DODATEK SPECJALNY na Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych POWRÓT NIEZŁOMNYCH. patner dodatku

Transkrypt

1 DODATEK SPECJALNY na Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych POWRÓT NIEZŁOMNYCH patner dodatku

2 SKLEP Warszawa: Jagiellońska 69 SKLEP Kraków: Szewska

3 Tymoteusz Pruchnik Prezes fundacji PGNiG im. Ignacego Łukasiewicza Aby kształtować przyszłość, potrzebujemy trwałych i silnych fundamentów. Są nimi gorące polskie serca. PGNiG jest wiodącą polską firmą, narodowym czempionem gospodarczym. Firmą odpowiedzialną społecznie, czego dowodami są wieloletnia działalność Fundacji PGNiG oraz wspierane przez nią projekty. Historia przemysłu naftowego i gazowego wpisana jest w dzieje Polski. To Polacy byli światowymi pionierami w przemysłowym wykorzystaniu ropy naftowej, a patronem Fundacji jest Ignacy Łukasiewicz. Jesteśmy aktywnym podmiotem, który śledzi procesy społeczne zachodzące w kraju. Od lat obserwujemy, jak polskie społeczeństwo zmienia się, odnajduje i odkrywa swoje siły witalne. Jest kreatywne, pracowite, szuka korzeni i wzorców, na których tworzy oraz buduje poczucie wspólnoty. Stąd nasze zaangażowanie w przedsięwzięcia, które łączą nas wszystkich i pozwalają odkryć na nowo naszą tożsamość, przypomnieć ważne momenty polskiej historii, odwołać się do takich wartości i cnót obywatelskich jak patriotyzm, oddanie i poświęcenie dla dobra wspólnego. Działalność PGNiG obejmuje cały kraj, dlatego poprzez działania Fundacji chcemy się zaangażować w inicjatywy lokalne wilk i orzeł Tomasz Łysiak z krzysztofem szwagrzykiem rozmawia marcin wikło nie jesteśmy żadną bandą Tadeusz Płużański o łupaszce komendant orlik piotr zaremba z grzegorzem wąsowskim rozmawia andrzej rafał potocki filmowa historia roja piotr zaremba z założycielami red is bad rozmawia marcin fijołek wyklęci bohaterami dzieci dorota łosiewicz z dariuszem malejonkiem rozmawia marcin fijołek w odkrywanie i nagłaśnianie wielu indywidualnych historii, ważnych przede wszystkim w miejscach, w których się wydarzyły, i dla ludzi, wśród których miały miejsce. Naszym celem jest stworzenie wielkiego zbioru osobistych opowieści o czasach powojennych, o ich bohaterach. Bez pomników z brązu, ale z prawdziwymi ludźmi oraz ich trudnymi wyborami, cichym bohaterstwem i spektakularnymi działaniami. Historia Polski jest pełna właśnie takich opowieści tworzących naszą tożsamość, budujących narodową samoświadomość. PGNiG to firma nowoczesna, innowacyjna, dlatego będziemy podejmować działania o właśnie takim charakterze, wspierając projekty w nowoczesny sposób podchodzące do historii i prezentujące nowe artystyczne trendy. Pragniemy wspierać projekty popkulturowe: filmowe, książkowe, muzyczne i wizualne. Przykładami naszych działań są: film fabularny o Żołnierzach Wyklętych Historia Roja w reżyserii Jerzego Zalewskiego, którego jesteśmy głównym sponsorem, oraz wyjątkowy koncert Niezłomnym Honor, który mogą państwo obejrzeć 1 marca w TVP1. Wartości i cnoty reprezentowane przez Żołnierzy Wyklętych są ponadczasowe. Warto je promować bez względu na kontekst historyczny. Potrzebne są w równym stopniu piłkarzom ręcznym, pracownikom obsługującym platformy wiertnicze, młodym naukowcom czy każdemu z nas. Po prostu Rozgrzewamy polskie serca. 59/0216/F Jan żaryn redaktor naczelny wsieci Historii Historia powojennego podziemia niepodległościowego jest coraz lepiej znana. To efekt pracy wielu instytucji i osób, w tym historyków i edukatorów, którzy potrafili przekonać Polaków, że mieliśmy w niedawnej przeszłości niezwykłe biografie: Łukasza Cieplińskiego, Hieronima Dekutowskiego czy Stanisława Kasznicy. Stan świadomości narodu przeszedł widoczną ewolucję. Inaczej mówiąc, Wyklęci stali się Niezłomnymi. Czy zatem 1 marca powinniśmy świętować pod nowym hasłem? Przypomnę: dzięki inicjatywie Lecha Kaczyńskiego merytorycznie wspieranego przez Janusza Kurtykę obchodzimy Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych. Znaczna część historyków i publicystów skłania się w stronę zmiany nazwy tego święta. Mówią: przecież dziś nasi bohaterowie nie są wyklęci. To prawda, a jednak myślę sobie, że nazwa dnia upamiętniającego nie powinna się zmienić. Mieliśmy w historii wielu niezłomnych bohaterów. I różne były losy ich upamiętnienia. Niewątpliwie zaborcy i okupanci dbali o wyrwanie bohaterów z kontekstu społecznego, czy to zmuszając ich do emigracji, czy wysyłając na syberyjski wschód. Jednak historia pokolenia tworzącego po wojnie podziemie niepodległościowe jest nawet na tym tle niezwykła. Zarówno żołnierze, oficerowie, jak i działacze podziemia, w tym najmłodsze pokolenie młodzieży wyklętej, zostali zamordowani, ich życie zniszczono; w dużej mierze uczynili to sami Polacy. Wyklęcie nie było dziełem tylko zmowy międzynarodowej, lecz było stanem podtrzymywanym przez pokolenia komunistów. Do końca tamtej władzy komuniści nie zdecydowali się na rozliczenie z własną przeszłością. Wyklęcie bohaterów stanowiło bowiem fundament ich władzy, jak kłamstwo katyńskie. Nie możemy o tym zapomnieć. Nie możemy dopuścić do tego, że zatriumfuje bezkarność, a za chwałą bohaterów ukryje się zbrodnia. Pokolenie podziemia niepodleg łościowego ma swoją historię dłuższą niż jego życie na ziemi. To wszystko skłania mnie do tego, by bronić obecnej nazwy Narodowego Dnia Pamięci Żołnierzy Wyklętych, na pamiątkę zbrodni, której dokonano w więzieniu mokotowskim.

4 WILK I ORZEŁ Nie jesteśmy żadną»bandą«, jak nas nazywają zdrajcy i wyrodni synowie naszej ojczyzny. My jesteśmy z miast i wiosek polskich. Niejeden z waszych ojców i braci jest z nami mjr Zygmunt Szendzielarz Łupaszka, apel do żołnierzy LWP w 1946 r. Fot. REPORTER/Adam Guz Święto Żołnierzy Wyklętych na Kwaterze Ł, Warszawa, 1 marca lutego 6 MARCA 2016

