Nr 16 INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH. Analizy i Opinie. Tak dla Wyszehradu. Analyses & Opinions. Mateusz Fałkowski Patrycja Bukalska Grzegorz Gromadzki

Transkrypt

1 Nr 16 INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH T H E I N S T I T U T E O F P U B L I C A F F A I R S Analizy i Opinie Analyses & Opinions Mateusz Fałkowski Patrycja Bukalska Grzegorz Gromadzki

2 2 Mateusz Fałkowski, Patrycja Bukalska, Grzegorz Gromadzki Mimo niskiego poziomu instytucjonalizacji współpracy Polski, Słowacji, Czech i Węgier w ramach Grupy Wyszehradzkiej we wszystkich czterech krajach wzrasta świadomość istnienia Grupy i wiedza o niej. Istnieje też, przede wszystkim w Polsce i na Słowacji, poparcie społeczne dla idei współpracy wyszehradzkiej również po wejściu Polski, Czech, Słowacji i Węgier do Unii Europejskiej. Ponad połowa mieszkańców Słowacji, Polski i Węgier chce dalszej współpracy w ramach Grupy Wyszehradzkiej po wejściu ich krajów do UE. W Czechach jest to blisko połowa. Co więcej: znaczna część społeczeństw Grupy Wyszehradzkiej uważa, że ich państwo nie powinno w Unii bronić tylko własnego interesu narodowego, lecz powinno również uwzględniać interesy pozostałych krajów wyszehradzkich. W Polsce i na Słowacji uważa tak ponad połowa dorosłych obywateli, w Czechach 36 procent, na Węgrzech 40 procent. Politycy powinni wykorzystać kapitał, jaki przedstawia społeczne zainteresowanie współpracą regionalną w Europie Środkowej i jeszcze przed wstąpieniem państw Grupy Wyszehradzkiej do Unii spróbować na nowo zdefiniować obszary i formy współdziałania. Jednym z nich powinna być polityka wobec wschodnich sąsiadów, zwłaszcza Ukrainy, z którą graniczą trzy kraje Grupy Polska, Słowacja i Węgry. W czasie negocjacji akcesyjnych pojawiło się wiele różnic interesów między krajami wyszehradzkimi. Te różnice i różne strategie adaptacyjne do warunków Unii Europejskiej pojawiać się będą również po wejściu do UE. Z drugiej strony istnieje społeczne zainteresowanie współpracą z wyszehradzkimi sąsiadami. Postulujemy jeszcze mocniejsze przesunięcie środka ciężkości współpracy wyszehradzkiej na projekty społeczne, kulturalne, naukowe. W tym celu warto wzmocnić Fundusz Wyszehradzki i zwiększyć pulę pieniędzy dostępnych poprzez granty i stypendia przyznawane przez tę organizację. Już ponad 13 lat temu, w lutym 1991 roku, prezydenci Polski i Czechosłowacji oraz premier Węgier na zamku w Wyszehradzie zadeklarowali współpracę tych państw na drodze do NATO i Unii Europejskiej, powołując do życia Grupę Wyszehradzką. Od rozpadu Czechosłowacji w 1993 roku do Grupy należą cztery państwa: Polska, Czechy, Słowacja i Węgry. Za pół roku Instytut Spraw Publicznych Analizy i Opinie, 16

