This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Transkrypt

1 ARTYKU ORYGINALNY / ORIGINAL ARTICLE Zaanga owanie Autorów A Przygotowanie projektu badawczego B Zbieranie danych C Analiza statystyczna D Interpretacja danych E Przygotowanie manuskryptu F Opracowanie piœmiennictwa G Pozyskanie funduszy Author s Contribution A Study Design B Data Collection C Statistical Analysis D Data Interpretation E Manuscript Preparation F Literature Search G Funds Collection 126 Bo ena Jasiak-Tyrkalska 1(A,B,C,D,E,F), Jolanta Jaworek 1(F), Bogus³aw Frañczuk 2(G) 1 Zak³ad Fizjoterapii WOZ UJ CM, Kraków 2 Krakowskie Centrum Rehabilitacji, Kraków Czynniki ryzyka osteoporozy a BMD u kobiet po menopauzie Osteoporosis risk factors vs. BMD in post-menopausal women S³owa kluczowe: osteoporoza, masa cia³a, aktywnoœæ fizyczna Key words: osteoporosis, body mass index, physical activity STRESZCZENIE Wstêp. Jak wiadomo, g³ówn¹ cech¹ charakteryzuj¹c¹ osteoporozê jest kruchoœæ koœci, której powik³aniami s¹ z³amania. W zwi¹zku z tym podstawowym celem jej leczenia jest zapobieganie z³amaniom przez podtrzymanie lub zwiêkszenie masy koœci, zapobieganie upadkom i urazom, zmniejszenie ostrych i przewlek³ych dolegliwoœci oraz poprawa funkcji fizycznych i psychospo- ³ecznych. Podkreœliæ nale y znaczenie zwiêkszonej aktywnoœci fizycznej jako jednego z czynników ochronnych, zapobiegaj¹cych z³amaniom koœci w wieku starszym. Osteoporoza staje siê wiêc coraz wiêkszym problemem nie tylko natury medycznej, ale tak e spo³eczno ekonomicznej. Ten dynamicznie narastaj¹cy problem sta³ siê przes³ank¹ do napisania pracy, której celem jest wykazanie, czy i w jakim stopniu wybrane czynniki takie jak wiek, masa cia³a oraz aktywnoœæ fizyczna, wp³ywaj¹ na poziom gêstoœci mineralnej koœci (BMD) u kobiet po menopauzie. Materia³ i metody. Badaniami objêto 54 kobiety, œrednia wieku 66,8 lat. Gêstoœæ mineraln¹ koœci, któr¹ oceniano na podstawie badania densytometrycznego, przeciwstawiano czynnikom ryzyka osteoporozy i oceniano wspó³zale noœæ. Na podstawie masy i wysokoœci cia³a badanych wyliczono indeks masy cia³a (BMI). Dane o aktywnoœci fizycznej dotycz¹ce okresu ostatnich kilkunastu lat uzyskano z wywiadu. Dla oceny poziomu aktywnoœci fizycznej zastosowano w³asnej konstrukcji 4-stopniow¹ skalê oceny. Wyniki. Wykazano znamienn¹ ujemn¹ zale noœæ pomiêdzy gêstoœci¹ mineraln¹ koœci (BMD) a wiekiem badanych kobiet, (p < 0,01). Na podobnym poziomie (p < 0,01) wykazano korelacjê pomiêdzy gêstoœci¹ mineraln¹ koœci (BMD) a indeksem masy cia- ³a (BMI) badanych kobiet. Natomiast bardzo wysok¹ korelacjê na poziomie istotnoœci p < 0,001 wykazano z analizy zale noœci pomiêdzy gêstoœci¹ mineraln¹ koœci (BMD) a aktywnoœci¹ fizyczn¹ badanych kobiet. Wnioski. Znamiennym czynnikiem w profilaktyce osteoporozy jest aktywnoœæ fizyczna. Wiek niekoniecznie musi byæ istotnym czynnikiem ryzyka osteoporozy. Umiarkowana nadwaga wp³ywa pozytywnie na poziom BMD. SUMMARY Background. It is commonly known that the main characteristic feature of osteoporosis is bone brittleness, whose complications include fractures. Consequently the most important treatment objective is to prevent fractures by maintaining or increasing bone mass, to prevent falls and injuries, to