ROZDZIAŁ 9 EMPIRYCZNA ANALIZA WPŁYWU BEZPOŚREDNICH INWESTYCJI ZAGRANICZNYCH NA WZROST GOSPODARCZY W POLSCE W LATACH

Transkrypt

1 Agnieszka Szczepkowska-Flis ROZDZIAŁ 9 EMPIRYCZNA ANALIZA WPŁYWU BEZPOŚREDNICH INWESTYCJI ZAGRANICZNYCH NA WZROST GOSPODARCZY W POLSCE W LATACH Wsęp W lieraurze przedmiou dominuje pogląd, iż najkorzysniejszą formą zewnęrznego finansowania wzrosu gospodarczego są bezpośrednie inwesycje zagraniczne (BIZ). Przyjmuje się a priori, że obecność inwesorów zagranicznych generuje przede wszyskim dwa efeky. Pierwszy doyczy ransferu zagranicznych środków finansowych do kraju goszczącego. Tworzą one dodakowe źródło finansowania rodzimych projeków inwesycyjnych, co dla wielu krajów oznacza przezwyciężenie podsawowej bariery wzrosu, kórą jes niedosaeczny poziom akumulacji wewnęrznej. Drugi efek przejawia się w indukowaniu szeroko pojmowanych zmian jakościowych. W ym aspekcie BIZ są rakowane jako rodzaj kaalizaora wyzwalającego działania dososowawcze wśród podmioów lokalnych. Szczególnie akcenowana jes ich rola w dyfuzji wiedzy i generowaniu poencjału innowacyjnego. Wyniki analiz empirycznych nie pozwalają jednak na jednoznaczną akcepację wniosków wynikających z eorii. Doświadczenia wielu pańsw wskazują, że po pierwsze, zakres korzyści z BIZ jes ściśle skorelowany z poziomem rozwoju kraju lokay, a po drugie, że obok pożądanych efeków wysępują również negaywne, związane z działalnością przedsiębiorsw zagranicznych. Ze względu na znaczny napływ bezpośrednich inwesycji zagranicznych do gospodarki polskiej, pyanie o ich rzeczywisy udział w procesie wzrosu gospodarczego jes akualne, a ilość publikacji i opracowań związanych z BIZ powierdza wagę problemu. Celem przedsawionych w niniejszym opracowaniu badań była próba określenia wpływu BIZ na zmiany produku krajowego bruo w Polsce w laach Biorąc pod uwagę złożoność czynników deerminujących poziom PKB, rudno o jednoznaczne wyizolowanie wpływu BIZ na proces wzrosu. Efekywność sysemu gospodarczego jes bowiem wynikiem wzajemnych powiązań i sprzężeń w obszarach szeroko ujmowanych inwesycji, zarudnienia, wymiany handlowej i innych kaegorii. Wobec powyższego oddziaływanie BIZ sklasyfikowano na bezpośrednie i pośrednie. Przyjęo, że bezpośrednim efekom związanym z napływem zagranicznych środków finansowych owarzyszą impulsy pośrednie, kóre pobudzają poencjalne czynniki wzrosu kwiące w gospodarce kraju lokay. W obu przypadkach BIZ rakowane są jako zmienna egzogeniczna względem procesów zachodzących w sysemie ekonomicznym kraju goszczącego BIZ jako czynnik wzrosu gospodarczego w kraju goszczącym ujęcie eoreyczne Według J.H. Dunninga bezpośrednie inwesycje zagraniczne są pewnego rodzaju ransakcją wiązaną, realizowaną w rzech płaszczyznach: kapiału, echnologii i 1 Oznacza o akcepację założenia, że zjawiska zachodzące w gospodarce kraju lokay są kszałowane między innymi przez bezpośrednie inwesycje zagraniczne, naomias relacje odwrone pominięo.

2 90 Agnieszka Szczepkowska-Flis doświadczenia. 2 Należy je zaem rakować nie ylko jako międzynarodowy przepływ kapiału, lecz szerzej, jako ransfer różnorodnych czynników produkcji, wśród kórych umiejęności echnologiczne, menedżerskie i markeingowe odgrywają isoną rolę w ekspansji zagranicznej. 3 Ma o ogromne znaczenie szczególnie dla krajów znajdujących się na niższym poziomie rozwoju. Ocenia się, że obecność inwesorów zagranicznych sanowi najbardziej efekywne i sosunkowo niedrogie źródło finansowania lokalnych projeków inwesycyjnych, a przede wszyskim umożliwia dosęp do najnowszych rozwiązań w dziedzinie echniki i wiedzy know-how. Dlaego eż pogląd o korzysnym wpływie BIZ na gospodarkę kraju goszczącego ma wielu zwolenników. W eoreycznym wyjaśnianiu znaczenia bezpośrednich inwesycji zagranicznych w procesie wzrosu gospodarczego wykorzysywane są koncepcje należące do rzech głównych nurów ekonomicznych: modele wywodzące się z rozważań J.M.Keynesa, wskazujące na znaczenie oszczędności i inwesycji w zakresie kszałowania globalnego popyu modele neoklasyczne podkreślające znaczenie posępu echnologicznego modele wzrosu endogenicznego akcenujące rolę wiedzy, badań B+R, akumulacji kapiału ludzkiego oraz efeków zewnęrznych. Analiza roli BIZ w aspekcie nuru keynesowskiego koncenruje się na efekach krókookresowych. Bezpośrednie inwesycje zagraniczne posrzegane są w kaegoriach ransferu oszczędności zagranicznych, kóre worząc dodakowe źródło finansowania inwesycji lokalnych kszałują bezpośrednio poziom popyu globalnego, a ym samym wpływają na zmiany dochodu narodowego. Długookresowe, pośrednie efeky BIZ sprowadzają się do mechanizmów związanych z konkurencją, kooperacją oraz ransferem i dyfuzją wiedzy. Wskazuje się, że obecność inwesorów zagranicznych uruchamia mechanizmy, kóre zgodnie z schumpeerowską koncepcją kreaywnej desrukcji, wymuszają działania dososowawcze wśród krajowych przedsiębiorców. Rosnąca konkurencja, związana z działalnością przedsiębiorswa zagranicznego, eliminuje z rynku nieefekywne przedsiębiorswa rodzime, inne zaś moywuje do wprowadzania nowych rozwiązań echniczno-organizacyjnych. Dodakowo procesy związane z przenikaniem wiedzy (learning by doing czy learning by waching) wspomagają rozwój innowacyjności krajowych przedsiębiorsw, a nowoczesna srukura wywarzania umożliwia im efekywne konkurowanie nie ylko na rynku krajowym. O ile w lieraurze wysępuje znaczna zbieżność poglądów na ema pozyywnej roli BIZ we wzroście gospodarczym kraju goszczącego, o wyniki analiz empirycznych nie pozwalają na jednoznaczne przyjęcie hipoez wynikających z eorii. Przede wszyskim zagraniczne pochodzenie BIZ powoduje, że nie zawsze są one nośnikami racjonalności zgodnej z oczekiwaniami kraju goszczącego. Najczęściej przyaczane przez ekonomisów negaywne konsekwencje działalności inwesorów zagranicznych doyczą: 4 nadmiernej redukcji zarudnienia ransferu przesarzałych, nieekologicznych echnologii, pogorszenia salda bilansu handlowego nieuczciwej konkurencji i sosowania prakyk monopolisycznych. 2 J.H.Dunning, Sudiem in Inernaional Invesmen, London 1970, s J.McManus, The Theory of he Inernaional Firm, w:the Mulinaional Firm and The Naional Sae, ed.g.paque, Collie-Macmillian, Torono 1997, s I.Świeczewska, Bezpośrednie inwesycje zagraniczne na świecie i w Polsce, Wiadomości Saysyczne 2003, nr 11, s.56.

