Przynajmniej od lat 90. nauki spo³eczne doœwiadczaj¹ niespotykanego dot¹d zainteresowania

Transkrypt

1 BADANIA NAD PAMIÊCI ZBIOROW Artur LIPIÑSKI Poznañ To samoœæ i pamiêæ zbiorowa w badaniach politologicznych Przynajmniej od lat 90. nauki spo³eczne doœwiadczaj¹ niespotykanego dot¹d zainteresowania problematyk¹ pamiêci zbiorowej. Lawinowo wrêcz przyrasta liczba prac na ten temat, pojawiaj¹ siê serie wydawnicze oraz pisma poœwiêcone wy³¹cznie temu zagadnieniu. Jednoczeœnie analiza literatury przedmiotu pokazuje, e pamiêæ zbiorowa nie jest kwesti¹, która pojawia siê w badaniach politologicznych szczególnie czêsto. Rutynowo wrêcz powtarzanym w¹tkiem wywodu wielu autorów s¹ uwagi o ograniczonej liczbie prac dotycz¹cych pamiêci zarówno w ramach poszczególnych subdyscyplin (np. stosunków miêdzynarodowych 1 czy politologii porównawczej 2 ), jak i w odniesieniu do konkretnych problemów (np. to samoœci partii politycznych 3 czy mechanizmów miêdzynarodowego pojednania 4 ). Wszystko to nie zmienia faktu, i trend powoli zaczyna siê odwracaæ. Systematycznie roœnie liczba tekstów poœwiêconych politycznym aspektom pamiêci, pojawiaj¹ siê serie wydawnicze czy numery monograficzne czasopism naukowych dotycz¹ce wy³¹cznie kwestii pamiêci, czy politycznej instrumentalizacji historii. Politolodzy s¹ tak e obecni w pracach zbiorowych oraz czasopismach maj¹cych z za³o enia charakter interdyscyplinarny. Wœród poruszanych tematów wyró niæ mo na kilka systematycznie przewijaj¹cych siê w¹tków. Mowa przede wszystkim o kwestii to - samoœci budowanej przy pomocy pamiêci przesz³oœci, legitymizacji ró nych obiektów oraz zjawisk zwi¹zanych z utrzymywaniem stosunków w³adzy, politycznym konstruowaniu wiedzy o przesz³oœci, wreszcie, o problematyce zwi¹zanej z rozliczeniami z niedemokratycznymi re imami, b¹dÿ naruszeniami praw cz³owieka. Zadaniem niniejszego tekstu jest analiza jednego, wspó³czeœnie jednak niezwykle influentnego w¹tku zwi¹zanego z politologicznymi badaniami nad pamiêci¹, mianowicie kwestii to samoœci postrzeganej z perspektywy pamiêci zbiorowej. Celem jest nie tyle wyczerpuj¹ca prezentacja wszystkich badañ zwi¹zanych z pamiêci¹ i to samoœci¹ zbiorow¹ prowadzonych na obszarze nauk politycznych, a raczej ustalenie swoistej mapy g³ównych pojêæ, w¹tków oraz problemów poddawanych eksploracji przez anglojêzyczn¹ literaturê politologiczn¹. 1 E. Langenbacher, Collective memory as a factor in political culture and international relations,w:power and the past. Collective memory and international relations, red. E. Langenbacher, Y. Shain, Georgetown University Press 2010, s D. Art, J. Wüstenberg, Using the Past in the Nazi Successor States from 1945 to the Present, Annals of the American Academy of Political and Social Science 2008, t. 617, nr 1, s N. Randall, Time and British politics: memory, the present and teleology in the politics of New Labour, British Politics 2009, t. 4, nr 2, s Y. He, The search for reconciliation. Sino-Japanese and German-Polish relations since World War II, Cambridge University Press, s. 25.

2 44 Artur LIPIÑSKI PP 3 12 To samoœæ zbiorowa i nauki polityczne Problem to samoœci zbiorowej jest jednym z czêœciej przewijaj¹cych siê tematów badañ nad pamiêci¹, a za spraw¹ konstruktywizmu kategoria to samoœci sta³a siê równie prominentn¹ zmienn¹ w analizie zachowañ aktorów politycznych 5. Analizuj¹c sposoby u ycia pojêcia R. Brubaker wskazuje na kilka g³ównych nurtów. W badaniach nad ras¹, etnicznoœci¹ i nacjonalizmem, to samoœæ u ywana jest dla podkreœlania tego, co obiektywnie, b¹dÿ subiektywnie wspólne dla wszystkich cz³onków danej grupy, a to poczucie powinno wyra aæ siê w solidarnoœci, podzielanych dyspozycjach czy dzia³aniach zbiorowych. To samoœæ to rdzeñ jaÿni, przywo³ywany dla wskazania czegoœ podstawowego, g³êbokiego czy fundacyjnego. W politologii i badaniach nad ruchami spo³ecznymi pojawi³o siê pojêcie polityki to samoœci, która podkreœlaæ ma partykularystyczne samorozumienie, przeciwstawiane uniwersalistycznemu interesowi. Celem jest wyjaœnianie zachowania danego podmiotu przez pryzmat jego pozycji spo³ecznej wi¹zanej b¹dÿ z kategori¹ spo³eczn¹ (jak p³eæ, czy rasa), jak i ze struktur¹ spo³eczn¹ (jak pozycja na rynku czy w strukturze zawodowej). To samoœæ jest równie przywo³ywana dla wskazania procesualnego czy te interakcyjnego charakteru kolektywnego samorozumienia, które czyni mo liwym zbiorowe dzia³anie (np. aktywnoœæ ruchów spo³ecznych). Wreszcie, w ujêciach postmodernistycznych to samoœæ jest traktowana jako niestabilna, wieloraka, zmienna i fragmentaryczna jaÿñ bêd¹ca produktem rywalizuj¹cych ze sob¹ dyskursów 6. Wspólnym rdzeniem wszystkich tych koncepcji jest przekonanie, e pojêcie to samoœci odnosi siê do tego, kim s¹ jednostki b¹dÿ grupy i jak s¹ one usytuowane wzglêdem innych w spo³ecznej przestrzeni. Wspó³czesne ujêcia problemu to samoœci porzuci³y tradycyjny esencjalizm, który pojmowa³ to samoœæ jako rodzaj niezmiennej, inherentnej natury. Obecnie podkreœla siê raczej zmienny charakter to samoœci, wskazuj¹c równoczeœnie na jej spo³eczne pochodzenie 7. S. Eisenstadt i B. Giesen pisz¹, i to samoœæ zbiorowa jest fenomenem tworzonym w toku spo³ecznej interakcji, a nie zjawiskiem pochodzenia naturalnego 8. Wa nym elementem procesu konstruowania to samoœci jest wytyczanie granic oddzielaj¹cych grupy wewnêtrzne od zewnêtrznych. Budowanie to samoœci oznacza identyfikacjê z treœciami, czy cechami charakterystycznymi dla danej kategorii ludzi, co równoczeœnie poci¹ga za sob¹ selekcjê i wykluczenie pewnych elementów w trakcie procesu odró niania siê od innych. S. Eisenstadt oraz B. Giesen wskazuj¹, i ró nicuj¹ce regu³y dystynkcji odnosz¹ siê do trzech wymiarów: przestrzennego, czasowego oraz refleksyjnego. Z punktu widzenia przedmiotu zainteresowania niniejszego tekstu szczególnie istotny jest wymiar czasowy. Budowanie to samoœci zawsze wspiera siê bowiem na odwo³aniach do parametrów temporalnych. Jest tak, gdy ustalenie odrêbnoœci wi¹ e siê œciœle z domniemaniem ci¹g³oœci owych cech dystynktywnych. Innymi s³owy, to samoœæ zbiorowa wyp³ywa z przekonania o trwa³oœci pewnych cech w czasie. Ma 5 Na temat za³o eñ tego podejœcia w naukach politycznych pisz¹ m.in.: R. Price, Ch. Reus-Smit, Dangerous liaisons? Critical international theory and constructivism, European Journal of International Relations 1998, t. 4, nr 8; M. Zehfuss, Constructivism in international relations. The politics of reality, Cambridge University Press 2004; K. M. Fierke, Constructivism, w: International relations theories. Discipline and diversity, red. T. Dunne, M. Kurki, S. Smith, Oxford University Press R. Brubaker, Ethnicity without groups, Harvard University Press 2004, s A. Triandafyllidou, R. Wodak, Conceptual and methodological questions in the study of collective identity, Journal of Language and Politics 2003, t. 2, nr 2, s S. Eisenstadt, B. Giesen, The construction of collective identity, European Journal of Sociology 1995, t. 36, nr 1, s

