Redaktor Naczelny: Stanisław Bieleń Sekretarz Redakcji: Jacek Kosiarski Recenzent: Prof. UW dr hab. Jacek Czaputowicz

Transkrypt

1 RADA REDAKCYJNA Dieter Bingen (Niemcy), Konstantin Chudoliej (Rosja), Jochen Franzke (Niemcy), Marcin F. Gawrycki, Idesbald Goddeeris (Belgia), Edward Haliżak, Roman Kuźniar, Grażyna Michałowska, Erler Bayir Özgün (Turcja), Dariusz Popławski, Jean-Christophe Romer (Francja), Shantanu Chakrabarti (Indie), Ryszard Zięba Redaktor Naczelny: Stanisław Bieleń Sekretarz Redakcji: Jacek Kosiarski Recenzent: Prof. UW dr hab. Jacek Czaputowicz Adres Redakcji: Stosunki Międzynarodowe International Relations Instytut Stosunków Międzynarodowych UW Warszawa, ul. Żurawia 4 tel ; faks ISMN@uw.edu.pl Publikacja dofinansowana przez Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego Wersja pierwotna czasopisma: papierowa Copyright by Instytut Stosunków Międzynarodowych UW, 2012 Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2012 ISSN Realizacja zamówienia: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego Warszawa, ul. Nowy Świat wuw@uw.edu.pl Dział Handlowy, tel. ( ) ; dz.handlowy@uw.edu.pl Księgarnia internetowa: Nakład 300 egz. Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnicza im. W.I. Anczyca, Kraków

2 SPIS TREŚCI STUDIA Renata Wł o c h, Międzynarodowe federacje piłkarskie jako nowi aktorzy ładu globalnego Janusz Symonides, Spory terytorialne na Morzu Południowochińskim. Czy powrót dyplomacji kanonierek? Stanisł aw Parzymies, Zagraniczna polityka kulturalna Francji w procesie reform Marek Madej, Międzynarodowa współpraca w zwalczaniu terroryzmu po 11 września 2001 roku Adam Kirpsza, Charakterystyka konsultacji jako specjalnej procedury ustawodawczej Unii Europejskiej OPRACOWANIA I MATERIAŁY Michał J. Filipek, Prawnomiędzynarodowe kontrowersje odnośnie do statusu obszarów morskich wokół archipelagu Svalbard Paulina Matera, Rywalizacja gospodarcza Stanów Zjednoczonych z Chinami w Afryce Subsaharyjskiej w XXI wieku Mał gorzata Mizerska-Wrotkowska, Hiszpania w Unii Europejskiej Anna Wróbel, Polityka handlowa Unii Europejskiej wobec państw Azji Wschodniej i Południowo-Wschodniej Marian Bujnowski, Jedwabny Szlak XXI wieku Międzynarodowy Korytarz Transportowy Europa Kaukaz Azja Katarzyna Krzywicka, ALBA i nowa geopolityka Wenezueli między ideologią i pragmatyzmem Gordon Anthony Layne, China and Developing Countries in Contemporary Global Processes

3 SPRAWOZDANIA I INFORMACJE Justyna Nakonieczna, Sprawozdanie ze współpracy naukowej Instytutu Stosunków Międzynarodowych z Republiką Chińską na Tajwanie w latach Aleksandra Jaskólska, Sprawozdanie z konferencji naukowej nt.: India and the European Union in International Relations New Challenges, Old Problems? RECENZJE Włodzimierz Mich, Jakub Nowak (red.), Wokół teorii stosunków międzynarodowych Tomasz Klin Stanisław Parzymies, Irena Popiuk-Rysińska (red.), Udział Polski w organizacjach międzynarodowych Jerzy Menkes Miron Lakomy, Stany Zjednoczone w polityce zagranicznej Francji w okresie postzimnowojennym Andrzej Szeptycki Stephen Castles, Mark J. Miller, Migracje we współczesnym świecie Iwona Wyciechowska Agnieszka Szklanna, Ochrona prawna cudzoziemca w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka Katarzyna Ł asak Marek Żylicz, Prawo lotnicze międzynarodowe, europejskie i krajowe Marian Bujnowski Paweł Czubik, Prawo dostępu do konsula w świetle prawa międzynarodowego, europejskiego i krajowego Leonard Ł ukaszuk Barry Buzan, Richard Little, Systemy międzynarodowe w historii świata Michał D r g a s Peter W. Singer, Wired for War. The Robotics Revolution and 21st Century Confl ict B ł a ż ej Sajduk W numerze piszą

4 CONTENTS STUDIES Renata Wł o c h, International Football Federations as New Actors of Global Order Janusz Symonides, Territorial Disputes in the South China Sea. Return of Gunboat Diplomacy? Stanisł aw Parzymies, Foreign Cultural Policy of France in Process of Reforms Marek Madej, International Cooperation in Fighting Terrorism after September 11, Adam Kirpsza, Characteristics of Consultation as a Special Legislative Procedure of the European Union ESSAYS AND BACKGROUND MATERIALS Michał J. Filipek, International Law Controversy Concerning Status of Sea Areas around Svalbard Archipelago Paulina Matera, Economic Competition between the United States and China in Sub-Saharan Africa in the 21st Century Mał gorzata Mizerska-Wrotkowska, Spain in the European Union 177 Anna Wróbel, European Union Commercial Policy on East Asia and Southeast Asia Countries Marian Bujnowski, Silk Road of the 21st Century International Transport Corridor Europe Caucasus Asia Katarzyna Krzywicka, ALBA and Venezuela s New Geopolitics between Ideology and Pragmatics Gordon Anthony Layne, China and Developing Countries in Contemporary Global Processes

5 REPORTS AND NEWS Justyna Nakonieczna, Reports from Scientific Cooperation of the Institute of International Relations with the Republic of China ontaiwan in Aleksandra Jaskólska, Report from Scientific Conference on India and the European Union in International Relations New Challenges, Old Problems? REVIEWS Włodzimierz Mich, Jakub Nowak (red.), Wokół teorii stosunków międzynarodowych [On Theory of International Relations] T omasz Klin Stanisław Parzymies, Irena Popiuk-Rysińska (red.), Udział Polski w organizacjach międzynarodowych [Poland s Involvement in International Organizations] Jerzy Menkes Miron Lakomy, Stany Zjednoczone w polityce zagranicznej Francji w okresie postzimnowojennym [United States in France s Foreign Policy during Post- -Cold War Period] Andrzej Szeptycki Stephen Castles, Mark J. Miller, Migracje we współczesnym świecie [Migrations in Contemporary World] Iwona Wyciechowska Agnieszka Szklanna, Ochrona prawna cudzoziemca w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka [Legal Protection of Foreigners in Light of Case Law of the European Court of Human Rights] Katarzyna Ł asak Marek Żylicz, Prawo lotnicze międzynarodowe, europejskie i krajowe [Inter national, European and National Aviation Law] Marian Bujnowski 346 Paweł Czubik, Prawo dostępu do konsula w świetle prawa międzynarodowego, europejskiego i krajowego [Right to Consular Access in Light of International, European and National Law] Leonard Ł ukaszuk Barry Buzan, Richard Little, Systemy międzynarodowe w historii świata [International Systems in World History] Michał D r g a s Peter W. Singer, Wired for War. The Robotics Revolution and 21st Century Confl ict B ł a ż ej Sajduk On the Authors

