2.0 (NIE)OBECNOŚĆ KOBIET W POLITYCE CZY WSPÓLNA STRATEGIA DLA EUROPY ŚRODKOWO- -WSCHODNIEJ JEST MOŻLIWA? BADANIA EKSPERTYZY REKOMENDACJE

Transkrypt

1 BADANIA EKSPERTYZY REKOMENDACJE MAŁGORZATA DRUCIAREK, ALEKSANDRA NIŻYŃSKA (NIE)OBECNOŚĆ KOBIET W POLITYCE CZY WSPÓLNA STRATEGIA DLA EUROPY ŚRODKOWO- -WSCHODNIEJ JEST MOŻLIWA? 2.0

2 MAŁGORZATA DRUCIAREK, ALEKSANDRA NIŻYŃSKA (NIE)OBECNOŚĆ KOBIET W POLITYCE CZY WSPÓLNA STRATEGIA DLA EUROPY ŚRODKOWO- -WSCHODNIEJ JEST MOŻLIWA?

3 INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH Obserwatorium Równości Płci Publikacja powstała w ramach projektu Towards major political participation of women in the Visegrad countries, realizowanego przez Instytut Spraw Publicznych dzięki wsparciu finansowemu Fundacji im. F. Eberta. Niniejszy raport zawiera opinie i informacje będące wyrazem przekonań autorek, które nie muszą być zbieżne z opiniami uczestniczek warsztatu i konferencji, zorganizowanych w ramach projektu. Koordynatorki projektu: Małgorzata Druciarek, Aleksandra Niżyńska Redakcja językowa i korekta: Magdalena Otlewska Copyright by Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2014 Wydawca: Instytut Spraw Publicznych Warszawa, ul. Szpitalna 5 lok. 22 tel , faks isp@isp.org.pl, Skład, druk i oprawa: Ośrodek Wydawniczo-Poligraficzny SIM Warszawa, ul. Emilii Plater 9/11 tel

4 Spis treści Wprowadzenie Kobiety w polityce w krajach grupy wyszehradzkiej Polska: kwoty płci na listach wyborczych Czechy: kwoty płci w strukturach partii politycznych Węgry: kwoty płci na listach wyborczych wybranych partii politycznych Słowacja: brak kwot Parlament Europejski Podsumowanie i rekomendacje

5

6 Wprowadzenie Solidarność, aksamitna rewolucja, jesień ludów wyrażenia opisujące wydarzenia 1989 roku w Europie Środkowo-Wschodniej mają żeńskie rodzajniki, jednak ich oblicze to oblicze mężczyzn. Lech Wałęsa, Vaclav Havel oto twarze demokratycznej transformacji w tym regionie. W przekonaniu wielu, to mężczyźni przygotowywali ulotki, dystrybuowali niezależną prasę i organizowali demonstracje. Kobiety natomiast gotowały im obiady, dbały o dom i zajmowały się dziećmi, aby te nie przeszkadzały panom w walce o wolność. Taki obraz antykomunistycznego zrywu zakończonego upadkiem muru berlińskiego jest obowiązującą w dyskursie publicznym interpretacją wydarzeń z 1989 roku w Europie Środkowo-Wschodniej. Nieprawdziwość tej dychotomii męska sfera publiczna, żeńska sfera prywatna dobitnie ujawniła badaczka spoza krajów Grupy Wyszehradzkiej. Shana Penn w swojej książce Podziemie kobiet opisuje liderki demokratycznej opozycji w Polsce 1. Oprócz gotowania zupy, odbierania dzieci z przedszkola i zmywania naczyń, wydawały czołowe podziemne czasopisma, zarządzały regionalnymi grupami opozycyjnymi oraz tworzyły strategię rozwoju kraju po upadku reżimu. Niedocenianie wkładu opozycjonistek w wygraną walkę o demokrację jest zresztą charakterystyczne dla wszystkich państw Europy Środkowo-Wschodniej. Jednak polski przypadek jest bardzo dobrą ilustracją tego, w jak dużym stopniu zaangażowanie kobiet w zmianę ustroju zostało zmarginalizowane, a wręcz, w pewnej mierze, obróciło się przeciw nim samym. Po nastaniu demokracji, której celem było poszerzenie wolności i praw obywatelskich, prawa obywatelek zaczęły być ograniczane. Drastycznie zaostrzono ustawę regulującą przerywanie ciąży, pozostawiając kobietom prawo wyboru tylko w sytuacji zagrożenia ich zdrowia bądź życia, trwałego upośledzenia płodu i zajścia w ciążę w wyniku czynu zabronionego. Równolegle, mimo deklarowanej dbałości o to, by w Polsce rodziło się jak najwięcej dzieci, zamykano żłobki i przedszkola. W ten sposób ograniczano wybór obywatelek dotyczący podejmowania przez nich aktywności zawodowej. Problem nieobecności kobiet w dyskursie wokół aksamitnej rewolucji ma na pewno charakter symboliczny i jest jawną niesprawiedliwością związaną ze stereotypowym interpretowaniem historii. Jednak ta symboliczna luka w narracji dotyczącej wydarzeń z 1989 roku ma swój praktyczny wymiar w postaci bardzo niskiego udziału kobiet w życiu politycznym w Czechach, na Węgrzech, w Polsce i na Słowacji. Nieobecność kobiet w sferze publicznej okazała się bardzo widoczna w 2009 roku, kiedy świętowano 20-lecie upadku ko- 1 S. Penn, Podziemie kobiet, Rosner i wspólnicy, Warszawa (Nie)obecność kobiet w polityce. Czy wspólna strategia dla Europy Środkowo-Wschodniej... 5