5 Tomasz łysiak dziennikarz T egoroczne obchody Narodowego Dnia Pamięci Żołnierzy Wyklętych mają wymiar szczególny w dużej mierze dzięki temu, że doczekaliśmy się podjęcia testamentu śp. Lecha Kaczyńskiego, wielkiego orędownika przywrócenia żołnierzom antykomunistycznego powstania należnej im czci i miejsca w świadomości społecznej. Realizacja tego testamentu to kwestia wagi, jaką instytucje państwowe przykładają do znamiennego święta patriotycznego tę rangę było widać, gdy minister obrony narodowej prezentował mundur honorowy dla żyjących jeszcze bohaterów antykomunistycznego ruchu oporu czy gdy telewizja publiczna poświęciła im specjalny weekend na antenie, czy w końcu w dziesiątkach wspieranych przez państwo inicjatyw, wystaw, publikacji, pomników. W tym sensie doczekaliśmy się całkowitej zmiany podejścia państwa do bojowników o wolną, niepodległą Polskę. Zaczęto wreszcie zdejmować z ich barków klątwę, z jaką musieli żyć w czasach swojej walki w drugiej połowie lat 40. i 50. XX w., a od której III RP z racji uwikłania elit solidarnościowych we współpracę z komunistami nie była wolna. Znamienne jest, że kiedy w 1998 r. ówczesny prezydent Aleksander Kwaśniewski wręczał Jackowi Kuroniowi i prof. Karolowi Modzelewskiemu Order Orła Białego, w przemowie z tej okazji nawiązał do Listu otwartego do Partii z 1965 r., wskazując, że Kuroń i Modzelewski należeli do pierwszych postaci tak otwarcie piętnujących komunistyczny ustrój. Zwróćmy uwagę pierwszych! Jakby wcześniej krwi za ojczyznę nie przelewali Żołnierze Wyklęci, jakby trwającego wiele lat etapu antykomunistycznego powstania przeciw Sowietom i ich współpracownikom z UB na ziemiach polskich nie było. To doskonale wpisuje się w dyskurs polityczny, który się toczy w Polsce od czasu obalenia rządu Olszewskiego do dziś i obecnych sporów politycznych dotyczących TW Bolka. Wyklęci przez uwikłanych Żołnierze Niezłomni byli więc Wyklęci nie tylko przez całą PRL, lecz i po przemianach roku Milczenie, jakie skrywało ich losy, prawdziwą bohaterską epopeję, jest wynikiem moralnego uwikłania części elit solidarnościowych w układ okrągłostołowy. Gdy się siada do stołu z gen. Kiszczakiem, aktywnym spadkobiercą poprzedników tworzących w latach 40. machinę ubeckiego terroru, gdy ściska się dłonie, na których ciągle jest krew górników, krew ks. Popiełuszki, gdy wreszcie poza wódeczką i zdrowiem pana generała wchodzi się aktywnie w układ wzajemnej osłony i współdziałania, to jak wtedy się ustosunkować do tych, którzy byli twardzi, bezkompromisowi i którzy woleli umrzeć bici w celach mokotowskiego więzienia, niż się splamić wydaniem współtowarzyszy boju? Uznanie dla tamtych postaw stałoby się oskarżeniem własnej Dlatego próbowano stosować metodę przemilczenia, zupełnie tak, jakby podziemia antykomunistycznego nie było lub też jakby miało ono znaczenie marginalne. Na szczęście już w latach 90. pojawiła się spora grupa osób szczególnie zainteresowanych tym, by przywrócić pamięć o niezłomnych bohaterach z lat 40. Jak wspomina Grzegorz Wąsowski z Fundacji Pamiętamy, było to przede wszystkim środowisko Ligi Republikańskiej. To m.in. dzięki niemu w 1993 r. powstała wystawa Żołnierze Wyklęci. Antykomunistyczne podziemie zbrojne po roku Wtedy zaczął funkcjonować ten używany obecnie termin, a upowszechniły go jeszcze książka Jerzego Ślaskiego Żołnierze Wyklęci i wiele innych publikacji. Określenie Żołnierze Wyklęci się przyjęło, gdyż doskonale oddawało istotę rzeczy oficjalnie funkcjonujące państwo polskie stosowało nie tylko brutalne metody eksterminacji środowiska patriotycznego, lecz także próbowało przekląć polskich żołnierzy, zniszczyć mit, jaki wokół nich się tworzył, zabić pamięć. Do tych sposobów należały przecież nie tylko bezimienne pochówki w dołach z wapnem, nie tylko propagandowe plakaty czy artykuły prasowe o bandytach, bestiach, karłach, lecz nawet sposoby wykonywania pośmiertnych fotografii. Na zdjęciach robionych przez przyjaciół z czasów walki widać młodych, uśmiechniętych i pełnych dumy żołnierzy. W wyprasowanych mundurach i wyglansowanych butach swą schludnością pokazywali, że bliski jest im etos przedwojennych żołnierzy i oficerów. Ten obraz nie pasował do ubeckiej wersji, w której mieli być oni tylko podłymi bandytami grasującymi po lasach, by napadać i zabijać bezbronnych obywateli. Dlatego gdy któregoś już złapano, usiłowano odebrać mu godność również po śmierci: sfotografowane ciała zamordowanych są najczęściej pozbawione butów lub całkiem nagie (jak np. Józefa Grabowskiego Visa ) aby nie ostała się po nich jakakolwiek dobra pamięć. Jak mówił ubek do jednego z przesłuchiwanych bohaterów: Zadaniem naszym jest nie tylko zniszczyć was fizycznie, ale my musimy zniszczyć was moralnie w oczach społeczeństwa. Samo więc zabijanie pamięci jako takiej nie wystarczało. Za słuszne należy uznać nie tylko przywracanie pamięci Wyklętym jako takim, lecz także umocowanie w świadomości społecznej powodu ich walki. To wcale nie jest rzecz oczywista Dostawcy faktów Co gorsza, podobny chwyt zastosowano we współczesnej Polsce. Może nie wprost, może nie w tak wyrazisty sposób, bardziej pokrętnie ale jednak sens jest podobny: wzbudzenie jak największych wątpliwości, zasianie zamętu, podważenie aktów bohaterstwa, szukanie wszelkich wypadków bandytyzmu. Rozpoczyna się więc dyskurs, w którym najistotniejsze staje się słowo kontrowersyjny. Okazuje się, że bohaterowie antykomunistycznego powstania byli kontrowersyjni, a ich akcje właściwie mogą się wydawać niezrozumiałe i często przesadzone. Wobec takiej narracji nieprzygotowany odbiorca może sobie faktycznie zacząć stawiać pytania: ale właściwie to niby dlaczego ten i ów wpadał na posterunek MO i tam strzelał do Polaków w milicyjnych mundurach? Dobrze więc wiedzieć, że Zapora pierwszy atak na posterunek MO w lutym 1945 r. przeprowadził w odwecie za zamordowanie czterech przyjaciół, dobrze wiedzieć, że miał dwóch przeciwników władzę 29 lutego 6 MARCA

6 Fot. IPN Witold Pilecki z żoną Marią i dziećmi sowiecką, czyli przedstawicieli MBP, NKWD, KBW, oraz prawdziwych bandytów, pospolitych rzezimieszków; dobrze wiedzieć, że sam utrzymywał specjalny oddział żandarmerii odpowiedzialny za ściganie tych bandziorów (szefem żandarmów był Roman Groński Żbik zamordowany 7 marca 1949 r.); dobrze w końcu widzieć różnicę między spaleniem wsi (wersja ubecka) a walką z mieszkańcami wsi, z których praktycznie wszyscy są uzbrojonymi członkami ORMO. Bo tym samym wydarzeniom można nadać różny wymiar, w zależności od tego, kto jest dostawcą faktów. Tym bardziej jeśli ktoś zaufa autorytetom w stylu Jana Tomasza Grossa, który pisząc o Ogniu, cytował fikcyjny, czysto literacki utwór Władysława Machejka jako autentyczny pamiętnik Józefa Kurasia. Wówczas rzeczywiście można zobaczyć w Żołnierzach Wyklętych potwory. Tylko czy to prawda? Podkładkę intelektualną pod pełne wątpliwości i zastrzeżeń w stosunku do Żołnierzy Wyklętych spojrzenie dał środowiskowy guru salonu, czyli Adam Michnik, publikując takie teksty jak artykuł Żołnierze Wyklęci w potrzasku ( Gazeta Wyborcza, 2 3 marca 2013), który zaczynał się od słów: Zazdroszczę tym, dla których wszystko jest jasne. Tym, dla których ówczesny świat dzieli się na bohaterów i zdrajców. Dla mnie nie jest to tak jasne. Polska znalazła się wtedy w potrzasku. A w potrzasku naród, tak jak człowiek, zachowuje się często nieracjonalnie i trudno go za to winić. Przed laty usłyszałem od znakomitego poety głęboką myśl: prawda tkwi w sprzeczności. Czas»żołnierzy wyklętych«to epoka wielkiej sprzeczności. Dlatego»żołnierz wyklęty«do dziś dzieli polską pamięć. Dla jednych jest symbolem walki z władzą komunistyczną i dominacją sowiecką, dla innych przywódcą bandy rabunkowej, odpowiedzialnym za mordy na sprzeciwiających mu się osobach. Otóż kieruje nas ta myśl ku konstatacji, że ktoś zamknięty w potrzasku traci człowiecze instynkty i zaczyna kąsać, nie patrząc kogo, gdzie i dlaczego. Może w związku z jakimś rodzajem samoobrony, a może dlatego, że kieruje nim chęć dzikiej zemsty? A może wreszcie jak to wynika z przeprowadzonej ostatnio przez Macieja Stasińskiego rozmowy z Marcinem Zarembą jakoś zdziczeli ci żołnierze, gdyż tyle lat trwali w walkach z okupantem, że utracili możliwość podejmowania decyzji i przestali dostrzegać różnicę między walką o wolność a zwykłą bandyterką? W tych rozważaniach salonowych uwaga odbiorcy zostaje przekierowana w nieprawdziwą stronę zabiera się Żołnierzom Wyklętym podstawową, fundamentalną wartość ich walki. Tą wartością, która pchała ich do zbrojnego oporu, była wiara w to, że wojna dla Polski zakończyła się tylko z jednym, niemieckim okupantem. Z Sowietami nigdy nie została zakończona. I z tego powodu należy ją kontynuować: bo ojczyzna nie odzyskała wolności. Została po prostu zawładnięta przez najgorszy z totalitaryzmów komunistyczny. To przede wszystkim brak tej perspektywy utrudnia wielu zrozumienie nieugiętej postawy Żołnierzy Wyklętych, a tym, którzy w ich historii mataczą, ułatwia on dokonywanie zafałszowań i manipulacji. Dobrze ugruntowanej perspektywy tego spojrzenia w Polsce nie ma dlatego za słuszne należy uznać nie tylko przywracanie pamięci Żołnierzom Wyklętym jako takim, lecz także umocowanie w świadomości społecznej powodu ich walki. To wcale nie jest rzecz oczywista. Samo wprowadzenie do szkół lub do obiegu publicznego prawdy o Katyniu czy sowieckich łagrach, samo nazywanie 6 29 lutego 6 MARCA 2016

