniem na bezpłatne studia krótkoterminowe oraz 40 osób na miesięczne praktyki badawcze. Z tej drugiej możliwości mogą skorzystać naukowcy i wykładowcy. Kolejnym sposobem podjęcia bezpłatnych studiów - jednak bez przyznania stypendium są studia na warunkach określonych w umowach międzynarodowych lub programy wspierane przez polski rząd, o których mowa będzie dalej. Charakterystyczne jest to, że ukraiński rząd w 2013 roku nie umieścił żadnego polskiego uniwersytetu na liście uczelni zagranicznych, do których ukraińscy studenci i wykładowcy mogą przyjechać na studia czy na staż na koszt ukraińskiego budżetu. Innym wariantem są studia płatne. Opłata różni się w zależności od uczelni. Na ogół polskie ustawodawstwo ustala minimalną wysokość rocznych opłat (są różne na poszczególnych uczelniach): na studiach pierwszego lub drugiego stopnia albo jednolitych studiach magisterskich, przygotowawczych kursach językowych wynosi ona 2000 euro ; na studiach doktoranckich i studiach podyplomowych, medycznych stażach podyplomowych, stażach naukowych i artystycznych, szkoleniach specjalizacyjnych i stażach habilitacyjnych 3000 euro. Na pierwszym roku obowiązuje jednorazowa opłata rekrutacyjna w wysokości 200 euro. W gestii poszczególnych uczelni leży ewentualne ustanowienie wyższego czesnego. Dla Ukraińców polskiego pochodzenia istnieją zniżki w wysokości do 30 proc. podstawowej opłaty. Według przybliżonych szacunków Ukraińcy w 2010 roku zapłacili za studia w Polsce conajmniej 4 mln euro. Oprócz tego, jeżeli wziąć pod uwagę minimalne koszty życia studentów na poziomie 300 euro miesięcznie, to łącznie studenci zostawiają w naszym kraju 17,5 mln euro rocznie. Biorąc pod uwagę dynamikę wzrostu liczby studentów z Ukrainy, których liczba w tym roku jest 9,4 tys. osób, roczny zysk z opłat za studia wzrasta do 7,7mln euro, a z wydatków bytowych studentów - do 33,8 mln euro. W kontekście finansowania studiów ważny jest fakt, że Ukraińcy nie mogą ubiegać się o przyznanie kredytu studenckiego, muszą więc opierać się jedynie na własnych środkach. Od 1 października 2008 roku, zgodnie z decyzją Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego Rzeczypospolitej Polskiej, wysokość stypendiów przyznawanych cudzoziemcom będącym stypendystami strony polskiej, którzy podejmują i odbywają studia lub szkolenia, albo uczestni-

3 czą w badaniach naukowych i pracach rozwojowych na terytorium RP wynosi: dla studentów oraz uczestników studenckich praktyk zawodowych i kursów przygotowawczych do podjęcia nauki w języku polskim - 900,00 zł miesięcznie; dla uczestników kursów języka i kultury polskiej trwających 21 dni ,00 zł, a dla uczestników kursów języka i kultury polskiej trwających 28 dni ,00 zł; dla uczestników badań naukowych i prac rozwojowych, studiów doktoranckich, studiów podyplomowych, staży habilitacyjnych, naukowych, szkoleń specjalizacyjnych, medycznych staży podyplomowych i kursów dokształcających ,00 zł miesięcznie; dla uczestników badań naukowych i prac rozwojowych, studiów podyplomowych, staży naukowych, artystycznych, szkoleń specjalizacyjnych, medycznych staży podyplomowych i kursów dokształcających, posiadających stopień odpowiadający polskiemu stopniowi doktora habilitowanego lub zatrudnionych w zagranicznej uczelni na stanowisku profesora 1600 zł miesięcznie; dla uczestników krótkoterminowych staży naukowych (do 15 dni): stypendium 120 zł dziennie, dofinansowanie do kosztów zakwaterowania 170 zł dziennie. Wysokość stypendium jest zależna od wysokości przeciętnego dochodu na osobę w gospodarstwie domowym, ustalanym przez Główny Urząd Statystyczny. W 2010 roku średni dochód na osobę wynosił 1260 zł miesięcznie. O przyjęcie na pierwszy rok studiów