3 PP 3 12 To samoœæ i pamiêæ zbiorowa w badaniach politologicznych 45 to szczególne znaczenie dla tych grup spo³ecznych, w których si³a lojalnoœci zale y od wspólnego pochodzenia czy siêgaj¹cej odleg³ych czasów wspólnoty losu. Takie ujêcie jest zgodne z ustaleniami wielu badaczy pamiêci zbiorowej, traktuj¹cych j¹ jako podstawowe medium, poprzez które konstytuuj¹ siê to samoœci. Semantyczne znaczenie pojêcia to samoœci, a wiêc poczucie ci¹g³oœci w czasie i w przestrzeni wynika z procesów zapamiêtywania, zaœ z drugiej strony to, co jest zapamiêtywane wynika ze specyficznego kszta³tu danej to samoœci 9. Wspó³czesne zainteresowanie pamiêci¹ ma swoje korzenie w to samoœciowych dylematach ponowoczesnoœci, a szereg konfliktów politycznych dotycz¹cych przesz³oœci daje siê wyartyku³owaæ w³aœnie przy u yciu tej kategorii. Przynajmniej od lat 90. to samoœæ sta³a siê kategori¹ istotn¹ równie dla nauk politycznych. Pozwala³a ona wyjaœniaæ dzia³ania podmiotów politycznych, bez uciekania siê do instrumentalistycznych wyjaœnieñ, pos³uguj¹cych siê kategori¹ interesu. To samoœæ, a wiêc poczucie przynale noœci do danej grupy by³a traktowana jako czynnik wyjaœniaj¹cy dzia³ania oraz funkcjonowanie ró nych podmiotów. Przyk³adów najbardziej konsekwentnego stosowania to samoœci jako zmiennej dostarczaj¹ nurty konstruktywistyczne w stosunkach miêdzynarodowych, zw³aszcza prace A. Wendta i P. Kaztensteina, którzy swoj¹ uwagê koncentrowali na to samoœci pañstwa 10. Jednak z punktu widzenia wspó³czesnych nauk politycznych równie istotne jak pañstwa s¹ podmioty ponadnarodowe, narody, a tak e podmioty ni szego rzêdu, takie jak partie polityczne, grupy mniejszoœciowe czy ruchy spo³eczne, nie tylko zreszt¹ te wystêpuj¹ce na terytorium pañstwa narodowego, ale maj¹ce charakter transnarodowy. Badania politologiczne korzystaj¹ce z kategorii to samoœci oraz pamiêci zbiorowej odnosz¹ siê najczêœciej do jej treœciowej zawartoœci i walk politycznych o jej ustalenie, sposobów interpretacji treœci przez poszczególne podmioty (np. pañstwa na poziomie miêdzynarodowym czy partie polityczne na poziomie krajowym), mechanizmów w³¹czania oraz wykluczania ze wspólnoty poprzez korzystanie z ró norakich artefaktów (np. pomniki) czy rytua³ów (np. upamiêtnianie), w tym znaków dystynkcji markuj¹cych granice pomiêdzy poszczególnymi grupami. To samoœæ i pamiêæ zbiorowa przypadek Unii Europejskiej Jeœli mowa o organizacjach miêdzynarodowych, przedmiotem szczególnie o ywionej dyskusji w ostatnich latach jest kwestia to samoœci europejskiej 11. Badania dotycz¹ce zwi¹zków europejskiej pamiêci oraz to samoœci scharakteryzowaæ mo na poprzez wskazanie na dwa nurty: normatywny oraz empiryczny. Ten pierwszy obejmuje rozwa ania na temat koniecznoœci wzmocnienia europejskiej to samoœci w obliczu legitymizacyjnej s³aboœci projektu europejskiego. Badacze wskazuj¹ na koniecznoœæ skonstruowania europejskiej to samoœci niezbêdnej dla legitymizacji projektu integracyjnego i badaj¹ warunki mo liwoœci stworzenia takiej wspólnoty. W. Spohn wymienia trzy logiczne mo liwoœci relacji miêdzy ci¹gle silnymi to samoœciami narodowymi, a to samoœci¹ europejsk¹: konfederacyjn¹, w której to samoœæ 9 J. R. Gillis, Memory and identity. The history of a relationship,w:commemorations. The politics of national identity, red. ten e, New Jersey 1994, s. 3; B. A. Misztal, Theories of social remembering, Maidenhead Philadelphia 2003, s A. Wendt, Spo³eczna teoria stosunków miêdzynarodowych, Wydawnictwo Scholar 2008; The culture of national security: norms and identity in world politics, red. P. Kaztenstein, Columbia University Press Zob. np.: European identity, red. J. Checkel, P. Katzenstein, Cambridge University Press 2009; T. Risse, A community of Europeans? Transnational identities and the public spheres, Cornell University Press 2010.

