Copyright by Wydawnictwo Iskry, Warszawa 2011 Copyright by Stanisław Milewski i Adam Redzik, Warszawa 2011 ISBN

Transkrypt

1

2 Opracowanie graficzne: Janusz Barecki Korekta: Bogusława Jędrasik Redakcja merytoryczna: Adam Redzik Opracowanie indeksów: Danuta Redzik, Adam Redzik Edytor: Agnieszka Dziewulska Recenzent naukowy: prof. dr hab. Andrzej Mączyński Copyright by Wydawnictwo Iskry, Warszawa 2011 Copyright by Stanisław Milewski i Adam Redzik, Warszawa 2011 ISBN Książka wydana przy pomocy Naczelnej Rady Adwokackiej Wydawnictwo Iskry ul. Smolna 11, Warszawa Tel./faks (22) iskry@iskry.com.pl

3 Pamięci tragicznie zmarłego w katastrofie lotniczej w Smoleńsku adwokata Stanisława Mikke ( ), redaktora naczelnego Palestry w latach , który jak nikt inny przyczynił się do wydania tej książki

4 SPIS RZECZY Wykaz wybranych skrótów 14 Wprowadzenie Adam Redzik 17 CZĘŚĆ PIERWSZA Stanisław Milewski Polskie czasopiśmiennictwo prawnicze od XVIII wieku do początku wieku XX 33 Czasopisma uczone i próby usamodzielnienia 35 POLNISCHE BIBLIOTHEK ; DAS GELÄHRTE PREUSSEN ; SERYARZ PROJEKTÓW DO PRAWA ; ANNA- LES IURISPRUDENTIAE PRO REGNIS GALICIAE ET LODOMERIAE ; PAMIĘTNIK WARSZAWSKI ; ORZEŁ BIAŁY ; DEKADA POLSKA ; SYBILLA NADWIŚLAŃSKA ; ASTREA Themis Polska periodyk naukowców i adwokatów 46 Themis przedwczesna inicjatywa uczonego palestranta 63 THEMIS ; KWARTALNIK NAUKOWY ; ROCZNIK TOWARZYSTWA NAUKOWEGO Z UNIWERSYTETEM KRAKOWSKIM POŁĄCZONEGO Inicjatywy podwawelskie 69 CZAS ; CZASOPISMO POŚWIĘCONE PRAWU I UMIEJĘTNOŚCIOM POLITYCZNYM ; PAMIĘTNIK WY- DZIAŁU PRAWA I ADMINISTRACJI W C.K. UNIWERSYTECIE JAGIELLOŃSKIM W KRAKOWIE ; KRONIKA PRAWNICZA ; CZASOPISMO PRAWNICZE I EKONOMICZNE Lwowski Prawnik adwokata Czemeryńskiego 83 PRZEWODNIK NAUKOWY I LITERACKI ; GAZETA LWOWSKA ; DZIENNIK LITERACKI ; ALLGEMEINE OESTERREICHE GERICHTE ZEITUNG ; GERICHTSHALLE ; JURISTISCHE BLÄTTER ; PRÁVNIK ; PRAWNIK ; «PRAWNIK» W POŁĄCZENIU Z «URZĘDNIKIEM» ; PRAWNIK ADMINISTRACYJNY

5 Długowieczny Przegląd Sądowy i Administracyjny 101 Gościnna Biblioteka Warszawska 120 ORAZ: KŁOSY ; TYGODNIK ILUSTROWANY ; PRAWDA ; GAZETA ROLNICZA ; NIWA ; EKONO- MISTA ; GAZETA HANDLOWA ; ATENEUM Przegląd Sądowy pokłosie Szkoły Głównej 130 Gazeta Sądowa Warszawska 143 Themis Polska II Spichlerz czystej nauki 148 Bibliografia do części pierwszej 152 CZĘŚĆ DRUGA Adam Redzik Polskie czasopiśmiennictwo prawnicze od początku XX wieku do 1939 roku 157 Wstęp 159 Rozdział I. Czasopisma uniwersyteckich wydziałów prawniczych oraz towarzystw prawniczych 162 Czasopisma uniwersyteckich wydziałów prawniczych 162 PRZEGLĄD PRAWA I ADMINISTRACJI 162 CZASOPISMO PRAWNICZE I EKONOMICZNE 175 THEMIS POLSKA SERIA III 183 RUCH PRAWNICZY, EKONOMICZNY I SOCJOLOGICZNY 188 ROCZNIK PRAWNICZY WILEŃSKI 196 PUBLIKACJE PERIODYCZNE WYDZIAŁÓW PRAWNICZYCH UNIWERSYTETÓW NIEPAŃSTWOWYCH 204 WYDAWNICTWA PRAWNICZE AFIRMOWANE PRZY WYDZIALE PRAWA I NAUK SPOŁECZNO- -EKONOMICZNYCH KUL 205