mogą ubiegać się wszyscy, ponieważ według wspomnianej wyżej umowy między Gabinetem Ministrów Ukrainy a Rządem Rzeczypospolitej Polskiej o wzajemnym uznawaniu dokumentów o wykształceniu akademickim i równoważności stopni naukowych, świadectwa o pełnym wykształceniu średnim wydane na Ukrainie uprawniają do podjęcia studiów w Polsce. Według statystyki z 2010 roku, 92,2 proc. studentów ukraińskich w Polsce ukończyło szkoły na Ukrainie. Reszta otrzymała świadectwo dojrzałości w Polsce. W kwestii zatrudnienia studentów ukraińskich w Polsce dyplom otrzymany w polskiej uczelni nie gwarantuje prawa do pracy w Polsce, co jest w szczególności związane z przepisami wizowymi. Jednak badania Instytutu Spraw Publicznych pokazują, że 73 proc. studentów z państw WNP deklaruje chęć pozostania w Polsce. Ukraina Według danych Państwowego Komitetu Statystyki na Ukrainie w roku akademickim 2011/12 studiowało łącznie 338 studentów z Polski, czyli nieco więcej niż 1proc. ogólnej liczby studentów zagranicznych na Ukrainie. Porównując dane według kryterium kraju pochodzenia studentów zagranicznych, Ukraina znacznie się różni od Polski. 72,7 proc. studentów zagranicznych w Polsce w 2010 roku pochodziło z Europy, natomiast na Ukrainie w tym samym roku najliczniejszą grupą byli studenci z Azji (50,5 proc.), Rosji (10,4 proc.) i Afryki (7,5 proc.). Jednak podobnie jak w Polsce, gdzie jedna trzecia zagranicznych studentów studiuje na uczelniach medycznych, także na Ukrainie najwięcej (40 proc.) cudzoziemców wybiera kierunki związane z medycyną. Większa współpraca między ukraińskimi a polskimi uczelniami działa na poziomie porozumień uniwersyteckich lub wydziałowych, widoczna jest ona również na poziomie samorządu studenckiego. Jednak taka współpraca występuje wyłącznie w krótkoterminowych wymianach studenckich, warsztatach, seminariach albo konferencjach. Według Uchwały Gabinetu Ministrów Ukrainy O studiach obywateli cudzoziemskich na Ukrainie z r. (N 136 państwowego programu współpracy z Ukraińcami z zagranicy) obowiązującej do 2010 roku oraz według międzyrządowych i międzyresortowych umów, dla celów podjęcia studiów przez Ukraińców mieszkających poza granicami kraju stworzone zostały tzw. miejsca budżetowe. Studenci objęci programem otrzymali zabezpieczenie w postaci przyznania im miejsca w akademiku oraz comiesięcznego stypendium na równych prawach z obywatelami Ukrainy. Do uzyskania wspomnianego miejsca wymagane było świadectwo dojrzałości z dostatecznym poziomem ocen i udokumentowaną znajomością języka ukraińskiego, przy czym przeważały stypendia na takie kierunki jak pedagogika, sztuka, dziennikarstwo, czy nauki humanistyczne i społeczno-polityczne. Obywatele Polski ukraińskiego pochodzenia, którzy nie znali języka ukraińskiego, mogli zostać przyjęci na kursy przygotowawcze z dopłatą kosztów jego nauczania na poziomie 1500 dolarów rocznie. W ramach umowy o współpracy między Ministerstwem Edukacji i Nauki Ukrainy i Ministrem Edukacji Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej od 2 lipca 2001 roku odbywa się coroczna wymiana studentów studiów II stopnia (do dwóch osób), studiów III stopnia (do trzech osób) oraz wymiana na jeden semestr (do dziesięciu osób). Jeżeli oby watel Polsk i chce uczestnicz yć w rekrutacji na ogólnych warunkach, nie otrzymuje żadnych specjalnych ulg bądź zniżek obowiązują go te same przepisy, co innych studentów zagranicznych. Tym samym studia dla obcokrajowców na Ukrainie są zawsze płatne, a ich cena za rok ustalana jest na poziomie nie mniejszym niż: 1000 USD (program przygotowawczy), 1500 USD (studia I i II stopnia) lub 2500 USD (studia III stopnia). Wysokość opłaty może być ustalana według kryteriów regionu, rankingu