6 Stosunki Międzynarodowe International Relations nr 2 (t.46) 2012 S T U D I A Renata Włoch MIĘDZYNARODOWE FEDERACJE PIŁKARSKIE JAKO NOWI AKTORZY ŁADU GLOBALNEGO 1 Jak zauważyli niezależnie od siebie Thomas L. Friedman i Samuel P. Huntington, wraz z końcem zimnej wojny pojawiło się zapotrzebowanie na nowy rodzaj paradygmatu, który umożliwiałby lepsze ujęcie zmienionego charakteru ładu międzynarodowego i szerzej rozumianej rzeczywistości międzynarodowej 2. Według Friedmana taką nową ramą powinien być paradygmat globalizacji. Problemem jednak jest to, że brakuje mu jasności, jaka niegdyś cechowała paradygmat realistyczny. W obrębie studiów nad globalizacją zderzają się zainteresowania geografów, ekonomistów, politologów, adeptów stosunków międzynarodowych, socjologów i innych badaczy społecznych. W pewnej przynajmniej mierze wyjaśnia to bogactwo podejść i ujęć teoretycznych, a zwłaszcza wielość definicji globalizacji. Warto odnieść się do jednej z definicji, zaproponowanej przez Anthony ego McGrewa, zgodnie z którą globalizacja to historyczny proces, w którym dochodzi do fundamentalnego przesunięcia przestrzennej skali społecznej organizacji życia ludzkiego, tak że powstają związki między odległymi społecznościami, a relacje siły (władzy, ang. power) uzyskują zasięg ponadregionalny i ponadkontynentalny 3. Akcentuje ona historyczne zakotwiczenie procesów globalizacji oraz fakt, że podstawowym wymiarem globalizacji jest wymiar społeczny; definicja ta uwypukla również wielorakie 1 Artykuł został przygotowany w ramach działań badawczych Projektu Społecznego 2012 (afiliowanego przy Instytucie Socjologii UW i finansowanego przez Trust for Central and Eastern Europe) oraz w ramach działań grantu DSM /25. 2 T.L. Friedmann, The Lexus and the Olive Tree: Understanding Globalization, New York 2000; S.P. Huntington, Zderzenie cywilizacji nowy kształt ładu światowego, Warszawa A. McGrew, Globalizacja i polityka globalna, w: J. Baylis, S. Smith, Globalizacja polityki światowej. Wprowadzenie do stosunków międzynarodowych, Kraków 2008, s. 24. Pełny wykład teorii globalizacji opracowany przez A. McGrewa i D. Helda można znaleźć w: Globalization Theory: Approaches and Controversies, Cambridge 2007.

7 10 Renata Włoch przekształcenia relacji siły (władzy) 4. Prowadzi nas to do innej często przywoływanej koncepcji koncepcji global governance, czyli globalnego rządzenia. Odnosi się ona do rozproszonej władzy między-, ponad- i transnarodowej, która realizuje się w sieciach powiązań między aktorami różnego typu: państwami, organizacjami międzyrządowymi i pozarządowymi, korporacjami i firmami międzynarodowymi, stowarzyszeniami i jednostkami 5, a także do przekształcenia samej istoty władzy/potęgi w relacjach ponad-, między- i transnarodowych: obok potęgi twardej, militarnej i gospodarczej, pojawia się potęga miękka, potęga wpływu i przyciągania, oparta na wieloaspektowej atrakcyjności aktora. Kwestią transformacji istoty i umiejscowienia władzy w obrębie współczesnego ładu zajęli się autorzy książki o wiele mówiącym tytule Kto rządzi światem? (Who governs the world?) 6. Według nich, badacze i politycy zbyt często traktują rządzenie jako strukturę lub proces, natomiast mniej uwagi poświęcają samym podmiotom rządzącym. Jeśli już, to skupiają się na analizie działań państw, aktorów ze swej istoty predestynowanych do rządzenia i zarządzania. Tymczasem globalni rządzący to wszystkie podmioty władcze, które operują na globalnej arenie politycznej, dążąc do tworzenia nowych struktur i nowych reguł w celu rozwiązywania problemów, zmiany rezultatów i transformacji sfery międzynarodowej. Kluczem do analizy globalnej polityki nie jest skupienie się na typie aktora, lecz na rodzaju interakcji między rządzącymi oraz między rządzącymi a rządzonymi. Interakcje te mają charakter wielopoziomowy i angażują jednocześnie wielu aktorów. Istotny jest ich potencjał transformacyjny: w trakcie interakcji i pod jej wpływem zmieniają się charakterystyki aktorów oraz sposoby ich funkcjonowania. 4 Angielski termin power bywa tłumaczony na język polski jako potęga, siła lub władza, co często prowadzi do konfuzji terminologicznych. Ze względu na swoją socjologiczną proweniencję naukową autorka przyjęła koncepcję władzy/potęgi (power) zakotwiczoną w badaniach nad socjologią stosunków międzynarodowych, prowadzonych m.in. przez Anne Holzcheiter i Stephana Stettera. Zob. A. Holzscheiter, S. Stetter, The Sociology of International Relations, Annual Convention of the International Studies Convention, New York, February 2009, pages313704/p php. [Wszystkie przywołane w tekście publikacje elektroniczne zostały zgromadzone w ramach kwerendy elektronicznej, przeprowadzonej w dniach 25 stycznia 15 maja 2012 r.; z tego okresu datują się wszystkie odnośne wejścia na strony internetowe]. Warto dodać, że uważana za klasyczną w nauce o stosunkach międzynarodowych definicja władzy/potęgi (power) zaproponowana przez Hansa J. Morgenthaua jest lekko przeformułowaną wersją definicji przedstawioną przez niemieckiego socjologa Maxa Webera. 5 Koncepcja global governance została omówiona m.in. w artykule Thomasa J. Bierstekera, Global Governance, w: M. Dunn Cavelty, V. Mauer (red.), Routledge Companion to Security, New York London 2009, s Klasyczne ujęcie przedstawiono w notatce Sekretariatu United Nations Committee of Experts on Public Administration, pdf. Na gruncie polskiej nauki nadal nie ma zgody co do tłumaczenia tego pojęcia, na co zwracał uwagę Witold Morawski. Najczęściej pozostawia się zatem nazwę angielską lub tłumaczy jako globalne rządzenie czy globalne zarządzanie, przy czym często używa się pojęć rządzenie i zarządzanie wymiennie. 6 D. Avant, M. Finnemore, S. Sell, Who Governs the Globe?, Cambridge 2010.

