Psychogenne przyczyny przewlekłego bólu miednicy oraz jego wpływ na stan psychiczny pacjentki
|
|
- Artur Urban
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 ozdział 3. Psychogenne przyczyny przewlekłego bólu miednicy... 3 Psychogenne przyczyny przewlekłego bólu miednicy oraz jego wpływ na stan psychiczny pacjentki Alessandra Graziottin Center of Gynecology and Medical Sexology, H. San Raffaele Resnati, Milan; University of Florence; and Alessandra Graziottin Foundation, Italy Dobry lekarz leczy chorobę, lekarz wielki leczy dotkniętego chorobą pacjenta. (William Osler, ) Wstęp Ból można przyrównać do czerwonych świateł sygnalizacyjnych, które powinny skłaniać do natychmiastowego poszukiwania zmian fizycznych lub psychicznych w organizmie. Przewlekły ból wskazuje, że główny czynnik (lub czynniki) przyczynowy skrywa się w cieniu i/lub jest następstwem zaniedbań diagnostycznych. Przesadne skupianie się na chorobie (bądź chorobach) somatycznej, która jest przyczyną przewlekłego bólu miednicy (PBM), często sprawia, że lekarz traci z pola widzenia pacjenta jako człowieka, który ma do opowiedzenia swoją historię; czynnik (lub czynniki) psychologiczne powodujące stan przewlekłego stresu mogą skrywać prawdziwe wyjaśnienie wieloukładowego rozregulowania, które ma swój udział w powstaniu i/lub zaostrzeniu bólu. Rozważanie psychogennych przyczyn PBM napotyka jednak trzy poważne przeszkody. Pierwszą jest ryzyko, że relacjonowany przez pacjenta ból zlekceważy się jako wymyślony, w całości rodzący się w głowie, przy całkowitym zignorowaniu jego tła biologicznego z powodu utrwalonej wiary w kartezjański dualizm, według którego ciało i dusza to dwa odrębne byty. W rezultacie niewielu tylko lekarzy uwzględnia czynniki psychogenne jako istotne elementy doznawanego bólu. Po drugie, jeśli w istocie czynniki psychogenne mają swój udział w etiologii i percepcji bólu, muszą one oddziaływać przez określone szlaki biologiczne. Jak zatem można rozpoznać podstawowe elementy patofizjologiczne, które przekładają czynniki psychologiczne w biologiczne składowe bólu? Po trzecie wreszcie, jak rozpoznać tę grupę pacjentów, u których rzeczywiście odczuwany przez nich ból ma silny i dominujący element psychogenny? Gdy zaś PBM ma swe źródło w ciele pacjentki, jak będzie on oddziaływał na jej stan psychoseksualny? Główne zagadnienia omówione w niniejszym rozdziale to: uaktualnienie pojęcia psychogenny ; patofizjologiczny i wieloukładowy opis relacji czynników biologicznych i psychogennych, jakie mają udział w PBM; podsumowanie dowodów na rzecz roli czynników psychogennych w PBM; kryteria rozpoznania różnicowego między psychogenną a somatyczną etiologią PBM; najczęstsze błędy diagnostyczne w strefie psychogennej, ze zwróceniem uwagi na czynniki jatrogenne; psychologiczne i związane z seksualnością konsekwencje PBM. 3
2 32 Rozdział 3. Psychogenne przyczyny przewlekłego bólu miednicy... Co w istocie oznacza sformułowanie tło psychogenne? Określenie psychogenny, utworzone z greckiego psyche (umysł) i przyrostka genny (oznaczającego spowodowany przez ) wskazuje, że coś jest generowane w domenie psychologicznej. Przyczyny psychogenne mogą mieć swe źródło w psychice lub zależą od kontekstu: Przyczyny mające źródło w psychice. Zalicza się do nich choroby psychiczne, takie jak psychoza, które mogą zmieniać zarówno procesy poznawcze