6 PRAWO I EKONOMIA JEDNOROCZNIK WYDZIAŁU NAUK POLITYCZNYCH I SPOŁECZNYCH WOLNEJ WSZECHNICY POLSKIEJ ORAZ INNE WYDAWNICTWA WSZECHNICY 206 Inne czasopisma wydawane przez towarzystwa prawnicze 209 GAZETA SĄDOWA WARSZAWSKA W XX WIEKU 209 NOWY KODEKS ZOBOWIĄZAŃ ( ) 221 GŁOS PRAWNIKÓW ŚLĄSKICH ( ) 224 WIADOMOŚCI PRAWNICZE (ŁÓDŹ, 1934) 226 CZASOPISMA TOWARZYSTWA PRAWNICZEGO W LUBLINIE 230 Rozdział II. Czasopisma specjalistyczne 232 Czasopisma cywilistyczne, cywilno-procesowe i komercjalistyczne 232 KWARTALNIK PRAWA CYWILNEGO I HANDLOWEGO ( ) 232 KWARTALNIK PRAWA CYWILNEGO I KARNEGO ( ) 235 KWARTALNIK PRAWA PRYWATNEGO ( ) 239 REFORMA SĄDOWA ( ) 243 NOWY PROCES CYWILNY POLSKI PROCES CYWILNY ( ) 250 PRZEGLĄD PRAWA HANDLOWEGO ( ) 257 MIESIĘCZNIK PRAWA HANDLOWEGO I WEKSLOWEGO (1929, ) 264 INNE CZASOPISMA KOMERCJALISTYCZNE 265 Czasopisma z zakresu prawa konstytucyjnego i prawa administracyjnego 267 PRZEWODNIK ADMINISTRACJI POLSKIEJ ( ) 267 PRZEGLĄD ADMINISTRACYJNY ( ) 268 GAZETA ADMINISTRACJI I POLICJI PAŃSTWOWEJ ( ) 274 WIADOMOŚCI PRAWNICZE (LWÓW, ) 275 SAMORZĄD TERYTORIALNY ( ) 278 PRZEGLĄD DYPLOMATYCZNY ( ) 279 NOWE PAŃSTWO ( ) 282 ROCZNIK POLSKIEGO INSTYTUTU PRAWA PUBLICZNEGO (1936/ /1939) 288 Czasopisma karnistyczne 289 ARCHIWUM KRYMINOLOGICZNE ( ) 289

7 CZASOPIŚMIENNICTWO PENITENCJARNE 291 INFORMACJE WSTĘPNE 291 PRACOWNIK WIĘZIENNY ( ) 294 PRZEGLĄD WIĘZIENNICTWA POLSKIEGO ( ) 295 W SŁUŻBIE PENITENCJARNEJ ( ) 299 CZASOPISMO SĄDOWO-LEKARSKIE KWARTALNIK POŚWIĘCONY MEDYCYNIE I PSYCHIATRII SĄDOWEJ ORAZ KRYMINOLOGII ( ) 300 Czasopisma historyczno-prawne 303 INFORMACJE WSTĘPNE 303 STUDYA NAD HISTORYĄ PRAWA POLSKIEGO ( ) 304 PAMIĘTNIK HISTORYCZNO-PRAWNY ( ) 305 PRZEWODNIK HISTORYCZNO-PRAWNY ( ) 306 INNE CZASOPISMA HISTORYCZNO-PRAWNE 309 Inne czasopisma specjalistyczne 309 CZASOPISMA Z ZAKRESU PRAWA SKARBOWEGO 309 CZASOPISMO SKARBOWE ( ) 309 SPRAWY PODATKOWE PRZEGLĄD SKARBOWY ( ) 311 BANK. MIESIĘCZNIK POŚWIĘCONY BANKOWOŚCI I ZAGADNIENIOM FINANSOWYM ( ) 313 PRZEGLĄD PRAWA PRACY ( ) 315 CZASOPISMA UBEZPIECZENIOWE 318 PRZEGLĄD UBEZPIECZENIOWY ( ) 318 PRZEGLĄD UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH ( ) 319 SPRAWY DEWIZOWE PRZEGLĄD DEWIZOWY 320 SPRAWY DEWIZOWE (1937) 320 PRZEGLĄD DEWIZOWY ( ) 321 WOJSKOWY PRZEGLĄD PRAWNICZY ( ) 321 PRAWNICZY I EKONOMICZNY PRZEGLĄD KOMUNIKACYJNY ( ) 324 NIERUCHOMOŚĆ MIEJSKA W ŚWIETLE PRAWA I ORZECZNICTWA ( ) 325 PRZEGLĄD PRAWA URZĘDNICZEGO (1930) 326 PRZEGLĄD PRAWA INWALIDZKIEGO (1930) 327