8 Międzynarodowe federacje piłkarskie jako nowi aktorzy ładu globalnego 11 Jednym z istotnych aktorów wyłaniającego się globalnego ładu liczącym się podmiotem władczym są międzynarodowe federacje sportowe, przy czym główną rolę odgrywają Międzynarodowy Komitet Olimpijski (MKOl) i Międzynarodowa Federacja Związków Piłkarskich (FIFA) wraz z Europejską Unią Związków Piłkarskich (UEFA). Przedmiotem zainteresowania badawczego są więc interakcje między nowym typem aktora globalnego, jakim są międzynarodowe federacje sportowe (na przykładzie federacji piłkarskich), a klasycznym aktorem międzynarodowym państwem. Interakcje te mają charakter transformacyjny: wpływają na funkcjonowanie państwa, a zwłaszcza na sposób, w jaki realizuje ono swoją politykę zagraniczną. 1. Ewolucja funkcjonowania międzynarodowych federacji piłkarskich na przykładzie FIFA i UEFA Trudno jednoznacznie określić, jakiego typu organizacjami z perspektywy klasycznie przyjmowanego rozróżnienia na organizacje pozarządowe i organizacje prywatne są FIFA i UEFA. Są to organizacje parasolowe, skupiające autonomiczne stowarzyszenia krajowe 7. Innymi słowy, UEFA to stowarzyszenie stowarzyszeń narodowych, natomiast FIFA to stowarzyszenie stowarzyszeń stowarzyszeń, jako że w jej skład wchodzą regionalne federacje (europejska, amerykańska, latynoamerykańska, azjatycka i pacyficzna), a jednocześnie stowarzyszenie stowarzyszeń narodowych. Obydwie są zarejestrowane w Szwajcarii, zgodnie z artykułem 60 szwajcarskiego kodeksu cywilnego, dotyczącym tworzenia korporacji (stowarzyszeń grupy osób): Stowarzyszenia o celach politycznych, religijnych, naukowych, kulturalnych, dobroczynnych, społecznych oraz innych celach niekomercyjnych zyskują osobowość prawną, wówczas gdy ich intencja istnienia jako ciała zbiorowego (corporate body) jasno wynika z ich statutu założycielskiego 8. FIFA (Fédération Internationale de Footbal Association, Międzynarodowa Federacja Piłki Nożnej) została założona w 1904 r. przez narodowe federacje sportowe Francji, Belgii, Danii, Holandii, Hiszpanii, Szwecji i Szwajcarii. Pięć lat później do FIFA dołączyła federacja reprezentująca Afrykę Południową, w 1912 r. argentyńska i chilijska, zaś w 1913 r. amerykańska. Pierwszy mundial odbył się w 1930 r. w atmosferze kontrowersji. Chęć jego organizacji zgłosiło bowiem kilka państw europejskich, jednak ostatecznie zwyciężyła kandydatura Urugwaju. Jak można przeczytać w oficjalnej historii FIFA, szalę przeważyła zadeklarowana przez to państwo gotowość 7 R. Pielke, Jr., Lex Sportiva versus Lex Imperium: Part 1, Background, The Least Thing, 8 Code Civil Suisse du 10 décembre 1907 (Etat le 1er janvier 2012), L Assemblée fédérale de la Confédération Suisse,

9 12 Renata Włoch poniesienia wszystkich kosztów, łącznie z kosztami podróży i zakwaterowania, oraz podzielenia się zyskami z federacją, co można uznać za zapowiedź późniejszej logiki jej funkcjonowania. Od początku FIFA funkcjonowała jako instytucja prywatna i nie korzystała ze wsparcia państw. Podstawowe źródło finansowania stanowiły składki państw członkowskich oraz dochody z organizacji Pucharu Świata. Przez długi czas FIFA pełniła skromną rolę administratora rozgrywek, co odzwierciedlała jej struktura administracyjna: w latach 60. XX wieku zatrudniała zaledwie 12 osób. Znaczenie FIFA zaczęło rosnąć w latach 70. i 80. XX wieku, co wiązało się bezpośrednio ze wzrostem oddziaływania mediów za pośrednictwem transmisji satelitarnych. W ślad za globalizacją mediów postępowała globalizacja sportu. Relacje z wielkich wydarzeń sportowych można było przekazywać na cały świat; możliwość tę po raz pierwszy wykorzystano podczas Igrzysk Olimpijskich w 1964 r. Zbiegło się to w czasie z przyśpieszeniem światowej ekspansji korporacji wielonarodowych (międzynarodowych, transnarodowych 9 ). Z ich perspektywy wielkie imprezy sportowe, za pośrednictwem transmisji telewizyjnych, przyciągające uwagę widzów na całym świecie, stanowiły znakomity kanał marketingowy. Sponsorzy biznesowi zaczęli rywalizować o prawo kojarzenia swoich produktów zwłaszcza z ważnymi rozgrywkami piłkarskimi, przede wszystkim z mundialem. Szansę tę wykorzystał ówczesny przewodniczący FIFA Joäo Havelange (w latach ), który, zgodnie z informacjami zamieszczonymi na oficjalnej stronie FIFA, przekształcił ją w dynamiczne przedsiębiorstwo kipiące nowymi pomysłami i pragnieniem wcielania ich w życie. Na przestrzeni lat 90. ubiegłego stulecia, w rezultacie umiejętnego rozgrywania swoich interesów finansowych w kontaktach z korporacjami międzynarodowymi i państwami, FIFA sama stała się potężną korporacją o globalnym zasięgu oddziaływania ekonomicznego i politycznego. Postępującą komercjalizację swojego działania federacja tłumaczyła m.in. naciskami ze strony państw rozwijających się, zwłaszcza afrykańskich, które domagały się większego wsparcia finansowego. Bliźniaczą ewolucję przeszedł europejski substrat organizacyjny FIFA Unia Europejskich Związków Piłkarskich (Union of European Football Associations UEFA). UEFA powstała dopiero w 1954 r. jako europejska federacja autonomicznych narodowych federacji piłkarskich. W latach 60. XX wieku UEFA zatrudniała trzech pracowników, którzy z powodzeniem obsługiwali organizację rozgrywek międzynarodowych i ligowych. Jednakże począwszy od 1991 r. struktura organizacyjna UEFA zaczęła się rozrastać w imponującym tempie. Oficjalna strona UEFA głosi, że do roku 2000 UEFA stała się całkiem inną organizacją niż ta, która ujrzała światło dzienne pół wieku wcześniej. Jest teraz miejscem tętniącym aktywnością, wyposażo- 9 Złożone kwestie definicyjne dotyczące prawnego i instytucjonalnego rozróżnienia między firmami, przedsiębiorstwami i korporacjami, oraz ich międzynarodowym, wielonarodowym, transnarodowym charakterem, ze względów objętościowych zostały wyłączone z pola zainteresowania artykułu. Określenia te będą traktowane jako synonimiczne.

