Czasy NowożytNe tom 26 warszawa 2013

Transkrypt

1 Czasy Nowożytne

2 Modern Ages VOL. 26

3 Czasy Nowożytne TOM 26 Warszawa 2013

4 Rada Naukowa Iwan Michelangelo D Aprile (Poczdam), Hans-Jürgen Bömelburg (Giessen) Andrzej Chwalba (Kraków), Karin Friedrich (Aberdeen), Henryk Gmiterek (Lublin) Andrzej Kamieński (Poznań) Cezary Kuklo (Białystok) Janusz Małłek (Toruń) przewodniczący, Włodzimierz Mędrzecki (Warszawa) Krzysztof Mikulski (Toruń), Stanisław Salmonowicz (Toruń) Edward Włodarczyk (Szczecin) Kolegium redakcyjne Igor Kąkolewski (Warszawa), Wojciech Sławiński (Toruń) sekretarz Jacek Wijaczka (Toruń) redaktor naczelny Redakcja informuje, że drukowana wersja czasopisma jest pierwotna Adres redakcji Polskie Towarzystwo Historyczne Zarząd Główny Rynek Starego Miasta 29/ Warszawa Adres do korespondencji Instytut Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika ul. Bojarskiego Toruń jawi@umk.pl Wydawca Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa Historycznego

5 Spis treści Od Redakcji... 9 Maria Bogucka (Warszawa) Kilka refleksji nad intelektualnym stanem czasopism historycznych w Polsce Artykuły Jürgen Heyde (Halle) Miejsce czy symbol? Getto w europejskiej historii (XVI XX wiek) Marian Chachaj (Lublin) Studia zagraniczne Jana Zamoyskiego (fakty, domysły, nieporozumienia) Jarosław Pietrzak (Łódź) Walka Katarzyny z Sobieskich Radziwiłłowej o dobra ordynacji Ostrogskich w latach Przyczynek do historii rozpadu latyfundium Jacek Wijaczka (Toruń) Niedole katowskiego życia. Conrad Johann Stoff a Caspar Friedrich Gebhard Andrzej Kamieński (Poznań) Fryderyk II w polskiej historiografii Szczepan Wierzchosławski (Toruń) Wrogość czy koegzystencja? Codzienne relacje Polaków i Niemców na Pomorzu Nadwiślańskim przed pierwszą wojną światową (zarys problematyki) Alina Hinc (Poznań) Jan Kiliński w legendzie historycznej Materiały Beata Lorens (Rzeszów) Regulaminy szkolne bazyliańskiego kolegium w Buczaczu na tle programów szkolnictwa staropolskiego Artykuły recenzyjne Stanisław Salmonowicz (Toruń) Państwo w Europie wobec społeczeństw rozróżnionych w wierze w XVI XVIII wieku Jerzy Przeracki (Olsztyn) W sprawie pomijania ksiąg metrykalnych w badaniach nad nazwiskami mieszkańców nowożytnej Warmii (na marginesie książki Izy Matusiak-Kempy)

6 6 Spis treści Recenzje Almut Bues, Die Apologien Herzog Albrechts, Harassowitz Verlag, Wiesbaden 2009 Janusz Małłek (Toruń) Karol Żojdź, Jan Mierzeński. Klient i rezydent Bogusława Radziwiłła w latach , Wydawnictwo Napoleon V, Oświęcim 2012 Jacek Wijaczka (Toruń) Rožmberkové. Rod českých velmožů a jeho cesta dĕjinami, red. Jaroslav Pánek, Národní Památkový Ústav, Územní Odborné Pracoviště v Českých Budějovicích, České Budĕjovice 2011 Henryk Gmiterek (Lublin) Johannes Dillinger, Kinder im Hexenprozess. Magie und Kindheit in der Frühen Neuzeit, Franz Steiner Verlag, Stuttgart 2013 Jacek Wijaczka (Toruń) Maria Bogucka, Kategorie i funkcje społeczne kultury w perspektywie historycznej, Oficyna Naukowa, Warszawa 2013 Stanisław Roszak (Toruń) Sarmatismus versus Orientalismus in Mitteleuropa / Sarmatyzm versus Orientalizm w Europie Środkowej, red. Magdalena Długosz, Piotr O. Schulz, we współpracy z Martinem Faberem, Frank & Time, Berlin 2013 Joanna Orzeł (Toruń) Stéphane Minvielle, La famille en France à l époque moderne (XVIe XVIIIe siècle), Armand Colin, Paris 2010 Cezary Kuklo (Białystok) Urszula Kosińska, August II w poszukiwaniu sojusznika. Między aliansem wiedeńskim i hanowerskim ( ), Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2012 Paweł Hanczewski (Toruń) Codzienne kłopoty, wielkie interesy i podwójna elekcja. Korespondencja radziwiłłowskich urzędników z księżną Anną z Sanguszków Radziwiłłową i jej synem Michałem Kazimierzem z 1733/1734 roku, wyd. Jerzy Dygdała, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2013 Jacek Wijaczka Bernhard Struck, Nie Zachód, nie Wschód. Francja i Polska w oczach niemieckich podróżnych w latach , przekł. Zdzisław Owczarek, Róża Zielnik-Kołodzińska, red. Igor Kąkolewski, Beata Rutkowska, Wydawnictwo Neriton, Muzeum Historii Polski, Warszawa 2012 Adam Kucharski (Toruń) Jan Karnowski, Aleksander Majkowski. Wspomnienia listy uwagi, oprac. i wstęp Józef Borzyszkowski, Instytut Kaszubski, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Gdańsk 2012 Szczepan Wierzchosławski (Toruń) Noty o Autorach Nota edytorska

7 Table of contents Editorial Maria Bogucka (Warsaw) Several reflections on the current condition of historic journals in Poland Articles Jurgen Heyde Place or symbol? Ghetto in European history (16 th to 20 th century) Marian Chachaj (Lublin) Foreign studies of Jan Zamojski (facts, speculations, misunderstandings) Jarosław Pietrzak (Łódź) Katarzyna Radziwiłł nee Sobieska s fight for Ostrogskis entail estate in the years A contribution to the history of break-up of the great estate Jacek Wijaczka (Toruń) Wretchedness of an executioner s life. Conrad Johann Stoff and Caspar Friedrich Gebhard Andrzej Kamieński (Poznań) Frederic II in Polish historiography Szczepan Wierzchosławski (Toruń) Hostility or coexistence? Everyday relationships between Poles and Germans in Pomerelia before World War I (outline of issues) Alina Hinc (Poznań) Jan Kiliński in the historic legend Materials Beata Lorens (Rzeszów) School regulations of the Order of Saint Basil the Great s college in Buczacz in comparison with old Polish curricula Review article Stanisław Salmonowicz (Toruń) The state in Europe against societies differentiated in faith in 16 th to 18 th century Jerzy Przeracki (Olsztyn) On omission of registry books in studies of surnames of residents in modern Warmia (in the margin of Iza Matusiak-Kempa s book). 183