8 Rozdział III. Czasopisma wydawane w językach obcych 329 ZEITSCHRIFT FÜR POLNISCHES RECHT ( ) 329 REVIEW OF POLISH LAW AND ECONOMICS ZEITSCHRIFT FÜR POLNISCHES RECHT UND WIRTSCHAFTSWESEN ( /1931) 331 REVUE POLONAISE DE LÉGISLATION CIVILE ET CRIMINELLE PRZEGLĄD POLSKI USTAWODAWSTWA CYWILNEGO I KRYMINALNEGO (1922, ) 333 LA REVUE PÉNITENTIAIRE DE LA POLOGNE ( ) 337 ЖИття і право (ŻYTTIA I PRAWO) CZASOPISMO WYDAWANE PRZEZ SOJUZ UKRAINSKYCH ADWOKATIW ( ), ORAZ INNE PRAWNICZE CZASOPISMA UKRAIŃSKIE 340 Rozdział IV. Czasopisma wydawane przez prawnicze grupy zawodowe 346 Czasopisma adwokackie 346 CZASOPISMA ADWOKATA ANZELMA LUTWAKA 346 PALESTRA (LWÓW, 1910) 347 GŁOS PRAWA ( ) 350 PALESTRA WARSZAWSKA W LATACH WILEŃSKI PRZEGLĄD PRAWNICZY ( ) FORUM ŚRODOWISK PRAWNICZYCH ZIEM WSCHODNICH 366 CZASOPISMO ADWOKATÓW POLSKICH ORGAN ZWIĄZKU ADWOKATÓW POLSKICH ( , ) 376 CZASOPISMO ADWOKATÓW POLSKICH. DZIAŁ WOJEWÓDZTW ZACHODNICH ( ) 384 CZASOPISMO LWOWSKIEJ IZBY ADWOKACKIEJ ( ) 386 NOWA PALESTRA ( ) 386 CZASOPISMA PRAWNICZE ADWOKATA ZYGMUNTA MANDLA 389 SŁOWO PRAWNICZE I EKONOMICZNE ( ?) 389 GŁOS OBROŃCÓW ( ) 390 GŁOS ADWOKATÓW ( ) 392 PRAWO. CZASOPISMO POŚWIĘCONE SPRAWOM SPOŁECZNYM (1927) 395 PRZEGLĄD ADWOKACKI ( , ) ORGAN KRAKOWSKIEJ IZBY ADWOKACKIEJ 396 WIADOMOŚCI PRAWNICZE (POZNAŃ, ) 397

9 Czasopisma sędziowskie i prokuratorskie 400 CZASOPISMO KRAJOWEGO ZWIĄZKU SĘDZIÓW WE LWOWIE ( ) 400 CZASOPISMA WYDAWANE PRZEZ ZRZESZENIE SĘDZIÓW I PROKURATORÓW RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ 405 PRZEGLĄD SĄDOWY ( , ) 405 CZASOPISMO SĘDZIOWSKIE ( ) 408 GŁOS SĄDOWNICTWA ( ) 412 ODGŁOSY ORGAN KOŁA ŁOMŻYŃSKIEGO ZSIPRP ( ) 420 Czasopisma notarialne 421 KWARTALNIK STOWARZYSZENIA KANDYDATÓW NOTARIALNYCH ( ) 421 PRZEGLĄD NOTARIALNY ( ) 423 NOTARIAT-HIPOTEKA ( ) CZASOPISMO POŚWIECONE SPRAWOM USTROJOWYM I ZAWODOWYM NOTARIATU I HIPOTEKI 426 Czasopisma innych prawniczych grup zawodowych 429 SĄD I OBRONA ( ) ORGAN KORPORACJI OBROŃCÓW SĄDOWYCH W POLSCE 429 EGZEKUCJA SĄDOWA ( ) ORGAN CHORĄŻYCH SĄDOWNICTWA 435 Czasopisma urzędnicze i policyjne 439 CZASOPISMA URZĘDNICZE 439 CZASOPISMA URZĘDNIKÓW SĄDOWYCH 441 CZASOPISMA POLICYJNE 443 NA POSTERUNKU ( ) 443 PRZEGLĄD POLICYJNY ( ) 444 Rozdział V. Czasopisma młodych prawników i studentów prawa 446 INFORMACJE WSTĘPNE 446 PIERWSZE CZASOPISMO STUDENTÓW PRAWA PRAWNIK ( , 1927) 446 MŁODA PALESTRA (1929) 456 PRAWO ( ) OD BIULETYNU KOŁA PRAWNIKÓW STUDENTÓW UW DO ORGANU POLSKICH AKADEMICKICH ORGANIZACJI PRAWNICZYCH 459 ROCZNIK PRAWA I EKONOMII (1932) NIEUDANA INICJATYWA TADEUSZA BERNADZIKIEWICZA 465 WSPÓŁCZESNA MYŚL PRAWNICZA ( ) 466

10 Rozdział VI. Inne periodyki o charakterze prawniczym 474 PERIODYCZNE ENCYKLOPEDIE PRAWNICZE 474 ENCYKLOPEDIA PRAWA OBOWIĄZUJĄCEGO W POLSCE ( ) 474 ENCYKLOPEDIA PODRĘCZNA PRAWA PUBLICZNEGO ( ) 476 ENCYKLOPEDIA PODRĘCZNA PRAWA PRYWATNEGO ( ) 478 ENCYKLOPEDIA PODRĘCZNA PRAWA KARNEGO ( ) 479 ENCYKLOPEDIA NAUK POLITYCZNYCH ( ) 480 INNE 481 PRAWNICZE SERIE WYDAWNICZE 481 WYDAWNICTWA KOMISJI KODYFIKACYJNEJ RP 485 ORZECZNICTWO SĄDOWE 486 UWAGI OGÓLNE 486 ZBIÓR ORZECZEŃ SĄDU NAJWYŻSZEGO ( ), ZBIÓR WYROKÓW NAJWYŻSZEGO TRYBUNAŁU ADMINISTRACYJNEGO ( ) 487 ORZECZNICTWO SĄDÓW POLSKICH ( ) 487 ORZECZNICTWO SĄDÓW NAJWYŻSZYCH W SPRAWACH PODATKOWYCH I ADMINISTRACYJNYCH ( ) 488 ORZECZNICTWO BUCHALTERYJNO-PODATKOWE ( ) 489 ORZECZNICTWO PODATKOWE (1937) 490 ORZECZENIA POLSKIEGO SĄDU NAJWYŻSZEGO ( ) 491 INNE 491 CZASOPISMA POŚWIĘCONE BIBLIOGRAFII PRAWNICZEJ 492 WIADOMOŚCI PRAWNICZE (KRAKÓW, ) I KURIER PRAWNICZY (KRAKÓW, ) 493 HOESICKA BIBLIOGRAFIA PRAWNICZA ( ) 494 PRASA PRAWNICZA ( ) 495 Epilog 499 Zakończenie 502 Bibliografia do części drugiej 510 Przypisy 527 Indeks osób 597 Indeks tytułów czasopism 636 Summary 657