10 Międzynarodowe federacje piłkarskie jako nowi aktorzy ładu globalnego 13 nym we własną tożsamość korporacyjną i wizerunek, dotrzymującą kroku wymogom świata biznesu nowego tysiąclecia 10. Zarówno w przypadku FIFA, jak i UEFA można prześledzić ewolucję od prostej międzynarodowej organizacji pozarządowej, o skromnym katalogu funkcji, w kierunku organizacji hybrydowej, łączącej własności charakterystyczne dla organizacji pozarządowej, oficjalnie nienastawionej na zysk (non-profit), oraz globalnego przedsiębiorstwa o ogromnych realnych dochodach, dysponującego olbrzymimi wpływami gospodarczymi, kulturowymi i politycznymi. Umożliwia to liberalna konstrukcja prawa szwajcarskiego, któremu, ze względu na siedzibę, podlegają obydwie organizacje. W 2009 r. dochód FIFA wyniósł 196 mln USD, a obrót finansowy mln USD, z czego 97% przyniosły prawa związane z organizowanymi imprezami i zawodami (w tym 650 mln USD przyniosła sprzedaż praw medialnych, 277 mln USD sprzedaż praw marketingowych). Zgodnie z raportem finansowym 73% dochodu federacja bezpośrednio reinwestuje w działania związane z piłką nożną 11. Dochód UEFA rósł równie szybko: z 41 mln USD w 1991 r. do 1 mld 300 mln euro w 2008 r. Obydwie federacje zachowały wszakże cechy parasolowych organizacji pozarządowych pod względem struktury władzy. Podczas gdy kompetencje i zakres władzy organizacji międzyrządowych są pochodną woli tworzących je państw, zaś korporacje są odpowiedzialne przed udziałowcami, mandat federacji piłkarskich pochodzi od narodowych federacji członkowskich, które z kolei są reprezentowane przez oddolnie wybieranych delegatów. FIFA odpowiada więc formalnie przed 209 federacjami narodowymi, które tworzą Kongres, główne ciało legislacyjne organizacji; analogicznie sprawa przedstawia się w przypadku UEFA, której Kongres gromadzi 53 federacje narodowe. Warto jednak pamiętać, że federacje narodowe są w niemałym stopniu uzależnione od finansowania przyznawanego przez FIFA i UEFA, co skłania je do lojalności wobec federacji, niekiedy nawet kosztem zaostrzenia relacji z państwem, w którym funkcjonują. Na przykład po mundialu w 2010 r. FIFA przekazała każdej federacji narodowej 550 tys. USD, zaś konfederacjom regionalnym po 5 mln USD. Analogicznie, po mistrzostwach Europy w 2008 r. UEFA przekazała federacjom narodowym łącznie około 400 mln euro w ramach programu HatTrick (zapewniającego wsparcie dla rozwoju infrastruktury, administracji, zarządzania i otoczenia sportowego) 12. W tym miejscu warto podkreślić, że globalne oddziaływanie międzynarodowych federacji piłkarskich nie odnosi się jedynie do wymiaru kulturowego lub gospodarczego. Przejawem rosnącego znaczenia FIFA była np. specyficzna dyplomacja sportowa, realizowana pod koniec zimnej wojny. W jej rezultacie FIFA włączyła w swój skład ChRL, skłoniła Koreę Północną i Południową do wystawienia 10 UEFA, UEFA History, 11 FIFA, Financial Report 2011, 60/80/10/fifafinanzberichteinternet.pdf. 12 UEFA, Financial Report 2012, uefaorg/finance/01/77/26/16/ _download.pdf.

11 14 Renata Włoch wspólnej reprezentacji młodzieżowej oraz zorganizowała dyskusję między Irakiem, Iranem, obydwoma Koreami, Japonią i Arabią Saudyjską na temat azjatyckich eliminacji do mundialu w 1994 r. Ponadto, obecnie członkostwo w międzynarodowej organizacji sportowej stanowi potwierdzenie międzynarodowego uznania dla państwa lub legitymizację ambicji politycznych niektórych narodów, takich jak Szkocja czy Walia. Jak twierdzą Alan Tomlison i Christopher Young, FIFA jest bardziej globalna niż ONZ: w wymiarze uczestnictwa mundial i Igrzyska Olimpijskie zapewniają platformę dla wszystkich narodów, a zwłaszcza dla małych narodów, jakiej nie dorówna żadne inne ciało kulturowe lub polityczne, nawet ONZ 13. Przewrotnym potwierdzeniem legitymizacyjnej roli FIFA w społeczności państw jest istnienie takich organizacji jak Nouvelle Federation-Board, do której należą np. Rijeka, Laponia, Oksytania, Grenlandia i Somaliland ( Kraje, o których FIFA nie pamięta, The lands that FIFA forgets ) 14. W większości obszarów FIFA i UEFA zgodnie współdziałają i stosują te same standardy działania, co usprawiedliwia wymienny opis funkcjonowania obydwu organizacji w relacjach z innymi aktorami. UEFA podlega regulacjom i statutom FIFA, a jej statut jest lustrzanym powtórzeniem statutu tej ostatniej. Członkowie Komitetu Wykonawczego FIFA uczestniczą w posiedzeniach Komitetu Wykonawczego UEFA, zaś członkowie komitetów eksperckich UEFA wchodzą w skład analogicznych komitetów w obrębie FIFA Kształtowanie się autonomii międzynarodowych federacji sportowych Jednym z podstawowych problemów, jakie powstają na styku między międzynarodowymi federacjami sportowymi a innymi liczącymi się aktorami globalnego zarządzania, jest dążenie do zachowania lub podkreślenia przez federacje swojej autonomii prawnej i kompetencyjnej. Koncepcja autonomii federacji sportowych dopiero niedawno zyskała międzynarodową legitymizację. Kwestia ta nie została poruszona w żadnym z dwóch istotnych dokumentów międzynarodowych odnoszących się do sportu, tzn. w Europejskiej Karcie Sportu Powszechnego (przyjętej przez Radę Europy w 1976 r.) oraz w Międzynarodowej Karcie Wykształcenia Fizycznego i Sportu (przyjętej przez UNESCO w 1978 r.). Dopiero od końca lat 80. XX wieku zaczęły się 13 A. Tomlison, Ch. Young, National Identity and Global Sports Events: Culture, Politics, and Spectacle in the Olympics and the Football World Cup, New York 2006, s NF-Board zorganizowała w 2006 r. Viva World Cup o Puchar Nelsona Mandeli, zob. nf-board.com/en6.htm. 15 UEFA, Worldwide football network,

12 Międzynarodowe federacje piłkarskie jako nowi aktorzy ładu globalnego 15 do niej odnosić europejskie organizacje międzyrządowe. W 1992 r. na forum Rady Europy zmodyfikowano Europejską Kartę Sportu Powszechnego, przyznając stowarzyszeniom sportowym prawo do ustanowienia autonomicznego procesu podejmowania decyzji w granicach prawa. Zaznaczono też, że rządy i organizacje sportowe powinny uznawać potrzebę wzajemnego poszanowania decyzji 16. Statuty FIFA i UEFA akcentują autonomię obydwu organizacji. W artykule 2 statutu FIFA zaznaczono, że federacja ma prawo organizować własne rozgrywki międzynarodowe; tworzyć własne regulacje i zalecenia oraz zapewniać ich wprowadzanie w życie; kontrolować każdy typ stowarzyszonej piłki nożnej poprzez podejmowanie odpowiednich kroków, mających zapobiec naruszeniom statutów, regulacji lub decyzji FIFA, bądź reguł gry (Laws of the Game). FIFA zapewnia potrzebne środki instytucjonalne rozwiązywania sporów, które mogą powstać między członkami, konfederacjami, klubami, przedstawicielami związków i graczami (artykuł 4, par. 2). W artykule 17 zaznaczono, że każdy z członków będzie zarządzał swoimi sprawami niezależnie i bez wpływu stron trzecich, oraz zagwarantuje w swoim statucie procedurę wolnych i niezależnych wyborów ciał wykonawczych 17. Kartą przetargową, jaką dysponują obydwie federacje, jest możliwość zawieszenia federacji narodowej w prawach członka, co skutkuje automatycznym wycofaniem z uczestnictwa w międzynarodowych rozgrywkach piłkarskich. Najczęściej do zawieszenia dochodzi w przypadku powstania sporu jurysdykcyjnego między rządem danego państwa a federacją narodową. I tak w 2006 r. FIFA na krótko zawiesiła w prawach członkowskich Grecję, której parlament przyjął rządową propozycję wzmocnienia państwowej kontroli w obszarze sportu, mającą zapobiegać praktyce ustawiania meczów. W 2008 r. FIFA zawiesiła narodowe federacje piłkarskie Albanii i Madagaskaru w reakcji na ingerencje polityczne rządu. W 2011 r. kontrowersje wzbudziło zawieszenie federacji Bośni i Hercegowiny, na której czele stało trzyosobowe prezydium, reprezentujące główne mniejszości etniczne, zgodnie z logiką podziału wprowadzonego po wojnie w latach 90. ubiegłego wieku. FIFA domagała się, by w jego miejsce utworzyć urząd prezydenta. Równie nieprzejednaną pozycję UEFA i FIFA zaprezentowały w przypadku Polski. W drugiej połowie lat 90. minionego stulecia polski rząd podjął walkę z korupcją w polskiej piłce nożnej 18. W 1998 r. ówczesny prezes Urzędu ds. Kultury Fizycznej i Turystyki zawiesił zarząd PZPN, gdy ten odmówił poddania się zewnętrznemu audytowi. Niemal natychmiast FIFA i UEFA zagroziły zawieszeniem polskich drużyn 16 J.-L. Chatelet, Autonomy of Sport in Europe, Council of Europe 2010, s Identyczne zapisy znajdują się w statucie UEFA. FIFA Statutes 2011, Statutes of UEFA 2010, com/multimediafiles/download/regulations/uefaorg/general/01/47/69/97/ _download.pdf. 18 Nie będziemy tu wchodzić w prawne definicje korupcji; w piłce nożnej korupcja jest niemal synonimiczna z praktyką sprzedawania meczów, to znaczy ustawianiu z góry ich wyników przez działających dla własnej korzyści piłkarzy, trenerów, sędziów lub działaczy.