reduce acute and chronic conditions and to improve physical, and psychosocial functions. The significance of increased physical activity as one of the protective factors that prevent bone fractures in an elderly age needs to be underscored. Osteoporosis becomes a not only a medical challenge, but also a social and economic problem. Such a dynamically growing problem is the reason behind the present paper whose aim is to show if and to what extent selected factors, such as age, body mass and physical activity influence bone mineral density (BMD) in post-menopausal women. Material and methods. 54 women participated in the study, median age 66.8 years. Bone mineral density was determined on the basis of a densitometric test, which was then juxtaposed with osteoporosis risk factors and correlations were analysed. On the basis of body mass and height of study participants the body mass index was calculated (BMI). Data concerning physical activity over the last dozen years or so was obtained during an interview. The level of physical activity was assessed using a four-grade scale developed by the author. Results. A statistically significant negative correlation was shown between BMD and the age of women participating in the study (p < 0,01). A similar correlation was observed (p < 0,01) between (BMD) an the BMI. A very high correlation (p < 0,001) was shown between BMD and physical activity of women participating in the study. Conclusions. An important factor in osteoporosis prevention is physical activity. Age is not necessarily a risk factor in osteoporosis. Moderate overweight has a positive impact on BMD level. Liczba s³ów/word count: 3542 Tabele/Tables: 2 Ryciny/Figures: 3 Piœmiennictwo/References: 28 Adres do korespondencji / Address for correspondence Dr n. med. Bo ena Jasiak-Tyrkalska Zak³ad Fizjoterapii WOZ UJ CM Kraków, Pl. Sikorskiego 2/7, tel/fax.: (0-12) , bjasiak@cm-uj.krakow.pl Fizjoterapia Polska MEDSPORTPRESS, 2006; 2(4); Vol. 6, Otrzymano / Received r. Zaakceptowano / Accepted r.

2 Tab. 1. Skala oceny aktywnoœci fizycznej Tab. 1. Assessment of physical activity WSTÊP Zmiana trybu ycia, ograniczenie aktywnoœci fizycznej, zwiêkszenie stresu, nieracjonalny sposób od ywiania siê, coraz czêstsze siêganie po u ywki takie jak alkohol czy tytoñ, to tylko nieliczne ujemne aspekty, jakie niesie ze sob¹ cywilizacja. Do zjawisk negatywnych musimy niestety zaliczyæ tak- e wzrost zachorowalnoœci na choroby niezakaÿne, na które w przeciwieñstwie do chorób zakaÿnych zapadalnoœæ wzrasta. Staj¹ siê one g³ówn¹ przyczyn¹ zgonów. W ich patogenezie znacz¹ca rolê odgrywa szeroko pojêty styl ycia. Oznacza to, e pomijaj¹c czynniki genetyczne, mo emy mieæ wp³yw na ich powstawanie. Wg Lalonda [1] styl ycia determinuje zdrowie cz³owieka a w 50%. Koncepcja ta podkreœla rolê stylu ycia w kszta³towaniu zdrowia i jest pe³na optymizmu, gdy mo e on byæ korygowany w kierunku prozdrowotnym, poprzez eliminacje czynników szkodliwych. Choroby uk³adu kr¹ enia, nowotwory, zespo³y bólowe krêgos³upa a tak e osteoporoza, to najczêœciej drêcz¹ce nas choroby, na które mo emy mieæ wp³yw, w³aœnie przez odpowiedni prozdrowotny tryb ycia. Do krajów, w których osteoporoza zbiera najwiêksze niwo zaliczamy kraje