4 46 Artur LIPIÑSKI PP 3 12 europejska stanowi s³aby dodatek do silnej to samoœci narodowej, federalno-funkcjonalistyczn¹, która zak³ada restrukturyzacjê istniej¹cych to samoœci narodowych w d³u szym horyzoncie czasowym i wzmocnienie to samoœci europejskiej oraz trzeci¹, mieszan¹, zak³adaj¹c¹ trwa³oœæ zmiennego amalgamatu to samoœci europejskiej i narodowych 12. Stworzenie to samoœci europejskiej opartej na wspólnych odniesieniach do przesz³oœci jest traktowane jako nieuchronny efekt procesu komunikowania pomiêdzy narodami, który zachodzi wskutek integracji w innych obszarach 13. Badacze próbuj¹ tak e ustaliæ elementy, które mog³yby staæ siê czêœci¹ wspólnie podzielanej pamiêci, pozwalaj¹cej przekroczyæ silne antagonizmy nie tylko pomiêdzy poszczególnymi krajami, ale równie czêœciami Europy. Jednym z czêœciej wzmiankowanych rozwi¹zañ s¹ odwo³ania do totalitarnej przesz³oœci i poczucia winy ³¹cz¹cego ró ne narody europejskie 14. Mo liwoœæ ukszta³towania wspólnej moralno-politycznej postawy wobec przesz³oœci jest najszerszym wspólnym mianownikiem, wokó³ którego ogniskowaæ by siê mog³a pamiêæ europejska 15. Analizy empiryczne z kolei usi³uj¹ ustaliæ zawartoœæ treœciow¹ realnie wskazywanych odniesieñ do wspólnego europejskiego dziedzictwa. Najczêœciej wymieniana jest w³aœnie II wojna œwiatowa, totalitaryzm faszystowski czy te Holocaust 16. Takim wspólnym dziedzictwem nie jest natomiast totalitaryzm komunistyczny, którego postrzeganie ró nicuje Wschód i Zachód Europy. Analiza M. Mälksoo dotycz¹ca debat na temat potêpienia komunizmu oraz 50. rocznicy zakoñczenia II wojny œwiatowej ( kryzys maja 2005 ) wskazuje na ró nice pomiêdzy wschodem i zachodem Europy, podkreœlaj¹c koniecznoœæ wnikliwej, genealogicznej analizy mechanizmów konstruowania wspólnej europejskiej polityki pamiêci. Wedle autorki, wejœcie krajów Europy Œrodkowo-Wschodniej do Unii Europejskiej podwa a oczekiwania wszystkich tych, którzy z nadziej¹ wypatrywali niekonfliktowej, europejskiej autoidentyfikacji 17. S¹ jednak autorzy, którzy dostrzegaj¹ jeœli jeszcze nie istnienie europejskiej to samoœci i pamiêci, to z pewnoœci¹ europeizacjê to samoœci narodowych, rodz¹c¹ siê w toku konfliktów i sporów. W tej perspektywie, to nie homogeniczna, pozbawiona napiêæ narracja, ale nieustanna debata wokó³ europejskich punktów odniesienia i polityzacja szczegó³owych kwestii s¹ instrumentem wytwarzania wspólnej przestrzeni to samoœci 18. Inny jeszcze nurt empirycznych badañ nad europejsk¹ pamiêci¹ i to samoœci¹ analizuje europejsk¹ politykê wobec pamiêci, rekonstruuj¹c historiê ró nych przedsiêwziêæ (upamiêtnienia, dni pamiêci, rezolucje etc.) podejmowanych przez poszczególne instytucje europejskie 19. W ramach tego nurtu 12 W. Spohn, National identities and collective memory in an enlarged Europe,w:Collective memory and European identity, red. K. Eder, W. Spohn, Ashgate 2005, s K. Eder, Remembering national memories together: the formation of a transnational identity in Europe,w:ibidem, s B. Giesen, The collective memory of Europe: constitutional practice or community of memory?,w:europeanisation, national identity and Europe. Changes in boundary constructions between Western and Eastern Europe, red. W. Spohn, A. Triandafyllidou, Routledge 2003, s J. Werner-Müller, On European memory : some conceptual and normative remarks,w:a European memory? Contested histories and politics of remembrance, red. M. Pakier, B. Stråth, Berghahn Books European identity and the Second World War, red. M. Winter, M. Spiering, Palgrave 2011; Ch. Bottici, European identity and he politics of remembrance,w:performing the past. Memory, history and identity in modern Europe, red. K. Tilmans, F. van Vree, J. Winter, Amsterdam University Press M. Mälksoo, The memory politics of becoming European: the East European subalterns and the collective memory of Europe, European Journal of International Relations 2009, t. 15, nr 4, s T. Risse, A community, op. cit., s A. Wæhrens, Shared memories? Politics of memory and Holocaust remembrance in the European Parliament , DIIS Working Paper 2011, nr 6; A. Littoz-Monnet, The EU politics of remembrance, Working Papers in International History 2011, nr 9.

5 PP 3 12 To samoœæ i pamiêæ zbiorowa w badaniach politologicznych 47 obiecuj¹ce s¹ badania pamiêci jako czynnika wywieraj¹cego wp³yw na inicjatywy w ramach instytucji unijnych 20. Dalsze analizy pamiêci europejskich elit politycznych czy biurokratycznych mog³yby równie staæ siê wa nym przyczynkiem do dyskusji nad rol¹ pamiêci narodowych w budowaniu ogólnoeuropejskich wyobra eñ na temat przesz³oœci. Pomimo obszernej literatury na temat relacji miêdzy Europejsk¹ Polityk¹ Zagraniczn¹ i Bezpieczeñstwa UE a politykami narodowymi, brakuje prac, które uwzglêdnia³yby pamiêæ jako zmienn¹ wyjaœniaj¹c¹ na tym obszarze badawczym. W omawianym przypadku tradycyjne analizy relacji miêdzypañstwowych musia³aby zast¹piæ analiza uwzglêdniaj¹ca równie UE i jej politykê wobec pamiêci jako mechanizmu interweniuj¹cego czy nawet determinuj¹cego. Pamiêæ zbiorowa a to samoœæ pañstwa i narodu wymiar miêdzynarodowy Wa nym obszarem wspó³czesnych badañ politologicznych jest to samoœæ pañstwa oraz w warunkach uniwersalnoœci pañstwa narodowego œciœle zwi¹zana z ni¹ to samoœæ narodowa. Wed³ug A. Wendta to samoœæ pañstwa to wzglêdnie stabilne, zwi¹zane z rol¹ specyficzne rozumienia oraz oczekiwania dotycz¹ce jaÿni czy generalnie oczekiwania dotycz¹ce stosownego zachowania 21. Odnosz¹ siê one zarówno do wewnêtrznych aktorów wchodz¹cych w sk³ad pañstwa, a tak e aktorów zewnêtrznych (np. innych pañstw) postrzegaj¹cych dany kraj w okreœlony sposób (np. jako agresora, czy przyjaciela). W sensie ontologicznym owa to samoœæ pañstwa jest niczym innym jak rodzajem narracyjnej reprezentacji, która w toku dzia³añ politycznych podlega podtrzymywaniu, modyfikacjom, b¹dÿ radykalnej zmianie. Podzielane przez konstruktywistów przekonanie, e to samoœæ konstytuuje interesy winno wiêc byæ uzupe³nione o analizê procesu, w trakcie którego to samoœci s¹ budowane, artyku³owane i ³¹czone z dzia³aniami, które stanowiæ maj¹ wyraz realizacji raison d etat. Istotnym sk³adnikiem tak pojmowanej to samoœci pañstwa s¹ zapewniaj¹ce ci¹g³oœæ to samoœci reprezentacje przesz³oœci. Jak pisz¹ P. Ehin i E. Berg koncepcja pamiêci zbiorowej uzupe³nia badania nad konstruowaniem to samoœci o wymiar temporalny. Koncepcje tego kim jesteœmy? zawsze bowiem poci¹gaj¹ za sob¹ koniecznoœæ odpowiedzi na pytanie sk¹d pochodzimy? i co nam siê przydarzy³o w przesz³oœci? 22. Ponadto, jak pisze T. Banchoff, tworzona przez liderów politycznych to samoœæ pañstwa obejmuje narracje opisuj¹ce historiê interakcji danego pañstwa z otoczeniem miêdzynarodowym i innymi pañstwami 23. Tak pojmowana to samoœæ pañstwa wp³ywa na jego interesy oraz dzia³ania podejmowane na arenie miêdzynarodowej: przystêpowanie do sojuszy, wypowiadanie wojny, uczestnictwo w misji pokojowej czy interwencji humanitarnej. Co wiêcej, to samoœæ pañstwa pozwala innym podmiotom miêdzynarodowym na rozliczanie pañstwa z jego dzia³añ poprzez wskazy- 20 Np. badania nad wp³ywem pamiêci na dzia³ania podejmowane przez polskich europarlamentarzystów na forum Parlamentu Europejskiego. Zob. M. Killingsworth, M. Klatt, S. Auer, Where does Poland fit in Europe? How political memory influences Polish MEP s perceptions of Poland s place in Europe, Perspectives on European Politics and Society 2010, t. 11, nr A. Wendt, Anarchy is what states make of it: the social construction of power politics, International Organization 1992, t. 46, nr 2, s P. Ehin, E. Berg, Incompatible identities? Baltic-Russian relations and the EU as an arena for identity conflict, w: Identity and foreign policy. Baltic Russian relations and European integration, red. ten e, Ashgate 2009, s T. Banchoff, German identity and European integration, European Journal of International Relations 1999, t. 5, nr 3, s. 270.