7 komunizmu złem nie wystarczają. Jest tak dlatego, że sucha wiedza ogólna nie buduje głębszego przeżycia duchowego. Przez dziesięciolecia kształtowano w oczach Polaków wizerunek Niemca okupanta (obecnie na Zachodzie już jedynie nazisty ) za pomocą dziesiątków filmów, książek, programów. Kiedy więc kręcono serial Czas honoru, nikt nikomu nie musiał wyjaśniać, dlaczego Cichociemni walczyli z Niemcami bo to oczywiste. W wypadku Żołnierzy Wyklętych ich przeciwnik już tak oczywisty dla zwykłego odbiorcy nie jest. I dlatego, tak jak kulturowo wdrukowano w świadomość społeczną wizerunek niemieckiego totalitaryzmu, tak należy uczynić z bolszewizmem w różnych postaciach. To przeciw temu potworowi walczyli Wyklęci. Dobrze wiedzieli dlaczego, rozumieli i sami odczuwali na własnej skórze, co oznacza okupacja sowiecka. Wiedziały o tym kolejne pokolenia świadczy o tym dobrze historia obu Łupaszków. Pierwszy»Łupaszka«, ppłk Jerzy Dąbrowski, był legendarnym partyzantem walczącym z sołdatami moskiewskimi jeszcze za czasów wojny bolszewickiej. Po wkroczeniu Sowietów do Polski w roku 1939 prowadził z nimi walki w lasach augustowskich. Symboliczna może być chwila, w której dwaj dowódcy, Hubal i Łupaszka, decydują się na walkę przeciw dwu różnym agresorom jeden przeciwko Niemcom, drugi przeciw Sowietom. Łupaszka walczył po raz drugi z bolszewikami, żeby w końcu wpaść w ich ręce, trafić do Starobielska, a stamtąd do więzienia w Mińsku, w którym został powieszony w nocy z 16 na 17 grudnia 1940 r. I parę lat później, w 1943 r., mamy drugiego»łupaszkę«, mjr. Zygmunta Szendzielarza, który organizuje opór i prowadzi do boju swoją wileńską brygadę. Pamięć o bohaterach i katach Teraz najbardziej szatańskim, okrutnym zagraniem jest próba zabrania tym bohaterom ich etosu, odebranie im podstawowej wartości: świadomego oporu przeciw władzy, która nie miała żadnego, ani moralnego, ani prawnego umocowania była kolejną okupacją. Dramat tych żołnierzy trwał już od akcji Burza w roku 1944 ponosili większe straty od nowego sojusznika niż wcześniej od Niemców (jak w okręgu lubelskim AK). Ci żołnierze byli świadomi powagi i często Danuta Siedzikówna Inka beznadziejności sytuacji, ale też uważali nieugięty opór wobec bestialstwa, bezprawia, masowych mordów, przesłuchań i nieustannie trwającej eksterminacji narodu polskiego za swój obowiązek. Płacili za to najwyższą możliwą cenę. Nawet symbole, jakimi się posługiwali, mówią o duchowym, moralnym fundamencie ich walki. Te symbole to ryngraf z Matką Boską Ostrobramską na piersiach żołnierzy brygady wileńskiej, to czapka maciejówka na głowie Zapory (nawiązanie do czasów walk legionowych z Moskalami) czy wreszcie ukochana książka Pileckiego O naśladowaniu Chrystusa. Czy zdarzały się pośród nich wypadki bandytyzmu? Zapewne, lecz były wyjątkowe, a sprawcy byli często karani przez swych dowódców. Podobnie się zdarzało, że niektórzy z nich podejmowali współpracę z wrogiem (jak Opal czy Lena ). Jednak ma się to nijak w proporcjach do tego, jak zachowywała się większość Wyklętych. W dodatku należy nieustannie przypominać, jak potworną machiną terroru była struktura MBP oplatająca Polskę. Tysiące ludzi katowanych w śledztwach, torturowanych, zabijanych, męczonych, szantażowanych Samo przyjrzenie się temu, jak funkcjonowały jednostki terenowe MBP, czyli urzędy bezpieczeństwa (wojewódzkie, powiatowe czy miejskie działające na prawach wojewódzkich), przejmuje grozą: pracowały w nich dziesiątki tysięcy ludzi podzielonych na odrębne wydziały i sekcje. Odrębne komórki zajmowały się księżmi, odrębne młodzieżą, jedni rozpracowywali zakłady przemysłowe, inni karne, by nawet w nich prowadzić inwigilację. Oficerowie UB byli szkoleni na sowieckich kursach, a w wielu akcjach prowadzili do boju żołnierzy sowieckich lub funkcjonariuszy NKWD. Pewnie słychać diabelski chichot, gdy luminarze obecnych elit salonowych usiłują się pochylać nad losem tych ubeków zabijanych w akcjach Wyklętych, zupełnie tracąc proporcje w ocenie moralnej wypadków. O szerokim zakresie zbrodniczych działań komunistycznego rządu w Polsce od roku 1944 trzeba mówić i pisać jak najwięcej dopiero na tym tle można naprawdę zrozumieć wysiłek i heroiczny trud Niezłomnych. Obie funkcje przywracania pamięci są nam potrzebne i ta dotycząca bohaterów, i ta dotycząca katów. Wiedza o rtm.pileckim jest nam równie potrzebna jak wiedza o jego katach: Różańskim czy Śmietańskim. Piękny, wzruszający jest opis w pamiętniku Zdzisława Brońskiego Uskoka, który wspomina, jak oddział śpiewał tę samą pieśń, co niegdyś powstańcy styczniowi: Z pól do pól, Z jękiem kartaczy, z świstem kul, Rozkaz do boju wciąż nas gna Powstańców dola, ha, ha, ha Uskok dodaje: Tak, słyszałem, że była to piosenka powstańców z 1864 r.! I my, osiemdziesiąt lat później, całkiem podobnie śpiewamy. Oni mieli tyranów Moskali, a my mamy tyranów bolszewików. Może do tej powstańczej pieśni trzeba dodać apel Hieronima Dekutowskiego Zapory do przyszłych pokoleń, do nas po prostu. To prośba, jaką przekazał swojej łączniczce Izabelli Kochanowskiej Błyskawicy w 1947 r. Tak to wspominała: Na pożegnanie»zapora«zwrócił się do mnie z prośbą, żeby w przyszłości uwiecznić, udokumentować naszą wspólną walkę. Zdjąć to straszne odium bandytyzmu»zaplutych karłów reakcji«, dać świadectwo prawdzie. Wielkim jego zmartwieniem była myśl o tym, jaka będzie ocena ich walki w przyszłości. Mówił:» a może już nikt o nas nie wspomni i nawet nie będzie pamiętać, że walczyliśmy o wolność ojczyzny, może określenie nas bandytami, wpajane społeczeństwu, pozostanie już na zawsze «. To go przerażało i bolało, nie dawało spokoju. Przeczuwał tragiczny koniec swego życia. Fot. IPN 29 lutego 6 MARCA