13 16 Renata Włoch w międzynarodowych meczach, co ostatecznie skłoniło rząd do ustąpienia. W 2003 r. Sejm RP wprowadził penalizację przekupstwa w sporcie, co pozwoliło policji ścigać podejrzanych indywidualnie. W styczniu 2007 r. doszło do aresztowania jednego z członków zarządu PZPN; gdy zarząd odrzucił wezwanie ministra sportu, by ten podał się do dymisji, minister zawiesił go i ustanowił zewnętrznego kuratora. UEFA i FIFA potępiły ingerencję rządu w sprawy PZPN jako pogwałcenie zasady autonomii, która obowiązuje w obrębie całego ruchu sportowego i zaznaczyły, że nadal będą uznawać wyłącznie zawieszony zarząd. W obliczu możliwości automatycznego walkowera dla polskiej drużyny w rozgrywkach Euro 2008 oraz zagrożenia dla polsko-ukraińskiej kandydatury na gospodarzy Euro , rząd ponownie przywrócił zarząd. Sprawa powróciła we wrześniu 2008 r., gdy polski rząd przedstawił w Trybunale Arbitrażowym afiliowanym przy Polskim Komitecie Olimpijskim formalny wniosek o zawieszenie zarządu PZPN z powodu stałego i rażącego pogwałcenia własnego statutu. Obydwie federacje zareagowały konsekwentnie, deklarując, że zarząd jest jedyną legitymizowaną władzą, mogącą zarządzać piłką nożną w Polsce oraz reprezentować ją na poziomie międzynarodowym. W rezultacie wszelkie listy, korespondencja i komunikaty, które nie zostały podpisane przez uprawnione i uznawane przez FIFA i UEFA przywództwo, będą ignorowane i uznawane za niebyłe 20. UEFA zagroziła również anulowaniem decyzji przyznającej Polsce prawo do goszczenia Euro Jak stwierdził jeden z wysoko postawionych urzędników UEFA, mistrzostwa Europy są administrowane przez polski i ukraiński Związek Piłki Nożnej, a nie przez rządy. Jeśli nie ma prawomocnego polskiego związku piłkarskiego, nie będzie Euro w Polsce 21. Ponownie rząd polski postanowił się wycofać. Porażka nie była całkowita, ponieważ obie federacje zgodziły się przystąpić, wraz z reprezentantami rządu i członkami PZPN, do komitetu, mającego wybrać nowego prezesa. Warto podkreślić, że opisane powyżej relacje między UEFA i FIFA a polskimi władzami były przykładem zderzenia między dwoma reżimami prawnymi: reżimem suwerennego państwa oraz reżimem organizacji, która działa w zgodzie ze szwajcarskim kodeksem cywilnym. Polski Związek Piłki Nożnej jest ulokowany w dwóch kręgach kompetencyjnych. Zgodnie z polskim prawem PZPN jest wprawdzie autonomicznym stowarzyszeniem, jednakże ustawa o sporcie z 2003 r. przewiduje, że wszystkie federacje sportowe znajdują się pod kontrolą ministra sportu. Minister na prawo upominać zarząd federacji, odrzucać jego decyzje oraz zgłosić do sądu wniosek 19 Ze względu na licentia poetica, na jaką pozwala formuła artykułu naukowego, w treści używane będzie określenie Euro 2012, zamiast wymaganego przez federację piłkarską i obwarowanego prawami własności intelektualnej określenia UEFA Euro 2012 TM. 20 FIFA Media Release, FIFA/UEFA Statement on Poland, 30 September 2008, aboutfifa/organisation/news/newsid=892757/index.html. 21 K. Sparre, Poland Sets Fighting Corruption Higher Than Football Interests, Playthegame 2007, html.

14 Międzynarodowe federacje piłkarskie jako nowi aktorzy ładu globalnego 17 o zawieszenie jej władz lub nawet je rozwiązać. Dla FIFA i UEFA PZPN jest autonomicznym stowarzyszeniem związanym w federacjach obowiązkami członkowskimi, które dotyczą, m.in., podtrzymania owej autonomii i odrzucania wszelkich prób ingerencji politycznej w swoje funkcjonowanie. Z perspektywy państwa, PZPN podlega przede wszystkim prawu polskiemu; z perspektywy federacji, ich statutom, a zwłaszcza przepisom gwarantującym apolityczność sportu. Zarówno FIFA, jak i UEFA, zaznaczają również własną autonomię w relacjach z innymi aktorami, np. z Unią Europejską. Wprawdzie w 1995 r. UEFA (pośrednio, jako organizacja parasolowa europejskich federacji piłkarskich) przegrała przed Europejskim Trybunałem Sprawiedliwości sprawę dotyczącą opłat transferowych za graczy, którym skończyły się kontrakty (tzw. sprawa Bosmana), jednak jednocześnie instytucje europejskie uznały ją za naturalnego partnera do dialogu. Jak zauważa Borja Garcia, w ostatnich latach UEFA nie tylko zmieniła politykę wobec UE; uległa wręcz całkowitemu przekształceniu, otworzyła się na władze publiczne; jest gotowa wyjść poza rolę organizatora rozgrywek klubowych i zarządzać wszystkimi sprawami dotyczącymi dyscypliny 22. Dalszym przejawem pośredniej legitymizacji federacji jako zarządców w obrębie sportu przez innych aktorów global governance były negocjacje między Komisją Europejską, FIFA, UEFA i przedstawicielami piłkarzy zawodowych, dotyczące dostosowania systemu transferów w piłce nożnej do prawa wspólnotowego, trwające od 1998 do 2001 r Lex sportiva jako nowy obszar ponadnarodowych regulacji prawnych Część badaczy wskazuje, że poszerzanie kompetencji i funkcji federacji sportowych jest czynnikiem kształtowania się nowego obszaru prawa, które należałoby uznać nie tylko za międzynarodowe, ale wręcz za transnarodowe 24. Lex sportiva, czyli prawo sportowe, powstaje na wzór lex mercatoria (prawa handlowego). Lex mercatoria jest nastawione na ochronę prywatnych interesów komercyjnych na podstawie zwyczaju oraz wyroków arbitrażowych. Nie wspierają go sankcje jakiegokolwiek państwa, 22 B. Garcia, UEFA and the European Union, from Confrontation to Co-operation?, Journal of European Research 2007, nr 3, s Unia Europejska i Sport. Materiał informacyjny. Dyrekcja Generalna ds. Polityk Wewnętrznych, Parlament Europejski, BR\537072PL.doc, dv/briefing%20sport-pl.pdf. 24 K. Foster, Is There a Global Sports Law?, Entertainment Law 2003, nr 1, s Zob. również: idem, Lex Sportiva and Lex Ludica: The Court of Arbitration for Sport s Jurisprudence, w: I. Stewart, R. Blackshaw, C.R. Siekmann, J. Soek (red.), The Court of Arbitration for Sport, , The Hague Skorzystano z elektronicznej wersji artykułu na stronie: eslj/issues/volume3/number2/foster/foster.pdf.