3 Empiryczna analiza wpływu bezpośrednich inwesycji zagranicznych na Bezpośrednie Inwesycje Zagraniczne kapiał + echnologia + wiedza know-how Efeky bezpośrednie Efeky pośrednie Transfer oszczędności Mechanizmy dochodowe inwesycji Koncepcja mnożnika i akceleraora Efek neo kreacji inwesycji lokalnych Efeky związane z dyfuzją wiedzy Mechanizmy dososowawcze związane z konkurencją, kooperacją, przenikaniem wiedzy i echnologii Okres króki Okres średni i długi Czynniki wzrosu gospodarczego w kraju goszczącym Wzros gospodarczy Rysunek 1. Efeky bezpośrednich inwesycji zagranicznych w gospodarce kraju goszczącego Źródło: Opracowanie własne Jednocześnie zakres pozyywnych i negaywnych konsekwencji wynikających z BIZ jes w znacznym sopniu powiązany z rozwojem gospodarczym kraju goszczącego oraz poliyką realizowaną wobec inwesorów zagranicznych. W przypadku gospodarki polskiej podsawowym kierunkiem działań było pozyskiwanie inwesorów zagranicznych w celu prywayzacji mająku pańswowego. W mniejszym sopniu naomias realizowano sraegię przyciągania inwesycji ypu greenfield. W efekcie znaczny srumień bezpośrednich inwesycji zagranicznych, związany z prywayzacją, był wykorzysywany do finansowania deficyu budżeowego. Oznaczało o de faco zmniejszenie symulującego wpływu BIZ na wzros działalności inwesycyjnej w krókim okresie. Można więc przyjąć hipoezę, że bezpośrednim efekom BIZ owarzyszyły silniejsze impulsy pośrednie, kóre pobudzały poencjalne czynniki wzrosu kwiące w polskim sysemie gospodarczym. 3. Zawarość meryoryczna zmiennych i eapy analiz empirycznych Z uwagi na przyjęy cel badania przedmioem analizy była gospodarka polska i jej agregay makroekonomiczne. W badaniu wykorzysano dane kwaralne (I.1996 III.2004) pochodzące z syemu szacunków narodowych publikowane przez GUS oraz informacje opracowane przez NBP. Esymacji poddano szeregi czasowe wyrażone w cenach sałych, przyjmując za okres bazowy pierwszy kwarał 1996 roku, z usunięym kwaralnym efekem sezonowości. 5 Podsawową zmienną objaśnianą jes PKB. Zaleą ej miary jes niewąpliwie jej globalny charaker oraz prosoa i jasność inerpreacji. Jako deerminany zmian PKB przyjęo nasępujące czynniki: bezpośrednie inwesycje zagraniczne ( BIZ), 5 Do wyodrębnienia wahań sezonowych zasosowano procedurę Census II X 11.