najbardziej rozwiniête jak: Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Szwajcaria, kraje skandynawskie oraz Japoniê. Szacuje siê, e w Stanach Zjednoczonych osteoporoz¹ dotkniêtych jest oko³o 25 mln osób. Jest to oko- ³o 11% populacji tego kraju. W grupie kobiet powy ej 50 roku ycia odsetek ten wzrasta do ponad 30%, a u kobiet po 80 roku ycia do 70%. Prowadzi to do 1,5 mln z³amañ rocznie, których koszt leczenia oceniany jest na oko³o 10 miliardów dolarów. Tak e przewidywania na obecn¹ dekadê s¹ zastraszaj¹ce. Amerykañscy epidemiolodzy przewiduj¹ wzrost z³amañ u kobiet z powodu osteoporozy do 5,2 mln, a koszty z tym zwi¹zane liczone bêd¹ w dziesi¹tkach bilionów dolarów. S¹ to wiêc ogromne skutki natury nie tylko medycznej ale tak e spo³eczno-ekonomicznej [2,3,4]. Przeprowadzone w Polsce badania na populacji powy- ej 50 roku ycia wykaza³y osteoporozê u 27% kobiet i 13% mê czyzn w Szczecinie, u 20,5% kobiet i 27,8% mê czyzn w Warszawie oraz u 33,3% kobiet i 32,1% mê czyzn w Krakowie [5]. Mo emy siê spodziewaæ, i w nastêpnych dziesiêcioleciach wzroœnie znacznie liczba osób dotkniêtych osteoporoz¹, co poci¹gnie za sob¹ tak e wzrost z³amañ. Niektóre doniesienia wskazuj¹ nawet na wzrost liczby z³amañ u osób poni ej wieku charakterystycznego dla osteoporozy [5,6,7]. Ten dynamicznie narastaj¹cy problem zdrowotny i spo- ³eczno ekonomiczny sta³ siê przes³ank¹ do napisania pracy, której celem jest wykazanie czy i w jakim stopniu wybrane czynniki takie jak wiek, masa cia³a oraz aktywnoœæ fizyczna wp³ywaj¹ na poziom gêstoœci mineralnej koœci (BMD) u kobiet po menopauzie. MATERIA I METODY Badaniom poddana zosta³a grupa 54 kobiet z osteoporoz¹, leczonych w Krakowskim Centrum Rehabilitacji. Wiek badanych kobiet waha³ siê w granicach od 49 do 81 lat. Œrednia wieku wynosi³a 66,8 lat. Gêstoœæ mineraln¹ koœci krêgos³upa lêdÿwiowego uzyskano z badania densytometrycznego metod¹ absorpcjometrii podwójnej energii promieniowania X (DEXA), aparatem typu Lunar DPX IQ, prod. USA. Na podstawie masy i wysokoœci cia³a badanych wyliczono indeks masy cia³a (BMI). Dane o aktywnoœci fizycznej dotycz¹ce okresu ostatnich kilkunastu lat uzyskano z wywiadu. Dla oceny poziomu aktywnoœci fizycznej zastosowano w³asnej konstrukcji 4 stopniow¹ skalê oceny (Tab. 1). Osoby charakteryzuj¹ce siê brakiem aktywnoœci fizycznej, to te, u których jedyn¹ form¹ aktywnoœci by³y czynnoœci ycia codziennego i praca zawodowa. Za osoby o niskiej aktywnoœci fizycznej uznano te, które tylko sporadycznie uprawia³y pewne formy aktywnoœci fizycznej jak np. d³ugie spacery czy jazdê na rowerze. Osoby o œredniej aktywnoœci fizycznej to te, które w sposób nieregularny, uprawia- ³y pewne formy aktywnoœci fizycznej, takie jak np. jazda na rowerze, gra w tenisa, p³ywanie, aerobik. Natomiast osoby o wysokiej aktywnoœci fizycznej to te, które w sposób regularny, przynajmniej dwa razy w tygodniu uprawia³y powy sze formy aktywnoœci fizycznej. W celu wykazania wspó³zale noœci pomiêdzy badanymi czynnikami wyliczono wspó³czynnik korelacji rxy. Oceniaj¹c istotnoœæ korelacji, za graniczny poziom przyjêto p<0,05. Wyliczeñ wspó³czynnika korelacji oraz grafikê wykonano na bazie programu Statistica 6,0. WYNIKI Analizuj¹c zale noœæ pomiêdzy gêstoœci¹ mineraln¹ koœci (BMD) a wiekiem badanych kobiet, uzyskano ujemn¹ istotn¹ korelacjê na poziomie p < 0,01 œwiadcz¹c¹ o odwrotnie proporcjonalnej zale noœci miêdzy badanymi cechami. Podobn¹ korelacjê, jednak dodatni¹ uzyskano z analizy zale noœci pomiêdzy gêstoœci¹ mineralna koœci (BMD) a indeksem masy cia³a (BMI) badanych kobiet. 127