7 munizmu. Wiele reprezentantek opozycyjnego podziemia i twórczyń młodych środkowoeuropejskich demokracji otrzymało zaproszenia na gale, podczas których odznaczenia i ordery otrzymywali ich koledzy. Obserwowanie panów odbierających honory od innych panów było policzkiem wymierzonym wielu zaangażowanym kobietom, które nie chciały godzić się na pomijanie ich wkładu w proces demokratyzacji. Efektem tego niezadowolenia był między innymi I Kongres Kobiet w Polsce, na który przyjechało ponad 4000 obywatelek z całego kraju, aby dyskutować o wkładzie kobiet w historię polskiej transformacji. Wydarzenie to pociągnęło za sobą konsekwencje w postaci wzmocnienia ruchu na rzecz wprowadzenia kwot na listach wyborczych oraz zaangażowania licznych organizacji pozarządowych w ideę równouprawnienia płci w sferze publicznej. 6 Małgorzata Druciarek, Aleksandra Niżyńska

8 Kobiety w polityce w krajach grupy wyszehradzkiej Udział kobiet w życiu politycznym jest kwestią złożoną zarówno pod względem czynników wpływających na ich obecność w polityce, jak i pod względem różnych szczebli i organów władzy, które należy wziąć pod uwagę przy analizowaniu partycypacji politycznej. Podejście komparatystyczne utrudnia opisywanie wszystkich wymiarów obecności kobiet we władzach. Występowanie różnych ustrojów administracyjnych w poszczególnych krajach sprawia, że porównywanie udziału kobiet w polityce lokalnej staje się problematyczne. Jest to jednak ważny temat, który należałoby podjąć po przeprowadzeniu rzetelnych badań jakościowych we wszystkich państwach regionu, tak aby ich wyniki były porównywalne. Z tego względu w analizie udziału kobiet w polityce czterech członków grupy wyszehradzkiej koncentrujemy się na poziomie krajowym oraz, w ograniczonym w wymiarze, reprezentacji europejskiej. Interesują nas organy parlamentarne jako te wybierane przez obywateli i obywatelki, będące zatem ucieleśnieniem demokracji reprezentatywnej. Obecność kobiet w polityce państw Grupy Wyszehradzkiej (Czech, Węgier, Polski i Słowacji) jest zdecydowanie niższa niż w krajach należących do Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Średnia dla grupy to 17,7%, a w krajach OBWE (z wyłączeniem krajów nordyckich) wynosi 23%. Odsetek ten w porównaniu z pierwszymi wolnymi wyborami po przemianach ustrojowych zdecydowanie wzrósł, jednak nadal nie przekracza 20%. Odzwierciedla to istniejące w krajach Grupy Wyszehradzkiej społeczne przekonanie o tym, że kobiety nie mają odpowiednich kwalifikacji do zajmowania stanowisk wymagających odpowiedzialności. Wedle specjalnego badania Eurobarometru Women in decision-making positions 2 przeprowadzonego w 2011 roku, z takim stwierdzeniem zgodziło się: 47% Słowaków, 36% Polaków, 34% Węgrów i 29% Czechów. Średnia 27 krajów Unii Europejskiej jest zdecydowanie niższa i wynosi 21%. Sondażowe badania nie dają odpowiedzi na pytanie, co stoi za popieraniem takiego dyskryminującego kobiety twierdzenia. Jednak pewne jest, że walce z tego typu stereotypami nie służy niski udział kobiet w gremiach decyzyjnych, w tym w organach ustawodawczych. Ograniczona reprezentacja kobiet wzmacnia niestety przekonanie o tym, że sprawy publiczne, sprawy kraju czy regionu, to domena mężczyzn. W ten sposób tworzy się błędne koło, w którym nieobecność kobiet u władzy, w tym przy układaniu list wyborczych i decydowaniu o okręgach, z których starują kandydaci, może przyczyniać się do słabych wyników kandydatek w kolejnych wyborach parlamentarnych. 2 Women in decision-making positions, Special Eurobarometer 76 / Wave EB76.1 TNS Opinion & Social. Celem ankiety było zbadanie opinii Europejczyków i Europejek na temat równości kobiet i mężczyzn w zarządzaniu w biznesie oraz obecności kobiet na wysokich stanowiskach. (Nie)obecność kobiet w polityce. Czy wspólna strategia dla Europy Środkowo-Wschodniej... 7