6 48 Artur LIPIÑSKI PP 3 12 wanie na rozbie noœæ miêdzy praktyk¹ a normatywnymi podstawami jego egzystencji czy te oficjalnie g³oszonymi deklaracjami na temat owych podstaw. Jak powiedziano, to samoœæ pañstwa powinna byæ postrzegana w œcis³ym zwi¹zku z to - samoœci¹ narodow¹. Ta ostatnia w pewnym zakresie zawsze odnosi siê do innych narodów, podczas gdy to samoœæ pañstwa rozumiana jako podzielane przekonania o sobie i innych mo e odgrywaæ wa n¹ rolê w podtrzymywaniu poczucia wspólnoty narodowej. Reprodukcja obu typów to samoœci dokonuje siê za poœrednictwem dzia³añ podejmowanych przez elity polityczne. Choæ w przypadku to samoœci pañstwa wiêksze znaczenie maj¹ relacje miêdzynarodowe oraz typ ustroju pañstwa, zaœ w to samoœci narodowej stosunki etniczne czy kwestie narodowe, to jednak w obu przypadkach istotn¹ rolê odgrywa pamiêæ przesz³oœci. Jak wylicza A. Smith to samoœæ narodowa obejmuje nie tylko wspólne terytorium ojczyznê, wspóln¹ kulturê, wspólne prawa i obowi¹zki cz³onków, wspóln¹ gospodarkê, ale równie wspólne mity i pamiêæ historyczn¹ 24. W obszernej literaturze na temat nacjonalizmu nie brakuje tekstów, które podkreœla³yby rolê pamiêci, mitów czy œwiadomoœci historycznej dla konstruowania nacjonalizmu, podtrzymywania to samoœci narodowej czy mobilizowania wspólnoty w oparciu o odwo³ania do przesz³oœci 25. Problem pamiêci zbiorowej w kontekœcie to samoœci pañstwa oraz to samoœci narodowej jest w literaturze analizowany w dwóch wymiarach: miêdzynarodowym zwi¹zanym z dzia- ³aniami ró nych podmiotów na arenie miêdzynarodowej oraz wewnêtrznym odnosz¹cym siê do polityki pañstwa w obrêbie swojego terytorium. Gdy mowa o wymiarze miêdzynarodowym w literaturze dotycz¹cej stosunków miêdzynarodowych spotkaæ mo na dwa generalne stanowiska. Stanowisko realistyczne traktuje pamiêæ zbiorow¹ jako odzwierciedlenie albo jedynie usprawiedliwienie strukturalnie okreœlonych interesów narodowych. W takim ujêciu pamiêæ zbiorowa ma status epifenomenu i zmienia siê wraz z zewnêtrznym œrodowiskiem. Jeœli pañstwa stanowi¹ dla siebie wzajemne zagro enie, prowadzi to wzajemnej demonizacji, a pamiêæ dostarcza niezbêdnych zasobów dyskursywnych. Jeœli z kolei dochodzi do powstania wspólnego zagro enia, pañstwa zapominaj¹ o przesz³oœci, porzucaj¹ nienawiœæ i rozpoczynaj¹ wspó³pracê. Druga teoria wskazuje na rolê czynników wewnêtrznych, politycznego zapotrzebowania i kontekstu spo³ecznego, który wp³ywa na kszta³t pamiêci. Politycy maj¹ tendencjê do budowania pamiêci, która gloryfikuje zachowanie w³asnego narodu w przesz³oœci, co prowadzi do sporów pomiêdzy pañstwami o interpretacjê przesz³ych konfliktów pomiêdzy nimi. To z kolei wp³ywa na bie ¹c¹ politykê utrudniaj¹c rozwijanie pokojowych oraz efektywnych stosunków pomiêdzy pañstwami. Z drugiej strony, jeœli kraje dochodz¹ do porozumienia i podejmuj¹ kroki, które maj¹ zadoœæuczyniæ drugiej stronie krzywdy poniesione w toku przesz³ych konfliktów, mo e to zmniejszyæ napiêcia, a w efekcie doprowadziæ do pojednania 26. Wspó³czeœnie oba te stanowiska traktowane s¹ jako nadmiernie redukcjonistyczne, a badacze podejmuj¹ próby przekroczenia dychotomii: wyjaœnienia materialistyczno-racjonalistyczne (poziom miêdzynarodowy) oraz ideacyjne (poziom to samoœci pañstwa narodowego). C. Rose, badaj¹c rolê pamiêci w stosunkach chiñsko-japoñskich, zachêca do podejœcia interdyscyplinarnego, które ³¹czy³oby logikê analizy poziomu pañstwa z uk³adem miêdzynarodowym A. D. Smith, National identity, University of Nevada Press 1993, s Zob. np. zbiór artyku³ów: Myths and nationhood, red. G. Hosking, G. Schöpflin, Routledge 1997; A. D. Smith, Myths and memories of the nation, Oxford University Press Y. He, The search, op. cit., s C. Rose, Interpreting history in Sino-Japanese relations. A case study in political decision making, Routledge 1998, s. 34 i n.