8 8 Table of Contents Reviews Almut Bues, Die Apologien Herzog Albrechts, Harassowitz Verlag, Wiesbaden 2009 Janusz Małłek (Toruń) Karol Żojdź, Jan Mierzeński. Klient i rezydent Bogusława Radziwiłła w latach , Wydawnictwo Napoleon V, Oświęcim 2012 Jacek Wijaczka (Toruń) Rožmberkové. Rod českých velmožů a jeho cesta dĕjinami, red. Jaroslav Pánek, Národní Památkový Ústav, Územní Odborné Pracoviště v Českých Budějovicích, České Budĕjovice 2011 Henryk Gmiterek (Lublin) Johannes Dillinger, Kinder im Hexenprozess. Magie und Kindheit in der Frühen Neuzeit, Franz Steiner Verlag, Stuttgart 2013 Jacek Wijaczka (Toruń) Maria Bogucka, Kategorie i funkcje społeczne kultury w perspektywie historycznej, Oficyna Naukowa, Warszawa 2013 Stanisław Roszak (Toruń) Sarmatismus versus Orientalismus in Mitteleuropa / Sarmatyzm versus Orientalizm w Europie Środkowej, red. Magdalena Długosz, Piotr O. Schulz, we współpracy z Martinem Faberem, Frank & Time, Berlin 2013 Joanna Orzeł (Toruń) Stéphane Minvielle, La famille en France à l époque moderne (XVIe XVIIIe siècle), Armand Colin, Paris 2010 Cezary Kuklo (Białystok) Urszula Kosińska, August II w poszukiwaniu sojusznika. Między aliansem wiedeńskim i hanowerskim ( ), Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2012 Paweł Hanczewski (Toruń) Codzienne kłopoty, wielkie interesy i podwójna elekcja. Korespondencja radziwiłłowskich urzędników z księżną Anną z Sanguszków Radziwiłłową i jej synem Michałem Kazimierzem z 1733/1734 roku, wyd. Jerzy Dygdała, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2013 Jacek Wijaczka Bernhard Struck, Nie Zachód, nie Wschód. Francja i Polska w oczach niemieckich podróżnych w latach , przekł. Zdzisław Owczarek, Róża Zielnik-Kołodzińska, red. Igor Kąkolewski, Beata Rutkowska, Wydawnictwo Neriton, Muzeum Historii Polski, Warszawa 2012 Adam Kucharski (Toruń) Jan Karnowski, Aleksander Majkowski. Wspomnienia listy uwagi, oprac. i wstęp Józef Borzyszkowski, Instytut Kaszubski, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Gdańsk 2012 Szczepan Wierzchosławski (Toruń) About the Contributors Quidlines for Contributors

9 Od Redakcji Od kilku lat trwa w naszym kraju dyskusja na temat oceny parametrycznej czasopism naukowych. Słynna lista filadelfijska odmieniana jest we wszystkich przypadkach. W większości uniwersytetów powołano też do życia pracownie bibliometryczne, których zadaniem jest punktowa wycena dorobku naukowego każdego pracownika. Odnośnie do czasopism przyjęto m.in. założenie, że te, które zawierają poczytne artykuły, są lepsze od tych, których artykuły cytowane nie są. Stworzone rankingi punktowe czasopism naukowych są próbą obiektywizacji ich jakości i pozycji, a to ma ułatwić podział środków finansowych potrzebnych na ich wydawanie. Teoretycznie, jak dotąd bowiem liczba punktów wcale nie skutkuje zwiększoną dotacją na rzecz czasopisma (np. 1 punkt = dodatkowe 4000 zł). Ministerstwo wymaga modernizacji, dodatkowej pracy, ale nie przeznacza na to ani jednej dodatkowej złotówki, przerzucając cały ciężar finansowy na redakcje i wydawców. W kwietniu 2012 r. powołany został Zespół Specjalistyczny do Oceny Czasopism Naukowych, mający określić kryteria kolejnej oceny czasopism, a efekty jego pracy miały być znane do końca 2012 r. Tak się nie stało, termin przygotowania nowej ankiety ewaluacyjnej został przesunięty na marzec bieżącego roku, ale i tego terminu nie dotrzymano. Poszczególne elementy oceny budzą liczne wątpliwości. Jednym z najbardziej niepokojących, moim zdaniem, jest ten, że dąży się do tego, aby czasopisma naukowe były oceniane corocznie, co ma rzekomo umożliwić redakcjom, a także autorom tekstów, szybsze dostosowanie do wymaganych kryteriów i ewentualną poprawę pozycji na liście czasopism 1. W jaki sposób, skoro w połowie roku jeszcze nie wiadomo, jakie będą wymagania na rok bieżący? Jako redaktor naczelny nie wierzę, że przy pomocy dodatkowej biurokratyzacji da się podnieść poziom czasopisma. Jego jakość zależy od wielu czynników, a nie tylko od spełnienia formalnych biurokratycznych wymagań. Redakcja Czasów Nowożytnych zachęca w związku z tym do dyskusji na temat oceny parametrycznej polskich czasopism historycznych. Tym bardziej, że we wspomnianym Zespole przygotowującym kryteria i zasady oceny czasopism nie ma historyka. W związku z tym jako pierwszy w niniejszym tomie publikujemy tekst prof. Marii Boguckiej, Kilka refleksji nad aktualnym stanem czasopism historycznych w Polsce. Jacek Wijaczka 1 J. Wilkin, Ocena parametryczna czasopism naukowych w Polsce podstawy metodologiczne, znaczenie praktyczne, trudności realizacji i perspektywy, Nauka Polska 2013, nr 1, s. 52.

10

11 Czasy Nowożytne TOM 26 ROK 2013 Maria Bogucka Warszawa Kilka refleksji nad aktualnym stanem czasopism historycznych w Polsce Mimo ogólnego spadku czytelnictwa i zwycięstwa Internetu nad drukiem, większość czasopism historycznych ukazuje się nadal, choć ich nakłady maleją 1. Coraz częściej rozlegają się jednak głosy o nadchodzącej likwidacji papierowej formy czasopism i zastąpienie jej wyłącznie wirtualną, internetową. Mając nadzieję, że do tak drastycznej katastrofy jednak nie dojdzie, warto jest przyjrzeć się aktualnej sytuacji kilku ważniejszych tytułów, która pod wieloma względami może niepokoić. Podstawowy problem polega na tym, że Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego zakwestionowało zdolność redakcji czasopism do samodzielnego tworzenia i zarządzania ich zawartością. Zasypywane deszczem nowych przepisów i regulacji czasopisma, uzależnione od dotacji, bronią się, stosując różne triki i rozwiązania. Nakaz recenzowania zamieszczanych tekstów, w tym przez historyków z zagranicy, byłby dobrym pomysłem, gdyby nie to, że jest niemożliwy do realizacji ze względu na brak funduszy, a także bariery językowe. Obchodzi się więc go poprzez rozbudowę komitetów redakcyjnych i redakcji oraz wprowadzanie do nich osób z różnych ośrodków polskich i zagranicznych. Mają oni swoimi nazwiskami firmować pismo. Tak więc Komitet Redakcyjny Kwartalnika Historycznego, wydawanego przez Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk (PAN) i Polskie Towarzystwo Historyczne (PTH), liczył w 2012 r. 26 osób. Przegląd Historyczny, pismo PTH, Towarzystwa Miłośników Historii i Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, miał w 2012 r. Radę Redakcyjną złożoną z dziewięciu osób oraz Redakcję, liczącą tyleż samo osób. Na okładce podkreślano dodatkowo, 1 Rozważania oparte głównie na zawartości opublikowanych w 2012 r. zeszytów Kwartalnika Historycznego, Przeglądu Historycznego, Kwartalnika Historii Kultury Materialnej, Zapisek Historycznych oraz zeszytów Acta Poloniae Historica.