9 Błędne koło zaczęło powstawać tuż po 1989 roku, kiedy reprezentacja kobiet w poszczególnych parlamentach oscylowała wokół 10%. W Czechach w ławach parlamentarnych zasiadało 9,5% kobiet, na Węgrzech 7,3%, w Polsce 9,6% i jedynie na Słowacji odsetek ten osiągnął 12%. Wykres 1. Udział kobiet w parlamencie po pierwszych demokratycznych wyborach Źródło: Interparliamentary Union, listopad 2013 Fakt, że w pierwszych wyborach, w których obywatele mogli w sposób wolny i w pełni niezależny podjąć decyzję o tym, kto ma być ich reprezentantem, kobiety zostały właściwie wyparte z życia politycznego 3, pokazuje, iż ich pozycja w krajach Grupy Wyszehradzkiej w okresie tuż po transformacji była bardzo słaba. Należy podkreślić, że życie polityczne w formie demokracji partyjnej dopiero się tworzyło, nie miało jasnych reguł i opierało się głównie na osobistych powiązaniach, co nie sprzyjało kobietom w rozwijaniu ich kariery parlamentarnej. W związku z tym pozostawały one bez większych szans na awans w swoich partiach, a decyzja o wejściu do polityki nie była przez nie często podejmowana. Kobiety chętniej angażowały się w działalność pozarządową, inicjatywy lokalne i obywatelskie. Rozwój gospodarczy, odbudowa społeczeństwa obywatelskiego i zmniejszanie nierówności ekonomicznych zdominowały politykę krajów wyszehradzkich pod koniec XX wieku. Równouprawnienie płci nie było priorytetem na politycznej agendzie. Dodatkowo wszelkie próby wprowadzania mechanizmów wyrównujących szanse kobiet i mężczyzn w polityce postrzegane były jako inżynieria społeczna, w dodatku mająca na celu przywrócenie, w przekonaniu wielu, właściwej socjalizmowi zasady równości. Wzrost udziału kobiet w parlamentach poszczególnych krajów był związany z różnorodnymi procesami, które zachodziły w danych państwach. Pytanie, na ile zastosowanie systemu kwotowego, który w zależności od kraju dotyczył wszystkich list zarejestrowanych w wyborach (Polska), list partii politycznych, które dobrowolnie postanowiły przeznaczyć określony procent miejsc dla kobiet (Węgry), 3 W ostatnich kadencjach przed 1989 rokiem odsetek kobiet w parlamentach w Czechosłowacji wynosił 29,3%, w Polsce 20%, na Węgrzech 21%. Po transformacji ich udział spadł odpowiednio do 10% i 12% (Czechy i Słowacja zostały podzielone na dwa oddzielne państwa), 13% i 7% (por: Wykres 1.). 8 Małgorzata Druciarek, Aleksandra Niżyńska

10 albo wewnętrznych struktur partyjnych (Czechy), rzeczywiście miał wpływ na ten wzrost, nadal pozostaje otwarte. Niewątpliwie kwoty płci w Polsce doprowadziły do najwyższego w historii kraju odsetka kobiet w parlamencie, nadal jednak reprezentacja kobiet nie osiągnęła 1/4 parlamentarzystów. Dalszą kwestią, która pozostaje otwarta, jest przełożenie liczby kobiet w polityce na ich reprezentację substancjalną. Tematy te były podejmowanie podczas organizowanych wspólnie w dniach września 2013 roku przez Instytut Spraw Publicznych i Fundację im. Friedricha Eberta warsztatu oraz konferencji (Nie) obecność kobiet w polityce czy wspólna strategia dla Europy Środkowo- -Wschodniej jest możliwa?, w której wzięły udział m.in.: była ministra sprawiedliwości Niemiec prof. Herta Däubler-Gmelin, prof. Małgorzat Fuszara oraz prof. Darina Malová 4. 4 Szerzej o warsztacie i konferencji na końcu niniejszego opracowania. (Nie)obecność kobiet w polityce. Czy wspólna strategia dla Europy Środkowo-Wschodniej... 9