8 Wyklętych już nikt nie zatrzyma 8 29 lutego 6 MARCA 2016

9 Z dr. hab. Krzysztofem Szwagrzykiem, historykiem, pełnomocnikiem prezesa IPN ds. poszukiwania nieznanych miejsc pochówku ofiar terroru komunistycznego , rozmawia Marcin Wikło Fot. Bartek Sadowski Co się musiało w naszym kraju zmienić, żeby Żołnierze Wyklęci stali się prawdziwym polskim dobrem narodowym? Czy to jedynie kwestia czasu? Czynników jest zapewne wiele, ale najistotniejsze w mojej ocenie jest to, że my wszyscy musieliśmy się zmienić. Jako społeczeństwo jesteśmy dużo bardziej dojrzali do pewnych ocen i zachowań niż kilkanaście lat temu. Mówię tutaj o stosunku Polaków do historii, szczególnie tej najnowszej. Wyobraźmy sobie, że poszukiwania Żołnierzy Wyklętych rozpoczynamy w latach 90. ubiegłego wieku. Oczywiście, że byśmy ich odnajdywali, ale czy wtedy z taką samą radością, dumą i szacunkiem odnosilibyśmy się do ich szczątków? Jestem przekonany, że nie. Dlaczego? Dzisiaj przyjmujemy ich w bardziej świadomy sposób, bardzo osobisty i powszechny. 1 marca Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych jest świętem wyjątkowym, widzimy, że dla wielu Polaków jest ważny. Właśnie dlatego, że w międzyczasie staliśmy się dojrzalsi. Zrozumieliśmy, że od historii odciąć się nie da, a jakakolwiek próba sztucznego zadekretowania, czym się interesować, a czym nie, jakie wątki z historii publicznie poruszać, a o jakich milczeć, jest skazana na niepowodzenie. To bardzo wyraźnie widać na przykładzie Żołnierzy Wyklętych. Jeździ pan dużo po Polsce i spotyka się ze środowiskami patriotycznymi. Skąd bierze się ich energia do podtrzymywania pamięci o Wyklętych? Czy stąd, że to ich lokalni bohaterowie? O tak! W tej chwili to, powiedziałbym, masowe zjawisko. Bardzo często tam, dokąd jeździmy, widzimy, jak wiele społeczności wkłada wielki wysiłek, by upamiętnić Żołnierzy Wyklętych. Robią to w naprawdę różny sposób, ale najważniejsze, że to działanie spontaniczne, oddolne. Organizują się sami, przez nikogo nienakłaniani, by oddawać hołd tym, którzy na ich terenie zginęli przed laty albo zostali w latach 40. czy 50. zamordowani. Często próbują zdjąć z nich odium czarnej legendy, którą komuniści starali się wokół nich roztoczyć. Gdyby spojrzeć na mapę Polski, to takie działania są prowadzone dosłownie wszędzie. Na własne oczy widzi pan, że nie jest przesadą stwierdzenie: Żołnierze Wyklęci powracają Tak, powracają, i to nie tylko w tym wydaniu medialnym, które oczywiście zasługuje na pochwałę i docenienie, lecz oni powracają w sposób rzeczywisty. Dla lokalnych społeczności stają się ważni, stają się bohaterami, którymi można się chwalić. Pamiętając o warszawskiej Żołnierze Wyklęci powracają. Dla lokalnych społeczności stają się ważni, stają się bohaterami, którymi można się chwalić. Ludzie organizują się sami, by oddawać hołd tym, którzy na ich terenie przed laty zginęli albo zostali zamordowani Łączce i oddając jej należne miejsce, ludzie w małych miastach powiatowych w szczególny sposób będą zawsze honorowali miejsca związane z bitwami i walkami niedaleko swojego domu. To naturalne. A zastanawiał się pan, dlaczego tak bardzo aktywne w tej pracy są środowiska kibicowskie? To wspaniałe inicjatywy, nie potrafię znaleźć słów, by ocenić to, co robią środowiska patriotyczne i kibice. Warto zauważyć, że to zwolennicy różnych klubów, i nie tylko piłkarskich. To dbanie o miejsce, dbanie o historię, lecz także działania polegające na tym, by honorować jeszcze żyjących, ostatnich Żołnierzy Wyklętych. Często niewiele tutaj trzeba poza szczerymi chęciami. Spotkanie, dobre słowo, pamięć 29 lutego 6 MARCA

10 i życzenia z okazji świąt. Powiedzenie im, że to, co kiedyś robili, jest dla nas ważne. To zresztą istotne dla obu stron. Często te środowiska, które dbają o Wyklętych, słyszą, że są nacjonalistami albo faszystami. Dlaczego? To trwałość propagandy komunistycznej. Bardzo łatwo uzyskać negatywny obraz wroga, gdy przypnie mu się łatkę faszysty i przypisze cechy, których nie posiada. Dodatkowo oskarży się o czyny, których nie popełnił. Faszyzm, nacjonalizm to bardzo nośne słowa, szczególnie we współczesnym świecie, a zwłaszcza w Europie. One w kontekście ani Żołnierzy Wyklętych, ani ludzi, którzy opiekują się pamięcią o nich, nie mają nic wspólnego z rzeczywistością. Patriotyzm to przecież coś, z czego powinniśmy być dumni, a próbuje się nam wmówić, że współcześni patrioci to faszyści. Każe nam się myśleć w kategoriach ogólnych, europejskich, a nie poprzez polską rację stanu. To droga donikąd. Myślę, że ta współczesna próba posłużenia się narzędziem komunistycznej propagandy jest skazana na niepowodzenie. Tak samo jak ta propaganda w czasach komunizmu, ona już minęła, skończyła się. Polacy doskonale wiedzą, że ci, którzy z systemem komunistycznym walczyli, Żołnierze Wyklęci, nie byli żadnymi faszystami, nie byli też bandytami, co czasem próbuje się im przypisać. Powiedzmy to dobitnie: byli bohaterami, powinniśmy o nich pamiętać i o dobrą pamięć się upominać. Inka, Łupaszka, Zapora na koszulkach, piosenki o nich, czasem rapowane Wyklęci zostali przez młodzież wciągnięci na trwałe do popkultury. To z jednej strony budujące, że młodzi Polacy chcą mieć takich idoli, ale czy to nie spłyca ich historii? Czy nie zbyt lekko opowiada się o tych tragicznych jednak czasach? To, że Żołnierze Wyklęci stali się elementem także popkultury, nie jest przeze mnie odbierane jako spłycanie ich historii ani doniosłości czynów. Taka jest po prostu współcześnie przyjęta forma wyrażania pamięci o nich. Żyjemy w takich, a nie innych czasach, możemy na różne, bardzo różne sposoby oddawać hołd naszym bohaterom. Nie może nas dziwić, że młodzi ludzie chętnie sięgają po bliskie sobie środki wyrazu, jak muzyka czy sport, jak plastyka, murale. Świadczy to o tym, że właśnie taką formę uznają za najwłaściwszą. A akademie i odczyty pozostawiają osobom starszym. Ja w tej różnorodności dostrzegam raczej siłę i tylko pozytywne elementy. Do tej pory powiedzieliśmy sobie sporo o oddolnym, spontanicznym działaniu ludzi, którzy pasjonują się historią, pielęgnują pamięć i robią to, choć nikt im tego nie nakazuje. Ale trudno nie zapytać o rolę państwa, instytucji państwowych. Przecież ten powrót Żołnierzy Wyklętych powinien mieć swoje odzwierciedlenie choćby w programach szkolnych i podręcznikach. Fot. MICHAL KOSC/REPORTER lutego 6 MARCA 2016