12 12 Maria Bogucka że jest to czasopismo recenzowane. Najsłabiej uległ nowym prądom wydawany przez Instytut Archeologii i Etnologii PAN Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 2. Na stronie tytułowej wymieniona została Redakcja (tylko pięć osób) i Komitet Redakcyjny (13 osób). Zupełnie niewiarygodnie wygląda informacja na okładkach Acta Poloniae Historica, począwszy od fałszerstwa przypisującego założenie pisma Marianowi Małowistowi ( Founded by Marian Małowist ), gdy w istocie fundatorem była Dyrekcja Instytutu Historii PAN, a personalnie Profesor Tadeusz Manteuffel. Advisory Comittee w każdym zeszycie wygląda inaczej, błyskawicznie zmienia się też Editorial Board. Wygląda na to, że publikacją rządzi jednoosobowo redaktor naczelna, nie udając nawet, że ktoś czyta i recenzuje zamieszczane w piśmie artykuły. Zbierane są na zasadzie funkcjonowania skrzynki na listy, więc ich tematyka jest przypadkowa, a poziom nierówny. Jak to się jednak dzieje, że wymogi egzekwowane w stosunku do wszystkich czasopism dotowanych przez Ministerstwo w tym wypadku, mimo dotacji potwierdzonej wpisem na okładce, nie są realizowane? Zapiski Historyczne, wydawane przez Towarzystwo Naukowe w Toruniu, poświęcone historii Pomorza i krajów bałtyckich, redagowane były w 2012 r. przez liczącą 17 osób Radę Redakcyjną i Komitet Redakcyjny (dziewięć osób). Na każdej stronie tytułowej wymieniane były nazwiska recenzentów tego zeszytu, wśród których mniej więcej połowa to zwykle członkowie Rady i Komitetu. Zapiski już na początku 2010 r. samodzielnie wprowadziły zmiany, wyprzedzając reformę ministerialną. W zeszycie 1 tomu 75 Redakcja opublikowała oświadczenie, w którym zapowiedziała wprowadzenie do swego grona historyków z innych krajów, aby w ten sposób przekształcić czasopismo w organ o zasięgu międzynarodowym. Zapowiedziała także wydawanie co roku jednego zeszytu w części lub w całości w językach obcych niemieckim i angielskim. Te zapowiedzi zostały tylko częściowo zrealizowane, choć należy przyznać, że wszystkie artykuły w Zapiskach zaopatrywane są w doskonałe językowo streszczenia niemieckie i angielskie; wprowadzono również zwyczaj wyróżnienia słów kluczowych w wersji polskiej, niemieckiej i angielskiej. Nazwiska recenzentów każdego zeszytu Zapisek, rekrutujących się zarówno z Komitetu Redakcyjnego, jak i spoza niego, są zawsze publikowane na karcie tytułowej. Zamieszczać streszczenia starają się także, z różnym powodzeniem i głównie w języku angielskim, Kwartalnik Historyczny i Przegląd Historyczny. Zdarzają się w nich pewne potknięcia, np. w Przeglądzie Historycznym (2012, t. 103, z. 2, s. 301) znajdujemy określenie Commonwealth, oznaczające Imperium Brytyjskie; państwo polsko-litewskie, o którym mowa, to zawsze Polish- -Lithuanian Commonwealth. W Kwartalniku Historycznym (2012, z. 2, s. 250) 2 Może dlatego, że nie otrzymywał dotacji z Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, a koszty wydawania pokrywał w całości Instytut Archeologii i Etnologii PAN.

13 Kilka refleksji nad aktualnym stanem czasopism historycznych 13 wyzwoleńców afrykańskich w Portugalii określono jako freedman; powinno być freedpersons, aby kategoria obejmowała także kobiety 3. Zawartość większości omawianych czasopism jest bogata i zróżnicowana: historia Polski i powszechna, artykuły i rozprawy przeglądowe od czasów najdawniejszych do współczesności, recenzje, noty recenzyjne, sprawozdania z konferencji, dyskusji, wystaw, sylwetki zmarłych wybitnych badaczy. Są to jednak głównie informacje i zestawy przypadkowe, wyrwane z kontekstu fragmenty życia naukowego. Bardzo brakuje zeszytów tematycznych, zdarzają się one niezmiernie rzadko. Chlubnym wyjątkiem może tu być Kwartalnik Historii Kultury Materialnej (2012, nr 2) poświęcony tematyce funeralnej w okresie staropolskim. Przypadkowo skonstruowane są też działy recenzji i not, w których rzadko spotyka się omówienia najważniejszych, najwybitniejszych dzieł. Do pozytywnych wyjątków zaliczyć trzeba zamieszczony w Kwartalniku Historycznym (2012, nr 3) Rafała Stobieckiego Dwugłos o historiograficznych kontaktach polsko-francuskich esej o książkach Marcina Kuli, Mimo wszystko bliżej Paryża niż Moskwy (Warszawa 2010) i Patryka Pleskota Intelektualni sąsiedzi. Kontakty historyków polskich ze środowiskiem Annales, (Warszawa 2010). Kwartalnik Historyczny (2012, nr 2) zamieścił bardzo interesujący esej Grażyny Jurkowlaniec na marginesie ważnej książki pokłosia sesji, wydanej pod redakcją Martina Büchsela i Rebeki Müller, Intelektualisierung und Mystifizierung mittelalterlicher Kunst. Kunstbild. Revision eines Begriffs (Berlin 2010). Najbardziej nieciekawie wygląda zestaw recenzji w Przeglądzie Historycznym, w dodatku są one zredagowane niechlujnie. W krytycznym omówieniu popularnej książki Sławomira Leśniewskiego, dokonanym przez Pawła Tyszkę, Jana Zamoyskiego hagiografia nieudana (2012, z. 3, s ) nie ma danych dotyczących recenzowanej książki jej tytułu, objętości, wydawcy, miejsca i roku wydania. Natomiast Zapiski Historyczne prezentują zestawy recenzji wykonanych bardzo solidnie, często wykraczają one nawet poza tematykę bałtycko-pomorską (np. interesująca recenzja z pracy Nowożytne Igrzyska Olimpijskie pióra Włodzimierza Stępińskiego, Zapiski Historyczne 2012, z. 2, s ). Skromnie wygląda informacja o życiu naukowym konferencjach i dyskusjach naukowych. Właściwie tylko Kwartalnik Historii Kultury Materialnej i Zapiski Historyczne regularnie odnotowują ważniejsze wydarzenia z tego zakresu. Przy- 3 Wysoka jakość tłumaczeń w omawianych tu czasopismach jest wyjątkiem w Polsce. Większość przekładów to ostatnio przerażający bełkot. Przykładem może tu być np. czasopismo Studia Maritima, wydawane wspólnymi siłami przez dwa uniwersytety: Szczeciński i Gdański, które w językach obcych prezentuje straszliwie niski poziom lingwistyczny. Nawet na karcie tytułowej Redakcja nie potrafi wydrukować poprawnie nazwy patrona, pod którego auspicjami pismo jest wydawane: zamiast Committee of Historical Sciences widnieje Comittee of Historical SUBJECTS!