4 92 Agnieszka Szczepkowska-Flis nakłady bruo na środki rwałe (NB), przecięne zarudnienie (ZAT), warość dodaną bruo na zarudnionego ( WD/ZAT), ekspor (Ex), impor (Im). Powyższe miary sanowią kompilację czynników popyowych z elemenami podażowych modeli wzrosu. W ym sensie lisę zmiennych można uznać za kompleną. Jej mankamenem jes naomias spójny z makroekonomiczną perspekywą badania wysoki sopień agregacji zmiennych. 6 Bezpośrednie inwesycje zagraniczne, zgodnie z definicją NBP, odzwierciedlają nakłady inwesorów zagranicznych poniesione w celu usanowienia rwałych i bezpośrednich więzi ekonomicznych poprzez nabycie co najmniej 10% udziałów w kapiale podsawowym przedsiębiorswa bezpośredniego finansowania. 7 Do bezpośrednich inwesycji zagranicznych zaliczane są: kwoy przeznaczone na zakup akcji i udziałów, kapiał wnoszony w naurze (apory rzeczowe), dopłay do kapiału oraz reinwesowane zyski neo, pożyczki w ramach grupy kapiałowej, inne należności i zobowiązania inwesorów zagranicznych. Nakłady bruo na środki rwałe uznano za miarę poziomu krajowych inwesycji produkcyjnych. W ich rachunku uwzględnia się również nakłady ponoszone na remony środków rwałych oraz na przyros warości niemaerialnych i prawnych, kóre obejmują między innymi prawa auorskie, prawa do projeków, wynalazków, licencji oraz oprogramowanie kompuerowe. Przecięne zarudnienie ogółem wyraża ilościowe zmiany na rynku pracy. Ze względu na zawarość informacji, zmienna ZAT w wysokim sopniu odzwierciedla poziom wykorzysania siły roboczej. Kaegoria przecięne zarudnienie - uwzględnia bowiem zarówno osoby zarudnione w pełnym wymiarze czasu pracy, jak i niepełnozarudnionych. Kwanyfikacja zmian jakościowych w modelowaniu zjawisk ekonomicznych narafia na szereg problemów. Doyczą one między innymi wyboru wskaźnika lub wskaźników najpełniej odzwierciedlających procesy gospodarcze. Jedną z najczęściej sosowanych w analizach makroekonomicznych miar zmian jakościowych jes wydajność pracy, obliczana jako produk krajowy bruo na zarudnionego lub warość dodana bruo na zarudnionego. W niniejszym badaniu przyjęo drugą z wymienionych kaegorii. W przeciwieńswie do PKB, warość dodana bruo nie zawiera podaków pośrednich, dzięki czemu warość wskaźnika nie jes szucznie zawyżana. Lisę deerminan PKB zamykają podsawowe kaegorie w rachunku obroów bieżących. Argumenacja przemawiająca na rzecz włączenia do badania imporu i eksporu wydaje się oczywisa. Coraz silniejsze powiązania Polski z rynkiem świaowym powodują, że wymiana handlowa jes jednym z ważniejszych czynników określających wewnęrzne procesy ekonomiczne. Ocenę wpływu bezpośrednich inwesycji zagranicznych na zmiany PKB w Polsce w laach przeprowadzono w rzech eapach. 6 Dobór zmiennych podykowany chęcią wykorzysania szeregów kwaralnych, uniemożliwił włączenie do analizy np. informacji odnośnie do imporu inwesycyjnego i zaoparzeniowego, nakładów będących pierwszym wyposażeniem inwesycji, a przede wszyskim wskaźników wyrażających zmiany jakościowe. 7 Zasady meodologiczne saysyki BIZ sosowane przez NBP są zgodne z wyycznymi OECD, wynikającymi z przyjęej przez ę organizacją ak zwanej wzorcowej definicji BIZ. Benchmark Definiion of Foreign Direc Invesmen, Third Ediion, OECD, Paris 1996, s.8; Rapor Roczny 2000, NBP, s.262.

5 Empiryczna analiza wpływu bezpośrednich inwesycji zagranicznych na Celem eapu pierwszego była selekcja zmiennych niezależnych. Na podsawie analizy współczynników korelacji z opóźnieniami określono saysyczną przydaność szeregów do modelowania zmian PKB. Warość kryyczną przyjęo na poziomie isoności α = 0,05 dla n - 2 sopni swobody. Ze względu na sosunkowo króki zakres czasowy badania uwzględniono opóźnienia do czerech kwarałów. Wysępowanie isonej korelacji między dwiema zmiennymi nie oznacza, że jedna z nich jes przyczyną drugiej. Dlaego eż, w celu usalenia związku przyczynowego wykorzysano es Grangera. 8 Wskazuje on na maksymalne opóźnienie zmiennej rakowanej jako przyczyna. 9 Kolejny eap badania polegał na esymacji równań regresji wielorakiej dla zmiennej zależnej PKB: Y = + X + X X K K + ε gdzie: Y - zmienna zależna,, X - zmienne objaśniające, X 1 2, X K 0, 1, K - paramery modelu, ε - składnik losowy. Ocenę przydaności diagnosycznej oszacowanych funkcji przeprowadzono na podsawie analizy współczynnika deerminacji R 2 oraz skorygowanego współczynnika deerminacji R^2. Pierwszy z nich określa sopień dopasowania modelu do wyników obserwacji, naomias drugi jes wykorzysywany w regresji krokowej jako es przydaności kolejno włączanych bądź wykluczanych zmiennych równania. Saysyczną isoność poszczególnych paramerów określono za pomocą esu - Sudena na poziomie isoności α = 0,05. Do oszacowania współczynników zasosowano meodę najmniejszych kwadraów. Główna idea powyższych analiz sprowadzała się do oszacowania udziału bezpośrednich inwesycji zagranicznych w kszałowaniu zmian PKB na le pozosałych czynników, określonych jako wewnęrzne-krajowe. Naomias pośrednie oddziaływanie inwesycji zagranicznych ypu: BIZ krajowe czynniki wzrosu PKB, było przedmioem badań realizowanych w ramach eapu rzeciego. Meodologia przyjęa w ej części badania sprowadzała się do esymacji równań regresji liniowej pierwszego sopnia. 4. Rola BIZ w procesie wzrosu gospodarczego w Polsce wyniki analiz empirycznych 8 Tes przyczynowości Grangera opiera się na sprawdzeniu, czy dodanie zmiennej x do modelu, w kórym zmienna y jes opisywana przez samą siebie z opóźnieniami, poprawia jego jakość opisującą i prognozującą. Weryfikacja przyczynowości w sensie Grangera polega na eście saysyki F dla hipoezy zerowej o nasępującej posaci 1 = L = k = 0 przy obszarze odrzucenia dla prawdopodobieńswa progowego p=0,05. S.Kalinowski, A.Kozłowska, Wykorzysanie wskaźników ilościowych syuacji ekonomiczno-finansowej przedsiębiorsw do prognozowania koniunkury, w: Wskaźniki wyprzedzające jako meoda prognozowania koniunkury w Polsce, (red.) M.Rekowski, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań, 2003, ss Jeżeli wynik esu Grangera wskazuje na opóźnienie o 2 kwarały, celowym jes włączenie do równania regresji szeregów zmiennej niezależnej z opóźnieniem odpowiednio o 1 i 2 kwarały. 10 W celu zasosowania modeli liniowych przeprowadzono ransformację logarymiczną badanych szeregów. Zob. A.D.Aczel, Saysyka w zarządzaniu, Wydawnicwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s