uczelni i kierunku, ale nie może przekroczyć kosztów własnych studiów. Jeżeli obywatel Polski, jako obcokrajowiec mieszka na stałe na Ukrainie, opłata za studia jest identyczna jak dla obywateli Ukrainy. Na Ukrainie, podobnie jak w Polsce, zagraniczni studenci są traktowani jako źródło dochodu dla lokalnych uniwersytetów. Różnica polega przede wszystkim na pozycji uniwersytetów na rynku międzynarodowym oraz na niższej jakości nauczania ukraińskich uniwersytetów. W 2011 roku studenci zagraniczni na Ukrainie zostawili około 90 mln euro, przy czym kwota wydana przez studentów z Polski wyniosła ok. 560,5 tys. euro. Dlatego w ramach polsko-ukraińskiej mobilności studentów, to Polska osiąga istotnie większe korzyści finansowe niż Ukraina. 3

4 1. Programy Stypendialne Studia 1. Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego od 2001 roku corocznie oferuje stypendium na odbycie Specjalistycznych Studiów Wschodnich UW, czyli 2-letnich studiów magisterskich dla kandydatów z Europy Wschodniej, Rosji, Kaukazu i Azji Środkowej, w tym z Ukrainy. Kandydaci z Ukrainy tradycyjnie stanowią większość stypendystów. Od momentu powstania, w programie wzięło udział ponad 250 osób. Uczestnicy programu są zwolnieni z opłat za studia i otrzymują stypendium w wymiarze 1350 zł. 2. Program stypendialny im. Stanisława Grabskiego (finansowany przez Narodowy Bank Polski) - finansowanie przeznaczone jest dla studentów-obywateli krajów byłego ZSRR, którzy posiadają polskie pochodzenie. Stypendium jest skierowane do tych, którzy studiują kierunki ekonomiczne na I, ІІ i ІІІ stopniu na polskich uczelniach. Wysokość stypendium wynosi 1500 zł i jest przyznawane od 2009 roku. W roku akademickim 2011/2012 stypendium to otrzymywało 93 studentów z Białorusi, Kazachstanu, Litwy, Rosji i Ukrainy, którzy studiowali na 20 różnych polskich uniwersytetach. 3. Stypendium dla osób z krajów Partnerstwa Wschodniego, którzy robią w Polsce doktorat w dziedzinie nauk humanistycznych. Program ten został uruchomiony przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w 2012 roku. Stypendia wynoszą 1350 zł. 4. Stypendium Funduszu Wyszehradzkiego - finansowanie dla kandydatów z krajów Partnerstwa Wschodniego na podjęcie studiów lub badań w krajach Grupy Wyszehradzkiej, trwające 1-4 semestry. Każdy stypendysta otrzymuje 2,3 tys. euro na semestr natomiast uniwersytet, który akceptuje stypendystę, otrzymuje1,5 tys. euro na semestr. 5. Stypendium Fundacji Jana Pawła II- finansowanie podjęcia studiów I lub II stopnia na Katolickim Uniwersytecie w Lublinie. 6. Stypendium Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach finansowanie studiów I i II stopnia na niektórych kierunkach (ponad 10), które przewiduje zwolnienie z opłat za studia (6 tys. EUR) i zapewnia comiesięczne stypendium w wysokości 1 tys. PLN. Uczestnikami mogą być obywatele Białorusi, Kazachstanu i Ukrainy, którzy posiadają Kartę Polaka. Staże 7. Stypendium polskiego rządu dla młodych naukowców powstało w 2003 r. Przeznaczone jest dla kandydatów z krajów Partnerstwa Wschodniego, Rosji i Azji Środkowej. Program ma charakter rocznego szkolenia naukowego (podyplomowego) na polskiej uczelni. Przewidywane są: nauczanie języka polskiego, udział w zajęciach związanych z tematem badań oraz końcowa obrona pracy dyplomowej. Stypendia wynoszą 1350 PLN. Kandydaci powinni posiadać dyplom licencjata lub magistra, preferowane są prace z zakresu humanistyki. Koordynatorem stypendium jest Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego. 8. Stypendium im. Lane Kirklanda powstało w 2000 roku. Są to dwusemestralne studia doskonalące na polskich uczelniach dla osób z krajów Partnerstwa Wschodniego, Kazachstanu i Kirgistanu. Celem programu Kirklanda jest napisanie i obrona pracy dyplomowej. Ponadto tematyka badań powinna mieścić się w następujących dziedzinach: ekonomia i zarządzanie, administracja publiczna (rządowa i samorządowa), administracja biznesu, prawo, nauki społeczne, nauki polityczne i stosunki międzynarodowe, polityka rozwojowa i pomoc humanitarna. Wymogiem uczestnictwa są ukończone studia II stopnia. Co roku miesięczne stypendium w wysokości 1800 PLN otrzymuje 50 osób. W latach w programie wzięło udział 509 stypendystów, w tym 254 osób z Ukrainy. 