14 14 Maria Bogucka padkowo też tylko pojawiają się w pismach omówienia pośmiertne życia i dokonań najwybitniejszych badaczy 4. Naszkicowany w zarysie stan to odbicie narastającej inercji w życiu naukowym, inercji związanej m.in. z komercyjnym stosunkiem do nauki. Odbija się on zgubnie zwłaszcza na humanistyce. Młodzi historycy i kulturoznawcy zajęci pracą na kilku etatach rezygnują z ambitniejszych poszukiwań, zwłaszcza że i wymagania wobec nich maleją. Doktoraty i habilitacje obniżają loty. Internet ułatwia, ale też spłyca poszukiwania badawcze. W rezultacie nasz wkład w naukę światową, nasz udział w międzynarodowych badaniach zanika. Przestajemy uczestniczyć w międzynarodowych kongresach i dysputach. Przykładem może być ostatni Międzynarodowy Kongres Nauk Historycznych, który odbył się w Amsterdamie w sierpniu 2010 r. Nie weszliśmy do grona jego aktywnych uczestników, choć była to łatwa, bliska podróż. O zlekceważeniu Kongresu świadczy m.in. kuriozalna postawa redakcji Acta Poloniae Historica, pisma, które przez całe lata było naszym łącznikiem ze światem. Na każdy kolejny światowy Kongres tradycyjnie przygotowywano na jego łamach specjalny numer, nawiązujący do tematów Kongresu, zawierający bibliografię prac historyków polskich opublikowanych w językach obcych w ciągu ostatniego pięciolecia i obszerne informacje o polskich aktualnych badaniach. W 2010 r. pismo to załatwiło problem, tłumacząc na angielski wydaną w 2008 r. pracę zbiorową pod redakcją Haliny Manikowskiej i Wojciecha Brojera, zatytułowaną Animarum cultura. Studia nad kulturą religijną na ziemiach polskich w średniowieczu, i prezentując tłumaczenie jako numer kongresowy! Czasopismo, które na poprzednich kongresach było zawsze rozchwytywane, tym razem nie wzbudziło niczyjego zainteresowania. Projektowane kolejne zmiany dotyczące redagowania i wydawania czasopism mogą dodatkowo skomplikować ich trudną sytuację. Dla rozwoju zaś humanistyki czasopisma są niezbędne jak powietrze, są tym, czym laboratoria dla fizyków i chemików. Miejmy nadzieję, że nowe regulacje nie spowodują szkód nie do usunięcia. 4 Jeśli chodzi o zmarłych badaczy, to zasługi Mariana Biskupa i Ireny Janosz-Biskupowej przedstawiły oczywiście Zapiski Historyczne, nie zapominając jednak o innych (Zenon Guldon). Acta Poloniae Historica zamieściły wspomnienie o Bronisławie Geremku (szkoda, że niepozbawione przekłamań), Juliuszu Bardachu, Janie Baszkiewiczu, Kwartalnik Historyczny o Jakubie Goldbergu. W Przeglądzie Historycznym zabrakło wspomnień. Historyk tej miary co zmarły niedawno Gerard Labuda nie doczekał się dotąd omówienia życia i dzieła w żadnym omawianym piśmie.

15 Artykuły

16

17 Czasy Nowożytne TOM 26 ROK 2013 Jürgen Heyde Halle Miejsce czy symbol? Getto w europejskiej historii (XVI XX wiek) Uwagi wstępne Tytuł niniejszego tekstu nawiązuje do ważnego artykułu amerykańskiego historyka Benjamina Ravida From Geographical Realia to Historiographical Symbol. The Odyssey of the Word Ghetto z 1992 r. 1, w którym rozważał on trudności historyków w prowadzeniu badań nad fenomenem getta, ponieważ terminologia jest nad wyraz niejasna. Kwestią zasadniczą jest: Co to właściwie jest getto i jakie ma znaczenie dla historii żydowskiej, dla przestrzeni żydowskiej i dla tożsamości żydowskiej? Na pierwszy rzut oka odpowiedź wydaje się oczywista. Pojęcie getto wywodzi się od określenia terenu starej odlewni na obrzeżach Wenecji, gdzie na początku XVI w. ulokowano dzielnicę żydowską. W ten sposób miano odseparować ludność żydowską od chrześcijańskich sąsiadów i zepchnąć ją na margines nie tylko w sensie topograficznym, lecz także ekonomicznym i społecznym 2. Obecnie jednak terminu getto nagminnie używa się nie w kontekscie żydowskim, lecz raczej ogólnie w znaczeniu przestrzeni zamkniętej, odizolowanej od otoczenia, a często również w sensie przestrzeni zmarginalizowanej 3. 1 B. Ravid, From Geographical Realia to Historiographical Symbol. The Odyssey of the Word Ghetto, w: Essential Papers on Jewish Culture in Renaissance and Baroque Italy, red. D. B. Ruderman, New York 1992, s B. Ravid, The Religious, Economic and Social Background of the Establishment of the Ghetto of Venice, w: Gli Ebrei e Venezia, red. G. Cozzi, Milano 1987, s ; idem, All Ghettos were Jewish Quarters but not all Jewish Quarters were Ghettos, Jewish Culture and History 2008, vol. 10, nr 2 3, s O dyskusjach w dziedzinie socjologii por.: L. Wacquant, Ghetto, w: International Encyclopedia of the Social and Behavioral Sciences, wyd. N. J. Smelser, P. B. Baltes, London 2004;

18 18 Jürgen Heyde W tym miejscu chciałbym przedstawić kilka tez, jak konkretne miejsce, wyznaczone w pewnym czasie dla konkretnej społeczności żydowskiej, mogło się przeistoczyć w miejsce ogólnożydowskie, później ewoluując w stronę symbolu wykluczenia i marginalizacji. Na początku chciałbym prześledzić proces tworzenia pierwszych dzielnic żydowskich pod nazwą getto i recepcję tego pojęcia w XVI i XVII w., aż do rozwiązania nowożytnych gett podczas rewolucji francuskiej, a także proces oderwania pojęcia od konkretnego miejsca. W XIX w. getto żyło dalej w dyskusjach o tożsamości żydowskiej i miejscu Żydów w nowoczesnym świecie. Następnie zatem chciałbym przedstawić wybrane przykłady tych dyskusji nad gettem jako przestrzenią żydowską w publicystyce, a konkretnie w polemice między obozami asymilatorskim, syjonistycznym i socjalistycznym w Galicji w okresie autonomicznym. Ostatni podrozdział artykułu poświęcony będzie odkryciu getta przez antysemitów oraz wzniesieniu gett przez nazistów w okresie II wojny światowej. Getto w czasach nowożytnych Początki terminu getto sięgają 1516 r., kiedy to magistrat miasta Wenecji wyznaczył ludności żydowskiej teren zwany ghetto nuovo, a więc nowa odlewnia, na nową dzielnicę, odseparowaną od reszty miasta 4. Nowe pojęcie szybko się przyjęło: najstarsza wzmianka w dziennikach żydowskiego podróżnika pochodziła z 1523/24 r., a przez władze miasta termin został używany z pewnością już w 1531 r. 5 Ćwierć wieku później rozszerzono dzielnicę o kolejny teren, pod nazwą ghetto vecchio czyli stara odlewnia. W tym czasie niewiele jeszcze wskazywało na przyszłą karierę tego terminu, gdyż i w innych miastach istniały odseparowane dzielnice dla Żydów i innych grup nienależących do wspólnoty mieszczańskiej. W 1555 r. papież Paweł IV w bulli Cum nimis absurdum nakazał Żydom rzymskim przesiesienie swoich siedzib do zamkniętej dzielnicy. W bulli oświadczał, że wszyscy żydzi mieszkający w Rzymie lub w jakimkolwiek mieście należącym do idem, A Janus-Faced Institution of Ethnoracial Closure: A Sociological Specification of the Ghetto, w: The Ghetto: Contemporary Global Issues and Controversies, Boulder, Westview, red. R. Hutchison, B. Haynes, Boulder 2011, s. 1 31; klasyczny tekst: L. Wirth, The Ghetto, Chicago R. Calimani, Storia del ghetto di Venezia, Mailand 1995 (polskie wydanie: R. Calimani, Historia getta weneckiego, przeł. T. Jekielowa, Warszawa 2002), s. 5 20; B. Ravid, The Religious, s Jewish Travellers, wyd. N. E. Adler, London 1930, s. 269; C. S. Gutkind, Zu Ghetto, Zeitschrift für Romanische Philologie R. 52, 1932, s. 71. Por.: B. Ravid, On the Diffusion of the Word Ghetto and Its Ambiguous Usages, and a Suggested Definition, w: Frühneuzeitliche Ghettos in Europa im Vergleich, wyd. F. Backhaus i in., Berlin 2012, s