6 94 Agnieszka Szczepkowska-Flis Współczynniki korelacji dla wyprzedzeń zmian PKB przez szeregi wskaźników przyjęych do analizy zilusrowano w poniższej abeli. Zamieszczono w niej jedynie warości spełniające warunek isoności saysycznej. 11 Tabela 1 Wskaźniki korelacji dla wyprzedzeń zmian PKB przez szeregi zmiennych objaśniających. -n zmienne objaśniające BIZ -n 0, , , , , NB -n 0, , , , x ZAT -n -0, , , , , WD/ZAT -n 0, , , , , EX -n 0, , , , , IM -n 0, , , , , Źródło: Obliczenia własne. Oszacowane dla wszyskich kaegorii współczynniki korelacji powierdzają ich liniowy związek z PKB, kóry był najsłabszy dla bezpośrednich inwesycji zagranicznych i nakładów bruo na środki rwałe. 12 Jednocześnie es Grangera wykazał wysępowanie isonego saysycznie związku przyczynowego. Powyższa analiza wykazała zasadność przyjęego założenia, iż odnoowane w przyjęym okresie badawczym zmiany produku krajowego bruo były konsekwencją zmian w poziomie bezpośrednich inwesycji zagranicznych, nakładów bruo na środki rwałe, przecięnego zarudnienia, warości dodanej bruo na zarudnionego, eksporu oraz imporu. Tabela 2 Wyniki esu przyczynowości Grangera dla wyprzedzeń zmian PKB przez zmienne niezależne od 1 do 4 kwarałów z prawdopodobieńswem p. ilość kwarałów do 1 do 2 do 3 do 4 zmienna objaśniająca BIZ p (0,01813) p (0,00085) p (0,00131) p (0,02127) NB p (0,43145) p (0,32) p (0,05181) p (0,03581) ZAT p (0,80952) p (0,03878) p (0,05859) p (0,06199) WD/ZAT p (0,94628) p (0,02734) p (0,05543) p (0,01584) EX p (0,01313) p (0,22417) p (0,0435) p (0,15094) IM p (0,00289) p (0,32045) p (0,03663) p (0,19524) warości wyłuszczone spełniają warunek p < 0,05 Źródło: Obliczenia własne. Warości prawdopodobieńswa zamieszczone w abeli 2 wskazują, że celowe było włączenie do funkcji regresji szeregów wyprzedzających PKB o 1, 2, 3 i 4 kwarały w 11 W przypadku zmiennej NB dla 4 kwarału orzymana warość wskaźnika korelacji (0,340393) nie spełniała warunku isoności saysycznej. Warość kryyczna współczynnika korelacji przy 29 sopniach swobody i α = 0,05 wynosi = 2,045. Ponieważ warość kryyczna była większa od (29) = 1,949492, o hipoezę zerową o braku korelacji między zmiennymi należało przyjąć. 12 Dodani poziom współczynnika korelacji dla zmiennych BIZ, NB,WD/ZAT, EX, IM świadczył o jednokierunkowych zmianach warości ych zmiennych i PKB. W przypadku czerech pierwszych kaegorii było o zgodne z oczekiwaniami. Naomias odmienne kierunki zmian imporu i przecięnego zarudnienia w sosunku do zmian PKB są niezgodne z inerpreacją sosowaną w klasycznych modelach eoreycznych.

7 Empiryczna analiza wpływu bezpośrednich inwesycji zagranicznych na przypadku BIZ, WD/ZAT i NB, o 1 i 2 kwarały dla zmiennej przecięne zarudnienie oraz o 1, 2 i 3 kwarały dla eksporu i imporu. Na podsawie oszacowanych paramerów równania: y + X + X + L + X + α Z + α Z + L + α Z + L y = warość zmiennej objaśnianej (ln PKB), α i, i współczynniki równania X -i warości zmiennej objaśniającej X sprzed i kwarałów, (ln X) Z -i warości zmiennej objaśniającej Z sprzed i kwarałów, (ln Z) wyypowano szeregi wyprzedzające PKB o 1 kwarał dla zmiennych NB, BIZ, ZAT, EX oraz o 2 kwarały w przypadku imporu i warości dodanej na zarudnionego. Uwzględniając powyższe wyprzedzenia przeprowadzono ekonomeryczną analizę funkcji regresji : 3. ln PKB + ln NB + ln BIZ + ln ZAT + ln EX + ln IM + lnwd ZAT + ε = / 2 Wyniki esymacji równań oszacowane na każdym eapie regresji wsecznej zamieszczono poniżej (abela 3). Tabela 3 Wyniki esymacji paramerów modeli regresji wielorakiej dla zmiennej zależnej PKB Warian modelu (3A) Sała regresji 7, , NB BIZ ZAT EX IM WD/ZAT R 2 R^2 0, , , , , , , , , , , , ,76 96,001 (3B) 6, , , , , , , , x 0, , , , ,75 96,15 (3C) 6, , , , , , x x 0, , , , ,75 96,29 (3D) 6, , , , x x x 0, , , , ,73 96,39 Źródło: Obliczenia własne. Wysoki poziom współczynnika deerminacji świadczył o bardzo dobrym dopasowaniu modelu do obserwacji empirycznych. Zmienne niezależne wyjaśniały kszałowanie się PKB prawie w 97%. Trzy spośród sześciu zmiennych spełniały warunki isoności saysycznej: nakłady bruo na środki rwałe, impor oraz warość dodana na zarudnionego. Najwyższa dodania warość parameru przy zmiennej WD/ZAT sugeruje, że najważniejszą deerminanę PKB sanowiły czynniki o charakerze jakościowym. Biorąc pod uwagę obserwowany w Polsce spadek sopnia wykorzysania siły roboczej należy przyjąć, że zmiany wydajności pracy były konsekwencją zarówno wprowadzania nowych rozwiązań 13 S.Kalinowski, A.Kozłowska, Wykorzysanie wskaźników.., op. ci., s