11 Wciąż są czynni ludzie, którym trudno przyznać, że Wyklęci walczyli o Polskę, nie wchodząc w żadne układy z komunistycznymi okupantami. To piękna, wyrazista tradycja i krystaliczne postacie Szczątki ponad 60 osób odkryto w 2014 r. przy białostockim areszcie śledczym. Prace archeologiczne prowadził IPN Oddział w Białymstoku. Prokuratorzy prowadzili śledztwo dotyczące m.in. zabójstw członków polskich organizacji niepodległościowych, dokonywanych przez funkcjonariuszy UB w latach na terenie białostockiego więzienia (obecnie aresztu śledczego) Tego w przeszłości z różnych powodów rzeczywiście brakowało, ale jesteśmy już w chyba w momencie, w którym powinniśmy się w sposób całościowy zająć tematyką Żołnierzy Wyklętych. Oni muszą być elementem nauczania historii w polskich szkołach, powinni być obecni w przestrzeni publicznej, nie mam w tej kwestii najmniejszych wątpliwości. Do tego są potrzebne zorganizowane działania instytucjonalne. Wiem, że Ministerstwo Obrony Narodowej podjęło już działania, by tradycję Wyklętych przekazywać żołnierzom Wojska Polskiego. To niezwykle cieszy, ale chciałbym również, by o nich nauczano w polskich szkołach, by tych lekcji historii nigdy już nie brakowało. Aby nie zdarzały się sytuacje, jak ta, która mnie kiedyś zmroziła. Dzieci na pytanie, kim byli Żołnierze Wyklęci, mówiły, że to ci, których wyklął papież. Koniecznie potrzeba naprawy systemu edukacyjnego. Mam nadzieję, że to się stanie już niebawem, a Instytut Pamięci Narodowej będzie jednym z najważniejszych podmiotów, które będą do tych działań zachęcały. Dużo pewnie będzie zależało w tej kwestii od polityków, ale PiS deklarowało, że historia jest ważnym elementem zmiany, która ma się w Polsce dokonać. Równie ważna ma być dbałość o dobre imię Polski za granicą. W jaki sposób wzorce Żołnierzy Wyklętych, niezaprzeczalnych bohaterów, można by wykorzystać do promowania naszego wizerunku? Zawsze będę powtarzał, że czasy, w których żyjemy, są takie, iż chyba najlepszą formą dotarcia do Polaków, którzy nie mają, z różnych powodów, podstawowej wiedzy historycznej, jest film fabularny. Tylko dzięki niemu możemy dotrzeć do naprawdę masowego odbiorcy. Z całym szacunkiem dla wszystkich piszących, dla osób parających się historią, każdy z nas, kto popełnił jakąkolwiek pracę, książkę, wie, że może ona być obecnie wydana w 500 egzemplarzach. Jeśli będzie ich tysiąc, to już będzie nas uprawniało do mówienia o wielkim nakładzie. Trudno więc mówić, że to, co staramy się stworzyć, dotrze do dużej grupy ludzi. Tymczasem film, dobry film, który porusza wątki do tej pory w polskiej kinematografii nieobecne, film z dobrą obsadą, trafia do milionów ludzi. Nie tylko w Polsce, lecz także za granicą. Nigdy nie potrafiłem zrozumieć, dlaczego w Polsce, mając tak wiele gotowych tematów z życia, walki i śmierci Żołnierzy Wyklętych, nie korzystano z nich, nie korzystano z tej skarbnicy. Dziś takich filmów powinniśmy mieć już kilka, może nawet kilkanaście. Nie tylko z powodów patriotycznych, lecz również komercyjnych. Ludzie chcą oglądać filmy o polskich bohaterach, prawda? Proszę zwrócić uwagę, z jak dobrym przyjęciem spotkał się serial Czas honoru. Powstał na bazie doskonałego scenariusza i świetnej reżyserii. Zobaczyliśmy najpopularniejszych polskich aktorów w niezwykle prawdziwej opowieści. I natychmiast mieliśmy sukces, wielomilionową publiczność. Mam nadzieję, że właśnie idzie dobry czas dla Żołnierzy Wyklętych w kinie. Wiem, że jesteśmy w przededniu premiery filmu o Mieczysławie Dziemieszkiewiczu Roju, żołnierzu Narodowych Sił Zbrojnych. Wybiorę się na ten film, czekam na niego z niecierpliwością. Wierzę, że to będzie początek całego cyklu, a nie koniec zainteresowania wojennymi i powojennymi losami żołnierzy niepodległościowego podziemia. Pan najlepiej wie, że odzyskiwanie szczątków ofiar komunistycznego terroru na Łączce to był wieloletni proces. Wielu Polaków dowiedziało się jednak o zbrodni w warszawskim więzieniu dopiero wtedy, gdy w 2013 r. ekipa pod pana kierownictwem zaczęła prace na Powązkach. Czy teraz jest już łatwiej o tym mówić, czy zdarzają się wciąż ludzie, którzy na hasło Żołnierze Wyklęci otwierają szeroko oczy? Jest łatwiej, ale chyba nigdy nie stanie się tak, że będzie to wiedza całkowicie powszechna, a Żołnierze Wyklęci dla każdego Polaka staną się bohaterami. Co jakiś czas niektóre ważne media, ale także niektórzy politycy odwracają sytuację. Dla nich nasi bohaterowie bohaterami nie są. Co roku jest tak, że gdy my przygotowujemy się do uroczystych obchodów 1 marca, to w tych popularnych gazetach i telewizjach jest uruchamiana zmasowana kampania medialna, która ma na celu pokazanie rzekomych ciemnych stron tych ludzi. Nie mam złudzeń, taka sytuacja będzie się jeszcze powtarzała, bowiem dla części elit politycznych i intelektualnych etos Wyklętych nie ma nic wspólnego z tym, co przez lata próbowali nam wszczepić. Wciąż są czynni ludzie, którym trudno przyznać, że Żołnierze Wyklęci walczyli o Polskę, nie wchodząc w żadne układy z komunistycznymi okupantami. To piękna, wyrazista tradycja i krystaliczne postacie, które dzisiaj są na sztandarach młodych Polaków. To się nie dzieje z przymusu, nie jest wyreżyserowane, ludziom poprzedniego systemu nie mieści się to w głowie. Dla niektórych kręgów to wręcz niemały problem. Rzeczywiście w temacie Wyklętych głośni są młodzi. Pewnie dlatego mówimy o trwającej wciąż wojnie trzeciego pokolenia AK z trzecim pokoleniem UB. Kto jest teraz w ofensywie? Wydaje się chyba, że jednak Armia Krajowa Uzupełniłbym ten zwrot, mówmy o trzecim pokoleniu AK/NSZ. O organizacjach obozu narodowego często się niestety zapomina. Ale zdecydowanie to właśnie ta strona wygrywa nad oprawcami, komunistami, ubekami. To zjawisko masowe, trwałe i nie wydaje mi się, by ktokolwiek potrafił ten proces odwrócić czy zatrzymać. Nie ma takiej siły, która przekonałaby lub zmusiła młode polskie pokolenie do przyznania racji twórcom systemu komunistycznego. 29 lutego 6 MARCA

12 Nie jesteśmy żadną bandą Popatrz, ilu ludzi mogło zginąć. Lepiej, że ja jedna zginę te słowa Danuty Siedzikówny Inki niestety się nie sprawdziły. W czerwcu 1948 r. UB rozpracował i ostatecznie rozbił Wileński Okręg Armii Krajowej. Mjr. Zygmunta Szendzielarza komuniści skazali na osiemnastokrotną karę śmierci Tadeusz m. płużański publicysta W śledztwie zachował godną postawę. O łaskę nie poprosił. Wieczorem 8 lutego 1951 r. został stracony w więzieniu mokotowskim w Warszawie. Jego szczątki zostały odnalezione na warszawskiej Łączce, a w sierpniu 2013 r. IPN ogłosił ich identyfikację. 24 kwietnia bohater Polski Podziemnej ma być pochowany na Powązkach Wojskowych w Warszawie lutego 6 MARCA 2016

13 zdjęcia: LASKI DIFFUSION / EAST NEWS Zygmunt Szendzielarz, pseud. Łupaszka ( ) major kawalerii Wojska Polskiego i Armii Krajowej (na zdjęciu grupowym pośrodku) Niezłomny wyklęty W 2006 r. posłowie PiS przygotowali projekt uchwały, który stwierdzał na wstępie: Pięćdziesiąt pięć lat temu, 8 lutego 1951 r., zamordowany został w komunistycznym więzieniu mjr Zygmunt Szendzielarz»Łupaszka«. Żołnierz do końca wierny Niepodległej Polsce, za swoją służbę dwukrotnie odznaczony Orderem Virtuti Militari. Inicjatywa spotkała się z ostrym atakiem (post)komunistycznej lewicy. Dzień po dyskusji Trybuna na czołówce opublikowała artykuł pod znamiennym tytułem: Ich krwawy idol. Autor poseł SLD Piotr Gadzinowski opowiadał, że Łupaszka miał czynnie zwalczać dążenia niepodległościowe Litwinów, Białorusinów i Ukraińców, a więc uhonorowanie go miało przeczyć polskiej idei wstąpienia do UE. A przede wszystkim, że obciąża go śmierć niewinnych milicjantów, członków PPR, funkcjonariuszy UB i NKWD. Gadzinowski zarzucał ponadto Szendzielarzowi współpracę z niemieckim okupantem, czego finałem miała być odmowa wzięcia udziału w operacji Ostra Brama mającej na celu wyzwolenie Wilna razem z bratnimi oddziałami sowieckimi. Do dziś wyklęty przez postępowe środowiska, a dla polskich patriotów niezłomny, Łupaszka został ostatecznie pochowany w Panteonie-Mauzoleum na Powązkach Wojskowych w Warszawie. Przypomnijmy kilka faktów z życia tego wybitnego dowódcy i stalinowskie bestie odpowiadające za Jego śmierć. Dół pod asfaltową alejką W III RP słyszeliśmy więc zarzuty rodem z dawnego, dobrego stalinizmu. Tak samo formułowane oskarżenia w 1951 r. doprowadziły do zamordowania Szendzielarza katyńskim strzałem w tył głowy w więzieniu przy ul. Rakowieckiej w Warszawie. To cud, że mnie wpuszczono na widzenie. Zygmunt wyglądał dobrze, ale był bardzo smutny. Wiedział, że czeka go tu śmierć. Tych wyroków miał przecież kilka mówiła Lidia Lwow-Eberle, sanitariuszka 5. Wileńskiej Brygady Armii Krajowej, odbierając w 2013 r. akt identyfikacji zwłok ukochanego dowódcy. Ja w to nie wierzyłam! Nigdy nie myślałam, że będzie 29 lutego 6 MARCA