19 Miejsce czy symbol? Getto 19 Kościoła rzymskiego mieli się skupić w jednym miejscu (a gdyby to się okazało niemożliwe, to w dwóch lub najwyżej trzech) i mieszkać tam koniecznie w odseparowaniu od chrześcijan 6. Nadał on temu rozporządzeniu wymiar ideologiczny, traktując go jako spełnienie starego postulatu kościelnego, że trzeba odseparować żydów i chrześcijan. Siedem lat później pojęcie getto pojawiło się w papieskim dokumencie po raz pierwszy w sensie przenośnym. W łacińskim zwrocie extra ghectum podchwycono z jednej strony wenecki termin dla określenia tamtejszej dzielnicy żydowskiej, z drugiej zaś poddano go symbolicznej interpretacji: ghectum przypomniało łacińskie słowo jactare, tzn. rzucić, wyznaczało więc miejsce, do którego rzucono Żydów, jako symbol marginalizacji, wspomnianej już w bulli Cum nimis absurdum. Na symboliczny wymiar nazwy dzielnicy żydowskiej w Rzymie wskazują również inne określenia używane w pierwszych dziesięcioleciach: serraglio tradycyjna nazwa dzielnicy prostytutek, lub claustro miejsce zamknięte 7. Papież Paweł IV widocznie kierował się zamiarem przypisania Żydom rzymskim nie tylko przestrzeni topograficznej w sensie dzielnicy do zamieszkiwania, lecz także przestrzeni symbolicznej, na marginesie społeczności chrześcijańskiej. Ale nie wszyscy współcześni przejęli tę interpretację słowa getto. Gmina żydowska w Rzymie szybko również przyswoiła sobie ten termin, ale niekoniecznie przejęła jego symbolikę. Nostro ghet, poświadczone po raz pierwszy w 1589 r., po prostu oznaczało dzielnicę żydowską w Rzymie 8. Dzielnica ta, podobnie jak 6 Bulla Cum Nimis Absurdum papieża Pawła IV: Volentes in praemissis, quantum cum Deo possumus, salubriter providere, hac nostra perpetuo valitura constitutione sancimus quod de cetero perpetuis futuris temporibus, tam in Urbe quam in quibusvis aliis ipsius Romanae Ecclesiae civitatibus, terris & locis, Judaei omnes in uno & eodem, ac si ille capax non fuerit, in duobus aut tribus vel tot quot satis sint, contiguis & ab habitationibus christianorum penitus seiunctis, per nos in Urbe & Magistratus nostros in aliis Civitatibus, Terris & locis praedictis designandis vicis, ad quos unicus tantum ingressus pateat, et quibus solum unicus exitus detur, omnino habitent, w: Magnum Bullarium Romanum, vol. 1, Luxemburg 1727, s , tu s. 810, Cherubini_Laerzio Magnum_Bullarium_Romanum_(Vol_1) LT.pdf.html ( ). 7 S. Debenedetti-Stow, The Etymology of Ghetto. New Evidence from Rome, Jewish History R. 6, 1992, nr 1 2, s , tu s Ibidem, s. 81 (z dalszymi przykładami). Kenneth Stow argumentował, że przejęcie tego określenia przez społeczność żydowską oznaczało cosnsciousness of closure, ale trzeba brać pod uwagę, że symbolika wyrazu getto nie była taka wyraźna jak terminów seraglio lub claustro. Na przywłaszczenie tego terminu przez Żydów wskazuje również praktyka stosunku do władz nieżydowskich w innych miastach, gdzie wprowadzono getta. Por.: B. Ravid, A Tale of Three Cities and Their Raison d état: Ancona, Venice, Livorno, and the Competition for Jewish Merchants in the Sixteenth Century, w: Jews, Christians, and Muslims in the Mediterranean World after 1492, wyd. A. M. Ginio, London 1992, s ; R. Bonfil, A Cultural Profile (of the Jews in Early Modern Venice), w: The Jews in Early Modern Venic, wyd. R. C. Davis, B. Ravid, Baltimore London 2001, s , ; idem: Change in the Cultural Patterns of a Jewish Society in Crisis. Italian Jewry at the Close of the Sixteenth

20 20 Jürgen Heyde getto weneckie i Judengasse we Frankfurcie, w jednym punkcie różniła się zasadniczo od wcześniejszej sytuacji mieszkaniowej Żydów w tych miastach: nie było już osadnictwa mieszanego żydów i chrześcijan. W ten sposób powstała przestrzeń wyłącznie żydowska, w którym synagoga nie była już tylko centrum duchowym, lecz całego życia publicznego. Kierownictwo gminy żydowskiej, kahał, spełniał w zasadzie podobne funkcje jak magistrat w mieście chrześcijańskim. Ponadto kahał stał się dla instytucji nieżydowskich najważniejszym partnerem w kontaktach ze społecznością żydowską, podczas gdy wcześniej dominowały bezpośrednie kontakty 9. Tego rodzaju dzielnice żydowskie w czasach nowożytnych powstawały też poza Włochami, również w Polsce aczkolwiek w innym kontekście i w innej formie. We Lwowie dzielnica żydowska stanowiła tylko jedną z kilku dzielnic etnicznych w obrębie murów miasta 10. W Krakowie gmina żydowska w 1495 r. przeniosła się do sąsiedniego Kazimierza, gdzie powstała jedna z najważniejszych dzielnic żydowskich epoki nowożytnej 11. Od 1564 r. gmina dysponowała prawem pierwokupu, jeśli chrześcijanin sprzedawał nieruchomość w obrębie tzw. miasta żydowskiego, ale nigdy nie było formalnych ograniczeń osadnictwa. W dokumentach Żydów krakowskich tylko do około 1540 r. określano miejsce ich pobytu jako de Kazimiria, a od tej pory znowu w ogromnej większości jako de Cracouia. A mimo to wojewoda krakowski Jan Tęczyński w 1637 r. określił dzielnicę żydowską w jednym dokumencie jako ghet 12. On poznał ten termin prawdopodobnie podczas swoich studiów we Włoszech i uznał go za odpowiedni do określenia tego rodzaju osadnictwa żydowskiego. Getto w tym kontekście jawi się jako metafora nowego typu żydowskiego osadnictwa w mieście już nie w rozproszeniu wśród ludności nieżydowskiej, lecz Century, Jewish History 1988, t. 3, s ; H. T. Adelman, Jewish Women and Family Life, Inside and Outside the Ghetto, w: The Jews in Early Modern Venice, s D. J. Malkiel, The Ghetto Republic, w: The Jews of Early Modern Venice, s ; A. Prosperi, Incontri rituali. Il Papa e gli ebrei, w: Storia d Italia, t. 11: Gli ebrei in Italia. A cura di Corrado Vivanti, 1: Dall alto Medioevo all età dei ghetto, Torino 1996, s M. Kapral, Legal Regulation and National (Ethnic) Differentiation in Lviv, , w: On the Frontier of Latin Europe. Integration and Segregation in Red Ruthenia, , wyd. T. Wünsch, A. Janeczek, Warszawa 2004, s ; idem: Nacional ni gromadi mista L vova XVI XVIII st. (social no-pravovi vzajemyny), L viv H. Zaremska, Żydzi w średniowiecznym Krakowie. Gmina krakowska, Warszawa 2011, s ; eadem: Crossing The River: How and Why the Jews of Cracow Settled in Kazimierz at the End of the Fifteenth Century, w: Polin 22: Social and Cultural Boundaries in Pre-Modern Poland, red. A. Teller, M. Teter, A. Polonsky, Oxford 2010, s ; B. Wyrozumska, Czy Jan Olbracht wygnał Żydów z Krakowa?, Rocznik Krakowski R. 59, 1993, s M. Bałaban, Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu , t. 1, Kraków 1931, s. 138; J. Heyde, Raum und Symbol. Das jüdische Viertel in der frühen Neuzeit als Ghetto in den Werken Majer Bałabans, Kwartalnik Historii Żydów 2011, nr 4 (240), s , tu s