11 10 Małgorzata Druciarek, Aleksandra Niżyńska

12 Polska: kwoty płci na listach wyborczych Na polskiej scenie politycznej kobiety wciąż stanowią grupę mniejszościową. Ich udział we władzach na szczeblu zarówno krajowym, jak i lokalnym nie przekracza 30%. Jeśli przyjrzeć się centralnemu poziomowi władzy a na tym skupiamy się w niniejszym opracowaniu odsetek Polek w Sejmie od czasów transformacji ustrojowej stopniowo się zwiększał. Jak dotąd mogliśmy odnotować trzy wzrosty w reprezentacji kobiet na tym szczeblu: w 1993 roku odsetek wzrósł z 10% do 13%, w 2001 roku podniósł się do 20%, a w 2011 roku osiągnął 23,7%. W dwóch ostatnich przypadkach tę pozytywną zmianę zawdzięczamy mechanizmowi kwotowemu. Wykres 2. Udział kobiet w polskim Sejmie Źródło: Interparliamentary Union, listopad 2013 Próby wprowadzenia kwot płci na listach wyborczych pojawiały się na polskiej scenie politycznej kilkakrotnie. Pierwszą z nich podjęto przy okazji tworzenia ustawy o równym statusie kobiet i mężczyzn w 1996 roku. Projekt, kilkakrotnie prezentowany w Sejmie, nie doczekał się jednak uchwalenia. Dopiero 14 lat później uchwalono ustawę, która dotyczyła problematyki równościowej (ustawa o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania 5 ), nie obejmowała jednak zagadnienia równego udziału kobiet i mężczyzn w życiu politycznym. Kolejna, zakończona porażką, próba wpisania mechanizmu kwotowego do ordynacji wyborczej miała miejsce w 2001 roku. Pierwszym sukcesem w tej materii który przełożył się na wyraźny wzrost odsetka parlamentarzystek było wprowadzenie przez trzy główne wówczas partie polityczne dobrowolnych kwot płci. Drugim przeło- 5 Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania (Dz.U. z 2010 r., Nr 254, poz. 1700). (Nie)obecność kobiet w polityce. Czy wspólna strategia dla Europy Środkowo-Wschodniej... 11

13 mowym momentem w działaniu na rzecz zrównoważonej reprezentacji kobiet i mężczyzn w polskiej polityce był 2009 rok, kiedy odbył się I Kongres Kobiet. 6 Jego organizatorki postanowiły stworzyć własną przestrzeń dla uczczenia wydarzeń z 1989 roku. Kongres, który poprzedzony został serią konferencji regionalnych, był zjazdem ponad 4000 kobiet z całego kraju. Inicjatorkami tego wydarzenia były kobiety z organizacji biznesowych, naukowczynie, aktorki, reżyserki, dziennikarki, ministry i panie pełniące takie funkcje w przeszłości, kobiety z bardzo różnych środowisk i reprezentujące różne profesje, o odmiennych zainteresowaniach i opcjach politycznych. Kongres Kobiet dał początek niezwykle silnemu ruchowi kobiecemu, który rozprzestrzenił się na cały kraj. Jednym z głównych wniosków Kongresu było wprowadzenie parytetów na listach wyborczych. Aby wcielić ten postulat w życie, zawiązano Obywatelski Komitet Inicjatywy Ustawodawczej Czas na kobiety, którego celem było uchwalenie przez Sejm ustawy parytetowej, zakładającej przynajmniej 50% udziału kobiet na listach wyborczych. Podpisy pod projektem zaczęto zbierać pod koniec września 2009 roku. Akcja ta zyskała ogromną przychylność mediów oraz środowisk artystycznych. Członkinie Kongresu, a także mężczyźni sprzyjający idei wyrównywania szans kobiet i mężczyzn w polityce wyruszyli do miejsc nietypowych dla politycznej debaty, np. centrów handlowych. Dzięki masowej mobilizacji pod koniec grudnia obywatelski projekt ustawy parytetowej został złożony w Sejmie. Po wielokrotnym odwlekaniu dyskusji na jego temat udało się wywalczyć ustawę, która odbiegała w znacznej mierze od pierwotnych założeń projektu. Jej cel pozostał jednak ten sam zagwarantowanie kobietom określonej reprezentacji na listach wyborczych, a tym samym podobnych jak w przypadku mężczyzn szans na uzyskanie mandatu w parlamencie. Mechanizm kwotowy działa w Polsce jedynie w wyborach proporcjonalnych, w których komitety wyborcze wystawiają więcej niż jednego kandydata bądź kandydatkę, rejestrując w danym okręgu listę wyborczą. Ten rodzaj systemu wyborczego obowiązuje w wyborach do izby niższej parlamentu oraz do organów ustawodawczych w województwach i powiatach. Mechanizm kwotowy po raz pierwszy został zastosowany w wyborach parlamentarnych w 2011 roku. Zgodnie z nowymi zasadami, lista kandydatów każdego komitetu wyborczego musiała przynajmniej w 35% składać się z kandydatek i kandydatów. Wynik wyborów przyniósł najwyższy w historii Polski odsetek posłanek kobiety stanowią obecnie prawie 24% ogółu przedstawicieli izby niższej, co stanowi najwyższą reprezentacją w Grupie Wyszehradzkiej. Warto jednak zaznaczyć, że mechanizm kwotowy bez zagwarantowania kandydatom i kandydatkom naprzemienności miejsc na listach nie wyrównuje szans kobiet i mężczyzn w pełni. 6 Więcej o przyczynach powstania Kongresu Kobiet w Polsce na stronie Małgorzata Druciarek, Aleksandra Niżyńska