15 18 Renata Włoch chociaż państwa mogą uznawać uregulowania powstające w jego obrębie. Innymi słowy, lex sportiva stanowi transnarodowy, autonomiczny (to jest niepodporządkowany narodowym systemom prawnym i niebędący emanacją woli państw) porządek prawny, którego źródłem są regulacje międzynarodowych federacji sportowych. Jak twierdzą Matthew J. Mitten i Hayden Oppie: Dla teoretyków prawa, ewoluujący zbiór lex sportiva, ustanowiony przez wyroki CAS (Court of Arbitration for Sport), jest interesującym i istotnym przykładem globalnego pluralizmu prawnego, powstającego bez państw, wyłaniającego się z rozstrzygnięć sporów między aktorami prywatnymi w obrębie MKOl oraz międzynarodowych organizacji sportowych 25. W strukturach obydwu federacji istotną rolę pełni Sportowy Trybunał Arbitrażowy z siedzibą w Lozannie. Trybunał został utworzony w 1983 r. przez Międzynarodowy Komitet Olimpijski (którego członkami są zarówno FIFA, jak i UEFA) na wniosek jego ówczesnego przewodniczącego Juana Antonio Samarancha. Uznanie jego jurysdykcji we wszelkich sporach powstających w relacjach między federacjami a stowarzyszeniami krajowymi jest warunkiem uzyskania członkostwa. Przed trybunałem rozpatrywane są sprawy wnoszone przez aktorów rozmaitego typu, np. w 2006 r. Gibraltar wniósł sprawę przeciwko UEFA, która nie chciała przyjąć go w poczet członków (rozstrzygnięte przez trybunał na korzyść Gibraltaru); w 2009 r. polski piłkarz Jakub Wawrzyniak wniósł pozew przeciwko Greckiemu Związkowi Piłkarskiemu w związku z nałożoną karą za stosowanie dopingu (którą trybunał ostatecznie podtrzymał). CAS rozpatrywał również liczne spory między krajowymi stowarzyszeniami a FIFA lub UEFA 26. Problem autonomizacji federacji sportowych oraz wyłaniania się transnarodowego prawa sportowego rzuca nowe światło na kwestię suwerenności państwa. Pewien typ relacji przekraczających granice państwowe (dotyczących kwestii sportowych) oraz pewien typ organizacji trzeciego sektora (federacji sportowych, zwłaszcza piłkarskich), został wyłączony spod władczej i wyłącznej jurysdykcji państwa narodowego. 4. Globalny sport jako pole globalnego rządzenia: wielkie imprezy sportowe Sport jest jedną z tych aktywności społecznych, które wcześnie poddały się logice globalizacji. Jak zauważył wybitny badacz globalizacji Roland Robertson, sport w ogólności (a piłka nożna w szczególności) stanowi istotny obszar tworzenia teorii oraz 25 M.J. Mitten, H. Opie, Sports Law : Implications for the Development of International, Comparative, and National Law and Global Dispute Resolution, University of Melbourne Legal Studies Research Paper 2010, nr 483, s. 21, Zob. również: International Sports Law Review»Pandektis«2012, nr Informacje na temat Sportowego Trybunału Arbitrażowego oraz wyroki i ich uzasadnienia można znaleźć na stronie:

16 Międzynarodowe federacje piłkarskie jako nowi aktorzy ładu globalnego 19 prowadzenia badań empirycznych dotyczących wielowymiarowego i długoterminowego procesu globalizacji, rozumianego jako połączenie rosnącej globalnej świadomości oraz intensyfikacji społecznych i kulturowych powiązań 27. Istotnym elementem globalizacji są wszakże procesy glokalizacji, polegające na adaptacji i redefinicji globalnych rozwiązań przez lokalne kultury zgodnie z ich własnymi potrzebami. Robertson pokazał, że podręcznikowym przykładem glokalizacji jest polityka piłki nożnej, którą można rozpatrywać z perspektywy powiązań między jednostkami, społeczeństwami, światowym systemem społeczeństw (funkcjonującym pod postacią stosunków międzynarodowych) oraz ludzkością (społecznością globalną) 28. Globalizacja w obrębie sportu zaznacza się m.in. globalną popularnością określonych dyscyplin sportowych, z dzierżącą prym piłką nożną, globalnym upowszechnianiem się standardów gry, globalnym przepływem zawodników i trenerów, lecz przede wszystkim organizacją wielkich imprez sportowych (sports mega-events). Za pierwszą wielką imprezę sportową, odwołującą się do tradycji starożytnych, uważa się Igrzyska Olimpijskie w Atenach, zorganizowane przez niestrudzonego Jeana de Coubertina. Pierwsze mistrzostwa świata w piłce nożnej zorganizowano w 1930 r. w Urugwaju; natomiast pierwsze mistrzostwa Europy rozegrano w 1960 r. we Francji. Wielkie imprezy sportowe mają olbrzymie znaczenie międzynarodowe i globalne: w ich trakcie spotykają się drużyny i kibice z różnych państw, a świadkiem rozgrywek jest wielonarodowa publiczność. W celu lepszego zrozumienia istoty wielkich imprez sportowych warto odwołać się do ujęcia zaproponowanego przez francuskiego socjologa Michela Roche a w książce Wielkie imprezy i nowoczesność (Mega-events and Modernity) 29. Według jego definicji, wielkie wydarzenia (mega-events) to wydarzenia kulturalne (albo handlowe bądź sportowe) organizowane na wielką skalę, widowiskowe, atrakcyjne dla uczestniczącej w nich publiczności oraz mające międzynarodowe znaczenie. Przed pojawieniem się telewizji, a następnie internetu, wielkie wydarzenia były wehikułem globalizacji kulturowej, służyły bowiem wymianie, przekazywaniu i rozpowszechnianiu informacji, wartości i technologii, o czym najlepiej świadczyła popularność wystaw światowych, organizowanych cyklicznie od 1851 r. Obecnie wielkie wydarzenia nadają czasowy i przestrzenny rytm wyłaniającemu się społeczeństwu globalnemu. W wymiarze czasowym tworzą coś w rodzaju międzynarodowego kalendarza o ustalonym okresie; w wymiarze przestrzennym wyodrębniają na określony czas konkretne miasta i państwa. Są również istotnym czynnikiem wyłaniania się globalnej świadomości, a wraz 27 R. Robertson, Globalization: Social Theory and Global Culture. Theory, Culture & Society, Thousand Oaks 1992, s R. Robertson, Globalization, s Zob. również R. Giulianotti, R. Robertson, The Globalization of Football: A Study in the Glocalization of the Serious Life, The British Journal of Sociology 2004, nr 4, s Por. J. Maguire, Global Sport: Identities, Societies, Civilizations, Oxford M. Roche, Mega-events and Modernity: Olympics and Expos in the Growth of Global Culture, London 2000, s