3 3 wejdą one wszystkie do Unii Europejskiej, będą także w NATO (Słowacja powinna dołączyć do NATO w 2004 roku), będą więc mogły świętować osiągnięcie celów postawionych przed sobą w 1991 roku. Jednocześnie proces negocjacji akcesyjnych z Unią Europejską pokazał, że nie zawsze można było mówić o wspólnocie interesów, a współpraca krajów regionu Europy Środkowej wystawiana była chwilami na ciężkie próby. Okres negocjacji akcesyjnych nie stał się impulsem do dyskusji na temat sensu, kształtu i roli przyszłej współpracy wyszehradzkiej, wydobył raczej na powierzchnię konflikty i różnice interesów. Należy też założyć, że w pierwszych latach członkostwa w Unii Europejskiej nasze państwa, ich elity i społeczeństwa postawione będą wobec wielu wyzwań i problemów europejskich i niejako naturalnie będą skupiały swoje siły na zdobyciu nowych sojuszników w starych państwach członkowskich UE oraz zaadaptowaniu swoich systemów politycznych i administracyjnych do nowych, unijnych warunków. Sprzyjać to może szczególnej rywalizacji, a współpraca wyszehradzka może, choć nie musi, zejść przy tym na dalszy plan. Czy osłabienie współpracy wyszehradzkiej byłoby czymś złym? Można powiedzieć, że samo wejście do UE spowoduje, że każdy z nowych członków będzie ściślej współpracował z każdym krajem przyszłej Unii, niż to miało miejsce do tej pory. To prawda, uważamy jednak, że współpraca regionalna ma szczególną wartość i warto ją szczególnie wspierać. Jak pokazują badania Instytutu Spraw Publicznych z Warszawy, Instytutu Spraw Publicznych z Bratysławy, Gabal Analysis and Consulting z Pragi oraz Instytutu Gospodarki Światowej Węgierskiej Akademii Nauk z Budapesztu, myślą tak nie tylko elity, lecz w dużej mierze również społeczeństwa krajów wyszehradzkich. Do momentu wejścia do Unii Europejskiej zostało jeszcze pół roku. Jest to dobry moment, by spokojnie jeszcze raz zastanowić się, czym może być Grupa Wyszehradzka w przyszłości, na czym ma polegać współpraca między krajami regionu w rozszerzonej Unii. Lepiej zrobić to teraz niż w gorących pierwszych miesiącach i latach członkostwa. Sytuacja wymaga bowiem zdefiniowania na nowo obszarów i form współdziałania. Kraje Grupy Wyszehradzkiej powinny zakreślić nowe ramy współpracy, bądź uznać, że w obliczu rozbieżnych interesów współpraca ta stanowi jedynie polityczną deklarację. W dyskusjach tych politycy wszystkich czterech krajów powinni zaś wiedzieć, że istnieje społeczne przyzwolenie na współpracę wyszehradzką w rozszerzonej Unii. Społeczeństwa czterech krajów coraz bardziej są świadome istnienia Grupy Wyszehradzkiej i coraz bardziej akceptują tę współpracę, godząc się często nawet na pierwszeństwo współpracy i kompromisu między tymi krajami nad swoimi własnymi narodowymi interesami. Analizy i Opinie, 16 Instytut Spraw Publicznych

4 4 Wzrasta wiedza na temat Grupy Wyszehradzkiej W ostatnich dwóch latach we wszystkich krajach wyszehradzkich wzrosła świadomość istnienia Grupy Wyszehradzkiej i (oceniana przez samych respondentów) wiedza na jej temat. Szczególnie wyraźnie liczba osób, które słyszały o Grupie Wyszehradzkiej i deklarują wiedzę na jej temat wzrosła w Polsce (z 27 na 39 procent) oraz na Węgrzech (z 35 na 44 procent). Wykres 1. Czy kiedykolwiek spotkał/a się Pan/i z określeniem Grupa Wyszehradzka?* *Dane: Instytut Spraw Publicznych, Zastosowano trójstopniową kafeterię: Tak, zetknąłem/am się i wiem, co to jest, Tak, zetknąłem/am się, ale nie wiem, co to jest, Nie, nigdy nie zetknąłem/am się z tym określeniem. Trzeba podkreślić, że np. w Polsce proces ten dotyczy nie tylko grupy wykształconych mieszkańców większych miast, lecz równomiernie całego społeczeństwa. Na wzrost wiedzy i świadomości istnienia Grupy Wyszehradzkiej nie wpływały istotnie żadne zmienne społecznodemograficzne. Najlepiej widoczna jest Grupa Wyszehradzka na Słowacji. Należy wiązać to z większym politycznym znaczeniem, jakie Grupa miała dla Słowacji, która później otrzymała zaproszenie do NATO i dołączyła do grona państw kandydujących do Unii, a porozumienie wyszehradzkie miało stanowić dla Słowaków swoisty pomost do zachodnich instytucji. Instytut Spraw Publicznych Analizy i Opinie, 16