leżące u podstaw bólu, jak i jego doznawanie; ciężkie stany depresyjne, które przemawiają przez ciało i cechują się rozmaitymi dolegliwościami somatycznymi związanymi z bólem; a także cecha lękowa, w której genetyczna predyspozycja do zaburzeń lękowych i nadmierna aktywność jądra migdałowatego mogą nasilać neurowegetatywną odpowiedź rozbudzeniową na ból i obniżać ośrodkowy próg bólowy. Wrażliwość na wewnętrzne i środowiskowe sygnały bólowe może też ulegać podwyższeniu w zaburzeniach osobowościowych. Wszystkie wymienione zaburzenia mają swe źródło w psychice, niemniej jednak mają solidne oparcie neurobiologiczne. Przyczyny zależne od kontekstu, psychologiczne/relacjonalne. Psychogenne czynniki środowiskowe mogą działać przez urazy fizyczne, jak wykorzystywanie fizyczne bądź seksualne, które nierzadko natychmiast wywołują różne odpowiedzi indukowane przez stres i uraz, lub przez czynniki psychiczne, jak np. w przypadku trwałego zaniedbywania dzieci w instytucjach opiekuńczych albo pozostających pod opieką cierpiących na ciężką depresję matek. W obydwu przypadkach czynniki psychologiczne mają swoje konsekwencje biologiczne, cechujące się typowymi dla przewlekłego stresu zmianami neuro-immunologiczno-endokrynalnymi, przesyłanymi przez szlaki sygnalizujące wydzielanie czynnika uwalniającego kortykotropinę (kortykoliberyna [CRF, corticotropin-releasing factor]). Prowadzi to do trwałego podwyższenia stężenia glikokortykoidów i obniżenia aktywności neuronów i szlaków serotonino- i dopaminergicznych; leży to u źródła depresji, utraty energii życiowej i wzmożonej aktywności zapalnej wraz z podwyższeniem poziomu markerów zapalnych. Ogólnie biorąc, czynniki mające źródło w psychice i zależne od kontekstu współdziałają ze sobą i z czasem wzajemnie się wzmacniają, jeśli nie wpłynie się na nie skutecznymi metodami farmakologicznymi i/lub psychoterapeutycznymi. Podobne przeoczenie czy zaniedbanie diagnostyczne może dodatkowo nasilać wrażliwość pacjentki na obwodowo generowane sygnały bólowe i torować ich przechodzenie w PBM. ó w a ż n e w s k a z ó w k i i r a d y Choć w całym rozdziale wielokrotnie będzie się pojawiał termin psychogenne do opisu bólu, nie wolno zapominać o powiązaniu ze zmianami neuro-immunologiczno-endokrynalnymi. W jaki sposób przyczyny psychogenne przekładają się na fizyczny ból? Podstawową kwestią jest sposób, w jaki wykorzystywanie fizyczne i/lub seksualne może się przyczyniać do PBM lub je wzbudzać. Jeśli PBM jest aktywowany przez wykorzystywanie, u podstaw odpowiedzi na przyczyny psychogenne musi istnieć jakiś mechanizm fizjologiczny. By ująć przyczyny psychogenne we właściwym kontekście neurobiologicznym, endokrynalnym i immunologicznym, trzeba rozważyć następujące kwestie. Po pierwsze, konieczne jest uwspółcześnienie poglądów dotyczących sposobu przekładania się czynników psychogennych na biologiczne. Trzeba zatem definitywnie rozstać się z nieaktualną koncepcją dualizmu ciała i duszy (która w kontekście klinicznym wciąż pobrzmiewa, gdy lekarz oświadcza: źródłem pani bólu jest pani umysł ) na rzecz zintegrowanego oddziaływania psychoneuroendokrynologicznego i immunologicznego. W istocie istnieje dwukierunkowa sieć interakcji pomiędzy ośrodkowym i obwodowym układem nerwowym (włącznie z układem bólo-