21 Miejsce czy symbol? Getto 21 doświadczane jako własna przestrzeń żydowska, również w sensie topograficznym. Okazuje się, że współcześni z dużą dozą pewności siebie przywłaszczyli sobie ten termin, nadając mu własne interpretacje. Istniało wiele zasadniczych różnic między np. Rzymem a Krakowem, żeby wymienić tylko prawo dysponowania kluczami do wrót dzielnicy lub zakres kompetencji kahału. Są one jasno widoczne w aktach, ale dla współcześnych, jak się zdaje, nie stanowiły cech dominujących dla ich życia codziennego. Inaczej, i już jednoznacznie jako symbol wykluczenia, rozumiano getto w czasie rewolucji francuskiej. Kiedy oddziały rewolucyjne w latach dziewięćdziesiątych XVIII w. ruszyły na podbój Włoch, zburzenie murów getta za każdym razem obchodzono jako demostracyjny akt wyzwolenia. Razem z murami miał zniknąć stary ład, a więc ancien règime, a równocześnie społeczny podział na ludność żydowską i chrześcijańską. Tak np. władze miasta Padwa po wkroczeniu wojsk napoleońskich w 1797 r. wydały dekret, że barbarzyńska i nic nie znacząca nazwa getto [ ] ma być w przyszłości zastąpiona przez via Libera. Kilkanaście dni później przystąpiono do zburzenia muru dawnego getta, zapewniając, że w przyszłości nie zostałoby najmniejszego śladu dawnego przedziału od sąsiedniej ulicy 13. Dzielnica żydowska, zrozumiana jako przestrzeń żydowska, nie odpowiadała już wymogom nowych czasów, emancypacją miano przezwyciężyć przestarzałe podziały społeczne. Rewolucyjne ideały nie zdążyły jednak odnieść pełnego zwycięstwa. Jeszcze do 1870 r. w Europie Centralnej prawa Żydów do swobodnego osadnictwa raz po raz poddawano restrykcjom. W zależności od koniunktury politycznej uchylano ograniczenia lub wprowadzano je z powrotem. Nawet jeśli uwzględnimy, że ich praktyczne znaczenie dla sytuacji mieszkaniowej Żydów było coraz mniejsze, jako akty symboliczne te raz po raz odnawiane ograniczenia miały duże znaczenie. Coraz bardziej getto stawało się symbolem, i to w podwójnym sensie: z jednej strony oznaczało ono stan politycznej represji tak np. Ludwig Börne zadawał po 1830 r. pytanie: Czyżby Niemcy nie stali się gettem Europy? Czyżby nie wszyscy Niemcy nosili żółte łaty na kapeluszu? 14. Z drugiej zaś strony getto urosło do rangi symbolu niedokończonej emancypacji. Wyjście z getta i wejście do społeczeństwa : uczęszczanie do szkół nieżydowskich, partycypacja w życiu towarzyskim ludności nieżydowskiej, zdobycie wykształcenia ogólnego, takie były postulaty oświecenia żydowskiego. W połowie XIX w. zostały one przejęte przez wczesnych 13 The Jew in the Modern World. A Documentary History, oprac. P. Mendes-Flohr, J. Reinharz, wyd. 2, New York Oxford 1995, s L. Börne, Menzel der Franzosenfresser, w: idem, Sämtliche Schriften, wyd. I. i P. Rippmann, t. 3, Düsseldorf 1964, s , tu s Por.: R. Erb, W. Bergmann, Die Nachtseite der Judenemanzipation. Der Widerstand gegen die Integration der Juden in Deutschland , Berlin 1989, s

22 22 Jürgen Heyde asymilatorów, którzy skierowali swoje żądania już nie przede wszystkim do społeczeństwa nieżydowskiego, lecz do samych Żydów. Getto w świecie nowoczesnym przykład Galicji Postulaty asymilatorów odbiły się szerokim echem w piśmiennictwie żydowskim, we wczesnej tzw. Ghettoliteratur. Tam jednak getto oznaczało właściwie nie dzielnicę żydowską jako przestrzeń miejską, lecz bardziej ogólnie przestrzeń żydowską, ukształtowaną przez tradycję i presję społeczną, kulturowo odizolowaną od środowiska nieżydowskiego i z tego powodu beznadziejnie zacofaną. Bohaterowie tych opowiadań przeżywali moment olśnienia i opuszczali getto; opuszczali to miejsce przeszłości, aby zdobyć przyszłość. Takie opowiadania z getta lokowano nie w miejscach, gdzie w czasach nowożytnich istniały dzielnice żydowskie zwane gettem, lecz bardzo często w okolicach wiejskich, gdzie w przekonaniu autorów ciągle dominowały tradycyjne żydowskie struktury społeczne. Jednym z ulubionych regionów, w którym te opowiadania się rozgrywały, była w drugiej połowie XIX w. Galicja 15. Z tego też powodu w drugiej i głównej części tych rozważań chciałbym się bliżej przyjrzeć Galicji. Pojęcie getto zajmowało w tamtejszych dyskusjach publicznych co prawda nie kluczowe, lecz jednak całkiem ważne miejsce. Getto kreowało obraz historii Żydów, ale też ukazało ich miejsce w ówczesnym świecie. Dyskusja ta nie obejmowała całej publiczności żydowskiej, pojawiła się ona raczej w określonych grupach i debatach. W tym miejscu pozwolę sobie na niewielką dygresję: przyjęło się pojmować Galicję jako przestrzeń wielokulturową, ukształtowaną przez współdziałanie Polaków, Niemców, Rusinów, Żydów, Ormian i innych narodowości 16. Ta wielość jednak zakłada pewną jednolitość lub wewnętrzną spójność każdej z tych grup, której jednak przy bliższym przyjrzeniu się sprawie raczej nie było. Można więc mówić także o wielokulturowej przestrzeni żydowskiej. Żydzi to byli wszycy ci, którzy sami określali się tym mianem lub byli za takich uznawani przez innych. Byli też tacy, którzy mówili o sobie, że są Żydami, ale doświadczali tego, że inni Żydzi już mocno w tę ich żydowskość wątpili. 15 J. M. Hess, Middlebrow Literature and the Making of German-Jewish Identity, Stanford 2010; K. H. Ober, Die Ghettogeschichte. Entstehung und Entwicklung einer Gattung, Göttingen 2001; G. von Glasenapp, Aus der Judengasse. Zur Entstehung und Ausprägung deutschsprachiger Ghettoliteratur im 19. Jahrhundert, Tübingen O micie Galicji por.: D. Hüchtker, Der Mythos Galizien. Versuch einer Historisierung, w: Die Nationalisierung von Grenzen. Zur Konstruktion nationaler Identität in sprachlich gemischten Grenzregionen, wyd. M. G. Müller, R. Petri, Marburg 2002, s ; również pod: ( ).