11 Wykaz wybranych skrótów AAN Archiwum Akt Nowych ABGB Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch (austriacki kodeks cywilny z 1811 r.) ADB Allgemeine Deutsche Biographie AGAD Archiwum Główne Akt Dawnych ALNUIF Archiwum Lwowskiego Narodowego Uniwersytetu im. Iwana Franki BGB Bürgerliches Gesetzbuch (niemiecki kodeks cywilny z 1896 r.) BN Biblioteka Narodowa CzAP Czasopismo Adwokatów Polskich CzPE Czasopismo Prawnicze i Ekonomiczne CzS Czasopismo Sędziowskie CzSk Czasopismo Skarbowe CzS-L Czasopismo Sądowo-Lekarskie DALO Derżawnyj Archiv Lvivskoj Oblasti (Archiwum Państwowe Obwodu Lwowskiego) ENP Encyklopedia Nauk Politycznych EPPK Encyklopedia Podręczna Prawa Karnego EPPP Encyklopedia Podręczna Prawa Prywatnego GA Głos Adwokatów GP Głos Prawa GS Głos Sądownictwa GSW Gazeta Sądowa Warszawska KH Kwartalnik Historyczny KKRP Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej KPCiH Kwartalnik Prawa Cywilnego i Handlowego KPCiK Kwartalnik Prawa Cywilnego i Karnego KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego KUL Katolicki Uniwersytet Lubelski KZS Krajowy Związek Sędziów we Lwowie LCVA Lietuvos Centrinis Valstybės Archyvas Min. WRiOP Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego MPHiW Miesięcznik Prawa Handlowego i Wekslowego NKN Naczelny Komitet Narodowy NKZ Nowy Kodeks Zobowiązań NP Nowa Palestra NRA Naczelna Rada Adwokacka

12 NSA Naczelny Sąd Administracyjny NTA Najwyższy Trybunał Administracyjny N-H Notariat-Hipoteka OB-P Orzecznictwo Buchalteryjno-Podatkowe OPSN Orzeczenia Polskiego Sądu Najwyższego ORA Okręgowa Rada Adwokacka OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OSNSPiA Orzecznictwo Sądów Najwyższych w Sprawach Podatkowych i Administracyjnych PGRP Prokuratoria Generalna Rzeczypospolitej Polskiej PN Przegląd Notarialny PPC Polski Proces Cywilny PPH Przegląd Prawa Handlowego PPiA Przegląd Prawa i Administracji PSiA Przegląd Sądowy i Administracyjny PS Przegląd Sądowy PUNO Polski Uniwersytet na Obczyźnie (z siedzibą w Londynie) PWP Przegląd Więziennictwa Polskiego RA Rada Adwokacka RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny RPW Rocznik Prawniczy Wileński SA Sąd Apelacyjny SN Sąd Najwyższy SO Sąd Okręgowy SSN Sędzia Sądu Najwyższego TK Trybunał Konstytucyjny UJK Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie UJP Uniwersytet Józefa Piłsudskiego w Warszawie (dziś: Uniwersytet Warszawski) UŁ Uniwersytet Łódzki UP Uniwersytet Poznański USB Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie WMP Współczesna Myśl Prawnicza WSK Wyższy Sąd Krajowy WWP Wolna Wszechnica Polska ZAP Związek Adwokatów Polskich ZOSN Zbiór Orzeczeń Sądu Najwyższego ZSiPRP Zrzeszenie Sędziów i Prokuratorów Rzeczypospolitej Polskiej