14 Czechy: kwoty płci w strukturach partii politycznych W Czechach spadek udziału kobiet w Zgromadzeniu Narodowym między ostatnim komunistycznym rządem a pierwszym gabinetem po 1989 roku wyniósł 20 punktów procentowych (z 30% do 10%). Skomplikowana sytuacja na czeskiej scenie politycznej, która był udziałem wszystkich młodych demokracji po 1989 roku, sprawiła, że kobiety miały wówczas bardzo niewielkie szanse na rozwój kariery politycznej. W drugiej połowie lat 90., gdy system partyjny osiągnął względną stabilizację, ich udział w izbie niższej parlamentu zdecydowanie wzrósł, osiągając w 2002 roku 17%. W kolejnych wyborach odsetek ten spadł do 15,5%, aby w 2010 roku osiągnąć poziom najwyższy po 1989 roku 22%. Przedterminowe wybory w 2013 roku zmniejszyły udział kobiet w parlamencie czeskim do 19,5%. Wykres 3. Udział kobiet w parlamencie czeskim Źródło: Interparliamentary Union, listopad 2013 W ciągu prawie 25 lat czeskie parlamentarzystki zwiększyły swój udział w parlamencie dwukrotnie. Znaczący wpływ na tę zmianę mógł mieć fakt wprowadzenia przez główną partię lewicową kwot płci w wewnętrznych władzach ugrupowania. Na początku XXI wieku eská Strana Sociáln Demokratická ( SSD) wprowadziła wymóg 25% kobiet w strukturach partii, na różnych jej szczeblach. Kwota ta nie odnosi się jednak do miejsc na listach wyborczych. Należy jednak zauważyć, że SSD wystawia wśród kandydatów do parlamentu więcej kobiet niż inne partie polityczne w 2002 roku na swoich listach miała 25% kobiet, najwięcej ze wszystkich komitetów wyborczych. W 2006 roku więcej kobiet wystawili Zieloni (34%) i partia komunistyczna KS M (26%), jednak nadal eská strana sociáln demokratická zarezerwowała 24% miejsc dla kandydatek. W kolejnych wyborach znów CSSD osiągnęła 25% kandydatek (Nie)obecność kobiet w polityce. Czy wspólna strategia dla Europy Środkowo-Wschodniej... 13

15 (z kolei KS M wystawiła 30%, a V ci ve ejné, partia konserwatywno-liberalna, 27%), a w 2013 roku zapewniła im 24,5% miejsc na listach będąc pod tym względem drugą partią po KS M, która wystawiła 28% kobiet na listach. Czy oznacza to, że reprezentacja socjaldemokratów w czeskim parlamencie w 1/4 składa się z kobiet? Zdecydowanie nie. Jedynie w 1996 roku socjaldemokraci wprowadzili do parlamentu ponad 15% kobiet. Od tamtego czasu kobiety w klubie SSD stanowią około 10%. Pokazuje to, że zastosowanie kwot we władzach partii politycznej nie daje satysfakcjonujących rezultatów w zakresie ilościowej reprezentacji kobiet w parlamencie. Czy jest tak w przypadku kwot płci dobrowolnie wprowadzanych przez komitety wyborcze, tak jak ma to miejsce w niektórych węgierskich ugrupowaniach? 14 Małgorzata Druciarek, Aleksandra Niżyńska

16 Węgry: kwoty płci na listach wyborczych wybranych partii politycznych Na Węgrzech udział kobiet w polityce nigdy nie przekroczył bariery 12%. Tuż po demokratycznym przełomie odsetek kobiet był najniższy (7,3%), jednak w kolejnych ponad 20 latach nie zwiększył się znacząco. W dwóch kadencjach ( i ) kobiety stanowiły 10% parlamentarzystów, jednak w 2010 roku, wraz z wygraną prawicowej partii Fidesz, ich udział w parlamencie zmalał mimo największego od 1990 roku odsetka kandydatek na listach (19,2%). Wykres 4. Udział kobiet w parlamencie węgierskim Źródło: Interparliamentary Union, listopad 2013 Dlaczego w kraju, który w wielu innych aspektach nie odbiega znacząco od pozostałych państw regionu, partycypacja polityczna kobiet na szczeblu narodowym jest tak niska? Aż dwie węgierskie partie stosują przecież tzw. miękkie kwoty, czyli regulacje wewnątrzpartyjne określające odsetek kobiet na listach. Są to Węgierska Partia Socjalistyczna (Magyar Szocialista Párt) oraz Polityka Może Być Inna (Lehet Mas a Politika), partia liberalno-ekologiczna. Żadna z nich nie uzyskała większości (MSP 19%, LMP 7,5%), a ponad dwie trzecie głosów zdobyła partia Fidesz w koalicji z Chrześcijańsko-Demokratyczną Partią Ludową. Jednak tylko połowicznie tłumaczy to niski udział kobiet w Parlamencie ostatniej kadencji. Poprzednie Zgromadzenia Narodowe, które były zdominowane przez lewicowe formacje, również miały bardzo niski udział kobiet. Jak pokazuje przykład z Polski, implementacja mechanizmu kwotowego także nie jest wystarczającym rozwiązaniem. Jeśli kobiety są umiejscowione na samym dole listy, jak w przypadku Magyar Szocialista Párt na Węgrzech czy Polskiego Stronnictwa Ludowego w Polsce, to mają tak samo nikłe szanse na bycie wybraną, jakby ich w ogóle nie było wśród kandydatów. (Nie)obecność kobiet w polityce. Czy wspólna strategia dla Europy Środkowo-Wschodniej... 15