8 96 Agnieszka Szczepkowska-Flis echniczno-organizacyjnych, jak i procesu racjonalizacji zarudnienia. Niewąpliwie doświadczenia wielu pańsw dosarczają argumenacji na rzecz powyższego swierdzenia. Na przykład w Unii Europejskiej, w laach , nasąpił przyros wydajności pracy o około 2% rocznie. Szacuje się, że mniej więcej 50% ych zmian miało swoje źródło w posępie naukowo-echnicznym, pozosała część zaś była wynikiem subsyucji pracy kapiałem w ramach danego poziomu echniki. 14 Jednocześnie zaobserwowano, że rosnącej produkywności pracy owarzyszył wzros bezrobocia z poziomu 5% na począku la 60-ych do 10,7% w 1997 roku. 15 Tak więc, cechą charakerysyczną współczesnych procesów ekonomicznych jes obserwowane w wielu pańswach, również w Polsce, sosunkowo nowe zjawisko wzrosu bez zarudnienia. Nakłady bruo na środki rwałe o kolejny, pod względem siły oddziaływania, czynnik w wysokim sopniu wpływający na zmiany PKB. Dodani paramer 1 implikuje, że rosnące w danym kwarale wydaki inwesycyjne przekładały się na wyższą warość PKB obserwowaną w kwarale nasępnym. Zgodnie z inerpreacją eoreyczną, inwesycje w mająek rwały (zarówno krajowe, jak i zagraniczne) kszałują akywność gospodarczą wskuek indukowania dwóch podsawowych impulsów. 16 Głównym zadaniem inwesycji jes odwarzanie i rozszerzanie aparau produkcyjnego. W ym aspekcie akcenowany jes przede wszyskim efek wywórczy projeków inwesycyjnych (capaciy effec of invesmen). Jednocześnie ich realizacja worzy dodakowy popy na produkcję innych podmioów oraz możliwości zarudnienia dla osób bezpośrednio lub pośrednio uczesniczących w procesie inwesycyjnym. W en sposób powsaje dochodowy efek inwesycji (income effec of invesmen). Łącznym rezulaem obu impulsów jes wyższy poziom produku krajowego bruo. Trzecim paramerem, spełniającym warunek isoności saysycznej, był 5, oszacowany dla zmiennej IM. Zgodnie z nurem keynesowskim, przyros imporu rakowany jes jako czynnik zewnęrzny osłabiający działanie efeków mnożnikowych. Inerpreacja dodaniej warości współczynnika 5 wymaga więc odejścia od koncepcji srice popyowych. Jednokierunkowe zmiany PKB i imporu są najczęściej wyjaśniane w aspekcie zaporzebowania na zagraniczne komponeny produkcyjne i inwesycyjne, będące warunkiem wzrosu produkcji. 17 W esymowanym równaniu (3) współczynnik przy zmiennej BIZ uzyskał wprawdzie warość dodanią, niemniej nie posiadał isoności saysycznej, co ograniczało zasadność jego inerpreacji. Należy jednak zauważyć, że kaegoria bezpośrednie inwesycje zagraniczne - była osanią zmienną wykluczoną z modelu regresji krokowej. Jednocześnie swierdzono, że wskaźnik EX nie spełniał warunku koincydencji. 18 Przyczyną braku koincydencji jes najczęściej włączenie do równania szeregów silnie wzajemnie 14 B.Fiedor, Pracoprzyjazny wzros gospodarczy próba ujęcia eoreycznego, w: Produkywność, konkurencja, inegracja, (red.) J.Jagas, Uniwersye Opolski, Opole 1999, s Ibidem, s K.Łaski, W jaki sposób prywane inwesycje określają prywane oszczędności i co z ego wynika dla rozwoju gospodarki?, w: Rozwój polskiej gospodarki, Perspekywy i uwarunkowania, (red.) G.Kołodko, Wydawnicwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania, Warszawa 2002, s Zob. D.Rosai, Produkcja a handel zagraniczny w warunkach niepełnego wykorzysania zdolności produkcyjnej, Ekonomisa 1984, nr 5, s Liniowy model ekonomeryczny ma własność koincydencji, jeżeli dla każdego i = 1, 2.., k spełniony jes warunek: sgn a i = sgn r i, gdzie a i jes oceną i-ego parameru, naomias r i współczynnikiem korelacji między zmienną objaśnianą a i-ą zmienną objaśniającą. Oznacza o, że warunek koincydencji jes spełniony gdy warości ocen paramerów mają akie same znaki, jak współczynniki korelacji ych zmiennych ze zmienną objaśnianą. E. Nowak, Zarys meod ekonomerii. Zbiór zadań, PWN 2002, Podrozdział 7.2. Budowanie modelu z koincydencją.