9. Stypendium im. Krzysztofa Skubiszewskiego finansowanie rocznego stażu badawczego na Uniwersytecie Warszawskim lub innej polskiej uczelni dla tych, którzy ukończyli studia wyższe i obronili doktorat, mają znaczący dorobek naukowy lub wykazują się wysokimi osiągnięciami na rzecz dobra społecznego, w szczególności promowania demokracji i państwa prawa. Staż może odbywać się w dziedzinie prawa, historii XX wieku lub nauk politycznych. Łączna kwota stypendium wynosi PLN na 9 miesięcy. Stypendium koordynuje Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego. W ramach programu istnieje również wariant dotacji na dwa miesiące w rozmiarze 6431 PLN. 10. Fundusz Królowej Jadwigi oferuje stypendia w wymiarze 1,5 tys. PLN dla studentów i badaczy z Europy Środkowej i Wschodniej oraz byłego Związku Radzieckiego na podjęcie stażu naukowego na Uniwersytecie Jagiellońskim. 11. Programy Ukraińskie na Uniwersytecie Jagiellońskim (przy wsparciu firmy CAN-PACK S.A.) - od 2006/2007 roku istnieje program dla studntów prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Uniwersytetu Narodowego "Akademia Kijowsko-Mohylańska". Dla studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego, którzy jadą do Akademii Kijowsko-Mohylańskiej, czas stażu (studiów) trwa 1-3 semestry. Dla studentów Akademii Kijowsko-Mohylańskiej staż (studia) na Uniwersytecie Jagiellońskim trwa 1-2 semestry. Także od 2009 działa Fundusz Stypendialny Programów Ukraińskich dla najlepszych absolwentów Szkoły Prawa Unijnego i Polskiego we Lwowie i w Tarnopolu. Dzięki temu mogą oni dostać się na staż na 1-2 semestry na Uniwersytecie Jagiellońskim. 4

5 12. Program stypendialny "Gaude Polonia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP oferuje półroczne stypendia dla artystów, tłumaczy, krytyków literackich z Ukrainy, Białorusi oraz innych krajów Europy Środkowej i Wschodniej na staż w polskich ośrodkach kulturalnych pod opieką promotora. Miesięczne stypendium wynosi 3000 PLN. Program działa od 2003 roku. 13. Fundusz stypendialny Muzeum Historii Polski nadaje stypendia dla obcokrajowców, którzy mają zamiar przeprowadzać badania z zakresu historii Polski. Miesięczna wysokość stypendium to 1 tys. EUR brutto. Kandydaci muszą mieć co najmniej stopień magistra. 14. Fellowships Research & Experience - staże naukowe lub zawodowe w polskich ośrodkach przy wspólnej realizacji projektów w takich dziedzinach jak: ekonomia i zarządzanie, administracja publiczna (rządowa i samorządowa), administracja biznesu, prawo, nauki społeczne, nauki polityczne i stosunki międzynarodowe, polityka rozwojowa i pomoc humanitarna. Program został uruchomiony przez Kasę im. Józefa Mianowskiego w 2012 roku. Uczestnikami mogą być osoby z krajów Partnerstwa Wschodniego i Rosji, posiadające stopień magistra. Staż trwa od 2 do 6 miesięcy. Rozmiar stypendium 2,5 tys. PLN. Kasa im. Józefa Mianowskiego oferuje różne programy stypendialne od 1994 roku. W latach ich uczestnikami zostało 1605 osób, w tym 859 z Ukrainy. Szkoły i wizyty studyjne 15. Study Tours to Poland (STP) to wizyty studyjne w Polsce dla studentów i profesjonalistów z krajów Europy Wschodniej. Wizyty