3 Tab. 2. Wspó³czynniki korelacji BMD vs. wiek, BMI, aktywnoœæ fizyczna badanych kobiet Tab. 2. BMD correlation coefficients vs. age, BMI, physical activity of women surveyed Ryc. 1. Graficzne przedstawienie korelacji BMD vs. wiek badanych kobiet Fig. 1. Graphic representation of the BMD correlated with the age of women surveyed Bardzo wysok¹ korelacjê na poziomie istotnoœci p<0,001 uzyskano z analizy zale noœci pomiêdzy gêstoœci¹ mineralna koœci (BMD) a aktywnoœci¹ fizyczn¹ badanych kobiet. Wielkoœæ wspó³czynników korelacji, poziomy istotnoœci korelacji przedstawia Tab. 2, natomiast graficzne ujêcie korelacji pomiêdzy BMD a poszczególnymi czynnikami ryzyka przedstawiaj¹ Ryc DYSKUSJA Nie wszyscy ludzie, którzy doczekali sêdziwego wieku, cierpi¹ na osteoporozê. Rodzi siê wiêc pytanie: dlaczego tylko pewien odsetek z nich doœwiadcza tej choroby? Badania kliniczne i epidemiologiczne doprowadzi³y do identyfikacji wielu czynników ryzyka, które ³¹cznie z fizjologiczn¹ osteopeni¹ wp³ywaj¹ na wielkoœæ tego odsetka. Jednym z nich jest wiek. Proces wzrostu, dojrzewania, a nastêpnie starzenia siê ca³ego organizmu nie omija równie uk³adu kostnego. Po okresie szybkiej budowy szkieletu, w wieku oko³o 30 lat, cz³owiek osi¹ga szczytow¹ masê kostn¹. W latach nastêpnych po pewnym okresie stabilizacji, oko³o czwartej dekady ycia cz³owiek wchodzi w trzeci inwolucyjny okres rozwoju szkieletu, w którym masa kostna ulega stopniowemu zmniejszaniu [6,7,8]. Ta odwrotnie proporcjonalna zale noœæ potwierdzi³a siê tak e w naszych badaniach. Uzyskany wspó³czynnik korelacji (rxy=-0,378) i poziom istotnoœci (p<0,01) byæ mo e nie w pe³ni to potwierdzaj¹, ale mog¹ œwiadczyæ równie o tym, e coraz m³odsze kobiety maj¹ obni on¹ gêstoœæ mineraln¹ koœci. (Tab. 2, Ryc. 1). Stwierdzona ujemna korelacja pomiêdzy wiekiem a BMD jest zgodna z oczekiwaniami, poniewa utrata masy kostnej jest zwi¹zana z wiekiem. Potwierdzaj¹ to liczne zagraniczne i krajowe doniesienia. Z krajowych mo na zacytowaæ Szygu³ê i wsp. [10]. Badaj¹c ten problem w grupie

4 Ryc. 2. Graficzne przedstawienie korelacji BMD vs. indeks masy cia³a (BMI) badanych kobiet Fig. 2. Graphic representation of the BMD correlated with the Body Mass Index (BMI) of women surveyed Ryc. 3. Graficzne przedstawienie korelacji BMD vs. aktywnoœæ fizyczna badanych kobiet Fig. 3. Graphic representation of BMD correlated with physical activity of women surveyed kobiet w wieku lat wykazali korelacjê ujemn¹ na poziomie istotnoœci p<0,05. Podobnie Sawicki i wsp. [10] badaj¹c kobiety po menopauzie wykazali podobn¹ korelacjê, a w konkluzji podali wiek jako g³ówny czynnik ryzyka zaniku kostnego i osteoporozy. Ju nieznaczny spadek BMD wraz z wiekiem, jednak nieistotny statystycznie, w grupie 51 kobiet stosunkowo m³odych (20-29 lat) wykaza³y Konieczna i Wiœniewska [11]. Zdecydowanie inne wnioski wysunêli Skrzek i wsp. [12]. W grupie badanych 160 kobiet w wieku od lat stwier- 129