13

14 Wprowadzenie Na rozwój każdej z nauk w znacznym stopniu wpływają czasopisma, bo one najlepiej sprzyjają upowszechnieniu twórczych myśli, krytyce i polemice. Nie przypadkiem lawinowe przyspieszenie cywilizacyjne nastąpiło po upowszechnieniu przekaźników informacji i wiedzy, a więc w głównej mierze czasopism. Do dziś sprzyjają postępowi nauki, choć wraz z rozwojem nowych technologii coraz częściej są to czasopisma w dwóch wersjach, drukowanej i elektronicznej, a bywa już, że tylko w wersji elektronicznej. To, jakie znaczenie mają czasopisma dla konkretnych nauk, wiedzą wszyscy, którzy zetknęli się z działalnością naukową, a nawet ci, którzy wgłębiali się choćby w zbadanie tematyki pracy dyplomowej, licencjackiej czy magisterskiej. Znacznie bardziej fakt ten doceniają doktoranci czy uczeni ze stopniami i tytułami naukowymi. Studiują oni dotychczasową literaturę zarówno monograficzną, jak i periodyczną, aby poznać istotę badanego problemu, odpowiedzieć na pytanie: dlaczego?, jak?, po co?, a na końcu zastanowić się, czy mogą zaproponować coś nowego. Lektura tysięcy stronic czasopism prawniczych wydawanych przed 1939 r. uświadamia, że często rzeczywistość jest inna. Bywa, że ogłasza się odkrycie, które takowym od dziesiątków lat nie jest. W naukach prawnych dzieje się tak, gdyż wielu prawników, w tym także juryści aspirujący do stopni i tytułów naukowych rezygnują z mozolnych poszukiwań bibliotecznych, przez co nawet obszerne monografie nierzadko opierają się jedynie na tym, co jest w bazach dostępnych w Internecie, a tam nie ma wszystkiego, co konieczne do pracy naukowej. Autorzy ci zazwyczaj nie mają świadomości, że badana przez nich problematyka została już niegdyś zgłębiona. Wbrew pozorom dawne opracowania bywają inspirujące do dziś, szczególnie te z zakresu cywilistyki 1. W literaturze polskiej brakuje opracowania, które dawałoby prawnikom zajmującym się działalnością naukową możliwość poznania bazy bibliograficznej, szczególnie tej

15 18 Stanisław Milewski Adam Redzik THEMIS I PHEME sprzed II wojny światowej. Na temat czasopism prawniczych z okresu II RP, jak i wcześniejszych nie ma w zasadzie żadnej zwartej rozprawy. Dzieje czasopiśmiennictwa sięgają w bardzo odległe cywilizacje. Już w miastach-państwach mezopotamskich można doszukiwać się początków czasopism, na co wskazują odnalezione podczas wykopalisk gliniane tabliczki, o treści przypominającej gazety, z informacjami urzędowymi (sensu largo prawniczymi). Ślady pradziennikarstwa odnajdywane są też w starożytnym Egipcie 2. W antycznych Grecji oraz Rzymie dominowały tzw. gazety mówione, czym trudnili się posłańcy, wyspecjalizowani w przenoszeniu nowin. Miejscem, gdzie najszybciej wieści się rozchodziły, była grecka agora, zaś w Rzymie forum, a potem podobne miejsca w innych miastach. Boginią wieści, czyli pradziennikarstwa, była Pheme, czy w wersji spolszczonej Feme (choć Homer pisze też o bogini imieniem Ossa). Była posłanką Zeusa. Przedstawiano ją jako skrzydlatą kobietę z dwiema trąbami przy ustach, z czego jedna symbolizowała kłamstwo, lub jako skrzydlatą kobietę z wieloma oczami i uszami (mówiono, że jest stuustna i ma wszędzie oczy). Kult Feme jako Famy przeszedł do Rzymu 3. Wypada w tym miejscu zauważyć, że tytuł niniejszej książki pochodzi od zestawienia Thémis, czyli Temidy greckiej bogini sprawiedliwości, utożsamianej dziś z samą sprawiedliwością i prawem z Pheme, czyli Feme grecką boginią nowin, dziennikarstwa, którą utożsamiamy z czasopiśmiennictwem. Stąd wspólne dzieło sprawiedliwości i prawa oraz nowin i dziennikarstwa to czasopiśmiennictwo prawnicze. Pozostawiając mitologię i dwie boskie postaci z tytułu książki, należy odnotować, że w 59 r. p.n.e. Juliusz Cezar, tuż po tym jak został mianowany konsulem, zarządził, aby protokoły posiedzeń Senatu oraz Zgromadzeń Ludowych były codziennie spisywane i ogłaszane publicznie poprzez ich wywieszenie na afiszach w miejscach ogólnodostępnych. W podobny sposób powstały słynne Annales pontificum lub Annales maximi (umieszczano na nich spis urzędników oraz kronikę ważnych wydarzeń w Rzymie). W późniejszych latach powstał dziennik urzędowy Acta senatus który był powielany przez zawodowych kopistów. Stenogramoprotokoły z czasów Cezara i późniejszych jednak luźno wiążą się z prawem i trudno uznać je za początek czasopiśmiennictwa prawniczego. W europejskim kręgu cywilizacyjnym w czasach średniowiecza rolę starożytnych posłańców z nowinami odgrywali trubadurzy i waganci, którzy, nie zawsze rzetelnie przekazując wieści (ponoć co lepsi mówili nawet wierszem), potrafili wywołać ferment w społeczności. Wagantów wspomina jeszcze relacja z Krakowa z początku XVI w. W tym-