17 20 Renata Włoch z nią efemerycznej społeczności globalnej, ponieważ tworzą namacalne, choć ulotne, wersje i wizje symbolicznej i uczestniczącej wspólnoty, dając narodowej i międzynarodowej publice poczucie udziału w czymś wyjątkowym, spektakularnym i nadzwyczajnym. Obecnie do wielkich wydarzeń sportowych (sport mega-events) można zaliczyć zimowe i letnie igrzyska olimpijskie, mistrzostwa świata w piłce nożnej oraz mistrzostwa Europy w piłce nożnej 30. Odbywają się one w dwuletnich cyklach: w jednym roku Igrzyska Letnie i mistrzostwa Europy, dwa lata później Igrzyska Zimowe i mundial. Na przestrzeni kilku ostatnich dekad znaczenie wielkich wydarzeń sportowych wzrosło, co ściśle wiąże się z procesami globalizacji. John Horne i Wolfram Manzereiter zauważyli, że są one zarazem rezultatem, jak i motorem globalizacji 31. Przyczyn tego stanu rzeczy należy szukać w rozwoju technologii masowej komunikacji, przede wszystkim w telewizji satelitarnej, a od kilkunastu lat internetu. Powszechny dostęp do transmisji telewizyjnych ukształtował globalną widownię dla wielkich wydarzeń sportowych; potencjał marketingowy związany z dostępem do setek milionów ludzi na świecie dostrzegły korporacje wielonarodowe, które zaczęły rywalizować o prawo reklamowania swoich produktów w czasie imprezy; możliwości promocyjne dostrzegły również państwa, które z większą zaciętością zaczęły rywalizować o prawo goszczenia wielkiej imprezy; beneficjentami tego stanu rzeczy były globalne media oraz federacje sportowe, które zorientowały się, że dysponują rzadkim, a pożądanym dobrem. Za cezurę powyżej opisanej dynamiki przyjmuje się rok 1984, gdy odbyły się Igrzyska w Los Angeles. 5. Ménage à trois: media, korporacje i międzynarodowe federacje sportowe Jak widać, wokół wielkiej imprezy sportowej krzyżują się interesy wielu aktorów na poziomie lokalnym, narodowym i globalnym. Warto nakreślić bardziej szczegółowo mapę interesów czterech najsilniejszych aktorów: globalnych mediów, globalnych przedsiębiorstw, międzynarodowych federacji sportowych (w tym przypadku piłkarskich) oraz państw. Z perspektywy globalnych mediów wielka impreza sportowa jest cykliczną atrakcją stale przyciągającą zainteresowanie widzów na całym świecie. W 2008 r. Euro 2008 oglądało ponad miliard telewidzów, przy czym 150 mln przypadało średnio na każdy 30 S. Cornelissen, K. Swart, The 2010 Football World Cup as a Political Construct: The Challenge of Making Good on an African Promise, Sociological Review 2006, nr 54, s J. Horne, W. Manzenreiter, An Introduction to the Sociology of Sports Mega-events, w: J. Horne, W. Manzenreiter (red.), Sports Mega-events: Social Scientifi c Analyses of a Global Phenomenon, Oxford 2006, s

18 Międzynarodowe federacje piłkarskie jako nowi aktorzy ładu globalnego 21 mecz. Ocenia się, że Euro 2012, łącznie z serią kwalifikacyjną, obejrzało 1,1 miliarda ludzi; łącznie daje to 55 tysięcy godzin transmisji w 220 krajach na świecie. Relacjonując wielkie wydarzenia sportowe media budują własną pozycję (stąd rywalizacja o kupno praw do transmisji meczów) oraz gromadzą olbrzymie zyski związane ze sprzedażą reklam w czasie najwyższej oglądalności. Media nierzadko funkcjonują również pod postacią korporacji medialnych i na własną rękę nabywają prawa własności do produktów pośrednio lub bezpośrednio związanych ze sportem, takich jak prawa do transmisji, prawa do nazw stadionów i klubów piłkarskich, franczyzy. Z perspektywy globalnych korporacji wielka impreza sportowa stanowi unikatowy kanał marketingowy o potężnej sile rażenia. Jest to świetna okazja nie tylko dla firm wytwarzających sprzęt sportowy, odzież, buty, kosmetyki czy używki. Wystarczy prześledzić listę oficjalnych sponsorów Euro Wśród sponsorów globalnych znaleźli się: Adidas (firma oferująca szeroki wachlarz produktów dla sportowców), Castrol (producent oleju silnikowego), Hyundai-Kia (producent samochodów), Sharp (urządzenia elektroniczne) i Orange (telekomunikacja), Canon (sprzęt fotograficzny i kserograficzny) oraz Continental (producent opon), ale również Carslberg (producent piwa), Coca-Cola (producent napojów) oraz McDonalds (sieć restauracji); lista sponsorów krajowych w Polsce obejmuje firmę E. Wedel (producent słodyczy), Bank Pekao SA oraz Mastercard 32. W zasadzie tylko w przypadku firmy Adidas powiązanie ze sportem ma charakter bezpośredni 33. Z perspektywy międzynarodowych federacji piłkarskich wielka impreza sportowa stanowi przede wszystkim legitymizację ich funkcjonowania oraz potwierdzenie zasadności nadrzędnej roli, jaką pełnią w stosunku do federacji krajowych. Ponadto, odbywająca się co cztery lata wielka impreza sportowa przynosi olbrzymie dochody, które pozwalają pokryć koszty funkcjonowania w kolejnych latach. Analiza raportów finansowych obydwu federacji dowodzi, że w latach nieimprezowych wykazują one deficyt budżetowy; w przypadku UEFA deficyt w latach wyniósł 66,4 mln euro. Największa część dochodów płynie ze sprzedaży praw medialnych, licencji sponsorskich (dla sponsorów globalnych, krajowych oraz dla licencjobiorców umieszczających znaki handlowe na swoich produktach) oraz pakietów biletów i usług sprzedawanych firmom (corporate hospitality). W trakcie Euro 2008 UEFA zarobiła w tych 32 Program sponsorski UEFA EURO 2012, -programy-uefa/program-sponsorski-uefa-euro Sponsor UEFA EURO 2012 korzysta z prawa do łączenia siebie i swoich produktów/usług z UEFA EURO 2012 oraz otrzymuje obszerny pakiet praw, włącznie z powiązaniem z marką imprezy, wyłącznością na określone kategorie produktów, usługami tzw. hospitality, możliwościami oznakowania swoją marką miejsc imprezy, przygotowanymi w miarę potrzeb zasobami marketingowymi i obecnością w mediach. 33 Schodząc na poziom bardziej publicystyczny, można dodać, że dążenie do powiązania marek producentów alkoholu, słodkiego napoju gazowanego i hamburgerów z marką imprezy sportowej ma walor co najmniej wątpliwy etycznie w kontekście promocji zdrowego stylu życia.