14 można powiedzieć:»tu leży Łupaszka«przyznała. To był dół pod asfaltową alejką. Major leżał najwyżej. Wrzucono go jako ostatniego twarzą do ziemi relacjonował wyniki badań swojego zespołu prof. Krzysztof Szwagrzyk z IPN. Strzał na Rakowieckiej odbył się z wysokości, bo otwór wlotu kuli jest wysoko na czaszce. A biorąc pod uwagę, że»łupaszka«miał 179 cm wzrostu, możliwe, że więźnia prowadzono do piwnicy, a kat strzelał, stojąc wyżej na schodach. Brygada Śmierci Zygmunt Szendzielarz pochodził z Wileńszczyzny. Urodził się w 1910 r. w Stryju (potem rodzina przeniosła się do Wilna). Wojaczki uczył się w Szkole Podchorążych Piechoty w Ostrowi Mazowieckiej, później w Szkole Podchorążych Kawalerii w Grudziądzu, po której ukończeniu trafił do 4. Pułku Ułanów Zaniemeńskich. We wrześniu 1939 r. jego pułk wszedł w skład Północnego Zgrupowania Odwodowej Armii Prusy, a następnie Grupy Operacyjnej gen. Andersa. Por. Zygmunt Szendzielarz dowodził 2. szwadronem. Po wrześniowej klęsce podjął nieudaną próbę przedostania się do formującej się polskiej armii na Zachodzie. Pozostał w Wilnie, gdzie organizował konspirację w ramach Związku Walki Zbrojnej. W 1943 r., przybierając pseudonim Łupaszka, Szendzielarz został dowódcą pierwszego polskiego oddziału partyzanckiego na Wileńszczyźnie, który przekształcił się w 5. Wileńską Brygadę AK, najliczniejszą i najsilniejszą na tych terenach. W oprotestowanym przez lewicę rocznicowym projekcie uchwały czytaliśmy dalej: W latach Wileńska Brygada Armii Krajowej stoczyła kilkadziesiąt bitew. Oddział mjr.»łupaszki«prowadził krwawe walki z wojskami hitlerowskimi, z pozostającymi w służbie III Rzeszy formacjami litewskimi oraz z sowiecką partyzantką terroryzującą Polaków. W czasie tych działań Zygmunt Szendzielarz zdobył sobie zaszczytną opinię znakomitego dowódcy, a 5. Brygada w uznaniu poniesionych ofiar zyskała miano»brygady Śmierci«. W styczniu 1944 r. komendant Okręgu Wileńskiego AK płk Aleksander Krzyżanowski pseud. Wilk odznaczył go za zasługi w walce Krzyżem Walecznych. Poniewieranie pamięci Łupaszki trwało przez całą PRL. Inaczej było na Zachodzie. W 1988 r. prezydent RP na uchodźstwie w uznaniu wybitnych czynów w czasie wojny nadał mjr. Szendzielarzowi Krzyż Złoty Orderu Virtuti Militari Jak uniknął internowania Z ramienia Komendy Okręgu Łupaszka uczestniczył w rozmowach z Niemcami. Wbrew twierdzeniom różnych PRL-owskich propagandystów nie ma w tym nic szokującego. Dowódcy operujący na Kresach II RP podejmowali taką kolaborację, aby czasowo zawiesić walkę z okupantem niemieckim i skupić się na przeciwdziałaniu bandom sowieckiej partyzantki terroryzującym i mordującym ludność cywilną. I kolejna sprawa niewzięcie udziału we wspomnianej już operacji Ostra Brama. Wielu historyków postawę Łupaszki tłumaczy przede wszystkim brakiem zaufania do Sowietów i sojuszy z nimi. Na jego decyzji zaważyły też powody logistyczne w chwili wkroczenia Armii Czerwonej na Wileńszczyznę oddział Łupaszki zgodnie z rozkazami płk. Wilka miał opuścić te tereny. Potem rozkazy się zmieniły i dowódca 5. Brygady nie zdążył wrócić na czas w rejon Wilna. Dzięki temu uniknął rozbrojenia i internowania przez Sowietów, co spotkało większość oficerów i żołnierzy Wileńskiego Okręgu AK. Walka na śmierć lub życie Projekt uchwały Sejmu mówił dalej: Oddziały utworzone przez mjr.»łupaszkę«przeprowadziły w latach ok. 450 akcji zbrojnych. W jednostkach podległych mjr.»łupaszce«panowała wzorowa dyscyplina. Zwalczały one nie tyko komunistyczny aparat bezpieczeństwa, lecz także chroniły ludność przed pospolitymi bandytami. Mimo rozkazu o demobilizacji Zygmunt Szendzielarz postanowił pozostać w konspiracji i nadal walczyć z Sowietami i ich polskimi kolaborantami. Awansowany do stopnia majora, odtworzył 5., a następnie 6. Wileńską Brygadę. Walczył na terenach od Podlasia, przez Białostocczyznę, Warmię i Mazury do Pomorza. Jednego dnia był w Borach Tucholskich, drugiego w okolicach jeziora Śniardwy. Szacuje się, że w latach oddziały Łupaszki rozbiły ok. 60 posterunków MO, kilka placówek UBP i posterunków SOK, a także kilkanaście placówek Armii Czerwonej. Zabito ok. 200 funkcjonariuszy i oficerów NKWD, UBP, MO i Armii Czerwonej. W rezultacie za głowę jednego z największych swoich wrogów Sowieci wyznaczyli wysoką nagrodę. Łupaszka prowadził również akcję propagandową. Oto fragment chyba najsłynniejszej jego ulotki (z marca 1946 r.): Nie jesteśmy żadną bandą, tak jak nas nazywają zdrajcy i wyrodni synowie naszej ojczyzny. My jesteśmy z miast i wiosek polskich. [ ] My chcemy, by Polska była rządzona przez Polaków oddanych sprawie i wybranych przez cały Naród, a ludzi takich mamy, którzy i słowa głośno nie mogą powiedzieć, bo UB wraz z kliką oficerów sowieckich czuwa. Dlatego też wypowiedzieliśmy walkę na śmierć lub życie tym, którzy za pieniądze, ordery lub stanowiska z rąk sowieckich mordują najlepszych Polaków domagających się wolności i sprawiedliwości. Powrót do cywila Najprawdopodobniej w grudniu 1946 r. mjr Szendzielarz dostał od ministra bezpieczeństwa publicznego Stanisława Radkiewicza list, w którym ten nakłaniał Łupaszkę do rozwiązania oddziałów w zamian za swobodne opuszczenie Polski. List pozostał bez odpowiedzi. Także później szczególnie na początku 1947 r. wobec zbliżania się wyborów do Sejmu, UB próbował nawiązać kontakt z Szendzielarzem i przekonać go do złożenia broni. Oddział Łupaszki był już wówczas zbyt słaby, aby prowadzić otwartą wojnę z nowym okupantem. Tylko sporadycznie przeprowadzano akcje zaczepne i odwetowe. Pod koniec marca Szendzielarz zwolnił część swoich żołnierzy, przez co brygada stopniała do blisko 40 ludzi. Ostatecznie, po rozmowach z podkomendnymi, m.in. z Lechem Beynarem pseud. Nowina (późniejszy publicysta i historyk Paweł Jasienica), zaprzestał czynnej walki zbrojnej i postanowił wrócić do cywilnego życia. Szendzielarz najpierw przeniósł się na Śląsk, lutego 6 MARCA 2016