7 PP 3 12 To samoœæ i pamiêæ zbiorowa w badaniach politologicznych 49 Próby ustalenia efektów oddzia³ywania pamiêci na relacje miêdzy pañstwami wyra aj¹ siê najczêœciej w konstruowaniu gêstych opisów wzajemnych relacji pomiêdzy poszczególnymi krajami. Pozwala to uwzglêdniaæ potencjalne czynniki wp³ywaj¹ce na specyficzn¹ rolê, jak¹ odgrywa pamiêæ wspólnej przesz³oœci w konkretnym kontekœcie. Owe gêste opisy rozwijane s¹ zwykle w dwóch kierunkach. Czêœæ literatury prezentuje znaczenie pamiêci zbiorowej w kontekœcie analizy bilateralnych, b¹dÿ multilateralnych stosunków pomiêdzy pañstwami. Z drugiej strony, istniej¹ teksty, które usi³uj¹ wyjaœniaæ politykê zagraniczn¹ danego pañstwa poprzez szczegó³ow¹ analizê jego kultury politycznej, w tym pamiêci zbiorowej konstytuuj¹cej to samoœæ takiego pañstwa. Przyk³adem pierwszego nurtu badañ mo e byæ tekst E. Langerbachera, który szczegó³owo œledzi przemiany polityki wobec historii w Niemczech w kontekœcie stosunków z Polsk¹. Ukazuje, w jaki sposób zmiana re imu pamiêci (pojawienie siê opowieœci o niemieckim cierpieniu zwi¹zanym z wypêdzeniami, bombardowaniem miast niemieckich czy masowymi gwa³tami dokonywanymi przez Armiê Czerwon¹) wp³ynê³a na kszta³t stosunków z Polsk¹, w pamiêci której dominuj¹ w¹tki wiktymizacyjne 28. Z kolei E. Fofanova i V. Morozov wychodz¹ z za³o enia, e racjonalistyczne wyjaœnienia (wymogi w³adzy, miêdzynarodowy uk³ad si³, struktury sojusznicze, orientacja na g³osy elektoratu i polityka partyjna) nie wystarczaj¹ dla wyjaœnienia charakteru relacji pomiêdzy pañstwami ba³tyckimi a Rosj¹. W swoich badaniach wskazuj¹ jak siêgaj¹ca jeszcze Rosji carskiej to samoœæ mocarstwowa wchodzi³a w konflikt z to samoœci¹ pañstw ba³tyckich, której silnym elementem by³a pamiêæ o opresyjnoœci radzieckiej w³adzy oraz poczucie przynale noœci do Europy. Ponadto obie strony podwa a³y wzajemnie swoje roszczenia do europejskiej to samoœci. W dyskursie pañstw ba³tyckich Rosja by³a niezmiennie pañstwem pozaeuropejskim innym, zaœ Rosja przypomina³a otwie oraz Estonii epizody kolaboracji z Niemcami hitlerowskimi. Zdaniem autorów wsparte na pamiêci historycznej odmienne to samoœci by³y i nadal s¹ powodem trudnych relacji wzajemnych, odgrywaj¹c wiêksz¹ rolê w wyjaœnianiu wzajemnych stosunków, ni zmienne z obszaru real politik 29. Szczególnie oryginalny jest przypadek podzielonej Korei, gdzie skrajnie odmienne interpretacje wojny koreañskiej le ¹ u pod³o a silnego antagonizmu wspieraj¹cego siê na konstrukcjach innego jako egzystencjalnego zagro enia, Ÿród³o traumy, strachu oraz niestabilnoœci. Problemy wzajemnej relacji wyjaœniane s¹ przy pomocy stanowi¹cych zwierciadlane odbicie ró nic to samoœciowych miêdzy antykomunistyczn¹ Kore¹ Po³udniow¹ a antykapitalistyczn¹ Kore¹ Pó³nocn¹ 30. Przyk³adem drugiego nurtu badañ, który analizuje pamiêæ jako zmienn¹ ograniczaj¹c¹ mo liwe wybory w ramach polityki zagranicznej s¹ teksty T. Banchoffa analizuj¹ce niemieck¹ politykê zagraniczn¹, w tym politykê wobec UE 31. W tym nurcie rozwa añ Niemcy s¹ szczególnie czêsto analizowanym przypadkiem, a celem autorów jest wskazanie na wzajemne relacje pomiêdzy obci¹ aj¹c¹ i w tym sensie ograniczaj¹c¹ funkcj¹ przesz³oœci a wspó³czesn¹ polityk¹, której celem s¹ czêsto zmiany to samoœci pañstwa. T. Risse wskazuje, e to samoœæ Niemiec nadal jest konstruowana w oparciu o figurê Innego, przy czym obecnie ma ona charakter temporalny, a nie spo³eczny, odnosz¹c siê do nazistowskiej przesz³oœci Nie- 28 E. Langenbacher, Collective memory and German-Polish relations, w:power, op. cit., s E. Fofanova, V. Morozov, Imperial legacy and Russian-Baltic relations: from conflicting historical narratives to foreign policy confrontation, w: Identity and foreign, op. cit., s R. Bleiker, Y. J. Hoang, Remembering and forgetting the Korean war: from trauma to reconciliation,w:memory, trauma and world politics. Reflections on the relationships between past and present, red. D. Bell, Palgrave 2006, s T. Banchoff, The German problem transformed. Institutions, politics and foreign policy, , University of Michigan Press 1999.

8 50 Artur LIPIÑSKI PP 3 12 miec. Innym, mówi¹c inaczej, jest nazistowska przesz³oœæ Niemiec 32. J. K. Olick oraz D. Levy poszukuj¹ ograniczeñ i tabu wp³ywaj¹cych na politykê zagraniczn¹ Niemiec 33, M. Zehfuss analizuje pamiêæ Niemiec o II wojnie œwiatowej obecn¹ w politycznych debatach na temat potencjalnych interwencji wojskowych za granic¹ 34, A. Markovits i S. Reich wyjaœniaj¹ niemieck¹ niechêæ do zaanga owania zbrojnego czynnikami kulturowymi zwi¹zanymi z pamiêci¹ o Holocauœcie 35, zaœ A. Leithner œledzi wp³yw przemian w otoczeniu miêdzynarodowym Niemiec na zmiany relacji pomiêdzy pamiêci¹ zbiorow¹, a polityk¹ zagraniczn¹ 36. Jak ³atwo dostrzec, wa nym w¹tkiem prezentowanych analiz jest kwestia konfliktów oraz cierpienia, a wiêc tych elementów to samoœci oraz pamiêci o relacjach pomiêdzy pañstwami, które maj¹ charakter negatywny i pozwalaj¹ na prezentowanie siebie w roli ofiary. S¹ one równie czêsto instrumentem podtrzymywania niechêci, czy nawet nienawiœci, a tak e reprodukcji traumy dotycz¹cej przesz³ych wydarzeñ. Elementy te s¹ zazwyczaj zwi¹zane z takimi aktami selekcji oraz interpretacji, które pozwalaj¹ zaspokoiæ psychologiczn¹ potrzebê pozytywnej samooceny podmiotu. St¹d to samoœæ pañstw narodowych obejmuje zwykle wyselekcjonowan¹ i odpowiednio zinterpretowan¹ listê zwyciêstw, b¹dÿ te klêsk, które jednak daj¹ siê wpisaæ w heroiczn¹ narracjê 37. Szczególnie charakterystyczny jest jednak brak elementów zwi¹zanych ze wstydem, b¹dÿ te win¹, te bowiem cechy z trudem poddaj¹ siê heroizacyjnym zabiegom. Jak pisze A. Assman, o ile w politycznej pamiêci wielu pañstw narodowych nie brakuje ofiar, trudno znaleÿæ narracje o sprawstwie, te bowiem narusza³yby podstawy pozytywnej samooceny 38. St¹d te nawet te pañstwa i narody, którym zdarzy³o siê pope³niæ okrutne zbrodnie w przesz³oœci maj¹ tendencjê do budowania to samoœci narodowej w oparciu o rolê ofiary raczej, ni sprawcy. C. Fogu wskazuje na przyk³ad w³oski, gdzie pozytywny wizerunek siebie silnie zaw³adn¹³ wyobraÿni¹ zbiorow¹ ograniczaj¹c mo liwoœæ rozliczeñ z faszystowsk¹ przesz³oœci¹ 39. Podobne mechanizmy dzia³a³y we wszystkich krajach, zarówno tych, które na ró ne sposoby wspó³dzia³a³y z Niemcami hitlerowskimi (jak np.: Austria 40, czy Szwajcaria 41 ), jak i w tych, które pad³y ich ofiar¹, ale których przesz³oœæ zawiera tak e epizody naruszaj¹ce pozytywny wizerunek w³asny, takie jak kolaboracja, czy wspó³udzia³ w przeœladowaniu i ludobójstwie ydów (np. Polska 42, 32 T. Risse, European identity? Europeanization and the evolution of nation-state identities,w:transforming Europe. Europenization and domestic change, red. M. Green Cowles, J. Caporaso, T. Risse, Cornell University Press 2001, s J. K. Olick, D. Levy, Collective memory and cultural constraint: Holocaust myth and rationality in German politics, American Sociological Review 1997, t. 62, nr M. Zehfuss, Wounds of memory. The politics of war in Germany, Cambridge University Press A. Markovits, S. Reich, The German predicament: memory and power in the new Europe, Cornell University Press A. Leithner, Shaping German foreign Policy: history, memory and national interest, Lynne Riener Na przyk³ad klêska Serbów na Kosowskim Polu, czy mit Masady w Izraelu. Zob.: S. Mock, Symbols of defeat in the construction of national identity, Cambridge 2012, s A. Assman, Memory, individual and collective,w:the Oxford handbook of contextual political analysis, red. R. E. Goodin, Ch. Tilly, Oxford University Press 2006, s C. Fogu, Italiani brava gentre: the legacy of Fascist historical culture on Italian politics of memory,w:the politics of memory in a postwar Europe, red. N. Lebow, Duke University Press 2006, s. 147 i n. 40 H. Uhl, From victim myth to co-responsibility thesis: Nazi Rule, World War II and the Holocaust in Austrian memory, w: ibidem, s. 40 i n. 41 R. Ludi, What is so special about Switzerland? Wartime memory as a national ideology in the Cold War era,w: ibidem, s A. Orla-Bukowska, New threads on an old loom: national memory and social identity in a postwar and post- -communist Poland, w: ibidem, s

