STOSOWANIE PRAWA. USTALENIA WALIDACYJNE 1. Prawo krajowe a inne systemy źródeł prawa a/ tylko prawo krajowe

Transkrypt

1 STOSOWANIE PRAWA I. ETAPY STOSOWANIA PRAWA 1. Ustalenie stanu prawnego 2. Ustalenie stanu faktycznego 3. Subsumpcja 4. Uzasadnienie decyzji stosowania prawa 1. Ustalenie stanu prawnego: a/ intuicja interpretacyjna b/ ustalenia walidacyjne (ustalanie źródła rekonstrukcji podstawy prawnej) c/ interpretacja klaryfikacyjna (ustalanie znaczenia wyrażeń normatywnych) d/ interpretacja derywacyjna (proces rekonstrukcji treści podstawy decyzji) e/ redukcja zrekonstruowanej podstawy decyzji do treści decyzji stosowania prawa. USTALENIA WALIDACYJNE 1. Prawo krajowe a inne systemy źródeł prawa a/ tylko prawo krajowe - poszukiwanie przepisu podstawowego - kolizja treści przepisów prawa rola reguł kolizyjnych REGUŁY KOLIZYJNE I STOPNIA - lex superior derogat legi inferiori (brak zastosowania w przypadku kolizji przepisów prawa miejscowego) a lex inferior non dergat legi superiori - lex posterior derogat legi priori 1

2 - lex specialis derogat legi generali REGUŁY KOLIZYJNE II STOPNIA - les superior generalis derogat legi inferiori speciali - les superior prior derogat legi posteriori inferiori - les prior specialis derogat legi posteriori generali - uzależnienie od gałęzi prawa, w której dochodzi do kolizji reguł. Jeżeli wartością jest adekwatność prawa do zmieniającej się rzeczywistości to preferujemy lex posterior. W gałęziach prawa, w których najważniejsza jest pewność prawa (prawo karne, podatkowe) preferujemy lex specialis. - sytuacja luki w prawie najczęściej luka extra legem, luka konstrukcyjna reguły inferencyjne WNIOSKOWANIA OPARTE NA WSPÓLNEJ PODSTAWIE AKSJOLOGICZNEJ NORM PRAWNYCH Reguły wnioskowań prawniczych pozwalają, w oparciu o to, iż w systemie norm prawnych obowiązuje określona norma prawna, wnioskować, że w systemie tym obowiązuje również inna norma prawna (norma prawna pośrednia). Reguły te odnoszą się zatem do tych sytuacji, które nie zostały expressis verbis uregulowane przez obowiązujące normy prawne, a więc takich sytuacji, które nazywamy lukami w prawie. Interpretator tekstu prawnego powinien w pierwszej kolejności posłużyć się dyrektywami wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej. Jeżeli przy ich pomocy nie uda się usunąć luki w prawie powinien posłużyć się regułami wnioskowań prawniczych. Wnioskowanie (rozumowanie) per analogiam (przez analogię) to wnioskowanie z podobieństwa stanów faktycznych. Wyróżnia się dwa rodzaje analogii: analogia legis (dosł. z ustawy) i analogia iuris (z prawa). 2

3 Analogia legis Struktura wnioskowania obejmuje przesłankę I, przesłankę II i wniosek. Schemat wnioskowania per analogiam legis jest następujący: Przesłanka I: obowiązuje norma prawna bezpośrednia N 1, która określa skutki prawne stanu faktycznego F 1 Przesłanka II: organ stosujący prawo ustala, iż nie obowiązuje norma bezpośrednia N 2, która określałaby skutki prawne stanu faktycznego F 2 Jednakże zarazem ocenia, że stany faktyczne F 1 i F 2 są do siebie dalece podobne. Wniosek: ze stanem faktycznym F 2 należy odpowiednio wiązać skutki prawne wynikające z normy N 1. Przykład wnioskowania typu analogia legis znajdujemy w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 1998 r. (III CZP 11/98, OSNC 1998/12/199). Sąd Najwyższy uznał, iż prawo użytkowania wieczystego, jest dalece podobne w swych podstawowych cechach do prawa własności. Skoro do przeniesienia prawa własności przepisy kodeksu cywilnego wymagają zachowania szczególnej formy umowy cywilnoprawnej, tzn. formy aktu notarialnego (przesłanka I), a prawo użytkowania wieczystego jest dalece podobne do prawa własności (przesłanka II), to do przeniesienia prawa użytkowania wieczystego stosować należy te same przepisy, co do przeniesienia własności (wniosek). Warunek stosowania analogii może polegać zarówno na podobieństwie faktycznym sytuacji nieuregulowanej i uregulowanej, jak i na podobieństwie celów regulacji (ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis dispositio). Uchwała SN z 17 I 2003 r.: do poprowadzenia linii elektrycznej i instalacji wodociągowej należy stosować przepisy o ustanowieniu służebności gruntowej. Analogia iuris (z prawa) ma nieco odmienny charakter. Istnieją luki w uregulowaniach prawnych dotyczących specyficznych spraw, ale sprawy te nie są podobne do żadnych innych unormowanych w aktach prawnych. Zastosowanie analogii legis nie jest możliwe, gdyż nie obowiązuje norma prawna bezpośrednia określająca skutki prawne stanu podobnego do stanu, którego skutki prawne chcemy orzec. W takim wypadku rozstrzygnięcie następuje na podstawie normy pośredniej dedukowanej na gruncie ogólnych założeń aksjologicznych (wartościujących) systemu prawa, często na podstawie zasad prawa. 3