19 22 Renata Włoch obszarach odpowiednio 801 mln euro, 294 mln euro i 155 mln euro, podczas gdy ze sprzedaży biletów jedynie 101 mln euro. Stąd też nacisk, jaki zarówno FIFA, jak i UEFA kładą na swoją tożsamość korporacyjną oraz prawa własności intelektualnej i przemysłowej, zwłaszcza do nazw, logo i znaków graficznych związanych z imprezą sportową. Od pewnego czasu dużą uwagę poświęcają też zbójeckiemu marketingowi (ambush marketing), czyli próbom kojarzenia z wielką imprezą sportową marek i produktów przez firmy, które nie zapłaciły za prawa licencyjne. Od 2006 r., czyli od mistrzostw świata w Niemczech, w celu zabezpieczenia interesów oficjalnych sponsorów podpisujących lukratywne kontrakty, obydwie federacje nakładają na państwa-gospodarzy obowiązek wyznaczenia w strategicznie położonych punktach miast, w których odbywają się rozgrywki, tzw. stref kibica (fan zones). Stanowią one przestrzeń dla publiczności, wyposażoną w telebimy, w obrębie której można kupować wyłącznie produkty oficjalnych sponsorów 34. Jak można przeczytać na stronie internetowej FIFA, mimo trudnych uwarunkowań finansowych, korporacjom międzynarodowym wciąż zależy na identyfikacji z piłką nożną w ogólności, a Pucharem Świata w szczególności 35. Wśród badaczy zajmujących się wielkimi wydarzeniami sportowymi panuje zasadnicza zgoda co do istnienia żywotnych powiązań pomiędzy opisanymi powyżej aktorami, nazywanych globalnym kompleksem sportowo-medialnym, łańcuchem sportowo-medialnym, związkiem miłosnym (love-match) lub trójkątem miłosnym (ménage à trois), przy czym główną rolę najczęściej przyznają mediom. Według Johna Hare, media były koniem trojańskim logiki biznesowej i przekształciły piłkę nożną w spektakl 36. Plastycznie owe powiązania opisała Lucie Thibault, podkreślając ich bliski, wręcz intymny charakter, oraz wzajemne korzyści, jakie czerpią z nich aktorzy. Według niej, media wykorzystują swoją ekspertyzę oraz możliwości techniczne, by stworzyć produkt sportowy łatwy do strawienia dla przeciętnego widza. Media zapewniają finansowanie organizacjom sportowym, gdy kupują od nich prawa transmisyjne, a same z kolei czerpią zyski ze sprzedaży czasu reklamowego korporacjom, które chcą zapewnić widoczność swoim produktom. Organizacje sportowe czerpią zyski również ze sprzedaży praw marketingowych i pochodnych wielkim korporacjom. Dbając o ciągłe zainteresowanie i zadowolenie mediów i korporacji inwestują w rozwój bardziej atrakcyjnego produktu sportowego, np. zmieniając reguły gry, by uczynić ją bardziej dramatyczną (nie zawsze w sposób udany; warto przypomnieć o zasadzie złotego lub 34 Zob. również F. Klauser, Interpretative Flexibility of the Event-City: Security, Branding and Urban Entrepreneurialism at the European Football Championships 2008, International Journal of Urban and Regional Research 2011, wersja online DOI: /j x.; idem, The Exemplification of Fan Zones : Mediating Mechanisms in the Reproduction of Best Practices for Security and Branding at Euro 2008, Urban Studies 2011, nr 48, s FIFA Financial Report 2011, op. cit. 36 G. Hare, Buying and Selling the World Cup, w: H. Dauncey, G. Hare (red.), France and the 1998 World Cup: the National Impact of a World Sporting Event, London 1998, s

20 Międzynarodowe federacje piłkarskie jako nowi aktorzy ładu globalnego 23 srebrnego gola, obowiązującej w latach ); wydłużając przerwy, by pomieścić więcej reklam, zmieniając stroje zawodników (a zwłaszcza zawodniczek) lub też wprowadzając nowe sporty czy wydarzenia sportowe Motywacje państwa-gospodarza wielkiej imprezy sportowej Istotnym elementem układu interesów wokół wielkiej imprezy sportowej jest państwo. Państwa wiążą z goszczeniem wielkiej imprezy sportowej nadzieje na wieloaspektowe korzyści polityczne, gospodarcze i społeczne. W wymiarze politycznym elity państwowe mogą liczyć na realizację konkretnych celów na polu polityki wewnętrznej i zewnętrznej. Jak zauważył Michel Roche, wielkie wydarzenia są kluczem do zrozumienia struktury, zmiany i działania w nowoczesnych społeczeństwach. Są jednocześnie spektaklami, produktami racjonalnej kalkulacji i funkcjonalnymi rytuałami społecznymi. Mogą one stanowić kolektywny rytuał przejścia w procesach zmiany i modernizacji; wreszcie mogą służyć konstruowaniu ciągłości historycznej (wynajdywaniu mitów pochodzenia, legitymizacji przeszłych wydarzeń, podkreślaniu łączności z historią). Najbardziej istotny wydaje się fakt, że w rezultacie planowania wielkiego wydarzenia pojawia się poczucie przewidywalności oraz kontroli nad czasem, tempem i kierunkiem zmiany społecznej. W rezultacie wśród elit państw-gospodarzy dominuje dyskurs modernizacyjny, zwłaszcza infrastrukturalny, co znakomicie można zaobserwować na przykładzie Polski, gospodarza Euro Wielkie wydarzenia sportowe mogą też pełnić funkcję teatrów władzy, umożliwiających promocję dominujących ideologii. John Horne i Wolfram Manzenreiter dowodzą, że władze państwa-gospodarza nierzadko traktują je jako okazję do tworzenia i promowania określonej tożsamości narodowej, zarówno odgórnie, jak i oddolnie 38. Innymi słowy, jest to znakomita sposobność do wzmacniania codziennego nacjonalizmu lub, w bardziej liberalnym ujęciu, spójności społecznej. Jak w innym miejscu stwierdzili John Sugden i Alan Tomlison, ludzie jednoczą się wokół piłki nożnej, aby głośno i publicznie zadeklarować kim są, z jakimi grupami się identyfikują i komu lub czemu się przeciwstawiają 39. Jedną z zaobserwowanych korzyści 37 L. Thibault, Globalization of Sport: An Inconvenient Truth, Journal of Sport Management 2009, nr 23, s J. Horne, W. Manzenreiter, op. cit. 39 J. Sugden, A. Tomlinson, Football and FIFA in the Postcolonial World, w: J. Bale, M. Cronin (red.), Sport and Postcolonialism, New York 2003, s Zob. również A. Nelson, World Cup Fever, Nationalism, and the Ambiguous Alliance of Nation-States and Transnational Corporations, Critique: A Worldwide Journal of Politics,