16 19 WPROWADZENIE że stuleciu we Francji nazywało się ich nowinkarzami, zaś Monteskiusz użył określenia gazeciarze. Druk wszystko zmienił. Zupełnie inaczej rozwijała się niemająca żadnych związków z Europą cywilizacja chińska, gdzie druk powstał znacznie wcześniej niż w naszym kręgu kulturowym. To w Chinach już pomiędzy II i III wiekiem n.e. krążyły periodyczne raporty (biuletyny) dworskie (państwowe) nazywane Tipao. Pomiędzy 713 a 734 rokiem drukowano Kaiyuan Za Bao, czyli biuletyn dworu (cesarskiego) 4. Polski uczony Władysław Wolert pisze, że w IX lub na początku X w. zaczęto drukować gazetę urzędową, zawierającą obwieszczenia, rozporządzenia i okólniki cesarskie, a także różnych urzędów państwowych. Nazywała się King-Pao i zdaniem Wolerta jest najstarszą gazetą na świecie 5. Możemy dodać, że zarówno Kaiyuan Za Bao, jak i King-Pao są również najstarszymi czasopismami prawniczymi na świecie, gdyż były publikatorami aktów prawnych. King-Pao była w zasadzie dziennikiem, początkowo wydawanym w dwóch wersjach pisanej (i przepisywanej) oraz drukowanej (drukowana wersja była obszerniejsza, ale wychodziła z opóźnieniem). Nie zawsze czasopismo ukazywało się regularnie. W 1361 r. przekształcono je w tygodnik. Od 1800 r. zaczęło wychodzić codziennie i tak do 1911 r., czyli do upadku cesarstwa. Dodać należy, że w 1884 r. periodyk poddano reformie. Odtąd miał trzy wydania: Ching-Pao zawierający wiadomości handlowe, drukowany na żółtym papierze; Szuen-Pao na które składało się w zasadzie dawne King-Pao (drukowano je również na żółtym papierze) oraz Titany-Pao będące streszczeniem Ching-Pao i Szuen-Pao, drukowane na czerwonym papierze i przeznaczone dla prowincji 6. Wypada szczególnie podkreślić, że redakcję King-Pao stanowiło 6 członków Cesarskiej Akademii Naukowej, co gwarantowało czasopismu wysoki poziom 7. Pozostawiając pradzieje czasopiśmiennictwa, przejdźmy do początków periodyków naukowych. Za założyciela prasy naukowej uważany jest Denis de Sallo, który 5 stycznia 1665 r. zaczął wydawać tygodnik Journal des Sçavans 8. Pismo to dostarczało informacji z dziedziny nauk przyrodniczych i filozoficznych i upadło po 3 miesiącach. Wznowiono je dopiero w 1793 r. Pierwsze czasopisma fachowe pojawiły się w zasadzie na początku XVIII w., a prawnicze jeszcze później. Na 14 czasopism zawierających problematykę prawną, które ukazywały się w latach , niewiele było periodyków fachowych i naukowych. Zawierały one najczęściej relacje z posiedzeń sądu i omówienia gazetowe niektórych wyroków, a czasami publikacji prawniczej. Jednym z najbardziej znanych było Juristische Bücher-

17 20 Stanisław Milewski Adam Redzik THEMIS I PHEME -Saal, wydawane w latach w 16 zeszytach przez Gustawa Augusta Jenichena 9. Swoistym czasopismem jurydycznym były Acta jureconsultorum oder neueste Nachrichten von gelehrter Juristen Leben und Schriften, wydawane w latach w Wittenberdze przez Fredricha Benedicta Carpzowa, których wyszło 8 tomów oraz Nova Acta jureconsultorum (Wittenberga ), których ukazało się 9 tomów 10. Rozwój niemieckiej literatury prawniczej nastąpił w XIX w. Podobnie było we Francji 11, w Wielkiej Brytanii 12, Szwajcarii 13, Włoszech i innych państwach. W latach w Niemczech ukazywało się 2191 tytułów czasopism, w tym 207 historycznych i 239 historyczno-politycznych, a więc podejmujących problematykę polityki, historii, ale też dyplomacji, prawa i ustroju 14. Najszybciej specjalizacja w czasopismach naukowych następowała w Niemczech (w periodykach wydawanych w Berlinie, Lipsku), zaś np. w Austrii wydawano raczej czasopisma naukowe o charakterze mieszanym. W Polsce, zanim upowszechniły się gazety i czasopisma, drukowano słynne kalendarze 15 z natury rzeczy periodyczne. Pierwsze polskie czasopismo to Merkuriusz Polski, który wydawany był w Krakowie od 1661 r. Kolejne czasopisma informacyjno-polityczne pojawiły się znacznie później, a te, które z punktu widzenia badanej problematyki są szczególnie interesujące, czyli tzw. czasopisma uczone, zaczęły być drukowane w XVIII w. 16. Pierwsze powstały w miastach pruskich, jak Polnische Bibliothek ( ) 17. W drugiej połowie XVIII w. czasopisma uczone zaczęły pojawiać się w Warszawie (np. Warschauer Bibliothek ) i innych polskich ośrodkach 18. Wśród pierwszych czasopism uczonych na uwagę zasługują, będące kontynuacją Warschauer Bibliothek, wydawane przez tego samego drukarza, pochodzącego z Niemiec księdza Lorenza Christopha Mizlera von Kolofa ( ), ale po łacinie, Acta litteraria Regni Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae, które finansował Józef Aleksander Jabłonowski. Czasopismo to wśród swych zadań miało zamieszczanie rozpraw na temat historii Polski oraz jej prawa politycznego. W praktyce artykuły prawnicze były streszczeniami wydanych rozpraw dawniejszych i współczesnych, a czasami także wyciągami z tekstów rękopiśmiennych 19. W następnych latach ukazywały się m.in.: Nowe wiadomości ekonomiczne i uczone, albo magazyn wszystkich nauk do szczęśliwego życia ludzkiego potrzebnych ( ) pierwsze czasopismo uczone wydawane w Warszawie wyłącznie po polsku przez tego samego redaktora, Lorenza Mizlera (nie zawierało publikacji prawniczych, choć wiele ekonomicznych); wydawany w Wilnie tygodnik Wiadomości Literackie ( ) dodatek do Kuryera Litewskiego, to-