4 Orzeczenie SN z 25 V 2001 r. pytanie dotyczyło możliwości wzruszenie prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie przed funkcjonującymi w czasach stalinowskich Komisjami Specjalnymi do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym. Postępowaniu przed Komisją było jednoinstancyjne i nie przewidywało żadnych środków odwoławczych. Zdaniem SN w sprawie tej konieczne jest zastosowanie w drodze analogii iuris przepisów o rewizji nadzwyczajnej (obecnie kasacji) i wznowieniu postępowania. Zastosowanie analogii iuris jest nie tylko dopuszczalne, ale wręcz niezbędne, ponieważ nie można tolerować sytuacji, w której istniałby brak proceduralnych możliwości uchylenia lub dokonania zmiany prawomocnego orzeczenia Komisji Specjalnej w drastyczny sposób naruszającego prawa bezpodstawnie ukaranego i to przez organ orzekający w warunkach braku zachowania podstawowych gwarancji procesowych osoby represjonowanej. Wnioskowanie per analogiam a wykładnia rozszerzająca: możliwy sens/znaczenie językowe zwrotu prawnego granicą wykładni językowej. Wnioskowanie per analogiam a odpowiednie stosowanie przepisów prawa SN w uchwale 7 sędziów z 29 września 2009 r.: czym innym jest odpowiednie stosowanie określonych przepisów,, wynikające z odesłania do pewnej regulacji odrębnej, podyktowanego technika legislacyjną (zredukowanie ilości powtórzeń) i koniecznością modyfikacji tej regulacji ze względu na odmienną istotę przedmiotu tej regulacji, a czym innym stosowanie przepisów w drodze analogii, która uzasadnia właśnie brak odpowiedniej regulacji. SN w uchwale z 18 października 2006 r.: istnieje zasadnicza różnica pomiędzy odpowiednim stosowaniem a analogią z przepisu ustawy. Odpowiednie stosowanie następuje bowiem z woli ustawodawcy, zawartej w przepisie odsyłającym; przy czym wymóg odpowiedniości oznacza, że przepis odnoszący się do innej, wyraźnie uregulowanej sytuacji wymaga dostosowania, a więc pewnej modyfikacji, ze względu na różnice zachodzące pomiędzy dwoma abstrakcyjnie, hipotetycznie określonymi stanami faktycznymi. Natomiast analogia z ustawy (analogia legis) jest instytucją nieuregulowaną żadnym przepisem i oznacza, że organ stosujący prawo uzupełnia, na podstawie istniejących przepisów, lukę, którą prawodawca pozostawił, choć mógł i powinien ją <zapełnić> odpowiednią regulacją prawną.. Założeniem analogii jest 4