23 Miejsce czy symbol? Getto 23 Istniały więc różne koncepcje żydowskości, o których publicznie dyskutowano. Z grubsza możemy rozróżnić co najmniej dwie koncepcje asymilatorskie: tzw. niemiecką i polską, oraz koncepcję chasydzką, koncepcję ortodoksyjną lub jak ją wówczas nazwano rabiniczną (trzymającą się tradycyjnch struktur gminnych), no i pod koniec XIX w. również koncepcję syjonistyczną i socjalistyczną. Publiczne debaty o te koncepcje i wizje żydowskości toczyły się raczej w wąskich grupach przede wszystkim wielkomiejskich kręgów inteligencji, którzy próbowali przekonać masy do swoich racji i w ten sposób zyskać wpływ na postrzeganie wszystkich Żydów. Był to w istocie spór porównywalny do walki przedstawicieli różnych grup narodowych o wpływy na szczeblu krajowym. Również wewnątrz społeczności żydowskiej rozegrała się walka o rząd dusz i tym samym o reprezentatywność danej opcji społeczno-politycznej wobec świata nieżydowskiego. Za orientacją ortodoksyjną przemawiała przede wszystkim tradycja 17. Ona od zawsze reprezentowała żydowskość i gwarantowała, że tak będzie i w przyszłości. Natomiast chasydyzm opierał się na innej podstawie na doświadczeniu religijnym, objawiającym się w postaci rebbe jako przywódcy duchownego, wyrastającym z tradycji żydowskiej, lecz niezwiązanym z błędami i zwyrodnieniami narosłymi w życiu w diasporze. Pozostałe grupy określano w piśmiennictwie jako modernizatorów. Dla nich nie tradycja, lecz teraźniejszość lub nawet przyszłość były głównym punktem odniesienia 18. W debatach publicznych najluźniejszy związek z żydowskością charakteryzował socjalistów. Publicystyka socjalistyczna przeważnie traktowała żydowskość nie jako punkt identyfikacji, lecz raczej jako coś przypisanego, co wówczas ze względu na antysemityzm sprowadzało na ludzi problemy, ale nie miało większego znaczenia w przyszłym, równym i sprawiedliwym świecie 19. Syjoniści również zwracali wzrok ku przyszłości, ale zdefiniowanej żydowskością w wolnym państwie żydowskim. Dzieje Żydów w diasporze stworzyły dla nich punkt odniesienia, jakby negatyw do zamierzonego przyszłego porządku. Żydowskość nabierała dla nich nowego wymiaru, nie religijnego lub tradycyjnego, lecz narodowego. Asymilatorzy z kolei uważali się za spadkobierców haskali i proponowali wizję żydowskości połączonej ze światem nieżydowskim, a nie odizolowanej od niego. 17 Por.: S. Volkov, Die Erfindung einer Tradition. Zur Entstehung des modernen Judentums in Deutschland, Historische Zeitschrift 1991, t. 253, s T. Gąsowski, Między gettem a światem. Dylematy ideowe Żydów galicyjskich na przełomie XIX i XX wieku, Kraków 1996; J. Shanes, Diaspora Nationalism and Jewish Identity in Habsburg Galicia, Cambridge 2012; A. Jagodzińska, Pomiędzy. Akulturacja Żydów Warszawy w drugiej połowie XIX wieku, Wrocław 2008; A. Cała, Asymilacja Żydów w Królestwie Polskim ( ). Postawy, konflikty, stereotypy, Warszawa 1989, s ; M. Wodziński, Oświecenie żydowskie w Królestwie Polskim wobec chasydyzmu. Dzieje pewnej idei, Warszawa 2003; J. M. Hess, Middlebrow Literature, s L. Wasilewski, Kwestia żydowska na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Lwów 1913.

24 24 Jürgen Heyde Chcieli rozłączyć religię żydowską od tradycji i stworzyć podstawy żydowskości współczesnej. Centralnym punktem programowym było połączenie ze światem nieżydowskim, a to w Galicji autonomicznej zrodziło pewien kłopot. Mianowicie wczesna asymilacja orientowała się na kulturze niemieckiej. Z tego wynikała polityczna orientacja na Wiedeń, co można określić jako opcję imperialną. W okresie autonomii na sile przybrała inna orientacja, faworyzująca kulturę polską. Politycznie utożsamiała się ona z polskim ruchem narodowym. W publicystyce modernizatorów motyw getta był obecny we wszystkich orientacjach. Getto pojawiło się w różnych kontekstach, raczej rzadko oznaczając konkretne dzielnice żydowskie, lecz prawie wyłącznie używano tego terminu w sensie przenośnym, jako symbol lub negatyw symbolizujący zagrożenie, izolację lub zacofanie ludności żydowskiej jak ilustrują przykłady z publicystyki asymilatorskiej, syjonistycznej i socjalistycznej. Kolejność nie jest w tym wypadku przypadkowa: jako pierwsi asymilatorzy używali motywu getta w swoich pismach. Syjoniści i socjaliści opierali się na konotacjach wprowadzonych w publicystyce asymilatorów i dodali własne akcenty lub polemizowali z nimi. Polska publicystyka asymilatorska mocno podkreślała kontrast między gettem a emancypacją, szczególnie od początku lat osiemdziesiątych XIX w., kiedy to w Galicji doszło do otwartej konfrontacji między środowiskiem ortodoksyjnym a asymilatorami 20. W periodyku Ojczyzna, organie Przymierza Braci, pojawiło się wówczas wiele artykułów programowych o stanowisku asymilatorów do problemów ludności żydowskiej, z których chciałbym przytoczyć wybrane fragmenty. I tak w artykule wstępnym do numeru 15 z 1 sierpnia 1883 r. czytamy: Od kiedy pękły mury ghettów, od kiedy światło dzienne zajrzało w ponure te zabytki, kryjące tyle nędzy, tyle nieszczęsnych skutków spaczonego gwałtem rozwoju ludności żydowskiej, od tej samej chwili myśl naprawy anormalnych stosunków społecznych i wychowawczych tej ludności poczęła zajmować nie tylko światlejszych żydów, ale też przyjaciół ludzkości i patryotów innego wyznania. Zrównanie żydów nie tylko w słowie ustawy, ale w życiu realnem i wszelkich tegoż warunkach, oto, do czego dążyły i dążą usiłowania ludzi, pragnących dobra kraju i postępu narodowego 21. Getto jest tu centralnym motywem argumentacji. Stało się synonimem ciemności, nędzy i gwałtu wobec Żydów, a emancypacja niosła ze sobą przezwyciężenie tego stanu. Do tego potrzebna była z jednej strony naprawa anormalnych stosunków społecznych poprzez formalne uznanie równouprawnienia, ale też naprawa anormalnych stosunków [...] wychowawczych. Dokończenie emancypacji wymagało edukacji ludności żydowskiej w nowym duchu, czego pragnęli zarówno 20 Z. Fryling, Klątwa galicyjskich rabinów i cudotwórców, Lwów Por.: J. Shanes, Diaspora Nationalism, s [Lwów, 31 lipca 1883 r.] Ojczyzna 1883, nr 15, z 1 sierpnia, s , tu s. 59.