5 5 Na słabszą identyfikację Grupy Wyszehradzkiej wśród Polaków, Węgrów i Czechów oraz stosunkowo duże jej znaczenie dla Słowaków wpływa też fakt, że współpraca czworokąta nie jest zinstytucjonalizowana i opiera się przede wszystkim na nieregularnych konsultacjach międzyrządowych. Jedyna instytucja Grupy (Międzynarodowy Fundusz Wyszehradzki) ma swoją siedzibę właśnie na Słowacji, a były też próby utworzenia formalnego, stałego sekretariatu Grupy z siedzibą w Bratysławie. Wszystko to mogło przyczynić się do większego znaczenia Grupy Wyszehradzkiej w słowackim społeczeństwie. Podsumowując trzeba podkreślić zauważalny wzrost obecności Grupy Wyszehradzkiej (bo o wiedzy trzeba mówić ostrożniej) we wszystkich czterech krajach. Chcemy współpracować także po wejściu do Unii Europejskiej Ponad połowa mieszkańców Słowacji, Polski i Węgier chce dalszej współpracy w ramach Grupy Wyszehradzkiej po wejściu ich krajów do UE. Potrzebę współpracy w warunkach Unii Europejskiej deklaruje również prawie połowa Czechów. Wykres 2. Współpraca krajów Europy Środkowej Polski, Węgier, Czech i Słowacji w ramach Grupy Wyszehradzkiej zainicjowana została na początku lat Czy uważa Pan/i, że po wejściu do Unii Europejskiej współpraca Polski z Czechami, Węgrami i Słowacją będzie cały czas ważna, a Grupa Wyszehradzka będzie miała swoją rolę do spełnienia? Dane: ISP, 2003 Analizy i Opinie, 16 Instytut Spraw Publicznych

6 6 Identyfikujemy interes regionalny Deklaracja Polaków, Słowaków, Czechów i Węgrów o wadze współpracy regionalnej krajów Europy Środkowej nie jest li tylko ogólną deklaracją. Znaczna część badanych identyfikuje bowiem nie tylko interes narodowy, lecz również regionalny. Wykres 3. Czy według Pana/i, Pana/i KRAJ (Polska, Słowacja, Czechy, Węgry) powinien bronić jedynie swoich interesów w Unii Europejskiej, czy też powinien uwzględnić interesy również innych krajów wyszehradzkich? Które z poniższych stwierdzeń są Panu/i bliższe? Dane: ISP, 2003 Ponad połowa Polaków i Słowaków uważa, że ich kraj prowadząc politykę w Unii Europejskiej, powinien uwzględnić również interesy pozostałych krajów Grupy Wyszehradzkiej, a nie tylko bronić swoich narodowych interesów. Trzeba podkreślić, że uważa tak również znaczna część bardziej indywidualistycznie nastawionych Czechów i Węgrów. Instytut Spraw Publicznych Analizy i Opinie, 16