5 dzili wystêpowanie osteoporozy tylko u 18,8%. Ten bardzo optymistyczny wynik odbiega jednak od œwiatowych danych epidemiologicznych. Kolejnym czynnikiem poddanym analizie by³ wskaÿnik wagowo-wzrostowy BMI. Wg badañ epidemiologicznych dobrze koreluje on z mas¹ tkanki t³uszczowej [13]. Masa cia³a w du ej czêœci uwarunkowana rodzinnie, wydaje siê byæ tak e istotnym parametrem wp³ywaj¹cym na gêstoœæ masy kostnej, zw³aszcza w rejonach szkieletu, poddawanym wysokim obci¹ eniom mechanicznym. Jak powszechnie wiadomo osteoporozê obserwuje siê znacznie rzadziej u osób o mocnej, atletycznej, czy krêpej budowie cia³a, o wy - szym BMI, ni u szczup³ych, w¹t³ych, o niskim BMI, a szybkoœæ utraty tkanki kostnej w okresie pomenopauzalnym jest odwrotnie proporcjonalna do masy cia³a [14]. Niska masa cia³a i w¹t³a budowa uwa ane s¹ wiêc za czynniki ryzyka osteoporozy. Odnosi siê to g³ównie w stosunku do kobiet. Zauwa ono, e znacznie czêœciej osteoporoza wystêpuje u kobiet wa ¹cych poni ej 50 kg. Zwi¹zane jest to z osi¹ganiem mniejszej szczytowej masy kostnej w porównaniu z kobietami o mocnej, masywnej sylwetce. Potwierdzaj¹ to równie nasze badania (Tab. 2, Ryc. 2). Analizuj¹c zale noœæ pomiêdzy wskaÿnikiem masy cia³a a BMD wykazano korelacjê istotnie statystyczn¹ na poziomie p<0,01. Oceniaj¹c zale noœci miêdzy mas¹ tkanki t³uszczowej a gêstoœci¹ tkanki kostnej u kobiet bez i z chorob¹ zwyrodnieniow¹ stawów, Sajewicz i Badurski [15] stwierdzili, e grupa kobiet z prawid³ow¹ mas¹ kostn¹ charakteryzowa³a siê najwiêksz¹ mas¹ cia³a i jednoczeœnie wysokim BMI. Natomiast u kobiet ze stwierdzon¹ osteopeni¹ i osteoporoz¹ wartoœci te by³y najni sze. Jak podaje Sawicki i wsp. [10] mo e to byæ zwi¹zane z wiêksz¹ pozagonadow¹ syntez¹ estrogenów w tkance t³uszczowej, co w efekcie zmniejsza zwi¹zany z zanikiem gonad deficyt estrogenów. Dodatkowo produkowany w tkance t³uszczowej estrogen ma dzia³anie protekcyjne na koœci, bowiem przed³u a on ycie osteoblastów hamuj¹c ich apoptozê, odwrotnie dzia³aj¹c natomiast na osteoklasty. Jednoczeœnie estrogeny wzmagaj¹ wydzielanie kalcytoniny, która powoduje proliferacj¹ osteoblastów oraz hamuje resorpcyjn¹ aktywnoœæ osteoklastów. W modelu zmian po menopauzie mo na przyj¹æ nastêpuj¹c¹ sekwencjê zdarzeñ zwi¹zan¹ z zanikiem czynnoœci hormonalnej jajników: obni enie poziomu estrogenów nasila proces przebudowy koœci przez pobudzenie osteoblastów do wydzielania, dzia³aj¹cych na koœæ cytokin (Il 6 i Il 11), które z kolei zwiêkszaj¹ nap³yw prekursorów osteoklastów. Wzrost resorpcji koœci przez osteoklasty zwiêksza poziom wapnia w osoczu, czego skutkiem jest zwiêkszenie wydalania wapnia z moczem i hamowanie wydzielania PTH. Spadek PTH ogranicza nerkow¹ syntezê 1,25-dihydroksywitaminy D, w wyniku czego zmniejsza siê wch³anianie wapnia w przewodzie pokarmowym. Tak wiêc pomenopauzalny spadek estrogenów z jednej strony wy³¹cza mechanizm nowotworzenia koœci, a z drugiej poprzez zahamowanie sekrecji kalcytoniny powoduje, e niski poziom PTH i 1,25 dihydroksywitaminy D doprowadza do aktywowania osteoklastów i resorpcji koœci [16,17]. 