9 PP 3 12 To samoœæ i pamiêæ zbiorowa w badaniach politologicznych 51 czy Francja 43 ). Warto dodaæ, i wa nym czynnikiem wp³ywaj¹cym na gotowoœæ do zmiany to samoœci, a wiêc przyznania siê do winy i przekszta³cenia narracji o przesz³oœci by³ koniec zimnej wojny. Nie tylko rozmrozi³ on uk³ady sojusznicze, ale postawi³ niektóre pañstwa w obliczu koniecznoœci legitymizacji swojej demokratycznej to samoœci na arenie miêdzynarodowej, co oznacza³o koniecznoœæ redeskrypcji narracji na swój temat 44. Pamiêæ zbiorowa a to samoœæ pañstwa i narodu wymiar wewnêtrzny Oprócz wymiaru zewnêtrznego odnosz¹cego siê do relacji z innymi podmiotami miêdzynarodowymi to samoœæ pañstwa oraz narodowa ma równie swój wymiar wewnêtrzny. Wielu autorów zwraca uwagê, i to w³aœnie instytucje pañstwa narodowego maj¹ najwiêcej zasobów pozwalaj¹cych na kontrolowanie pola pamiêci zbiorowej, wp³ywanie na selekcjê elementów tworz¹cych to samoœæ oraz okreœlon¹ interpretacjê wydarzeñ z przesz³oœci 45. Wszystko to, co zosta³o powiedziane na temat to samoœci pañstwa na poziomie stosunków miêdzynarodowych, ma zastosowanie do to samoœci pañstwa oraz narodu. Elementy, które podlegaj¹ selekcji oraz interpretacji maj¹ charakter funkcjonalny wzglêdem pozytywnego samoopisu. Nacjonalizm, le ¹cy zdaniem modernistów u podstaw pañstwa narodowego, jest ideologi¹, która wspiera siê na konstruowaniu pamiêci chwalebnej przesz³oœci. Narracja na temat tej ostatniej budowana jest przy u yciu figury wybitnych bohaterów oraz wielkich wydarzeñ, czêsto z odleg³ej przesz³oœci. Szczególnie ciekawe s¹ przyk³ady nowych pañstw, powstaj¹cych w XX w. i poszukuj¹cych swojej to samoœci w odleg³ej przesz³oœci. Ch. Kaplañski opisuje, w jak wielkim stopniu to samoœci¹ oraz pamiêci¹ zbiorow¹ Mongo³ów zaw³adnê³a dwójka bohaterów yj¹cych kilkaset lat przed powstaniem niepodleg³ej Mongolii: Czyngis Hana i Zanabazara 46. R. M. Smith swoj¹ pracê dotycz¹c¹ narracji definiuj¹cych zbiorowe lojalnoœci w pañstwach narodowych rozpoczyna od wzmianki o Manasie bohaterze eposu, który mia³ zjednoczyæ plemiona kirgiskie 47. Z kolei Y. Zerubavel zwraca uwagê na znaczenie historii bitwy o Masadê (73 r. n.e.) dla budowy to samoœci narodowej Izraela 48. Ostatni z wymienionych przypadków wskazuje, i elementem to samoœci narodowej nie by³y wy³¹cznie wydarzenia, czy momenty pozytywne 49, ale równie zwi¹zane z wojn¹ 50, czy te traum¹ p³yn¹c¹ z historii krwawych konfliktów 51. Jak ju wspomniano, tego typu komponenty 43 R. Boswell, Should France be ashamed of its history? Coming to terms with the past in France and its Eastern borderlands, Totalitarian Movements and Political Religions 2008, t. 9, nr S. Conrad, Remembering Asia: history and memory in post-cold War Japan,w:Memory in a global age. Discourse, practices, trajectories, red. A. Assmann, S. Conrad, Palgrave 2010, s J. V. Wertsch, Voices of collective remembering, Cambridge University Press 2004, s Ch. Kaplonski, Truth, history and politics in Mongolia. The memories of heroes, Routledge 2004, s R. M. Smith, Stories of peoplehood. The politics and morals of political membership, Cambridge University Press 2003, s. 2 i n. 48 Y. Zerubavel, Recovered roots. Collective memory and the making of Israeli national tradition, Chicago University Press 1995, s Na przyk³ad wspomnienie imperialnej œwietnoœci w Rosji. Zob.: O. Malinova, Defining and redefining Russianness: the concept of Empire in public discourses in Post-Soviet Russia,w:The challenges of ethnonationalism, red. A. Guelke, Palgrave J. Hutchinson analizuj¹c funkcje dzia³añ zbrojnych dla to samoœci narodowej opisuje naród jako mnemoniczn¹ wspólnotê poœwiêceñ. Zob. J. Hutchinson, Warfare and the sacralisation of nations, Millenium Journal of International Studies 2009, t. 30, nr D. Bell, Memory, trauma and world politics, w:memory, op. cit., s