25 Miejsce czy symbol? Getto 25 światli Żydzi, jak i przyjaciele ludzkości i patryoci innego wyznania, bo emancypacja służyła nie tylko Żydom, lecz także postępowi narodowemu. Dzieło edukacji było ważnym zadaniem, niestety utrudnionym przez dotychczasową organizację szkolnictwa, szczególnie dalszą egzystencję szkół gminnych chederów. Asymilatorzy walczyli o zniesienie chederów oraz wprowadzenie polskojęzycznego świeckiego szkolnictwa wspólnego dla Żydów i nie-żydów. Pozostawienie chederów jako rodzaju wyznaniowego, religijnego szkolnictwa oznaczało, według autora artykułu opublikowanego w Ojczyźnie z 1882 r., dobrowolny powrót do getta nie w sensie topograficznym, lecz duchowym: Mamyż się sami zamurować w getto moralnem, kiedy świat nareszcie odsunął zardzewiałe rygle naszego stuletniego więzienia i roztworzył bramy na oścież, spodziewając się po nas czynnego udziału w pracach i zabiegach około spełnienia wielkiego ludzkości zadania? Mamyż się okazać niegodnymi jego zaufania, odsuwając się od niego i zamykając się w ciasnem kole wyłącznie religijnych dążeń? 22 Istotne dla rozwoju ludności żydowskiej było według asymilatorów połączenie Żydów z nie-żydami. Uważali, że tylko w ten sposób można osiągnąć prawdziwą emancypację. Wszelkie odchylenia od tej drogi grożą powrotem do getta, które porównywano z więzieniem, izolacją duchową, zacofaniem i nędzą. W ten sposób motyw getta jako negatywna matryca ilustrował cele obozu asymilacyjnego. Jednak zagrożenie dla tego celu nie leżało tylko w konserwatyzmie i zacofaniu mas żydowskich lub we władzy rabinów i cudotwórców, jak powszechnie nazywano chasydzkich przywódców. Już od połowy lat osiemdziesiątych autorzy Ojczyzny, w ślad za warszawskim Izraelitą, dostrzegali niebezpieczeństwo ze strony wczesnych organizacji syjonistycznych, takich jak wiedeńska Kadimah, które pod pozorem pielęgnacji żydowskich tradycji starały się jakby przygotować grunt pod formowanie narodowości żydowskiej, dążącej w końcu do utworzenia państwa żydowskiego. Dla asymilatorów powrót do Ziemi Świętej nie mógł być opcją na przyszłość: Odkąd mury dzielnic runęły i zamknięty za niemi przez wieki lud, na wyswobadzające hasło uprawnienia, wypłynął na widownię spólnego z narodami życia, te, ujrzawszy w swym gronie wyzwoleńca, z którym tysiące wnet związały je stosunków, stanąwszy z nim oko w oko, poczęły doń zwracać zapytania: kim jesteś? I gdy jedni, za obczyznę w nim dostrzeżoną, znienawidzili go, potępili; drudzy sprawiedliwsi, pomni smutnych kolei, jakie przybył, rzekli doń: Czas dla ciebie zrzec się swej narodowej ojczyzny i zostać się z nami! S. Margulies, O naszych stosunkach wyznaniowych, Ojczyzna 1882, nr 9, z 1 maja, s Którędy?, Ojczyzna 1884, nr 3, z 1 lutego, s

26 26 Jürgen Heyde Syjonistyczne obchody machabeuszowe wydawały się autorom Ojczyzny inscenizacją polityczną. Ostrzegali oni przed fantastycznymi iluzjami, ale wzbraniali się wobec zarzutu, jakoby lekceważyli żydowskie tradycje. Kilka lat później zachwiała się idea sojuszu między Żydami a nie-żydami dla wspólnego dobra narodowego. W polskich kręgach narodowych pojawiły się coraz silniejsze tendencje antyżydowskie, atakujące ze szczególnym ferworem zasymilowanych Żydów i żądające klarownej separacji między Polakami a Żydami, zaprzeczając samej idei asymilacji. W artykule wstępnym z okazji nowego roku żydowskiego 5651 we wrześniu 1890 r. na łamach Ojczyzny podsumowano doświadczenie rosnącego antysemityzmu: Minęły co prawda bezpowrotnie czasy krwawego tępienia żydów, nie powstaną może już na powrót mury getta, które oddzielały żydów od reszty świata, jakby wiecznie zapowietrzonych, ale duch, które te prześladowania wywołał, nie wszędzie jeszcze ustąpił, fanatyzm religijny i rasowy nie wszędzie jeszcze zamarł. Dzieje roku, który żegnamy, smutnie tę prawdę ilustrują. W państwie, w którem żyjemy jako równouprawnieni obywatele pod osłoną praw, ekscesa antysemickie połączone tu i ówdzie, nawet w stolicy państwa, z rabunkiem i pożogą, przypomniały te dawne chwile niewoli. W państwach sąsiednich, w Rosji i Rumunii, ograniczenia prawne i wydalenia są żywą, chociaż i to nie zawsze w formy prawne ujętą kopią dawnych prześladowań 24. W poczuciu potrójnego zagrożenia autorzy Ojczyzny zauważyli słabnące wsparcie dla idei asymilacji i dwa lata później ich pismo przestało wychodzić. Na początku XX w. Tobiasz Aschkenase i Bertold Merwin podnieśli sztandar asymilacji w tygodniku Jedność. Argumentacja się zaostrzyła, stawiano często znak równości między syjonizmem a antysemityzmem, a syjonizm oznaczał dla Żydów nie postęp, lecz powrót do getta: [...] naturalny wynik dziejowej rewolucji, imperatyw historyczny łączność nierozerwalna żydów z ich wiekową Ojczyzną Polską, uświadamianie, kształcenie i ukulturnianie ludu żydowskiego w duchu tym, który był zawsze treścią i fundamentem jego istnienia na tej ziemi w imię wielkiej idei braterstwa, nie może być na rękę tym, których praca rozkład, dążeniem karyera, hasłem powrót do getta, ideą mandat syoński 25. Podobne zarzuty, podnoszone przez anonimowego, ale jak napisano wybitnego i wielce zasłużonego działacza z zachodniej Galicji 26, sformułowano w 1907 r., kiedy dyskutowano o projekcie utworzenia okręgów wyborczych z żydowską ludnością większościową. Syjoniści przyjęli takie rozwiązania z aproba- 24 Enefde, Z chwili (Nowy rok Smutne echa Położenia Żydów w kraju naszym), Ojczyzna 1890, nr 18, z 15 września, s His, Syon, a Dilo, Jedność 1907, nr 7, z 19 kwietnia, s. 1 3, tu s Powrót do getta, Jedność 1907, nr 11, z 17 maja, s. 3 4.