130 Wiêksza BMD mo e byæ tak e zwi¹zana z silniejsz¹ stymulacj¹ uk³adu kostnego, zarówno poprzez czynniki obci¹ enia i nacisku jakimi s¹ wiêksza masa tkanki t³uszczowej, jak i same miêœnie [3]. Potwierdza³oby to opiniê, e wiêksza masa cia³a, obci¹- aj¹c szkielet stymuluje procesy koœciotworzenia. O pozytywnej roli umiarkowanej nadwagi na gêstoœæ koœci u kobiet w okresie oko³o i pomenopauzalnym donosi w podsumowaniu swoich badañ Szygu³a i wsp. [9]. Aktywnoœæ fizyczna wbrew pozorom nie poch³ania energii yciowej, wrêcz przeciwnie, dostarcza jej zarówno cia³u, jak i psychice. Oprócz poprawy i utrzymaniu sprawnoœci fizycznej, przyczynia siê tak e do wzrostu mo liwoœci intelektualnych, poczucia w³asnej wartoœci, wiary w siebie, równowagi emocjonalnej, a tak e zdolnoœci pokonywania stresu i przeciwstawiania siê chorobom [18,19,20]. Zale noœci pomiêdzy budow¹ koœci i oddzia³uj¹cymi na nie si³ami zosta³y odkryte ju w XVII wieku przez Galileusza, zaœ kolejni badacze tylko te powi¹zania potwierdzili. I tak w 1892 roku niemiecki naukowiec Julius Wolff stwierdzi³, e: ka da zmiana funkcji koœci poci¹ga za sob¹ okreœlone, widoczne zmiany jej wewnêtrznej struktury. Obecnie prawo Wolffa jest interpretowane w ten sposób, e zmiany w strukturze koœci s¹ wynikiem naprê eñ, w którym miejscowe sygna³y mechaniczne poprzez komórki kostne oddzia³uj¹ na strukturê szkieletu. Podobnie, równie w XIX wieku Roux i Meyer twierdzili, e si³y mechaniczne dzia³aj¹ce na koœæ powoduj¹ zmiany w jej architekturze [19,21]. Dowodzi to, e koœæ reaguje na obci¹ enia i naprê enia procesem osteotropowym, co znajduje potwierdzenie w dodatniej korelacji miêdzy BMD a aktywnoœci¹ fizyczn¹ oraz miêdzy BMD a mas¹ miêœniow¹ [22]. Obecnie mo na ju uznaæ za udowodnione, e wysoka aktywnoœæ fizyczna, a co za tym idzie obci¹ enie szkieletu, pobudza procesy tworzenia, tak jak immobilizacja, czy przebywanie w warunkach niewa koœci, indukuj¹ wzrost resorpcji koœci. Wiele badañ dowodzi, e zawartoœæ mineralna koœci zwiêksza siê lub jest utrzymywana na danym poziomie u kobiet aktywnych fizycznie w okresie przedmenopauzalnym, pomenopauzalnym a nawet w wieku starszym [23]. Wyniki badañ epidemiologicznych obejmuj¹cych ponad 6 tys. osób z krajów basenu Morza Œródziemnego wskazuj¹ na aktywnoœæ fizyczn¹, jako na najwa niejszy i pierwszy w kolejnoœci czynnik zabezpieczaj¹cy przed osteoporoz¹. Nieruchliwy tryb ycia, wg tych badañ, okaza³ siê wiêkszym zagro eniem wywo³ania osteoporozy ni brak ekspozycji na œwiat³o s³oneczne, menopauza, niedobory wapnia, czy BMI [8]. Równie znacz¹cym potwierdzeniem tej tezy s¹ wyniki eksperymentu naukowego przeprowadzonego w Izraelu w 1985 r. W grupie badanych zmierzono gêstoœæ koœci na rok przed eksperymentem, przed samym rozpoczêciem, a nastêpnie po piêciu miesi¹cach æwiczeñ fizycznych. Uzyskane wyniki, porównano z wynikami grupy kontrolnej nie uczestnicz¹cej w æwiczeniach fizycznych. W obu grupach w ci¹gu roku przed eksperymentem wyniki uleg³y pogorszeniu o 2-3%. Po pó³rocznym okresie w grupie, która pod-