9 Empiryczna analiza wpływu bezpośrednich inwesycji zagranicznych na skorelowanych. W celu wyeliminowania akich wskaźników dokonano obliczeń korelacji wzajemnych między zmiennymi przyjęymi do badania. Tabela 4 Macierz korelacji pomiędzy analizowanymi zmiennymi zmienne PKB NB BIZ ZAT EX IM PKB NB BIZ ZAT EX IM WD/ZAT 1 x x x x x x 0, x x x x x 0, , x x x -0, , , x x x 0, , , , x x 0, , ,00-0, , x WD/ZAT 0, , , ,9436 0, , warości isone przy p>0.05 zosały wyłuszczone Źródło: obliczenia własne Na podsawie współczynników korelacji ( abela 4) wyypowano rzy pary zmiennych w wysokim sopniu wzajemnie skorelowanych, a mianowicie: warość dodana na zarudnionego i przecięne zarudnienie (-0,9436), impor i ekspor (0,977382) oraz nakłady bruo na środki rwałe i bezpośrednie inwesycje zagraniczne (0,727098). Dodakowym kryerium selekcji zmiennych do modelu była przydaność meryoryczna powyższych kaegorii, isona w modelowaniu zmian PKB. W celu wykluczenia braku koincydencji analizowanych szeregów w funkcji regresji uwzględniono ylko jedną kaegorię z każdej wyypowanej pary zmiennych. Wyniki esymacji warianów modeli ilusruje abela 5. Oszacowane paramery równań (4)-(10) wskazują na dobre ich dopasowanie do danych empirycznych. Warość współczynnika deerminacji kszałuje się w przedziale od 96,4 (warian 4: NB, EX, WD/ZAT) do 89,46 (warian 10: BIZ, ZAT, EX). 19 Orzymane wyniki badania upoważniają do sformułowania nasępujących wniosków: największy udział w kszałowaniu zmian PKB w Polsce w laach miały: warość dodana bruo na zarudnionego, impor oraz nakłady bruo na środki rwałe. Ich wpływ na PKB ujawniał się z opóźnieniem 1 kwarału w przypadku zmiennej NB oraz z opóźnieniem 2 kwarałów w przypadku warości dodanej bruo na zarudnionego i imporu, paramer przy zmiennej ZAT we wszyskich warianach modeli uzyskał warość ujemną. Oznacza o, że redukcja eaów związana z racjonalizacją zarudnienia symulowała wyższą efekywność wykorzysania siły roboczej i wzros produkcji. Powyższa endencja jes zbieżna z przemianami obserwowanymi w wielu pańswach. Jednocześnie, w obliczu wysokiej sopy bezrobocia, spadek zarudnienia sanowi niewąpliwie jeden z podsawowych problemów społecznogospodarczych naszego kraju, wzros akywności eksporowej deerminował wyższy poziom PKB obserwowany w nasępnym kwarale. Odmienne okresy wyprzedzeń usalone dla eksporu i 19 Jedynie w równaniu (10) współczynnik oszacowany dla zmiennej ZAT nie posiadał isoności saysycznej, co rzuuje na najmniejsze dopasowanie ego modelu do warości rzeczywisych.

10 98 Agnieszka Szczepkowska-Flis imporu urudniają jednoznaczne określenie, kóry kierunek wymiany handlowej w większym sopniu wpływał na wzros produku krajowego bruo. Jednakże swierdzenie, że handel zagraniczny w sposób isony symulował zmiany PKB nie powinno budzić większych wąpliwości, Tabela 5 Wyniki esymacji funkcji regresji dla zmiennej zależnej PKB Warian modelu (4) Sała regresji 6, , NB BIZ ZAT EX IM WD/ZAT R 2 R^2 0, ,87616 x x 0, , x 0, , ,4 96,04 (5) 12, ,8155 0, ,51152 x -0, ,85268 x 0, , ,35 95,97 (6) 12, , , ,60135 x -0, , , , x x 95,65 95,20 (7) 8, ,68885 x 0, ,885 x 0, ,21276 x 0, , ,69 90,82 (8) 8, ,72652 x 0, , x x 0, , , , ,72 94,18 (9) 11, ,01826 x 0, , , , x 0, , x 93,35 92,66 (10) 11, ,24836 x 0, , , , , , x x 89,46 88,37 Źródło: Obliczenia własne dodani saysycznie isony paramer oszacowany dla zmiennej BIZ jes powierdzeniem wniosków wynikających z eorii. Bezpośrednie inwesycje zagraniczne korzysnie oddziaływały na poziom PKB. Naomias porównanie warości paramerów oszacowanych dla wszyskich kaegorii objaśniających wskazuje, że zmiany PKB były wynikiem przede wszyskim mechanizmów związanych z wewnęrzną charakerysyką sysemu gospodarczego Polski. Akcepacja powyższego wniosku wymaga oceny efeków BIZ w szerszej perspekywie, bowiem uwzględnienie impulsów pośrednich może wykazać, że fakyczny udział inwesycji zagranicznych w kszałowaniu PKB był wyższy niż na o wskazują oszacowane równania regresji. Osani, rzeci eap badawczy zawiera ylko częściową formalizację wyjaśnianych związków. Na podsawie równań regresji pierwszego sopnia wyznaczono kierunki oraz okresy wyprzedzeń zmiennej BIZ w sosunku do pozosałych deerminan produku krajowego bruo. Naomias określenie i ocena oddziaływania pośrednich impulsów BIZ na PKB miało charaker analizy jakościowej.

11 Empiryczna analiza wpływu bezpośrednich inwesycji zagranicznych na Wyniki esymacji równań regresji pierwszego sopnia ilusruje abela 6. Tabela 6 Wyniki esymacji równań regresji liniowej opisujących wpływ BIZ na pozosałe zmienne Paramery równania Zmienna objaśniana -n Wyraz wolny R 2 NB 8, (30,84499) 9, ZAT -4 (43,67190) 8, WD/ZAT -4 (23,89182) 6, IM -10 (8,662529) 5, EX -9 (4,841751) -1,46529 SH -8 (-3,55448) 0, (6,08398) -0, (-2,84935) 0, (2,94730) 0, (3,004935) 0, (2,678586) 0,16613 (2,86188) 52,86 21,87 23,04 28,19 23,01 24,68 Źródło: Obliczenia własne. Paramery oszacowane dla poszczególnych funkcji świadczą o isonym oddziaływaniu bezpośrednich inwesycji zagranicznych na pozosałe kaegorie makroekonomiczne, określone jako wewnęrzne-krajowe. Z punku widzenia dopasowania równań do obserwacji empirycznych, największy był udział BIZ w wyjaśnianiu zmian w nakładach bruo na środki rwałe. Niskie warości współczynnika deerminacji w pozosałych równaniach są wynikiem poszukiwania najmniejszego wyprzedzenia zmiennej BIZ, spełniającego kryeria isoności saysycznej. Analizowane zależności charakeryzują znaczne opóźnienia w przenoszeniu impulsów pośrednich. Jedynie w przypadku nakładów bruo na środki rwałe badanie nie wykazało żadnego przesunięcia w czasie. Dodania warość współczynnika BIZ w równaniu dla zmiennej NB była zgodna z oczekiwaniami. Oszczędności zagraniczne deerminują bowiem poziom inwesycji realizowanych w kraju lokay. Po pierwsze, są one dodakowym źródłem finansowania lokalnych projeków inwesycyjnych, a po drugie przyciągają lokalne inwesycje komplemenarne (indukowane). Koncepcja inwesycji indukowanych związana jes z efekami zewnęrznymi, kóre powodują, że rozwój pewnych sekorów deerminuje zyskowność innych. 20 Obecność inwesorów zagranicznych symuluje w en sposób rozwój krajowych przedsiębiorsw, a inwesycje związane z rozszerzaniem działalności wyznaczają akywność całej gospodarki. 21 W lieraurze przedmiou przyjmuje się, że bezpośrednie inwesycje zagraniczne są 20 J. Wikowska, Bezpośrednie inwesycje zagraniczne a rynek pracy w kraju przyjmującym aspeky eoreyczne, Ekonomisa 2000, nr5, s Zob. J.Markusen, A.Venables, Foreign Direc Invesmen as a Caalys for Indusrial Developmen, European Economic Review 1999, Vol. 43, s