5 podobieństwo pomiędzy hipotetycznym stanem faktycznym, który został wyraźnie uregulowany, a podobną sytuacją nieuregulowaną. Obowiązujące przepisy prawa mogą zakazywać posługiwania się wnioskowaniem z analogii lub znacznie ograniczać jego zakres. 1/ bezwzględny zakaz stosowania analogii na niekorzyść oskarżonego występuje w prawie karnym. Wynika on z zasady nullum crimen, nulla poena sine lege (nie ma przestępstwa i nie ma kary bez ich konkretnego określenia w ustawie). 2/ w prawie podatkowym wnioskowanie z podobieństwa nie może być wykorzystane na niekorzyść podatnika. Zasada nullum tributu sine lege oznacza, że podatek musi wynikać z konkretnego jego określenia w ustawie. 3/ analogii nie wolno także stosować do lex specialis i norm kompetencyjnych. 4/ analogia jest zasadniczo dopuszczalna w przypadku praw i wolności, a zasadniczo niedopuszczalna w odniesieniu do obowiązków. 5/ niedopuszczalne jest stosowanie analogii w odniesieniu do przepisów ograniczających prawa i wolności, jeśli skutkiem ich zastosowania byłoby rozszerzenie tych ograniczeń. W drodze wnioskowania z analogii nie jest możliwe wypełnienie swoistej luki w prawie, która jest luką rzeczywistą. Wynika to z zasady zakazu domniemywania kompetencji organów władzy publicznej. Analogia jako sposób wypełniania luki extra legem ma natomiast istotne znaczenie zwłaszcza w prawie cywilnym i w prawie procesowym ( z zastrzeżeniem, że wnioskowania te nie prowadzą do wniosków niekorzystnych dla oskarżonego i podatnika). Wnioskowanie (rozumowanie) a contrario (z przeciwieństwa) także opiera się na porównaniu istotnych cech dwóch stanów faktycznych.. Jeżeli jakiś stan faktyczny F 1 charakteryzuje się określoną cechą C wskazaną w obowiązującej normie prawnej bezpośredniej, to wiąże z tą normą prawną skutki prawne. Jeżeli inny stan faktyczny F 2 nie ma wspomnianej cechy C, to nie należy z nim wiązać takich skutków prawnych, jakie wiążemy ze stanem F 1. Wnioskowanie a contrario jest dopuszczalne wyłącznie, gdy obowiązuje norma bezpośrednia określająca skutki prawne dla danego stanu faktycznego. Schemat wnioskowania a contrario wygląda następująco: Przesłanka I: obowiązuje norma prawna bezpośrednia N 1, która określa skutki prawne 5

6 dla stanu faktycznego F 1 mającego cechę C Przesłanka II: stwierdzamy, że inny stan faktyczny F 2 nie ma cechy C Wniosek: obowiązuje norma prawna N 2 określająca, iż stan F 2 nie wywołuje takich skutków prawnych jak stan F 1. Taka norma N 2 jest normą pośrednią. Przykład: jeżeli zgodnie z art. 58 k.c. nieważna jest każda czynność prawna sprzeczna z ustawą lub zasadami współżycia społecznego, to a contrario przyjąć należy, że ważna jest każda czynność prawna, które nie jest sprzeczna z ustawą lub zasadami współżycia. Przykład: jeżeli z zakazu reformationis in peius wynika, że sąd odwoławczy może orzec na niekorzyść oskarżonego tylko wtedy, gdy wniesiono na jego niekorzyść środek odwoławczy, to a contrario przyjąć należy, że brak środka odwoławczego wniesionego na niekorzyść oskarżonego uniemożliwia sądowi odwoławczemu orzekanie na niekorzyść oskarżonego. Przykład: skoro art. 688 k.c. przewiduje możliwość wypowiedzenia umowy najmu lokalu zawartej na czas nieoznaczony, to a contrario przyjąć należy, że jest niedopuszczalne wypowiedzenie umowy o najem lokalu, która została zawarta na czas oznaczony. Wnioskowanie (rozumowanie) typu a fortiori występuje w dwóch postaciach: jako wnioskowanie a maiori ad minus oraz jako wnioskowanie a minori ad maius. Argumentacja a maiori ad minus to wnioskowanie z uzasadnienia silniejszego na słabsze. Dotyczy ono uprawnień lub nakazów. Np. jeżeli ktoś jest uprawniony do czynienia czegoś więcej (w większym stopniu, w większym zakresie), to tym bardziej jest uprawniony do czynienia tego w mniejszym stopniu lub mniejszym zakresie. Jeżeli komuś nakazano czynić coś więcej (w większym zakresie, w większym stopniu), to tym bardziej nakazano mu to czynić w mniejszym zakresie lub stopniu. Schemat wnioskowania a fortiori a maiori ad minus jest nastepujący: Przesłanka I: obowiązuje norma prawna bezpośrednia N1 zezwalająca czynić X lub nakazująca czynienie X Przesłanka II: stwierdzamy, iż Y jest czymś mniejszym od X ( w mniejszym stopniu, w mniejszym zakresie) Wniosek: tym bardziej obowiązuje norma N 2 zezwalająca na czynienie Y w mniejszym stopniu lub mniejszym zakresie Przykład powyższego wnioskowania można odnaleźć w uzasadnieniu wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 7 maja 2001 r. (K.19/00, OTK ZU z 2001 r., Nr 4, 6