15 potem do Zakopanego. Przez cały czas przez łączników utrzymywał kontakt z 6. Brygadą i komendą Okręgu Wileńskiego AK. Wszyscy mężczyźni kara śmierci W czerwcu 1948 r. UB rozpracował i rozbił Okręg Wileński AK. Łupaszkę aresztowano 30 czerwca w Osielcu pod Zakopanem i od razu przewieziono do aresztu śledczego przy ul. Rakowieckiej w Warszawie. Tam jego sprawę prowadził płk Adam Humer (właściwie Adam Teofil Umer), wicedyrektor Departamentu Śledczego MBP. W 1994 r. Humer został skazany na dziewięć lat więzienia za wymuszanie zeznań torturami. Udowodniono mu udział w wielu przesłuchaniach, upokarzanie, głodzenie i torturowanie więźniów politycznych, w tym Łupaszki. Sąd II instancji w 1996 r. zmniejszył Humerowi wyrok do siedmiu i pół roku. Zmarł podczas przerwy w wykonywaniu kary w listopadzie 2001 r. w Warszawie. Pod okiem Humera Łupaszka był na Rakowieckiej torturowany przez dwa i pół roku. W śledztwie zachował godną postawę. Pokazowy proces Szendzielarza rozpoczął się 23 października 1950 r. przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Warszawie. Na ławie oskarżonych zasiedli również członkowie Wileńskiego Okręgu AK: ppłk Antoni Olechnowicz Pohorecki, kpt. Henryk Borowy-Borowski Trzmiel, ppor. Lucjan Minkiewicz Wiktor, i dwie sanitariuszki: Lidia Lwow Lala oraz Wanda Minkiewicz Danka (wszyscy oskarżeni prócz kobiet dostali kary śmierci). Sądzili figuranci: ppor. Wiktor Koszczyński, oficer Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego jako ławnik, oraz ppor. Władysław Marszałek, asesor sądowy. Istotny był przewodniczący składu mjr Mieczysław Widaj. Przedwojenny prawnik, w czasie niemieckiej okupacji oficer AK. Prócz Łupaszki skazał na karę śmierci m.in. Stanisława Skalskiego, asa polskiego lotnictwa (w czasie II wojny światowej strącił 22 niemieckie samoloty), ordynariusza kieleckiego bp. Czesława Kaczmarka czy członków IV Zarządu Głównego Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość. W III RP Instytut Pamięci Narodowej chciał go nawet postawić przed sądem, ale okazało się, że Widaj jest chory. Przez lata pobierał resortową emeryturę w wysokości ponad 9 tys. zł. Czołem, panie majorze! Zygmunta Szendzielarza sędzia Widaj skazał na osiemnastokrotną karę śmierci. 8 lutego 1951 r. Łupaszka został wyprowadzony z celi. Za chwilę miał się znaleźć na schodach mokotowskiej piwnicy, w której wykonywano wyroki. Zanim wyszedł ze zbiorowej celi, stanął przez chwilę nieruchomo, popatrzył po raz ostatni na swoich towarzyszy niedoli i jak relacjonował potem najmłodszy więzień o pseudonimie Młodzik powiedział głośno: Czołem, panowie!. Odpowiedzieli: Czołem, panie majorze!. W piwnicy X pawilonu prokurator (ppłk Jakub Lubawski) odczytał wyrok śmierci w imieniu Rzeczypospolitej. Potem oprawcy zmusili Szendzielarza, aby pochylił się do przodu. Chcieli, aby zobaczył leżące na schodach martwe ciała trzech swoich kolegów, zabitych chwilę wcześniej. Byli to sądzeni razem z Łupaszką i skazani przez Widaja oficerowie wileńskiej Armii Krajowej: ppłk Antoni Olechnowicz, ppor. Lucjan Minkiewicz i kpt. Henryk Borowy-Borowski. Kula dosięgła Łupaszkę o godz Tak przynajmniej wynika z protokołu egzekucji. Kat to Aleksander Drej, funkcjonariusz UB, następca Piotra Śmietańskiego, mordercy m.in. Hieronima Dekutowskiego Zapory. Na protokole wykonania kary śmierci jest podpisany jako dowódca plutonu egzekucyjnego. W praktyce żadnego plutonu nie było. Zabijał tylko on. Dodatkowo w stanie upojenia alkoholowego. Krwawy kat zmarł w latach 2000 w Warszawie, nigdy nieosądzony za swoje zbrodnie. Do końca pobierał resortową emeryturę dla szczególnie zasłużonych. Wykonaniem to się wam idzie z pomocą W egzekucji Zygmunta Szendzielarza brał udział naczelnik więzienia mokotowskiego (w latach ) Alojzy Grabicki, który ukończył miesięczny kurs więziennictwa w Łodzi. Kiedyś, wizytując celę, powiedział do Łupaszki : Na was to bym nie wykonywał [wyroku], tylko bym was trzymał w więzieniu. Czasem bym was kazał przewieźć po mieście, żebyście widzieli, że Warszawa się buduje, że w Polsce jest dobrze, a wy siedzicie zbankrutowani. To by dla was była większa kara. Bo wykonaniem to się wam idzie z pomocą. Żonie jednego ze skazanych odparł: Po takich zbrodniarzach ziemia musi być zrównana. Tajemnicę mordowania i grzebania więźniów, podobnie jak wiele innych tajemnic Rakowieckiej, Grabicki zabrał z sobą do grobu. Zgon Szendzielarza stwierdził lekarz więzienny Kazimierz Jezierski tak jak kat Drej funkcjonariusz UB. Prywatnie mąż słynnej piosenkarki Wiery Gran (Weroniki Grynberg), wcześniej syn lekarza jej matki, który wyciągnął ją z getta (sam był Żydem, ale miał aryjskie papiery). Potem wyemigrował do USA, miał praktykę lekarską w stanie New Jersey. Kazimierz Jezierski zmarł w 1994 r. w Podkowie Leśnej. Po stwierdzeniu zgonu przez Jezierskiego prokurator ogłosił, że wyrok został wykonany. Ciało Łupaszki zostało wywiezione w nieznanym kierunku. Dopiero od kilku lat mamy pewność, że tak jak inni polscy bohaterowie Żołnierze Wyklęci/ Niezłomni Zygmunt Szendzielarz został zrzucony do bezimiennego dołu śmierci na Łączce. Za wybitne zasługi Poniewieranie pamięci Łupaszki trwało przez całą PRL. Inaczej było na Zachodzie. W 1988 r. prezydent RP na uchodźstwie w uznaniu wybitnych czynów w czasie wojny nadał mjr. Szendzielarzowi Krzyż Złoty Orderu Virtuti Militari. W Polsce prawda o niezłomnym bohaterze zaczęła wracać po 1989 r. Polacy na nowo odkrywali, że był doskonałym żołnierzem, genialnym strategiem wojskowym, twórcą nowoczesnej metody działania samodzielnymi szwadronami. Człowiekiem o silnej charyzmie, symbolem patrioty walczącym z dwoma totalitaryzmami nazistowską III Rzeszą i stalinowską Rosją. W 1993 r. sądy III RP oczyściły Łupaszkę ze wszystkich zarzutów. Mimo sprzeciwu postkomuny poświęcony mu projekt uchwały Sejmu został w 2006 r. przyjęty. Kończy się słowami: Mjr Zygmunt Szendzielarz»Łupaszka«stał się symbolem niezłomnej walki o Niepodległą Polskę, jaką toczyli Żołnierze Wyklęci. [ ] Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, czcząc Ich pamięć, stwierdza, że Żołnierze Wyklęci dobrze zasłużyli się Ojczyźnie. Rok później prezydent RP Lech Kaczyński odznaczył pośmiertnie majora Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski za wybitne zasługi dla niepodległości Rzeczypospolitej. To znamienne, że uroczystość odbyła się 11 listopada, w dniu Narodowego Święta Niepodległości. Mjr Zygmunt Szendzielarz Łupaszka zidentyfikowany teraz przez IPN w kwaterze Ł na Powązkach Wojskowych zostanie pochowany na tym samym cmentarzu obok szczątków zmarłej w 2012 r. Barbary Szendzielarz. Taka była wola córki legendarnego bohatera. Autor jest publicystą historycznym, komentatorem politycznym, szefem działu Opinie Super Expressu, napisał książki o nierozliczonych zbrodniach stalinowskich. Ostatnio ukazała się jego najnowsza praca Rotmistrz Pilecki i jego oprawcy 29 lutego 6 MARCA