12 100 Agnieszka Szczepkowska-Flis najefekywniejszą ścieżką dosępu do nowoczesnych echnologii, wiedzy menedżerskiej, markeingowej i innych kaegorii. Proces dyfuzji wiedzy powoduje, że saje się ona dosępna dla lokalnych podmioów krajowych. W ym aspekcie szczególnie podkreślana jes rola naśladownicwa. 22 Z analiz przeprowadzonych przez Insyu Badań na Demokracją i Przedsiębiorswem Prywanym wynika, że wzorce sosowane przez podmioy zagraniczne, przede wszyskim w zakresie nowych produków i zmian organizacyjnych, są sosunkowo szybko wprowadzane przez przedsiębiorswa rodzime. ¼ z nich podejmuje działania naśladowcze już w ciągu 6 miesięcy, a kolejne 25% w ciągu roku od pojawienia się innowacji. 23 W niniejszym badaniu przyjęo, że syneycznym wskaźnikiem jakościowych zmian zachodzących w gospodarce polskiej jes wydajność pracy. Wyniki esymacji równania dla zmiennej WD/ZAT pozwalają na akcepację wniosków wynikających z eorii. Dodania warość współczynnika wskazuje, że bezpośrednie inwesycje zagraniczne podwyższały wydajność pracy. Pierwszy saysycznie isony okres wyprzedzenia szeregu BIZ względem WD/ZAT wyznaczono na poziomie 4 kwarałów. Naomias funkcje regresji oszacowane dla wyprzedzeń większych niż czery kwarały charakeryzowały wyższe warości zarówno dopasowania modelu, jak i parameru przy zmiennej BIZ. 24 Pełna inerpreacja związku BIZ WD/ZAT powinna uwzględniać ilościowe efeky inwesycji zagranicznych na rynku pracy. Paramer w funkcji dla zmiennej ZAT jes mniejszy od zera. Wprawdzie jego warość bezwzględna jes sosunkowo niska, niemniej jednak orzymany wynik może budzić wąpliwości. Wielu auorów podkreśla rosnący udział przedsiębiorsw zagranicznych w polskim rynku pracy. Podsawą przyaczanej opinii są najczęściej badania doyczące poziomu mikro. Badania ego ypu pomijają jednak mezo- i makroekonomiczne impulsy zewnęrzne wywołane obecnością podmioów zagranicznych, mimo iż efek neo zmian zarudnienia deerminuje znaczna ilość czynników. Na przykład pojawienie się zagranicznego konkurena, dysponującego zwykle lepszymi środkami w walce o odbiorcę, może zmusić lokalnych przedsiębiorców do podjęcia walki cenowej. Taka sraegia najczęściej wymusza redukcję eaów umożliwiającą obniżenie koszów produkcji. Jednocześnie część realizowanych bezpośrednich inwesycji zagranicznych przybiera formę fuzji i przejęć, co w prakyce oznacza jedynie zmianę formy własności. Taki rodzaj BIZ w najlepszym wariancie prowadzi do urzymania miejsc pracy. Wyniki esymacji równań orzymane dla eksporu i imporu wskazują, że najsilniejsze impulsy BIZ ujawniały się w handlu zagranicznym. Implikuje o jednocześnie ich isony wpływ na wynik salda rachunku obroów bieżących. Argumenacji na rzecz rakowania inwesycji zagranicznych jako czynnika inensyfikującego wymianę handlową dosarczają również wyniki innych analiz. Przede wszyskim podkreślana jes wysoka skłonność podmioów z kapiałem zagranicznym zarówno do imporu, jak i eksporu, znacznie przewyższająca wskaźniki oszacowane dla przedsiębiorsw z kapiałem wyłącznie polskim. 25 Jednocześnie porównanie warości współczynników w obu funkcjach regresji oraz ujemna warość parameru BIZ dla zmiennej SH 26 daje podsawy do przyjęcia hipoezy o negaywnym wpływie BIZ na saldo rachunku obroów bieżących. 22 R.Barrell, N.Pain, Foreign Direc Invesmen, Technological Change, and Economic Growh wihin Europe, The Economic Journal, November 1997, No.107, s J.Bielecki, Najańszy kaalizaor gospodarki, Rzeczpospolia nr 4421, z dn.19,07, Dla wyprzedzenia na poziomie 8 kwarałów współczynnik deerminacji wyniósł 46,58%, naomias paramer przy zmiennej BIZ uzyskał warość 0, M.Domier, E.Mirecka, Inwesycje zagraniczne jako czynnik wzrosu gospodarczego doświadczenia Polski i Niemiec, w: Problemy rwałego rozwoju, (red.) B.Fiedor, AE we Wrocławiu, Uniwersye w Münser, Sobóka- Wrocław 2000, s.79; E.Mączyńska, Bezpośrednie inwesycje zagraniczne. Świaowe i lokalne czynniki dynamizujące, Ekonomisa 1999, nr 1-2, s SH- saldo obroów owarowych