7 poz.82). Trybunał Konstytucyjny rozważał dopuszczalność ograniczania konstytucyjnej zasady wolności gospodarczej. TK uznał, iż takie ograniczenie polega na decydowaniu przez państwo o organizacji i zasadach funkcjonowania państwowych podmiotów gospodarczych. Zdaniem TK ograniczenie takie odnosi się na zasadzie argumentum a maiori ad minus także do kształtowania struktury wewnętrznej i zasad funkcjonowania publicznych podmiotów gospodarczych, a więc także do systemu wynagrodzeń i kadry kierowniczej. Skoro bowiem państwo, ograniczając wolność działalności gospodarczej tych jednostek, kształtuje formy organizacyjne i zasady ich funkcjonowania, to może również określać wysokość wynagrodzeń, zwłaszcza jeśli dotyczy to osób zajmujących w nich stanowiska kierownicze. Przykłady: - jeżeli organ rentowy jest uprawniony do wstrzymania wypłaty świadczenia w całości, to tym bardziej jest uprawniony do wstrzymania wypłaty tego świadczenia w części. 2/ jeżeli w myśl prawa spółdzielczego można zaskarżyć całą uchwałę spółdzielni, to zgodnie z argumentum a maiori ad minus nie ma przeszkód do przyjęcia możliwości zaskarżenia części uchwały. 3/ jeżeli w razie naruszenia przez pracownika podstawowych obowiązków pracodawca może rozwiązać z nim umowę o pracę bez wypowiedzenia, to tym bardziej może ją z tych przyczyn wypowiedzieć, a nawet zawrzeć z pracownikiem umowę rozwiązującą. Wnioskowanie a minori ad maius to wnioskowanie z uzasadnienia słabszego na silniejsze. Dotyczy norm o charakterze zakazującym. Mianowicie, jeżeli komuś zakazano czynić coś w mniejszym stopniu lub mniejszym zakresie, to tym bardziej zakazano mu czynić to w większym stopniu lub większym zakresie. Schemat wnioskowania a minori ad maius jest następujący: Przesłanka I: obowiązuje norm prawna bezpośrednia N 1 zakazująca czynienia A Przesłanka II: B jest czymś większym (w stopniu lub zakresie) od A Wniosek: tym bardziej obowiązuje norma N 2 zakazująca czynić B. Przykłady: 1/ jeżeli art. 147 k.c. zakazuje właścicielowi dokonywania robót ziemnych, które by groziły nieruchomości sąsiedniej utratą oparcia, to tym bardziej nie wolno dokonywać takich robót, które by bezpośrednio powodowały utratę oparcia. 2/ jeśli przepis art. 64 ust.3 Konstytucji zabrania takiego ograniczenia własności, która by naruszała istotę tego prawa, to tym bardziej musi on zabraniać jeszcze dalej idącej 7

8 ingerencji w to prawo, która by prowadziła do jego całkowitego unicestwienia, wtedy bowiem mówić by należało nie o ograniczeniu prawa własności, ale o wywłaszczeniu. 3/ jeśli przepis prawny zakazuje pociągania do odpowiedzialności osób, które nieumyślnie wyrządziły szkodę przy wykonywaniu powierzonych im obowiązków, to tym bardziej wyklucza on taką odpowiedzialność w wypadku, kiedy zachowanie tych osób nie nosiło znamion winy, a cechowała je jedynie obiektywna nieprawidłowość postępowania w postaci bezprawności. 4/ Jeśli karalne jest spowodowanie uszczerbku na zdrowiu z winy nieumyślnej, to tym bardziej karalne jest spowodowanie takich skutków z winy umyślnej. Należy odrzucić uzyskany wniosek w drodze wnioskowania a fortiori, gdy jest on sprzeczny z podstawowymi zasadami prawa, ratio legis danej regulacji lub prowadzi do konsekwencji absurdalnych. Wyrok NSA z 21 grudnia 1998 r. : sąd odrzucił wniosek, że skoro ustawa z 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska upoważnia organy państwowe do żądania od właścicieli niektórych obiektów budowlanych przedstawienia całościowej ekspertyzy oddziaływania tych budowli na środowisko, to tym bardziej upoważnia je do żądania tylko częściowej ekspertyzy. WNIOSKOWANIA OPARTE NA ZWIĄZKU PRZYCZYNOWYM POMIĘDZY NORMAMI PRAWNYMI Wynikanie instrumentalne: Reguła instrumentalnego nakazu: Przesłanka I: Obowiązuje norma prawna N1 nakazująca adresatom A, w okolicznościach O, czynić X Przesłanka II: spełnienie (podjęcie działania) Y jest przyczynowo konieczne do spełnienia X Wniosek: obowiązuje też norma prawna N2 nakazująca czynić Y (spełnić Y) Jeżeli lekarz ma obowiązek ratowania życia pacjenta (przesłanka I), a w danej sytuacji do osiągnięcia tego celu konieczne jest podanie określonych leków (przesłanka II), to należy przyjąć, że lekarz ma obowiązek podania tych leków (wniosek) Reguła instrumentalnego zakazu 8