służą poznaniu Polski i wymianie doświadczeń w zakresie demokratycznych i wolnorynkowych przemian, budowania państwa prawa, wzmacniania społeczności lokalnych i inicjatyw obywatelskich. Uczestnikami mogą być studenci i przedstawiciele różnych grup zawodowych z krajów Europie Wschodniej, Kaukazu i Azji Środkowej. Program istnieje od 2004 roku i jest częścią Programu Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności Przemiany w Regionie RITA realizowanego od 2000 roku przez Fundację Edukacja dla Demokracji. Od 2007 roku koordynatorem STP jest Kolegium Europy Wschodniej im. Jana Nowaka-Jeziorańskiego z Wrocławia. W okresie udział w programie wzięło 4643 osób, z czego ponad połowa jest obywatelami Ukrainy. 16. Wschodnia Zimowa Szkoła - dwutygodniowa szkoła we Wrocławiu dla studentów ostatniego roku, którzy badają historię lub zagadnienia współczesne Europy Środkowej i Wschodniej. Szkołę organizuje Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego począwszy od 2004 roku. Obecnie jej uczestnikami jest ponad 300 osób z 15 różnych krajów, w tym z Ukrainy. Uczestnicy spoza Unii Europejskiej mogą ubiegać się o stypendium na pokrycie pełnego lub częściowego udziału w szkole. 17. Wschodnia Szkoła Letnia - trzytygodniowa szkoła w Warszawie dla studentów, którzy mają zamiar badać historię lub problematykę współczesnej Europy Środkowej i Wschodniej. Uczestnicy szkoły biorą udział w Warsaw East European Conference w roli słuchaczy. Szkołę organizuje Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego od 1991 roku. Obecnie jej uczestnikami jest ponad 550 osób z 17 różnych krajów, w tym z Ukrainy. Uczestnicy z krajów Partnerstwa Wschodniego, Rosji i Azji Centralnej mogą ubiegać się o stypendium na pokrycie pełnego lub częściowego kosztu uczęszczania do szkoły. 18. Szkoły języka polskiego dla cudzoziemców działają przy 15 ośrodkach akademickich w Polsce. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego dofinansowuje koszty dydaktyczne wakacyjnych kursów języka i kultury polskiej, organizowanych dla cudzoziemców przez niektóre szkoły wyższe, oraz oferuje pomoc zagranicznym studentom języka polskiego w doskonaleniu znajomości języka poprzez fundowanie stypendiów na kursy wakacyjne. Dla uczestników kursów trwających 21 dni 1750 PLN, dla uczestników kursów trwających 28 dni 2380 PLN. Rekomendacje - modele rozwiązań Kluczowym problemem polsko-ukraińskiej współpracy akademickiej jest jednostronny charakter tego procesu, czyli o wiele większa liczba studentów z Ukrainy studiujących w Polsce niż polskich obywateli na Ukrainie. Sytuacja taka ma kilka przyczyn. Jedną z nich jest brak dialogu międzyrządowego w tej sferze. Potrzeba zmiany tej sytuacji była zauważona przez Ministerstwo Edukacji i Nauki Ukrainy jeszcze w 2008 roku. Ukraińscy urzędnicy zwracali uwagę na to, aby: przygotować nową wersję umowy międzyrządowej w sprawie wzajemnego uznawania dokumentów dotyczących edukacji i tytułów naukowych odpowiednio do wariantu oferowanego przez stronę polską w związku z członkostwem w UE, co zapewniłoby uproszczenie procedur; rozszerzyć wymianę studentów i doktorantów na pełny termin studiów z 2 do 10 osób na rok, zwiększyć fundusze stypendialne; rozszerzyć wymianę między studentami i doktorantami w ramach międzyuniwersyteckich umów dla studiów i staży z końcowym wydaniem dwóch (ukraińskiego i polskiego) dyplomów; stworzyć Uniwersytet Polsko-Ukraiński na bazie stanu prawnego z Europejskiego Kolegium Polskich i Ukraińskich Uniwersytetów. Jednak żadne z tych zamierzeń nie zostało zrealizowane. Brak woli ze strony rządu do rozwoju polsko-ukraińskich stosunków akademickich wykluczał możliwe scenariusze poprawy sytuacji. Innym powodem jest brak wsparcia, zwłaszcza finansowego, ze strony rządu ukraińskiego w organizacji krótkoterminowych programów wymiany, szkół i kursów dla 5