13 Empiryczna analiza wpływu bezpośrednich inwesycji zagranicznych na Uwagi końcowe Przeprowadzone badania empiryczne doyczące roli BIZ w kszałowaniu zmian PKB w gospodarce polskiej w laach wykazały, iż: Jako czynnik bezpośredni BIZ, w sposób saysycznie isony, wyjaśniały zmiany PKB. Oddziaływanie o wysępowało najsilniej z opóźnieniem jednego kwarału; Jako czynnik pośredni BIZ wpływały na wewnęrzne, kwiące w gospodarce deerminany wzrosu: zarudnienie, wydajność pracy, impor, ekspor, nakłady bruo na środki rwałe; Pośredni wpływ BIZ na zmiany PKB był silniejszy niż jego oddziaływanie bezpośrednie. Jednocześnie wykazano, że impulsy pośrednie ujawniały się w większości przypadków ze znacznym opóźnieniem oraz działały jako kaalizaor zmian jakościowych. Bezpośrednie inwesycje zagraniczne prowadziły do wzrosu nakładów bruo na środki rwałe, zwiększały działalność w sferze eksporowej, a przejawem impulsów jakościowych był wyższy poziom wskaźnika wydajności pracy; BIZ powodowały również efeky niepożądane: - w sferze zarudnienia przedsiębiorswa zagraniczne nie przyczyniały się w isonym sopniu do poprawy syuacji na rynku pracy. Uwzględnienie w analizie impulsów pośrednich wskazuje, że BIZ powodowały zmniejszenie zarudnienia w skali całej gospodarki, - w zakresie oddziaływania bezpośrednich inwesycji zagranicznych na saldo obroów owarowych należy podkreślić ich udział w worzeniu zaporzebowania na maeriały, surowce, półproduky zagraniczne, co wobec niższej skłonności do działalności eksporowej powodowało pogorszenie bilansu rachunku obroów bieżących. Esymacja równań regresji dla PKB wykazała, że wzros imporu i redukcja zarudnienia przekładały się na wyższy poziom PKB. W ym aspekcie impulsy BIZ przenoszone na zmienną IM oraz ZAT należałoby posrzegać jako pozyywne. Taka inerpreacja wydaje się jednak zby powierzchowna. Po pierwsze, wysoka imporochłonność inwesycji zagranicznych sanowi poencjalne zagrożenie dla gospodarki polskiej, bowiem wobec niższej warości pozyskiwanych BIZ, obserwowanych od roku 2001, mogą się ujawnić rzeczywise problemy z finansowaniem deficyu obroów bieżących. Po drugie, wobec syuacji na rynku pracy oczekuje się, że napływ bezpośrednich inwesycji zagranicznych będzie czynnikiem łagodzącym problemy wysokiego bezrobocia. O ile ograniczenie imporochłonności przedsiębiorsw zagranicznych wydaje się w krókim okresie mało prawdopodobne, o pozyskiwanie znacznej puli zagranicznych inwesycji ypu greenfield powinno sanowić ważny elemen walki z bezrobociem. SPIS LITERATURY: 1. Aczel A.D., Saysyka w zarządzaniu, Wydawnicwo Naukowe PWN, Warszawa Barrell R., Pain N., Foreign Direc Invesmen, Technological Change, and Economic Growh wihin Europe, The Economic Journal, November 1997, No Benchmark Definiion of Foreign Direc Invesmen, Third Ediion, OECD, Paris Rapor Roczny 2000, NBP. 5. Bielecki J., Najańszy kaalizaor gospodarki, Rzeczpospolia nr 4421, z dn Domier M., Mirecka E., Inwesycje zagraniczne jako czynnik wzrosu gospodarczego doświadczenia Polski i Niemiec, w: Problemy rwałego rozwoju, (red.) Fiedor B., AE we

14 102 Agnieszka Szczepkowska-Flis Wrocławiu, Uniwersye w Münser, Sobóka-Wrocław Dunning J.H., Sudiem in Inernaional Invesmen, London Fiedor B., Pracoprzyjazny wzros gospodarczy próba ujęcia eoreycznego, w: Produkywność, konkurencja, inegracja, (red.) Jagas J., Uniwersye Opolski, Opole Kalinowski S., Kozłowska A., Wykorzysanie wskaźników ilościowych syuacji ekonomiczno-finansowej przedsiębiorsw do prognozowania koniunkury, w: Wskaźniki wyprzedzające jako meoda prognozowania koniunkury w Polsce, (red.) Rekowski M., Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań Łaski K., W jaki sposób prywane inwesycje określają prywane oszczędności i co z ego wynika dla rozwoju gospodarki?, w: Rozwój polskiej gospodarki, Perspekywy i uwarunkowania, (red.) Kołodko G., Wydawnicwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania, Warszawa Mączyńska E., Bezpośrednie inwesycje zagraniczne. Świaowe i lokalne czynniki dynamizujące, Ekonomisa 1999, nr Markusen J., Venables A., Foreign Direc Invesmen as a Caalys for Indusrial Developmen, European Economic Review 1999, Vol McManus J., The Theory of he Inernaional Firm, w: The Mulinaional Firm and The Naional Sae, ed. Paque G., Collie-Macmillian, Torono Nowak E., Zarys meod ekonomerii. Zbiór zadań, PWN Rosai D., Produkcja a handel zagraniczny w warunkach niepełnego wykorzysania zdolności produkcyjnej, Ekonomisa 1984, nr Świeczewska I., Bezpośrednie inwesycje zagraniczne na świecie i w Polsce, Wiadomości Saysyczne 2003, nr Wikowska J., Bezpośrednie inwesycje zagraniczne a rynek pracy w kraju przyjmującym aspeky eoreyczne, Ekonomisa 2000, nr 5.