9 Przesłanka I: obowiązuje norma prawna N1 nakazująca adresatom A, w okolicznościach O, czynić X Przesłanka II: spełnienie Z uniemożliwia osiągnięcie X Wniosek: obowiązuje norma prawna N3 zakazująca czynienia Z Wniosek: obowiązuje norma prawna N3 zakazująca czynienia Z Przykład: jeżeli strażnik (pracownik ochrony) ma obowiązek strzeżenia (ochrony) danego obiektu (przesłanka I), sen albo oddalenie się od chronionego obiektu uniemożliwiają jego ochronę (przesłanka II), to strażnikowi nie wolno spać lub oddalać się w trakcie zmiany od tegoż obiektu. WYNIKANIE LOGICZNE NORMY Z NORMY Norma N 2 wynika logicznie z normy N 1 wówczas, gdy zakres zastosowania normy N 2 zawiera się w zakresie zastosowania normy N 1 lub zakres normowania normy N 2 zawiera się w zakresie normowania normy N1. przy co najmniej tożsamości albo węższym zakresie dyspozycji normy N 2. Przykłady: 1/ jeśli zakazane jest naruszanie nietykalności cielesnej funkcjonariusza publicznego, to zakazane jest naruszanie nietykalności osoby będącej pracownikiem organu kontroli państwowej, która nie pełni wyłącznie funkcji usługowych ( zgodnie z art ust. 5 k.k. osoba ta jest funkcjonariuszem publicznym. 2/ jeżeli zakazane jest znęcanie się fizyczne lub psychiczne nad osobą najbliższą, to zakazane jest psychiczne znęcanie się nad osobą pozostającą we wspólnym pożyciu (zakres nazwy osoba pozostająca we wspólnym pożyciu mieści się w zakresie nazwy osoba najbliższa. 3/ jeżeli obowiązuje norma prawna N 1 nakładająca obowiązek zapłaty cła przez sprowadzających do Polski samochody, to obowiązuje także norma prawna N 2 nakładająca taki obowiązek na sprowadzających samochody dostawcze. Jeżeli normy N 1 i N 2 to normy nakazujące, to norma N2 wynika logicznie z normy N 1 wtedy i tylko wtedy, gdy: 1/ zbiór adresatów normy N 2 zawiera się w zbiorze adresatów normy N 1; 9

10 2/ zakres zastosowania normy N 2 zawiera się w zakresie zastosowania normy N 1; 3/ wykonanie czynu nakazanego przez normę N 1 stanowi też wykonanie czynu nakazanego przez normę N 2. Jeżeli normy N 1 i N 2 to normy zakazujące, to norma N2 wynika logicznie z normy N1 wtedy i tylko wtedy, gdy: 1/ zbiór adresatów normy N 2 zawiera się w zbiorze adresatów normy N 1; 2/ zakres zastosowania normy N 2 zawiera się w zakresie zastosowania normy N 1; 3/ wykonanie czynu zakazanego przez normę N 2 stanowi też wykonanie czynu zakazanego przez normę N 1 b/ prawo krajowe a prawo unijne/europejskie: rola konstytucyjnych norm kolizyjnych Art Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami. - akty prawne I filaru: rozporządzenie Parlamentu Europejskiego, dyrektywy Komisji Europejskiej, decyzje Komisji Europejskiej mają wiążącą moc prawną - obowiązek implementacji dyrektywy przez państwo członkowskie - obowiązek dokonywania prowspólnotowej wykładni polskiego prawa - obowiązywanie acquis constitutionnel - rola orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości i Sądu I Instancji ETS - rola soft law c/ prawo krajowe a prawo międzynarodowe publiczne Art Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy. 10