6 dana by³a æwiczeniom fizycznym zaobserwowano poprawê wyników wynosz¹c¹ prawie 4%, natomiast w grupie kontrolnej dalszy spadek o 2%. Wyniki eksperymentu przemawiaj¹ jednoznacznie, tym bardziej, e æwiczenia fizyczne stosowano tylko trzy razy w tygodniu po 50 min. [19]. O podobnym eksperymencie donosi tak e Dalsky i wsp. [21], którzy badali dwie grupy kobiet po menopauzie. Kobiety z jednej grupy æwiczy³y przez 22 miesi¹ce, a z drugiej (kontrolnej) nie wykonywa³y adnych æwiczeñ. Po 22 miesi¹cach stwierdzono u kobiet w grupie æwicz¹cej wzrost masy kostnej o 6,1%, natomiast w grupie kontrolnej nie zanotowano zmian. Nastêpnie po 13 miesi¹cach od zaprzestania æwiczeñ przez kobiety z grupy æwicz¹cej dokonano drugiego badania. Okaza³o siê, e w tej grupie kobiet masa kostna jest wci¹ wy sza, ale tylko o 1,1% od kobiet z grupy kontrolnej. Tak e Krall i Dawson-Hughes [24] w swoich badaniach zaobserwowali, e kobiety w wieku pomenopauzalnym, które pokonywa³y oko³o 1 mili dziennie mia³y wy sz¹ gêstoœæ mineraln¹ koœci ca³ego szkieletu ni kobiety, które mniej chodzi³y, a chodzenie wp³ywa³o na zmniejszenie resorpcji g³ównie w koñczynach dolnych. Na pozytywne znaczenie codziennych kilkukilometrowych spacerów w poprawie i utrzymaniu gêstoœci koœci zwraca te uwagê Shangold [25]. Podobnie Krolner i wsp. [23] wykazali, e u kobiet w wieku lat, uprawiaj¹cych umiarkowan¹ aktywnoœæ fizyczn¹ 2 razy w tygodniu przez 8 miesiêcy BMD krêgos³upa lêdÿwiowego wzros³a o 3,5% w porównaniu ze spadkiem o 2,7% w grupie kontrolnej nie podejmuj¹cej aktywnoœci fizycznej. Law [26] podaje, ze regularne æwiczenia fizyczne u osób starszych zmniejszaj¹ ryzyko z³amania szyjki koœci udowej o oko³o 50%, co razem z redukcj¹ ryzyka rozwoju chorób uk³adu kr¹ enia daje mocn¹ podstawê do zachêcania do wiêkszej aktywnoœci fizycznej wszystkich grup populacji i w ka dym wieku. Zapobiegawcz¹ rolê gimnastyki rekreacyjnej w rozwoju osteoporozy pomenopauzalnej wykazuj¹ równie w swoich badaniach Glinkowski i wsp. [27]. Czy wysi³ek fizyczny mo e zapobiegaæ rozwojowi osteoporozy u kobiet w okresie przed i po menopauzie? Takie w³aœnie pytanie postawili sobie autorzy pracy o charakterze metaanalizy. OdpowiedŸ jest jednoznaczna tak. Metaanaliza wykaza³a, e wysi³ek fizyczny mo e byæ rozpatrywany jako istotny sposób zapobiegania osteoporozie [24]. Na potwierdzenie tej tezy wskazuj¹ równie wyniki naszych badañ, w których wykazano bardzo wysok¹ korelacjê pomiêdzy aktywnoœci¹ fizyczn¹ a BMD. (Tab. 2, Ryc. 3). Chocia szanse na ca³kowite unikniêcie ubytku masy kostnej po menopauzie, dziêki wprowadzeniu æwiczeñ fizycznych, nadal pozostaj¹ spraw¹ dyskusyjn¹, to wiedz¹c o osteotropwym efekcie aktywnoœci ruchowej potwierdzono, e mo e ona staæ siê jednym z czynników ochronnych, zapobiegaj¹cych kruchoœci koœci w wieku starszym [28]. Konkluduj¹c mo na przyj¹æ, e wykazane wspó³zale - noœci s¹ istotne z klinicznego punktu widzenia, poniewa ju samo zapobieganie utraty masy kostnej, zmniejsza ryzyko przekroczenia progu z³amañ granicy, która niejednokrotnie staje siê wyrokiem œmierci. WNIOSKI 1. Znamiennym czynnikiem w profilaktyce osteoporozy jest aktywnoœæ fizyczna. 2. Wiek niekoniecznie musi byæ istotnym czynnikiem ryzyka osteoporozy. 