18 21 WPROWADZENIE ruński Thornische Nachrichten von gelehrten Sachen ( ) 20, warszawski Zbiór Różnego Rodzaiu Wiadomości z Nauk Wyzwolonych, Filozofij, Prawa Przyrodzonego, Historyi, Polityki Moralney tudzież y Innych Umiejętności y Rozmaitych Uwag do Pożytku y Zabawy Publiczney Służący na rok (1770) i inne. Na fali popularności czasopism uczonych w 1785 r. powstał periodyk, którego celem było publikowanie projektów prawa Seryarz Projektów do Prawa redagowany przez Tadeusza Karola Podleckiego, o którym szerzej niżej. Zygmunt Gloger w swojej Encyklopedii Staropolskiej Ilustrowanej podaje, że w okresie od 1661 r. do 1830 r. wychodziło w Polsce (czy też na ziemiach polskich) 320 czasopism, w tym 188 w Warszawie, 42 w Krakowie, 29 w Wilnie, 22 we Lwowie, 9 w Poznaniu, 6 w Lublinie, 3 w Gdańsku, Grodnie, Płocku, 2 w Kaliszu i Petersburgu i po jednym we Wrocławiu, w Przemyślu, Lesznie, Łomży, Kielcach, Zamościu, Siedlcach, Puławach, Piotrkowie, Opolu i Połocku 21. W Galicji pierwszymi czasopismami o charakterze naukowopopularnym były Zbiór Pism Ciekawych Służący do Poznania Różnych Narodów i Kraiów, Wyięty z Dzienników i Innych Dzieł Periodycznych (Lwów) i Monitor Różnych Ciekawości (Kraków) obydwa wydawane w 1795 r. Pierwszym zaś w pełni specjalistycznym czasopismem było pismo prawnicze Annales iurisprudentiae pro regnis Galiciae et Lodomeriae, o którym będzie jeszcze mowa, wydawane od 1810 r. przez cztery kolejne lata we Lwowie. Książka niniejsza powstawała wiele lat. Pierwsze prace rozpoczął w 1976 r. Stanisław Milewski 22. On to w 1979 r. opublikował w Państwie i Prawie artykuł programowy na temat badań nad dziejami czasopiśmiennictwa prawniczego 23, przez które autorzy rozumieją periodyki wydawane regularnie, jak i nieregularnie przez prawnicze instytucje naukowe i środowiska zawodowe, prawników indywidualnych oraz profesjonalne wydawnictwa, skierowane do prawników, jak i nieprawników, które mają na celu prezentację prawa (wraz z objaśnieniami), nauki prawa oraz orzecznictwa. We wspomnianym artykule Stanisław Milewski zauważył, że niewiele zmieniło się od czasu, gdy w 1882 r. prof. Roman Pilat pisał na łamach lwowskiego Przewodnika Naukowego i Literackiego 24, iż nie istnieją rzetelne opracowania historii periodyków prawniczych, do podobnego wniosku doszedł też trzy lata wcześniej znakomity warszawski uczony Aleksander Antoni Rembowski 25. Od czasu do czasu ukazywały się jedynie artykuły o stanie obecnym czasopiśmiennictwa prawniczego oraz wspomnienia tych, którzy współtworzyli czasopismo 26.