10 52 Artur LIPIÑSKI PP 3 12 narracyjne maj¹ szczególne znaczenie wówczas, gdy da siê je wpisaæ w reprezentacjê przesz³oœci, która wyra a heroizm danej zbiorowoœci. J. V. Wertsch pos³uguje siê pojêciem szablonu narracyjnego wykorzystywanego przez budowniczych oficjalnej pamiêci do interpretacji wielu wydarzeñ z historii Rosji. Obejmuje on cztery sk³adniki: sytuacjê wyjœciow¹, w której Rosja przyjmuje postawê pokojow¹, zdradziecki atak na Rosjê ze strony zagranicznego wroga, obraz Rosji jako kraju bliskiego klêski, z trudem opieraj¹cego siê d¹ eniom wroga do ca³kowitego zniszczenia rosyjskiej cywilizacji, obraz heroicznej walki, która pokonuj¹c przeciwnoœci triumfuje, wyrzucaj¹c wroga ze swojego terytorium i zachowuj¹c status wielkiego i wyj¹tkowego narodu 52. Inny wa ny nurt badañ dotycz¹cy relacji pomiêdzy pañstwem, to samoœci¹ a pamiêci¹ zbiorow¹ zwraca uwagê na rolê typu re imu politycznego dla pamiêci zbiorowej, a tak e rolê pamiêci zbiorowej dla reprodukcji okreœlonego typu re imu politycznego. Choæ na najbardziej ogólnym poziomie analizy ka dy system polityczny mo e byæ przedstawiony jako rodzaj struktury hegemonicznej, która wskutek rezultatu uprzednich walk politycznych o w³adzê symboliczn¹ dominuje w pañstwie i dysponuje prawomocnym prawem do transmisji wiedzy o przesz³oœci, to jednak literatura odnotowuje zasadnicze ró nice pomiêdzy re- imami demokratycznymi i niedemokratycznymi. Dotycz¹ one mechanizmów ustanawiania pamiêci zbiorowej, sposobu i zakresu uprawomocniania okreœlonej wersji przesz³oœci, czy te mo liwoœci artyku³owania innych wersji pamiêci. W re imach niedemokratycznych szczególnie istotne s¹ trzy funkcje historii: promowanie narodowej jednoœci, kanalizacja niezadowolenia spo³ecznego, tak by kierowane ono by³o przeciwko wewnêtrznym, b¹dÿ zewnêtrznym wrogom oraz legitymizacja re imu politycznego poprzez ustanowienie jego zwi¹zków z fundamentalnymi dla narodu wydarzeniami 53. H. Wydra, analizuj¹c przypadek re imów komunistycznych wyró nia trzy filary wspó³tworz¹ce re imy pamiêci w pañstwach komunistycznych. Po pierwsze, niszczenie pamiêci, co pozwala na kontrolê wszelkich odniesieñ do przesz³oœci poprzedzaj¹cej okres komunizmu. Po drugie, kulturê k³amstwa uniemo liwiaj¹c¹ wy³onienie siê grup dysponuj¹cych opozycyjn¹ wzglêdem w³adzy to samoœci¹. Po trzecie, komunikacyjne uciszanie poprzez brak krytycznej dyskusji, debat historycznych czy wymiany wspomnieñ 54. Tezy H. Wydry znajduj¹ potwierdzenie w literaturze, która wskazuje na niezmienn¹ w³aœciwoœæ re imów niedemokratycznych, jak¹ jest represyjne wymazywanie, które w przypadku re imów autorytarnych odnosi siê do treœci, zaœ w przypadku totalitaryzmów, równie do ludzi bêd¹cych nosicielami pamiêci 55. Jeszcze innym zagadnieniem jest kwestia pamiêci o niedemokratycznej przesz³oœci i wkomponowywania owej pamiêci w to samoœæ re imu demokratycznego 56. Czêœci¹ problemu jest trwa³oœæ pozytywnej pamiêci o niedemokratycznym re imie, której filarami s¹ dawni jego funkcjonariusze oraz beneficjenci na poziomie spo³eczeñstwa obywatelskiego, a tak e pamiêæ o podzia³ach pojawiaj¹cych siê na etapie tranzycji, która mo e utrudniaæ konsolidacjê demokracji J. V. Wertsch, Blank spots in collective memory: a case study of Russia, Annals of the American Academy of Political and Social Science 2008, t. 617, nr 1, s S. O Dwyer, The Yasukuni Shrine and the competing patriotic pasts of East Asia, History and Memory 2010, t. 22, nr 2, s H. Wydra, Communism and the emergence of democracy, Cambridge University Press 2006, s P. Connerton, Seven types of forgetting, Memory Studies 2008, nr 1, s D. Joviæ, Official memories in post-authoritarianism: an analytical framework, Journal of Southern Europe and the Balkans 2004, t. 6, nr A. Costa Pinto, Coping with the double legacy of authoritarianism and revolution in Portuguese democracy, South European Society and Politics 2010, t. 15, nr 3.

11 PP 3 12 To samoœæ i pamiêæ zbiorowa w badaniach politologicznych 53 Pañstwo narodowe dysponuje wieloma, charakterystycznymi dlañ instrumentami ustanawiania, reprodukcji, b¹dÿ te zmiany pamiêci zbiorowej. W przeciwieñstwie do innych podmiotów posiada prawomocn¹ w³adzê ustanawiania porz¹dku na swoim terytorium pod sankcj¹ kary. W praktyce oznacza to mo liwoœæ sprawowania w³adzy nie tylko za poœrednictwem materialnych œrodków przymusu, ale równie œrodków symbolicznych, których zadaniem jest tworzenie lojalnoœci, integracja oraz mobilizacja. Jak pisze A. Assman, narody, pañstwa i koœcio³y nie maj¹ pamiêci w takim sensie, w jakim maj¹ j¹ jednostki, ale tworz¹ pamiêæ przy u yciu symboli, tekstów, obrazów, rytua³ów, ceremonii, historycznych miejsc oraz pomników. Istotnym elementem s¹ równie narracje na temat narodowej przesz³oœci przekazywane w toku procesu edukacyjnego przez podrêczniki 58. W politologicznej literaturze przedmiotu znaleÿæ mo na teksty szeroko omawiaj¹ce kwestie dotycz¹ce dni narodowych i œwi¹t pañstwowych jako mechanizmów budowania to samoœci narodowej 59, upamiêtniania wydarzeñ istotnych dla poszczególnych spo³eczeñstw, w tym momentów funduj¹cych powstanie nowego porz¹dku 60, tworzenia pamiêci obywatelskiej i narodowej przy pomocy podrêczników 61, czy roli symboli dla konstruowania europejskiej to samoœci 62. D. Levy zauwa a, i obecne pañstwa nie ciesz¹ siê ju hegemoniczn¹ w³adz¹ nad œrodkami zbiorowego pamiêtania 63. Wspó³czesna analiza zbiorowej pamiêci powinna uwzglêdniaæ równie inne podmioty, przede wszystkim partie polityczne, ruchy spo³eczne oraz wszelkiego rodzaju grupy dot¹d mniejszoœciowe, przeœladowane czy zdominowane, które poprzez odniesienia do przesz³oœci i dawnych krzywd podwa aj¹ istniej¹ce stosunki w³adzy, legitymizuj¹ swoje roszczenia oraz oferuj¹ nowe sposoby interpretacji przesz³oœci. Rewolucja post-materialistyczna oznaczaj¹ca przejœcie od dawnych podzia³ów klasowych w kierunku nowych konfliktów: etnicznych, rasowych czy p³ciowych, przyczyni³a siê do powstania nowych ruchów spo³ecznych i os³abi³a znaczenie tradycyjnych partii politycznych. Prace z zakresu tej problematyki, choæ obecne w filozofii polityki (polityka to samoœci, multikulturalizm), studiach postkolonialnych czy badaniach nad ruchami spo³ecznymi, w niewielkim stopniu korzystaj¹ z kategorii pamiêci zbiorowej i rzadko pojawiaj¹ siê na obszarze analiz politologicznych 64. Jej uwzglêdnienie mog³oby okazaæ siê u ytecznym uzupe³nieniem kategorii to samoœci stosowanej w badaniach nad ró nymi, dot¹d wykluczonymi grupami, czy generalnie nowymi podmiotami wysuwaj¹cymi roszczenia wzglêdem tradycyjnej polityki. Kwestia pamiêci zbiorowej jest równie w znikomym stopniu obecna w badaniach nad to samoœci¹ partii politycznych. W odniesieniu do przypadku brytyjskiego zwraca na to uwagê N. Randall, autor artyku³u na temat sposobu konstruowania przesz³oœci oraz teraÿniejszoœci w dyskursie 58 A. Assman, Memory, op. cit., s National days. Constructing and mobilizing national identity, red. D. McCrone, G. McPherson, Palgrave 2009; E. Podeh, The politics of national celebrations in Arab Middle East, Cambridge University Press Na temat Nakba katastrofy uto samianej z powstaniem pañstwa Izrael i jej znaczenia dla palestyñskiej to samoœci narodowej pisze: E. Webman, The evolution of a founding myth: The Nakba and its fluctuating meaning, w: Palestinian collective memory and national identity, red. M. Litvak, Palgrave H. Ram, The immemorial Iranian nation? School textbooks and historical memory in post-revolutionary Iran, Nations and Nationalisms, t. 6, nr T. Theiler, Political symbolism and European integration, Manchester University Press D. Levy, The future of the past: historiographical disputes and competing memories in Germany and Israel, History and Theory 1999, t. 38, nr 1, s Pewnym wyj¹tkiem jest literatura dotycz¹ca konfliktów etnicznych, która dystansuje siê od wyjaœnieñ strukturalnych, b¹dÿ opartych na interesie, wskazuj¹c raczej na rolê kultury, w tym pamiêci. Zob. np. The role of memory in ethnic conflict, red. E. Cairns, M. D. Roe, Palgrave 2003; M. Howard Ross, Cultural contestation in ethnic conflict, Cambridge University Press 2007.