7 7 Jak myśleć o współpracy wyszehradzkiej w Unii Europejskiej? Badania opinii publicznej pokazują, że istnieje kapitał społeczny, na którym mogą się oprzeć politycy budujący współpracę wyszehradzką. Społeczeństwa Grupy Wyszehradzkiej chcą ze sobą współpracować. Jednocześnie, proces negocjacji akcesyjnych pokazał, że Grupie Wyszehradzkiej nie udało się tak naprawdę wyjść poza rutynowe polityczne konsultacje. Nie wykreowała ona wspólnej polityki krajów środkowoeuropejskich wobec Unii, wręcz przeciwnie właśnie w kwestiach integracyjnych pojawiły się nie tylko rozdźwięki, ale również pewna sprzeczność interesów. Z różnych względów Grupa Wyszehradzka wywierała w czasie negocjacji minimalny wpływ na sprawy polityki europejskiej, służąc raczej tylko rutynowym konsultacjom. Wydaje się, że szczególnie w Polsce i na Słowacji oczekiwania wobec politycznej roli Wyszehradu były większe i stąd się brały rozczarowania. Chcąc uniknąć tych rozczarowań trzeba jednocześnie wyjść naprzeciw oczekiwaniom społecznym i zakreślić realistyczny plan działań dla współpracy wyszehradzkiej w Unii Europejskiej. Proponujemy więc trzy rekomendacje dotyczące rozwoju współpracy wyszehradzkiej po wejściu Polski, Czech, Słowacji i Węgier do Unii Europejskiej: Po pierwsze, trzeba realistycznie pogodzić się z tym, że Grupa Wyszehradzka jest przede wszystkim pewnym mechanizmem konsultacji politycznych. Priorytetem jest więc uczynienie tego mechanizmu jak najsprawniejszym. Po drugie, nie chcąc rezygnować z wizji Grupy Wyszehradzkiej jako ugrupowania służącego nie tylko politycznym konsultacjom, lecz również podejmującego inicjatywy polityczne, a równocześnie zdając sobie sprawę z trudności i często rozbieżnych interesów, proponujemy skoncentrowanie się na tylko jednej, dwóch inicjatywach, w pozostałych poprzestając na rutynowych konsultacjach. Takim obszarem skupienia politycznej uwagi może stać się polityka wschodnia UE, przede wszystkim wobec Ukrainy. Wydaje się, że interesy krajów wyszehradzkich są tu zbieżne, kompetencje i zainteresowanie wysokie, a problem prestiżowy i będący przedmiotem dyskusji w Unii Europejskiej. Po trzecie, wymiar konsultacji politycznych w zbyt dużym stopniu zdominował wizerunek Grupy Wyszehradzkiej. Szczególnie na początku lat 1990 politycy nie docenili społecznego wymiaru kontaktów wyszehradzkich. Społeczna świadomość istnienia Grupy jest w tym kontekście wręcz zdumiewająca. Badania pokazały, że społeczeństwa czterech krajów są świadome istnienia ram współpracy regionalnej i popierają tę współpracę także po wejściu do UE. Trzeba wyjść naprzeciw oczekiwaniom społecznym i uspołecznić jeszcze w większym stopniu Współpracę Wyszehradzką, np. poprzez wzmocnienie Funduszu Wyszehradzkiego, zwiększenie zachęt i możliwości wymiany kulturalnej, stypendiów i wspólnych projektów. Analizy i Opinie, 16 Instytut Spraw Publicznych

8 Badania opinii publicznej Visegrad cooperation as seen by the citizens of four countries zostały przeprowadzone w 2001 oraz 2003 roku przez Instytut Spraw Publicznych w Warszawie, Instytut Spraw Publicznych z Bratysławy, Instytut Ekonomii Węgierskiej Akademii Nauk oraz Gabal Analysis and Consulting z Pragi. W przygotowaniu badań brali udział Olga Gyarfasova, Mateusz Fałkowski, Lenka Helusova i Andras Backas. Projekt sfinansowany został przez Międzynarodowy Fundusz Wyszehradzki. Niebawem w Instytucie Spraw Publicznych ukaże się szczegółowy raport analizujący wyniki badań. PATRYCJA BUKALSKA jest analitykiem w Ośrodku Studiów Wschodnich, zajmuje się państwami Grupy Wyszehradzkiej, MATEUSZ FAŁKOWSKI jest analitykiem w Instytucie Spraw Publicznych, socjologiem i współautorem analizowanych w tekście badań, GRZEGORZ GROMADZKI jest analitykiem współpracującym m.in. z Fundacją im. Stefana Batorego, zajmuje się polityką wschodnią rozszerzającej się Unii Europejskiej. Pierwsze badania sondażowe przeprowadzone zostały w listopadzie i grudniu 2001 na próbie reprezentatywnej dla dorosłej ludności kraju (w Czechach n=1318, na Węgrzech n=1013, na Słowacji n=1002, w Polsce n=1002). Druga seria badań została przeprowadzona w okresie maj lipiec 2003 na próbie reprezentatywnej dla dorosłej ludności kraju (w Czechach n=1226, na Węgrzech n=1014, na Słowacji n=1008, w Polsce n=1034). W Polsce oba badania w terenie zostały zrealizowane przez sopocką Pracownię Badań Społecznych. Analizy i Opinie Nr 16, listopad 2003 Redaktor: Mateusz Fałkowski Projekt graficzny: Andrzej Jasiocha jasio70@interia.pl Instytut Spraw Publicznych Adres: ul.szpitalna 5 lok Warszawa, Polska isp@isp.org.pl