11 2. Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową. WYKŁADNIA PRAWA 1. Związek dyrektyw redagowania tekstu aktu prawnego i dyrektyw interpretacyjnych wykładni prawa. 2. Clara non sunt interpretanda a interpretatio cessat in claris 3. Wykładnia klaryfikacyjna (semantyczna, językowa). Zasady ogólne: a/ niezbędność wykładni semantycznej przy ustalaniu znaczenia poszczególnych zwrotów normy prawnej b/ rozpoczynanie klaryfikacji od ustalania znaczenia językowego interpretowanych zwrotów; c/ ewentualna konieczność posłużenia się dyrektywami interpretacyjnymi innych wykładni. Szczegółowe dyrektywy interpretacyjne wykładni językowej - dyrektywę domniemania języka potocznego w stosunku do uniwersalnego języka prawnego; - dyrektywę domniemania uniwersalnego języka prawnego w stosunku do języka prawnego danego aktu prawnego; - dyrektywę tożsamości znaczeniowej; - dyrektywę kompletności. DYREKTYWY SZCZEGÓLNE -domniemanie różnoznaczności różnokształtnych wyrażeń tekstu prawnego (zakaz wykładni synonimicznej)- wyrok NSA z 9 XI 1998 r. (I SA/Gd 89/97), Lex nr terminy określa i ustala jako pojęcia języka prawnego nie powinny 11

12 być zamiennie stosowane, skoro oba te terminy w świetle art. 5 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 19 grudnia 1980 r. o zobowiązaniach podatkowych zostały wypełnione różną treścią pojęciową, formułując dwa różne momenty powstania zobowiązania podatkowego, niosące ze sobą różne skutki dla podatnika -zasada expressio unius jeżeli ustawodawca wymienia w przepisie i włącza w zasięg normy prawnej jeden lub więcej elementów należących do określonego, zamkniętego zbioru, to wyłącza tym samym z zakresu normy pozostałe niewymienione elementy. - zasada eiusdem generis jeśli ustawodawca dla sprecyzowania zakresu określonego wyrażenia będącego nazwą kategorii ogólnej wymienia przykładowo obiekty należące do tej kategorii, to przy ocenie i kwalifikacji innych obiektów należy pomijać te, które nie wykazują istotnego podobieństwa do obiektów wymienionych. SN uchwała z 4 I 2001 r. (III ZP 26/00) nie ma podstaw do objęcia podatkiem dochodowym od osób fizycznych nabycia wartości materialnych w drodze zachowku. Zachowek nie stanowi bowiem przychodu z innych źródeł w rozumieniu art. 20 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych z 1991 r., który zawiera przykładowe wyliczenie takich innych źródeł. Dyrektywa domniemania języka potocznego w stosunku do uniwersalnego języka prawnego nakazuje interpretowanym zwrotom prawnym przypisywać takie znaczenie, jakie posiadają one w języku potocznym chyba, że obowiązuje już ustalone specjalne znaczenie na gruncie języka prawnego danego systemu prawa (uniwersalnego języka prawnego). Znaczenie odrębne od tego, które obowiązuje na gruncie języka potocznego może być rezultatem rozumowań prawniczych przeprowadzonych na gruncie przepisów prawa, gdy z przepisów tych nie wynika bezpośrednio sens znaczeniowy. Dyrektywa domniemania uniwersalnego języka prawnego w stosunku do języka prawnego danego aktu prawnego nakazuje interpretowanemu zwrotowi prawnemu przypisywać, po ewentualnym odrzuceniu znaczenia wynikającego z języka potocznego, takie znaczenie, jakie ma on w uniwersalnym języku prawnym chyba, że w danym akcie prawnym zostało ustalone znaczenie szczególne tego 12