3. Umiarkowana nadwaga wp³ywa pozytywnie na poziom BMD. PIŒMIENNICTWO 1. Sadowski Z. Promocja zdrowia-szansa i koniecznoœæ. Terapia i Leki 1994; 12: Jensen B. Artretyzm, reumatyzm, osteoporoza. Warszawa: Interlibro; Marcinowska-Suchowierska E, Ta³a³aj M, Borowicz J. Osteoporoza-komu zagra a, jak jej unikn¹æ. Warszawa: Wyd Lek PZWL; Siris ES, Miller PD, Barrett-Connor E i wsp. Wystêpowanie nierozpoznanej ma³ej gêstoœci mineralnej tkanki kostnej oraz zwi¹zanych z ni¹ z³amañ koœci u kobiet po menopauzie. Wyniki Narodowego Programu Oceny Ryzyka Osteoporozy. JAMA 2002; 4 (2): Czerwiñski E, Kukie³ka R, Strzêpek J. Patogeneza i diagnostyka osteoporozy. Med Sportiva 1999; 3 (Suppl 2): Chwaliñska-Sadowska H. Osteoporoza-przyczyny, diagnostyka, profilaktyka i leczenie. W: Zimmermann-Górska I, red. Reumatologia w praktyce lekarza rodzinnego. I wyd. Warszawa: Wyd Lek PZWL; str Arden NK, Spector TD, redd. Osteoporoza-aktualny stan wiedzy. Warszawa: Wyd Med Borgis; Badurski JE, Sawicki A, Boczoñ S. Osteoporoza. Bia³ystok: Osteoprint; Szygu³a Z, Kordiak-Drza³ D, Gujda A. Wp³yw aktywnoœci ruchowej na gêstoœæ tkanki kostnej u kobiet w wieku lat. Med Sportiva 2000; 4 (Suppl 1): Sawicki A, Dêbiñski A, Godwod K. Spo ycie wapnia z mleka i jego przetworów a gêstoœæ mineralna krêgos³upa lêdÿwiowego u kobiet po menopauzie. Postêpy Osteoartrol 2003; 14 (2): Konieczna A, Wiœniewska A. Gêstoœæ mineralna koœci (BMD) w wybranej grupie studentów AWF we Wroc³awiu. Fizjoterapia 2000; 8 (1): Skrzek A, Bolanowski M, Kasprzak M. Gêstoœæ tkanki kostnej i jej przemiana u osób starszych. Fizjoterapia 2001; 9 (2): Tatoñ J. Pandemia oty³oœci: potrzeba spo³ecznego programu prewencji opartej na dowodach naukowych. Med Metabol 2001; 1 (5): Ta³a³aj M, Marcinowska-Suchowierska E, Ciok M, Brzozowski R. Czynniki ryzyka osteoporozy w relacji do masy kostnej u kobiet w okresie pomenopauzalnym. Postêpy Osteoartrol 1993; 5:

7 Sajewicz J, Badurski J. Ocena niektórych czynników ryzyka osteopenii i osteoporozy u kobiet bez i z chorob¹ zwyrodnieniow¹ stawów. Postêpy Osteoartrol 1997; 9: Badurski J. Fizjopatologia osteoporozy pomenopauzalnej. Postêpy Osteoartrol 1990; 2: Rosen CJ, redd. Osteoporoza-zasady rozpoznawania i leczenia. Warszawa: Springer PWN; Pawelec R, Szczuka E. Fizjoterapia w profilaktyce i leczeniu osteoporozy. Med Sportowa 1997; 71 (6): Simkin E, Ayalon J. Osteoporoza-zapobieganie i zwalczanie ruchem. Warszawa: SIC; Szulc W, Chmielewski D, Górecki A. Rola aktywnoœci fizycznej i æwiczeñ fizycznych w zapobieganiu i leczeniu osteoporozy. Med Sportowa 1997; 71 (6): Dworak A, Ciszek E, Sosin P, Czerwiñski E. Æwiczenia ruchowe, znaczenie w profilaktyce i leczeniu osteoporozy. Med Sportiva 1999; 3 (Suppl 2): Kazberuk W, Badurski J. Znaczenie obci¹ enia mechanicznego koœci a osteoporoza. Postêpy Osteoartrol 1997; 9: Lewis RD, Modelsky CHM. Od ywianie, aktywnoœæ fizyczna a zdrowe koœci u kobiet. Med Sportiva 2000; 4 (Suppl 1): Kemper HCG, Wolf I, Van Croonenburg JJ, Twisk JWR, Kostense PJ. Czy wysi³ek fizyczny mo e zapobiegaæ rozwojowi osteoporozy. Med Sportiva 1999; 3 (Suppl 2): Shangold MM. Exercise and menopause. Phys Sportsmed 1998; 26 (12): Law M. Zapobieganie z³amaniom w osteoporozie. W: Arden NK, Spector TD, editors. Osteoporoza-aktualny stan wiedzy. Warszawa: Wyd Med Borgis; str Glinkowski W, Czajkowska A, Wit B, Andrzejewska B. Wp³yw gimnastyki rekreacyjnej kobiet po menopauzie na jakoœæ tkanki kostnej i wybrane komponenty cia³a. Med Sportiva 1999; 3 (Suppl 2): Beck B, Shoemaker M. Osteoporoza-najwa niejsze czynniki ryzyka i mo liwoœci leczenia. Medycyna Po Dyplomie 2000; 9 (10):