17 Innym ważnym czynnikiem, który może tłumaczyć sytuację kobiet w węgierskim parlamencie, jest mieszany system wyborczy łączący system proporcjonalny z systemem jednomandatowych okręgów wyborczych. Węgry są jedynym krajem grupy wyszehradzkiej z takim systemem wyborczym. Ponieważ na Węgrzech i na Słowacji parlamenty są jednoizbowe, więc ordynacja wyborcza nie może się różnić w zależności od organu władzy ustawodawczej. W przypadku Polski i Czech ordynacje wyborcze różnią się w zależności od izby. Parlamentarzyści izby wyższej wybierani są w systemie okręgów jednomandatowych. W efekcie choć w izbie niższej parlamentu kobiet jest więcej niż w parlamentach węgierskim i słowackim, to zdecydowanie mniej kobiet znajduje się w izbie wyższej (w Polsce w wyborach w 2011 roku zostało wybranych tylko 13% kobiet, a w Czechach w 2010 roku 15%). Przykład ten pokazuje, jak ważne jest zwrócenie uwagi na stosowany w poszczególnych krajach system wyborczy i jaki może być wpływ ordynacji na szanse kobiet w wyborach. Na Węgrzech trzykrotnie próbowano wprowadzić kwoty płci w organach władzy 7. W 2007 roku próby podjęło dwoje parlamentarzystów z liberalnego ugrupowania, proponując dwie różne ustawy. Jedna z nich zakładała wprowadzenie mechanizmu tzw. suwaka (naprzemienne pozycjonowanie kobiet i mężczyzn na listach wyborczych) oraz 1 / 3 kobiet wśród ministrów. Druga z kolei proponowała 30% kobiet w rządzie. Żadna z propozycji nie została przyjęta przez parlament. Następna próba wprowadzenia kwot była inicjatywą społeczeństwa obywatelskiego. Organizacje pozarządowe podjęły w 2010 roku próbę zorganizowania referendum, jednak ostatecznie nie udało się zebrać odpowiedniej liczby podpisów. W kolejnym roku temat kwot płci na Węgrzech powrócił wraz z propozycją parlamentarną zarezerwowania 33% miejsc na listach wyborczych dla kobiet. Niestety postulat wysunięty przez pojedynczych polityków nie zyskał uznania zaplecza politycznego i również ta próba wprowadzenia mechanizmu wyrównania szans kobiet i mężczyzn w procesie wyborczym skończyła się niepowodzeniem. 7 R. Várnagy, Women s (under)representation in the Hungarian Parliament, OSCE Office for Democratic Institutions and Human Rights, October Małgorzata Druciarek, Aleksandra Niżyńska

18 Słowacja: brak kwot Słowacja jest jedynym krajem w Grupie Wyszehradzkiej, który nie ma kwotowych mechanizmów wyrównywania szans kobiet i mężczyzn ani na poziomie krajowym, ani na poziomie partyjnym 8. Nie oznacza to, że reprezentacja kobiet w parlamencie słowackim odbiega zasadniczo od udziału kobiet w parlamentach Polski, Węgier czy Czech. Obecnie 16% słowackich parlamentarzystów to kobiety. Jest to odsetek najwyższy od 1990 roku, jednak nie wynika z przemyślanej strategii wspierania kobiet w polityce, ale raczej z faktu, że w trakcie kształtowania się sceny politycznej po demokratycznej transformacji kilka wpływowych kobiet umocniło swoją pozycję. Wykres 5. Udział kobiet w parlamencie słowackim Źródło: Interparliamentary Union, listopad 2013 Jak wskazują słowackie aktywistki, temat udziału kobiet w życiu politycznym nie pojawia się w dyskursie publicznym na Słowacji. Brak jakiejkolwiek dyskusji na temat partycypacji politycznej kobiet powoduje, że kwestia kwot nie ma szans przebicia się w świadomości polityków ani obywateli. Spowodowało to przejście aktywnych i chętnych do działań na rzecz społeczeństwa kobiet do sektora pozarządowego. Z kolei te polityczki, którym udało się dostać do parlamentu i osiągnąć wysoką pozycję, boją się podejmować tematy identyfikowane z kobietami, gdyż ryzykują bycie postrzeganymi jako niepoważne. Ten element stygmatyzacji związanej z płcią jest widoczny we wszystkich krajach V4. 8 D. Malová, Low Participation of Women in Politics: the Case of Slovakia, Department of Political Sciences, Philosophical Faculty, Comenius University, Bratislava. (Nie)obecność kobiet w polityce. Czy wspólna strategia dla Europy Środkowo-Wschodniej... 17