6 cudzoziemców na ukraińskich uniwersytetach. Obywatele pochodzenia ukraińskiego są uprawnieni do otrzymywania miesięcznego standardowego stypendium, które wynosi zaledwie 730 UAH (ok. 300 zł, bez waloryzacji). Oczywistym jest, że taka wysokość środków jest niewystarczająca do sfinansowania pobytu na Ukrainie. Rząd polski nadaje natomiast stypendystom z innych krajów (nie tylko polskiego pochodzenia) znacząco wyższe stypendium, w niektórych wypadkach wyższe nawet niż pomoc materialna dla obywateli polskich. Jednocześnie niezrozumiała jest finansowa polityka na płatnych, krótkoterminowych programach. Na przykład, w 2013 roku szkoła letnia na Akademii Kijowsko-Mohylańskiej przewiduje trzytygodniowy kurs zapoznawczy z językiem ukraińskim, kulturą, historią i folklorem, który kosztuje 2140 USD. Dla porównania Wschodnia Szkoła Letniana Uniwersytecie Warszawskim kosztuje 500 EUR, a niektórzy jej uczestnicy mogą pretendować do częściowego lub pełnego pokrycia kosztów uczestnictwa w szkole. Obniżenie cen do bardziej rozsądnych przysporzyłoby popularności podobnym płatnym szkołom na Ukrainie. Kolejną przyczyną jest brak długoterminowego strategicznego programu zachęcania zagranicznych studentów do podjęcia studiów na ukraińskich uczelniach. Nieobecności samego dokumentu towarzyszy też brak zrozumienia sytuacji wśród urzędników i posłów. Nieumiejętność nakreślenia takiej wizji jest wyraźnie prezentowana przez część członków partii rządzącej. Autor jednego z trzech wymienionych na początku raportu projektów zmian w ustawie o szkolnictwie wyższym (zawierającego najmniej zmian) uważa, że cudzoziemscy obywatele aplikujący na ukraińskie uniwersytety mają większe prawa, aniżeli obywatele Ukrainy. I chociaż taką retorykę wykorzystuje on aby uargumentować likwidację matury, która jest obecnie wymagana podczas rekrutacji od obywateli ukraińskich, widoczny jest fakt, że w dzisiejszej prorządowej większości nie ma dostatecznego zrozumienia, że aby efektywnie zachęcać cudzoziemców do studiowania na ukraińskich uczelnich, to ułatwianie procesu rekrutacji powinno dotyczyć właśnie nich, a nie tylko obywateli ukraińskich. Jedną z najważniejszych przyczyn wzrostu liczby ukraińskich studentów w Polsce jest narastające niezadowolenie z systemu edukacji na Ukrainie. Ważnym czynnikiem pozostaje tu wysoka konkurencyjność polskich uczelni w porównaniu z ukraińskimi. Istotnym czynnikiem jest również wyższy poziom życia, który potęguje spowodowaną socjalnymi czynnikami migrację studentów. Jeszcze inną przewagą jest lepszy stopień integracji polskich szkół wyższych z europejskim środowiskiem akademickim, w szczególności poprzez uznanie polskich dyplomów. Pod względem cen, wysokość opłat za studia dla Ukraińców w Polsce odpowiada cenom na uniwersytetach w Kijowie. W tym wypadku jednak Polska przegrywa z Czechami i Niemcami (jeździ tam największa liczba studentów ukraińskich), gdzie nauka w językach czeskim i niemieckim jest bezpłatna. Mimo to zazwyczaj opłata za studia w Polsce jest niższa niż średnia wśród państw członkowskich UE. Istnieje więc potrzeba korygowania minimalnej wysokości rocznych opłat zgodnie z analizą rynku, które to działanie pozwoli potencjalnie przyciągnąć więcej studentów, a tym samym zwiększyć zyski finansowe uniwersytetów. Średnio opłata za studia dla cudzoziemca na Ukrainie odpowiada minimalnej wysokości opłaty w Polsce i wynosi około 2000 EUR rocznie. Jednak jakość nauczania na ukraińskich kierunkach jest niższa, a ich programowe treści przestarzałe. Dla przyciągnięcia większej liczby studentów z