13 zwrotu (definicja legalna). Wtedy należy się nim posługiwać niezależnie od tego, jakie znaczenie ma równokształtny zwrot w uniwersalnym języku prawnym. Definicje legalne: 1/ intrajęzykowe (materialne). Budowa: definiendum łącznik ( jest albo to jest ) definiens. Art. 6 Ordynacji Podatkowej: podatek jest to publicznoprawne, nieodpłatne, przymusowe oraz bezzwrotne świadczenie pieniężne na rzecz Skarbu Państwa, województwa, powiatu lub gminy, wynikające z ustawy podatkowej. 2/ metajęzykowe (formalne) opisują sposób użycia przez prawodawcę definiowanego wyrażenia. Ilekroć w ustawie jest mowa o: (...) 3. podatkach rozumie się przez to również: a/ zaliczki na podatki, b/ raty podatków, jeżeli przepisy prawa podatkowego przewidują płatność podatku w ratach, c/ opłaty oraz niepodatkowe należności budżetowe. 3/ jeden przepis prawa zawiera jednocześnie definicję intrajęzykową i metajęzykową: art. 5 Ordynacji Podatkowej Zobowiązaniem podatkowym jest wynikające z obowiązku podatkowego zobowiązanie do uiszczenia na rzecz Skarbu Państwa, województwa, powiatu lub gminy świadczenia pieniężnego, zwanego dalej podatkiem. 4/ zasięg działania definicji legalnej: a/ definicja zawarta w akcie prawnym obowiązuje co do zasady jedynie przy interpretacji przepisów tej ustawy; b/ odesłanie w przepisach danej ustawy do definicji legalnej z innej ustawy; c/ możliwość korzystania z definicji z innych dziedzin prawa, gdy prawo podatkowe określone wyrażenie stosuje, ale samo go nie definiuje ani nie odsyła do innych ustaw obce definicje nie wiążą w procesie stosowania prawa podatkowego w ogóle, gdy wyraźnie odbiegają treścią od znaczenia potocznego. Dyrektywa tożsamości znaczeniowej nakazuje jednakowo interpretować zwroty o identycznym brzmieniu, występujące w tym samym akcie prawnym. Danemu zwrotowi występującemu kilkakrotnie w danym akcie prawnym można jednak przypisać inne znaczenie, jeżeli jest to wyraźnie wskazane w danym przepisie prawa tego aktu prawnego. Sytuację taką należy jednak ocenić negatywnie, bo prowadzi do niejasności przepisów prawnych. 13

14 Podczas dokonywania wykładni interpretator zakłada istnienie racjonalnego prawodawcy. Przyjmuje mianowicie, iż prawodawca tworzy przepisy prawa zgodnie z zasadami techniki prawodawczej i posługuje się w sposób poprawny językiem, w którym napisane są przepisy prawa. W oparciu o to założenie formułowana jest kolejna dyrektywa wykładni językowej, a mianowicie dyrektywa kompletności. Określa ona, że należy w taki sposób ustalać znaczenie przepisu prawa, aby żaden z jego elementów (nawet kropka czy przecinek) nie okazał się zbędny. Każdy z tych elementów coś znaczy. Skoro zakładamy, że normodawca działał w sposób racjonalny, nie można uważać, że jakiś element tekstu prawnego jest zbędny. 4. Wykładnia derywacyjna W przypadku, gdy wykładnia językowa okazuje się niewystarczająca (np. ustalone znaczenie przepisu prawnego nadal budzi wątpliwości) należy przejść do wykładni systemowej. Wykładnia systemowa dokonywana jest na gruncie przepisów prawnych systemu prawa oraz norm prawnych, które na gruncie tych przepisów można skonstruować. Wyróżniamy następujące dyrektywy wykładni systemowej: - dyrektywa niesprzeczności; - dyrektywa priorytetu zasady prawa; - dyrektywa normatywności zasady prawa; -dyrektywa koherencji systemu prawa; -dyrektywa systematyki wewnętrznej aktu prawnego. Interpretator przyjmuje założenie o koniecznej niesprzeczności systemu prawa. Wiąże się z tym przyjęcie dyrektywy niesprzeczności systemu prawa. Wskazuje ona, że należy w taki sposób ustalać znaczenie interpretowanej normy prawnej, aby przy rozstrzyganiu danej sprawy nie wystąpiła sprzeczność treści między normą skonstruowaną na gruncie przepisów prawa a inną normą prawną należącą do danego systemu prawa. Dyrektywa niesprzeczności nakazuje wykorzystywanie reguł kolizyjnych, w celu uniknięcia sprzeczności. 14