19 18 Małgorzata Druciarek, Aleksandra Niżyńska

20 Parlament Europejski Reprezentacja kobiet w Parlamencie Europejskim wynosi ponad 30%, co oznacza, że Europa en masse osiągnęła masę krytyczną, niezbędną do skutecznego artykułowania przez kobiety swoich interesów w gremiach decyzyjnych. Głosowanie nad dyrektywą w sprawie wyrównania obecności kobiet i mężczyzn w radach nadzorczych największych europejskich spółek publicznych jest tego dobrym przykładem 9. Kobiety z krajów wyszehradzkich stanowią 10% wszystkich europarlamentarzystek, a reprezentacje tych czterech państw mają 14% miejsc w Parlamencie Europejskim. Pod względem odsetka kobiet wśród przedstawicieli narodowych lepszą sytuację mają polityczki z Węgier i Słowacji, które w 2004 roku zajmowały odpowiednio 38% i 36% swojej reprezentacji, a w kolejnych wyborach proporcje te się odwróciły Węgierki zajmowały 36%, a Słowaczki 38% miejsc przynależnych europarlamentarzystom z tych państw. Wykres 6. Odsetek kobiet w reprezentacjach narodowych w Parlamencie Europejskim Źródło: European Parliament, 2013 W przypadku Czech i Polski sytuacja jest odmienna. Udział kobiet w polityce europejskiej jest niższy niż w krajowej, co ma miejsce jeszcze tylko w trzech innych krajach Unii na Malcie, z której kobiety nie są w ogóle reprezentowane w PE, w Luksemburgu i Belgii. Czeszki w pierwszych wyborach europejskich po rozszerzeniu UE w 2004 roku zdobyły 21%, a Polki tylko 15%. Podczas następnej elekcji reprezentacja Czeszek zmniejszyła się do 18%, a Polek zwiększyła o ponad 6 punktów procentowych. Jeśli popatrzymy jednak na liczby bezwzględne, to z uwagi na sposób kompozycji Parlamentu Europej listopada 2013 r. Parlament Europejski większością głosów poparł projekt dyrektywy, która ma zwiększyć liczbę kobiet w radach nadzorczych największych spółek publicznych. Aż 459 eurodeputowanych zagłosowało za inicjatywą, 148 było przeciw, a 81 wstrzymało się od głosu. (Nie)obecność kobiet w polityce. Czy wspólna strategia dla Europy Środkowo-Wschodniej... 19

21 skiego Polek jest najwięcej z reprezentacji krajów wyszehradzkich aż 11 europarlamentarzystek z Polski zasiada w Strasburgu. Ewaluacja działań eurodeputowanych na rzecz spraw związanych głównie z życiem kobiet byłaby dobrym narzędziem sprawdzenia, na ile reprezentacja ilościowa przekłada się na rzecznictwo interesów konkretnej grupy. Należy jednak wziąć pod uwagę, że trudno jest zdefiniować tzw. kwestie ważne dla kobiet. Dyskusja wokół tego problemu była bardzo interesującą częścią warsztatu, podczas którego aktywistki, naukowczynie i urzędniczki z Czech, Węgier, Polski i Słowacji omawiały zagadnienie udziału kobiet w polityce. Wskazywano na problem z identyfikacją spraw ważnych dla kobiet, bo każdy może te sprawy definiować inaczej. Dodatkowo podjęto kwestię różnych poglądów politycznych kobiet, które również determinują podejście do pewnych zagadnień związanych z prawami i wyborami kobiet. Przykładem takiego zagadnienia jest sprawa przerywania ciąży, czemu całkowicie sprzeciwiają się środowiska konserwatywne. Problem deskryptywnej i substancjalnej reprezentacji kobiet był osią dyskusji zarówno podczas warsztatu, jak i konferencji. Jest to zresztą podstawowa kwestia przy analizowaniu udziału w polityce grup reprezentowanych mniejszościowo. Wbrew wielu głosom, wydaje się, że warto rozdzielić sprawę liczby kobiet w organach władzy od politycznych decyzji podejmowanych przez te organy. Dążenie do jak największej reprezentacji kobiet w Parlamencie nie ma przede wszystkim służyć poprawie sytuacji gospodarczej, zwiększeniu liczby żłobków i przedszkoli czy liberalizacji prawa regulującego przerywanie ciąży. Wyrównanie udziału kobiet i mężczyzn w podejmowaniu decyzji ma służyć realizacji zasady sprawiedliwości. Substancjalna reprezentacja z kolei może oczywiście być związana z silniejszym lobby kobiecym, ale nie należy zapominać, że są także mężczyźni działający w imię praw kobiet. Podejmowanie działań w celu przeprowadzenia konkretnych rozwiązań jest siłą rzeczy nacechowane ideologicznie. Dlatego konserwatywnie myśląca posłanka może w przekonaniu socjaldemokratów działać gorzej niż socjalistyczny poseł i na odwrót w przekonaniu chrześcijańskich demokratów socjalistyczna posłanka może działać na niekorzyść kobiet, głosując za możliwością dokonania aborcji ze względów społecznych. Podsumowując, należy dbać o to, żeby w parlamentach była wyrównana liczba posłów i posłanek. Dążenie to wyższej deskryptywnej prezentacji kobiet jest więc ogólnospołecznym priorytetem. Kwestia poglądów poszczególnych posłów i posłanek wpływa na charakter reprezentacji substancjalnej. Jednak istotne jest, aby tematy, które z perspektywy kobiet zarówno o poglądach konserwatywnych, liberalnych, jak i lewicowych, pojawiały się w parlamentarnej debacie, mimo tego, że mogą się od siebie diametralnie różnić. I z tego względu warto dbać o substancjalną reprezentację kobiet w organach ustawodawczych. 20 Małgorzata Druciarek, Aleksandra Niżyńska