12 54 Artur LIPIÑSKI PP 3 12 Partii Pracy 65. Polem, na którym zastosowanie omawianej kategorii mo e przynieœæ interesuj¹ce rezultaty jest koncepcja podzia³ów socjopolitycznych analizuj¹ca znaczenie wielkich wydarzeñ historycznych (np. rewolucji francuskiej czy przemys³owej) dla wspó³czesnych systemów partyjnych. Podzia³y owe, traktowane dot¹d jako strukturalne uwarunkowania systemów partyjnych same podlegaj¹ procesom politycznej artykulacji dokonywanej przez partie polityczne 66. Jak siê wydaje, wykorzystanie koncepcji oraz pojêæ pojawiaj¹cych siê na obszarze badañ nad pamiêci¹ zbiorow¹ pozwoli³oby na bardziej wnikliwy opis sposobów, przy pomocy których partie artyku³uj¹ dawne konflikty i podzia³y w toku bie ¹cej walki politycznej oraz wyjaœniæ powody trwa³oœci niektórych w¹tków. Pozwoli³oby to ponadto na ujawnienie tego wymiaru partyjnych to samoœci, który wi¹ e siê z odwo³aniami do przesz³oœci. Konkluzje Zadaniem niniejszego tekstu by³a prezentacja intensywnie rozwijaj¹cego siê pola badañ w naukach politologicznych zajmuj¹cego siê relacjami pomiêdzy pamiêci¹ spo³eczn¹ a to samoœci¹ zbiorow¹. Ukrytym celem artyku³u by³a tak e polemika z wszystkimi tymi opiniami, które marginalizuj¹ znaczenie analiz politologicznych dla pola badañ nad pamiêci¹. Przeprowadzona analiza literatury przedmiotu pozwala na poczynienie kilku uwag. Po pierwsze, problematyka pamiêci sta³a siê czêœci¹ badañ prowadzonych w ramach nauk politycznych za spraw¹ konstruktywizmu, który dowartoœciowa³ znaczenie to samoœci zbiorowej jako istotnego czynnika pozwalaj¹cego wyjaœniaæ zachowania polityczne. Uzupe³nienie wa nej kategorii interesu o zestaw czynników, które wp³ywaj¹ na postrzeganie rzeczywistoœci, a wiêc i na percepcjê w³asnego interesu pozwoli³o postawiæ pytanie o rolê pamiêci. Po wtóre, pamiêæ zbiorowa jest nieod³¹cznym aspektem to samoœci w tym sensie, e odpowiedÿ na pytanie o kolektywne my najczêœciej wi¹ e siê z poszukiwaniem genealogii. Po trzecie, pytania badawcze dotycz¹ najczêœciej trzech wymiarów: poziomu Unii Europejskiej, stosunków miêdzypañstwowych oraz mechanizmów budowania to samoœci i pamiêci zbiorowej na poziomie pañstwa i narodu. Znaczniej rzadziej podejmowane s¹ badania analizuj¹ce procesy budowania to samoœci przez partie polityczne czy inne podmioty operuj¹ce na poziomie wewnêtrznym. Po czwarte, wysi³ki analityczne zmierzaj¹ do ustalenia charakteru wzajemnych relacji pomiêdzy to samoœci¹ zbiorow¹ i pamiêci¹ zbiorow¹. Wa ne s¹ tak e próby ustalenia czynników, które wp³ywa³y na partykularne wybory w procesie konstruowania tych e fenomenów. Szczególn¹ rolê przypisuje siê doœwiadczeniu II wojny œwiatowej na poziomie Unii Europejskiej, koñcowi zimnej wojny na poziomie stosunków miêdzynarodowych oraz typowi re imu politycznego na poziomie wewnêtrznym. Choæ dominuj¹ce mechanizmy budowania pamiêci oraz to samoœci zbiorowej zwykle opieraj¹ siê na pozytywnej autoprezentacji oraz negatywnej prezentacji przeciwnika politycznego (indywidualnego, b¹dÿ zbiorowego), badacze dostrzegaj¹ rosn¹ce, globalne znaczenie dyskursów sprawiedliwoœci czy praw 65 N. Randall, Time, op. cit., s Na temat nostalgii w budowaniu to samoœci partyjnej zob. tak e: R. Jobson, M. Wickham-Jones, Gripped by the past: nostalgia and the 2010 Labour party leadership contest, British Politics 2010, t. 5, nr Taki postulat teoretyczno-metodologiczny formu³uj¹: Z. Enyedi, The role of agency in cleavage formation, European Journal of Political Research 2005, t. 44, nr 5; C. de Leon, M. Desai, C. Tuðal, Political Articulation: Parties and the Constitution of Cleavages in the United States, India, and Turkey, Sociological Theory 2009, t. 27, nr 3.

13 PP 3 12 To samoœæ i pamiêæ zbiorowa w badaniach politologicznych 55 cz³owieka zwi¹zanych z przeprosinami, przebaczaniem i rozliczeniami z przesz³oœci¹, które stopniowo staj¹ siê czêœci¹ relacji wewnêtrznych i miêdzynarodowych. Nie oznacza to oczywiœcie idealistycznego zawieszenia kategorii interesu (tego typu zabiegi mog¹ przecie s³u yæ celom legitymizacyjnym). Chodzi raczej o rosn¹c¹ wra liwoœæ badaczy na koniecznoœæ prowadzenia zniuansowanej analizy, pozwalaj¹cej uwzglêdniaæ skomplikowane relacje miêdzy interesami oraz ideami. Identity and Collective Memory in Political Science Research Summary The social sciences have experienced an unprecedented interest in the issue of collective memory dating back at least to the 1990s. There has been a veritable avalanche of studies into this topic, editorial series and periodicals have appeared devoted exclusively to it. Simultaneously, an analysis of the literature on this topic shows that collective memory is not a particularly frequent subject of political science research. It is therefore routine in many works of political scientists to acknowledge the limited number of studies on memory. All that does not mean that the trend has not begun slowly to change. The number of texts on the political aspects of memory is systematically growing, there are editorial series and monographic issues of scientific periodicals concerning the issue of memory or the political instrumentalization of history. Political scientists are also co-authors of collective works and periodicals of an interdisciplinary character. The objective of this paper is to analyze a single, but highly influential, issue related to political science research into memory, namely the topic of identity perceived from the perspective of collective memory. The purpose is not so much the exhaustive presentation of all the surveys into memory and collective identity in the field of political science but rather establishing the set of main concepts, themes and issues explored by political science literature written in English.

14