15 Dyrektywa priorytetu zasady prawa nakazuje przyjąć takie znaczenie interpretowanej normy prawnej zwykłej, które nie jest sprzeczne treściowo z normą będącą zasadą systemu prawa, do którego należy interpretowana norma prawna. Dyrektywa normatywności zasady prawa wskazuje, że powoływana w procesie wykładni prawa zasada prawa całego systemu prawa lub jego części powinna być określona przez wskazanie konkretnego przepisu lub grupy przepisów, w których dana zasada jest zawarta (jako norma bezpośrednia) lub też normy lub grupy norm, z których jest ona wyprowadzana przy pomocy przyjętych reguł inferencyjnych (jako norma pośrednia). Przykładem zasad prawnych w postaci norm pośrednich wyprowadzonych z norm bezpośrednich zawartych w przepisach prawa były zasady wyprowadzane z zasady państwa prawnego przez Trybunał Konstytucyjny. Dyrektywa koherencji systemu prawa nakazuje nadawać interpretowanej normie prawnej takie znaczenie, aby była ona jak najbardziej zgodna treściowo z zasadą prawa danego systemu prawa. W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego taka praktyka interpretacyjna została nazwana wykładnią ustawy w zgodzie z Konstytucją. Należy ją rozumieć jako nakaz wyboru spośród kilku możliwych znaczeń normy ustawowej takiego znaczenia, przy którym dana norma prawna jest treściowo zgodna z zasadami konstytucyjnymi. Dyrektywa systematyki wewnętrznej aktu prawnego nakazuje uwzględnianie przy ustalaniu znaczenia normy prawnej miejsca umieszczenia normy prawnej w tekście aktu prawnego. Interpretator może wyjątkowo nie uwzględnić systematyki wewnętrznej aktu prawnego, jeżeli ustalone znaczenie interpretowanej normy prawnej, przy pomocy zastosowanych wcześniej dyrektyw interpretacyjnych, wskazuje, że interpretowana norma prawna powinna znajdować się w innym miejscu w akcie prawnym niż ma to miejsce w rzeczywistości. Sytuacja taka może być spowodowana błędem ustawodawcy. W przypadku niewystarczalności wykładni językowej i systemowej można odwołać się do wykładni funkcjonalnej. 15

16 Jeżeli mamy kilka językowo możliwych znaczeń interpretowanej normy prawnej i wiemy, jakim systemem wartości kierował się prawodawca przy ustanawianiu aktu prawnego, w którym ta norma jest zawarta to powinniśmy wybrać takie znaczenie interpretowanej normy prawnej, które nie powoduje skutków społecznych naruszających ten system wartości i przy którym miałby on lepsze uzasadnienie aksjologiczne. Wykładnia statyczna (historyczna) a wykładnia dynamiczna. Dyrektywy interpretacyjne: - interpretowanej normie prawnej należy przypisywać takie znaczenie, aby nie była ona sprzeczna z celami instytucji prawa, do której należy. - interpretowanej normie prawnej należy nadawać takie znaczenie, aby była ona jak najbardziej zgodna z celami instytucji prawa, której jest częścią. Przykładem jest art. 5 k.c.: Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony. - interpretowanej normie prawnej nadawanie takiego znaczenia, aby nie była ona sprzeczna z powszechnie akceptowanymi ocenami i normami społecznymi. Uwzględniając w procesie wykładni oceny i normy społeczne należy je powoływać jednolicie, co najmniej w odniesieniu do wszystkich norm instytucji prawa, do której należy interpretowana norma prawna. Pierwszeństwo dokonywania wykładni językowej a prowspólnotowa wykładnia gospodarcza Trybunał Konstytucyjny. w wyroku z dnia 28 czerwca 2000 r. (K.25/99) TK uznał, iż W państwie prawnym interpretator musi zawsze w pierwszym rzędzie brać pod uwagę językowe znaczenie tekstu prawnego. Jeżeli językowe znaczenie tekstu prawnego jest jasne, wówczas zgodnie z zasadą clara non sunt interpretanda nie ma potrzeby sięgania po inne, pozajęzykowe metody wykładni. W takim wypadku wykładnia pozajęzykowa może jedynie dodatkowo potwierdzać, a więc wzmacniać, wyniki wykładni językowej wykładnią systemową lub funkcjonalną. (...) Nie oznacza to jednakże, że granica wykładni, jaką stanowić może językowe znaczenie tekstu, jest granicą bezwzględną. Oznacza to jedynie, że do przekroczenia tej granicy niezbędne 16

17 jest silne uzasadnienie aksjologiczne, odwołujące się przede wszystkim do wartości konstytucyjnych. 17