19 22 Stanisław Milewski Adam Redzik THEMIS I PHEME Odnotować należy swoisty spór, który dotyczył pierwszeństwa wśród polskich czasopism prawniczych. Milewski stanął na stanowisku, że pierwszym polskim czasopismem prawniczym były wydawane we Lwowie od 1810 r. Annales iurisprudentiae pro regnis Galiciae et Lodomeriae. Tymczasem we wrocławskim Ossolineum dr Józef Szczepaniec odnalazł jedyny w Polsce komplet 27 periodyku o tytule Seryarz Projektów do Prawa (właśc. Seryarz Projektów do Prawa i Innych Różnych Pism, Uwag, Myśli Patryotycznych, Zadań Województw, Ziem y Powiatów... od Senatorów, Posłów y Gorliwych Patryotów Formowanych ) 28, wydawany w Warszawie w latach przez Tadeusza K. Podleckiego, redaktora i wydawcę nieco późniejszych warszawskich periodyków Dziennik Handlowy i Przewodnik Warszawski, i w 1976 r. ogłosił, że jest to pierwsze polskie czasopismo prawnicze. Stanisław Milewski po zbadaniu Seryarza przyznał mu pierwszeństwo, ale zaznaczył, że periodyk warszawski miał charakter spisu, czy też wykazu projektów prawa, a celem jego było usprawnienie prac legislacyjnych sejmu przez umożliwienie przedyskutowania projektów ustawodawczych w okresie pomiędzy sesjami sejmu. Tymczasem młodsze od Seryarza Annales Rosbierskiego były, jak pisze niżej Stanisław Milewski, bardziej zróżnicowane, miały liczne działy, co im nadawało charakter czasopisma sensu stricto. Wniosek stąd taki, że pierwszym naukowym czasopismem prawniczym były roczniki Antoniego Rosbierskiego, zaś Seryarz był czymś w rodzaju prawniczego periodyku informacyjnego. Zadanie, które autorzy przed sobą postawili, wymagało rzetelnych i długotrwałych badań bibliotecznych, a czasami także archiwalnych. Musieli też dokonać pewnych ograniczeń i wyłączeń. Celem była szeroka prezentacja i charakterystyka czasopism prawniczych, choć w przypadku pierwszych periodyków z XVIII i XIX w. starano się też odnotowywać działy prawne,a nawet tylko artykuły w czasopismach o charakterze społecznym, politycznym czy kulturalnym. Im dalej posuwali się w czasie, stawało się to coraz trudniejsze, gdyż liczba periodyków szybko wzrastała, a wiele z nich upadało po wydaniu kilku zeszytów. Starali się takie pisma odnotowywać. Już w XIX w. pojawiły się periodyki popularne związane z prawem, np. ukazujący się nieregularnie w latach w Warszawie periodyk Prawo i Sądy z podtytułem wskazówki praktyczne dla nieprawników, który miał charakter wyłącznie popularyzatorski, a jedyne egzemplarze zachowały się w BN. Podobnie rzecz się miała z zachowanym tylko w Bibliotece Uniwersyteckiej we Lwowie Tygodnikiem Sądowym pismem popularnym dla wszystkich stanów pod red. Emiliana Glińskiego, którego zachowały się 4 zeszyty z 1909 r. Istniały i takie czasopisma, które w tytule miały słowo prawo, a nie były perio-

20 23 WPROWADZENIE dykami prawniczymi, np. Prawo do Pracy 30 czy Prawo Życia 31. Oprócz tego konieczne stało się ograniczenie zakresu badań do czasopism prawniczych, które przyczyniały się w znacznym stopniu do rozwoju nauki i praktyki prawa, a w związku z tym dokonanie pewnych wyłączeń. Autorzy wyłączyli omawianie publikatorów aktów prawnych, choć, rzecz jasna, są to periodyki prawnicze. Zauważyć jednak wypada, że już od XVIII w. akty prawne publikowane były w periodykach urzędowych. W Polsce dzienniki urzędowe pojawiły się w dobie Księstwa Warszawskiego i szybko się upowszechniły 32, zaś w okresie II RP oprócz dwóch centralnych dzienników urzędowych: Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej 33 i Monitor Polski 34 własne pisma urzędowe wydawało większość ministerstw 35. Ponadto Sejm RP wydawał w latach 30. nieregularnie Przegląd Prac Ustawodawczych, będący relacją z poszczególnych sesji zwyczajnych i nadzwyczajnych. Charakter urzędowy i informacyjny miał Rocznik Sądowy na rok..., który drukowany był w Warszawie od 1864 do 1889 r. z polecenia Kommisyi Rządowej Sprawiedliwości 36,atakże wydawany w latach przez Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej Rocznik Ubezpieczeń Społecznych w Polsce 37 i inne. Pominięto też prezentację, mających walor źródłowy, Informatorów Sądowych i Informatorów Prawniczych na dany rok, wydawanych z upoważnienia prezesów sądu przez środowiska prawnicze, jak i z inicjatyw prywatnych. Od połowy XIX w. zaczęły się ukazywać periodyki będące organami stowarzyszeń urzędników (skarbowych, sądowych, samorządowych itd.), innych zrzeszeń zawodowych, ruchów spółdzielczych itp. Nie były one pismami ściśle prawniczymi, ale problematyka prawna zajmowała w nich ważne miejsce. Autorzy uznali jednak, że szersze potraktowanie tego typu czasopism zaburzyłoby tok prezentacji i postanowili pominąć ich szczegółową prezentację. Wypada jednak zauważyć, że wśród tzw. czasopism urzędniczych znajdują się czasopisma urzędników sądowych, w których niejednokrotnie podejmowano ważną problematykę prawną, a same czasopisma są dziś znakomitym źródłem informacji o ówczesnym sądownictwie, np. Apel czy Nasza Placówka, dlatego nie można było ich zupełnie pominąć. Nie zajmowano się też szerzej analizą czasopiśmiennictwa policyjnego, które w okresie międzywojennym stanowiło już bogaty zbiór. Autorzy pominęli też prezentację czasopism o profilu stricte ekonomicznym, choć w wielu z nich, szczególnie w tych z XIX w. i początku XX w., publikowali również prawnicy, a poza tym sama nauka ekonomii była wówczas jednym z przedmiotów wykładanych na wydziałach prawa. Wypada tylko zasygnalizować w tym miejscu mające wiele