22 Podsumowanie i rekomendacje W berlińskim metrze ośmioletnia dziewczynka zadaje mamie pytanie: Mamo, czy w Niemczech mężczyzna może być kanclerzem?. Redaktor New York Timesa słusznie wskazuje, że wiele się zmieniło w niemieckiej polityce i pytanie o to, czy mężczyzna może być szefem rządu, dla dzieci w wieku kilku lat nie jest wcale absurdalne, a wręcz uzasadnione 10. Choć w samym tekście autor przytacza niezadowolenie wielu z faktu, że Angela Merkel nie podejmuje problemów ważnych dla kobiet, to niewątpliwe jest, że zmieniła myślenie młodych niemieckich dziewcząt o karierze zawodowej i zwiększyła ich aspiracje. Jednym słowem, jej obecność na najwyższym stanowisku w organach władzy ma szansę pozytywnie wpłynąć w przyszłości na poziom reprezentacji deskryptywnej, ale niekoniecznie substancjalnej. Nie zawsze jednak niemiecka polityka była tak otwarta na obecność w niej kobiet. Profesor Herta Däubler-Gmelin w swoim przemówieniu na konferencji (Nie)obecność kobiet w polityce czy wspólna strategia dla Europy Środkowo- -Wschodniej jest możliwa? opowiadała o własnych doświadczeniach związanych z rozpoczynaniem kariery politycznej w połowie lat 60. ubiegłego wieku. Ograniczenia, z którymi się spotykała, były podobne do tych, które współcześnie możemy zidentyfikować w krajach Grupy Wyszehradzkiej. Brak wsparcia ze strony męskich liderów partyjnych, nietransparentny proces układania list wyborczych, stereotypy związane z przypisaną kobiecie sferą domową, a mężczyźnie męską sprawiały, że paniom trudno było zdecydować się na karierę polityczną w Niemczech lat 60. Jednak dzięki determinacji wielu kobiet zmiany mogły nastąpić. W 1988 roku SPD wprowadziło kwotę w swojej partii, która dotyczy zarówno składów władz partyjnych, jak i list wyborczych. Jedna z uczestniczek warsztatu wspominała, że jako młoda dziewczyna, już na pierwszym spotkaniu swojego koła została wybrana do jego władz. Czterdziestoprocentowa kwota w SPD zmobilizowała mężczyzn do współpracy z kobietami i wsparcia rozwoju ich karier politycznych. Zmiana, która dokonała się w latach 80. i 90., pozwoliła m.in. obecnej kanclerz Angeli Merkel na osiągnięcie szczytu politycznej kariery w Niemczech, a parlamentarzystkom niemieckim na zajmowanie ponad 1 / 3 miejsc w Bundestagu (36%). Konferencja w Warszawie oraz poprzedzający ją warsztat były okazją dla ekspertek, polityczek, a także przedstawicielek administracji, świata akademickiego oraz organizacji pozarządowych z krajów Grupy Wyszehradzkiej do wymiany pomysłów możliwych działań, mających na celu dokonanie podobnej zmiany. Dyskusja toczyła się wokół dwóch podstawowych pytań: W jaki 10 C. Wergin, A Woman for All Seasons, The New York Times [online], 21 października 2013, [dostęp: ]. (Nie)obecność kobiet w polityce. Czy wspólna strategia dla Europy Środkowo-Wschodniej... 21