Polski, konieczna jest bardziej elastyczna polityka cenowa oraz stworzenie odpowiadających polskiemu doświadczeniu programów stypendialnych. Innym problemem jest to, że sektor oświaty Ukrainy nie jest orientowany na europejskich studentów. Uniwersytety praktycznie nie proponują programów, skierowanych dla międzynarodowych grup studentów (takich jak Studium Europy Wschodnie Uniwersytetu Warszawskiego). Dlatego podpisanie nowych umów między rządami nie zwiększy znacząco liczby polskich studentów na ukraińskich uczelniach. Na Ukrainie słabo przyjmują się mechanizmy Europejskiego Systemu Transferu Punktów, w szczególności zaliczanie punktów, otrzymanych na uczelniach zagranicznych. Na przykład studenci z Akademii Kijowsko-Mohylańskiej, którzy uczestniczyli w programach wymiany z Uniwersytetem Jagiellońskim i Uniwersytetem Warszawskim, nie mieli możliwości zaliczenia na swoich kierunkach ukończonych na polskich uniwersytetach przedmiotów. Żeby wspierać mobilność studentów ze strony ukraińskiej, trzeba zapewnić możliwość zaliczenia punktów za przedmioty, których nie ma w programach ukraińskich uczelni. Istotna jest również norma umożliwiająca zaliczenie przesłuchanych na uczelniach zagranicznych przedmiotów jedynie pod warunkiem istnienia umowy międzynarodowej między Ukrainą a krajem uczelni zagranicznej. Taka sytuacja hamuje wprowadzenie zasad procesu bolońskiego, ponieważ stwarza dodatkowy wymiar regulacji kwestii, która musi być regulowana wyłącznie na poziomie stosunków między uniwersytetami. Zmniejszenie nierównowagi we współpracy między polskimi i ukraińskimi uczelniami jest niemożliwe bez systematycznych zmian ukraińskiego szkolnictwa wyższego. Istnieje potrzeba ograniczenia liczby uczelni publicznych, co pozwoli na uniknięcie rozdrobnienia środków budżetowych. Konieczne jest również zwiększenie autonomii uniwersytetów, co zminimalizuje bariery w nostryfikacji dokumentów. Bez poważnych reform żadne potencjalne porozumienia nie dadzą pożądanego efektu. Jednocześnie istnieją co najmniej dwa sposoby zainteresowania polskich studentów uczeniem się na ukraińskich uniwersytetach. Jest to bezpośredni kontakt między poszczególnymi uczelniami w obu krajach, przewidujący stworzenie programów pozwalających na uzyskanie podwójnego dyplomu lub wymianę studentów. Skuteczna może być także zmiana kierunku programów stypendialnych, finansowanych ze środków unijnych. Powinny zostać zwiększone środki na dofinansowanie studiów dla obywateli państw UE chcących studiować na Ukrainie. Taka zmiana w kierunku przepływu środków nie tylko zwiększy liczbę studentów z UE na Ukrainie, ale także umocni potrzebę wprowdzania europejskich standardów akademickich, co pociągnie za sobą reformy szkolnictwa wyższego. 6

7 Autorzy: Iegor Stadnyi, magister historii (Akademia Kijowsko-Mohylańska, 2012) oraz specjalistycznych studiów wschodnich (Uniwersytet Warszawski, 2012), pracuje w Centrum Badań nad Społeczeństwem (Kijów) jako analityk polityki w sferze edukacji, doktorant Uniwersytetu Warszawskiego. Iryna Svityashchuk, magister ekonomii (Akademia Kijowsko-Mohylańska, 2013), uczestniczka programu wymiany na Uniwersytecie Warszawskim (2012), pracuje jako analityk procesów ekonomicznych w sferze edukacji. Jest członkiem redakcji czasopisma "Spilne" ("Спільне"). Przygotowanie i wydanie raportu wsparli: Wioleta Bełtek, Lena Dąbkowska - Cichocka, Łukasz Grajewski, Katarzyna Lechowicz, Maciej Strzembosz, Krzysztof Zakrzewski 7

8 Wydawca: adres do korespondencji: ul. Flory 5 m Warszawa fede@fede.org.pl tel KRS Nr konta: Redakcja: Karolina Giedrys, Grzegorz Kądzielawski, Karolina Krasnowska, Jakub Krawczyk, Ewelina Palcar, Paweł Purski, Maciej Wapiński (sekretarz redakcji). 8