16 Fot. Archiwum IPN komendant Kiedy mnie spytano, kogo chciałbym widzieć jako bohatera nienakręconego filmu o polskiej historii, wymieniłem Mariana Bernaciaka, czyli Orlika. Ten chłopski syn to bohater skrywający tajemnicę Powitanie oddziału AK mjr. Mariana Bernaciaka Orlika wkraczającego do Ryk podczas Akcji Burza. Kwiaty wręcza łączniczka Jadwiga Narajczyk Celina, 26 lipca 1944 r lutego 6 MARCA 2016

17 piotr zaremba komentator, publicysta B ył dowódcą silnych zgrupowań partyzantki najpierw antyniemieckiej, potem antysowieckiej i antykomunistycznej na pograniczu południowo -wschodniego Mazowsza i Lubelszczyzny. Związanym zwłaszcza z okolicami wtedy małego rolniczego miasteczka Ryki. Dlaczego właśnie on? To Jerzy Ślaski, dziennikarz i pisarz, przez lata działacz Paxu, później zwolennik Solidarności, pisząc o jego oddziale, w którym sam brał udział, użył w tytule (pierwszy?) pojęcia żołnierze wyklęci. To było na początku lat 90. Więc dla mnie Bernaciak stał się archetypem. Książka Ślaskiego, bardziej emocjonalna niż naukowa, zapełniała potężną lukę. Kim byłby, gdyby Ale wymienilem go i z innych powodów. Pisząc ostatnio własną powieść o pierwszych latach po wojnie, musiałem natrafić na Ryki i jego okolice. Stamtąd bowiem wywodzi się inny, skądinąd autentyczny, jej bohater, działacz PSL. A gdy już trafiłem na Ryki, nie mogłem ominąć Orlika. Co to znaczy trafić na Orlika? Na przykład obejrzeć jedno z kilku jego zdjęć. To słynne z 26 lipca 1944 r., kiedy w mundurze wjeżdża do Ryk na koniu podczas defilady po wycofaniu się Niemców. Na tej fotce Orlik jest dojrzałym już mężczyzną (miał 27 lat), wychudzonym, a jednak o godnej wojskowej prezencji. Ale jest też inne, wcześniejsze zdjęcie, z okolic jego matury. Patrzą na nas myślące oczy młodego, przystojnego człowieka. Prawie inteligenta w pierwszym pokoleniu. Był synem rymarza z Polesia pod Rykami, pochodził z rodziny niebogatej, ale o wyraźnych aspiracjach, o sympatiach raczej nie ludowych, lecz piłsudczykowskich, która nawet córkom starała się zapewnić wykształcenie. Jeden z jego braci stanie się potem cenionym nauczycielem. Drugi, uwięziony bardzo wcześnie przez komunistów, stanie się po latach apostołem pamięci o bracie. On sam zrobił maturę w liceum w odległych Puławach (Ryki doczekały się takiej szkoły dopiero po II wojnie światowej), po służbie wojskowej podjął pracę w urzędzie pocztowym. Dziś to niewiele, ale wtedy trudno dostępna matura i praca urzędnicza były symptomami awansu. Kim byłby Marianek, gdyby wojna nie wybuchła? Piąłby się w górę, pewnie tak, ale jaką drogą? W roku 1939 służy w wojsku, zostaje ze swoim oddziałem rozbrojony przez Sowietów, ucieka z transportu i wraca do siebie. Wchodzi w skład ZWZ-owskiej, potem AK-owskiej konspiracji, którą, jak napisał biograf Orlika Mirosław Sulej, tworzyli tam najbardziej szanowani ludzie, nauczyciele, lekarze, oficerowie rezerwy, przedwojenni komendanci placówek Związku Strzeleckiego. Ojciec pomógł mu kupić sklep papierniczy i księgarnię w Rykach. Prowadząc ją, Marian Bernaciak zarazem konspirował. Znalazłem ślady aktywności Orlika. Na przykład cenzura komunistyczna przeoczyła wzmiankę o nim, postaci oficjalnie wyklętej, we wspomnieniach ZSL-owca, podczas wojny żołnierza BCh, który wymienił go pośród instruktorów na zajęciach w chłopskiej podchorążówce. Był wszak człowiekiem z wojskowym doświadczeniem. 20 sierpnia 1943 r. Niemcy zajeżdżają pod jego sklep, żeby go aresztować. Twierdzono później, że wskazali go partyzanci komunistyczni, z którymi relacje były coraz bardziej napięte. Mariana ten zajazd na niego zastał na ulicy. Zdołał w porę opuścić miasteczko. Znalazł się w lesie jak tylu innych młodych ludzi. Lepiej polec z honorem Musiał mieć jednak zdolności wojskowe, bo był już wtedy dowódcą lokalnego Kedywu zajmującego się dywersją i sabotażem. Wkrótce stanął na czele oddziału AK. Ludzie z tamtejszych stron mieli go oceniać dobrze, bo dbał o dyscyplinę wśród podległych sobie żołnierzy, tępił rabunek, ba, krzywo patrzył na pijaństwo, z czym niektórzy inni, nawet i dzielni, dowódcy mieli nieraz kłopot. Dla okolicznych chłopów stał się kimś w rodzaju opiekuna, szefa ochrony, choćby przed rabunkiem. To powodowało starcia z innymi oddziałami, np. komunistyczną Armią Ludową, i z Sowietami, którzy też się na te tereny zapuszczali. Konieczność wycofania się z Ryk zajmowanych przez parę dni wspólnie z nową władzą to początek kolejnej wojny Orlika. Ze skąpych relacji można wnioskować, że wynikłej z przekonania o niezakończonym obowiązku. Ale po części wymuszonej przez okoliczności, w pobliskich wsiach i miasteczkach rozpoczęto obławy na młodych ludzi związanych z partyzantami, wiele osób wywieziono na Syberię. Był zmuszony rozwiązać swój oddział, odtworzył go wiosną 1945 r. W szczytowym okresie, na początku roku 1946, dowodził ponad 200 ludźmi. Wszedł w skład Zrzeszenia WiN, był zastępcą puławskiego inspektora ds. bezpieczeństwa. Mianowano go majorem. Historykom zajmującym się tą tematyką pozostawiam objaśnienie, jak się ma powoływanie takich dużych zgrupowań partyzanckich do strategii i taktyki WiN. W każdym razie nie całkiem było tak, jak dowodzi z reguły dla Gazety Wyborczej prof. Rafał Wnuk, że ze zrzeszeniem łączy się tylko idea walki politycznej i czekania na lepszą chwilę. Orlik nie czekał, bo nawet nie bardzo mógł. Oto jedna z odezw ludzi Orlika : Jeśli mamy zginąć przez poniewieranie, hańbienie, torturowanie w więzieniu lub na nieludzkiej syberyjskiej ziemi, to lepiej polec z honorem. Chciałoby się powiedzieć, zmieniając wiersz Herberta, może to tekst ze składnią pozbawioną koniunktiwu, jak przystało na chłopskich przeważnie synów, ale dobrze obrazuje dramatyzm decyzji i postaw. Rok 1945 przynosi mu największe sukcesy wojskowe. 24 kwietnia zajeżdża osobiście studebakerem do Puław na czele ludzi przebranych w mundury ludowego wojska. Rozbija więzienie, uwalnia 107 więźniów, zabija z kolta majora NKWD. Miesiąc później wiąże znaczne siły NKWD, MO, UB i KBW podczas na poły regularnych walk w Lesie Stockim. Jeszcze 10 marca 1946 r. z powodzeniem bije żołnierzy NKWD na szosie koło Gończyc, aby zdobyć samochód. Ale obecność coraz potężniejszych sił rządowych każe zmienić taktykę. Jego siły są podzielone na dwa oddziały: Spokojnego i Żuka, a i one rzadko działają w całości. Coraz trudniej o większe akcje. Zderza się ze zmasowaną akcją przeciwnika podczas przygotowań do referendum. Orlik nadal wyróżnia się pomysłowością. Jego ludzie sprowadzają np. aż z Pomorza drukarenkę, na której produkują ulotki dotyczące owej politycznej konfrontacji. Piszą patetyczne apele: Bracia, chłopi, robotnicy, inteligenci. Komunistyczny rząd zdrajcy Morawskiego urządza w czerwcu głosowanie ludowe. Głosowanie ludowe jest kolejnym oszustwem bolszewickim, wobec którego zajmiemy godne Polaka stanowisko. 29 lutego 6 MARCA