3 Rozdział 3. Psychogenne przyczyny przewlekłego bólu miednicy wym), układem endokrynalnym i układem immunologicznym. Istnienie takich szlaków umożliwia wpływanie stresujących doświadczeń życiowych na układ immunologiczny, endokrynalny i nerwowy, co ma silne implikacje dla stanu zdrowia. PBM może być końcowym rezultatem takiego kompleksowego rozregulowania wieloukładowego, indukowanego przez dowolny czynnik stresujący, poczynając od zdecydowanie psychogennych po czysto biologiczne (zob. niżej ramka Fakty naukowe ). Jednym ze znaczących czynników wzbudzających podobne zmiany w układzie wegetatywnym, endokrynalnym i immunologicznym jest fizyczne i emocjonalne zagrożenie, typowe w przypadku wykorzystywania seksualnego. Szczegółowe omawianie jego zależności psychosomatycznych przekracza ramy tego rozdziału, ale więcej wiadomości na ten temat można znaleźć w wybranym piśmiennictwie, podanym na końcu rozdziału. A oto typowy przykład pozwalający wniknąć w logikę ukrytą za tym tokiem myślenia. Gdy dziecko lub kobieta są wykorzystywane fizycznie lub seksualnie, dochodzi do ostrej odpowiedzi stresowej, wiążącej się z ogromnym pobudzeniem fizycznym i emocjonalnym. W istocie każde zdarzenie związane z urazem wzbudza wiele procesów wegetatywnych, endokrynalnych i immunologicznych, a także sygnalizację czuciową. Proces ten będzie ulegał nadmiernej aktywacji, gdy z czasem podobne zdarzenia będą się powtarzać i/lub gdy częste koszmary nocne będą wzbudzać takie samo nagłe pobudzenie neurowegetatywne, ze wszystkimi towarzyszącymi mu uczuciami lęku, udręki, przerażenia, bólu, bezradności i rozpaczy. Może to prowadzić do dysfunkcjonalnego stanu fizycznego i emocjonalnego, podobnego do opisywanego zespołu stresu pourazowego (PTSD, post-traumatic stress disorder). W mózgu takie uporczywe pobudzenie neufakty n a u k o w e Psychogenne przyczyny predysponujące, przyspieszające i podtrzymujące przewlekły ból miednicy (PBM) mogą znacznie modyfikować biologiczną wrażliwość na czynniki środowiskowe lub na endogenne substancje szkodliwe, włącznie z autoimmunologicznymi. Psychogenne przyczyny PBM Predysponujące Mające źródło w psychice: depresja, stan lękowy, paranoja, zaburzenia osobowości Sytuacyjne: wykorzystywanie fizyczne lub seksualne, stres emocjonalny, alkoholizm jednego z rodziców, konflikty małżeńskie, zespół stresu pourazowego itp. Odpowiedź biologiczna wywołana czynnikami psychogennymi Predysponujące Trwałe pobudzenie neurowegetatywne wskutek psychogennego przewlekłego stresu, wpływające na: Szlaki regulujące uwalnianie kortykotropiny, co objawia się: Przewlekłym podwyższeniem stężenia glukokortykoidów Nadmierną aktywacją jądra migdałowatego i nasileniem lęku antycypacyjnego Obniżeniem aktywności układu dopaminergicznego, serotoninergicznego i opioidoergicznego Nadczynnością komórek tucznych i układu bólowego obwodowego i ośrodkowego i Biologiczna etiologia PBM Predysponujące Genetyczna wrażliwość na: Lęk i depresję (włącznie z ich objawami somatycznymi) Obniżenie aktywności i degranulację komórek tucznych Alergie i zjawiska autoimmunologiczne
4 34 Rozdział 3. Psychogenne przyczyny przewlekłego bólu miednicy... (cd.) Psychogenne przyczyny PBM Przyspieszające Ostry uraz emocjonalny, utrata, stres, ponawiające się wykorzystywanie Podtrzymujące Utrzymywanie się czynników predysponujących i/lub przyspieszających Diagnostyczne przeoczenie lub zaniedbanie Jatrogenny efekt nocebo Odpowiedź biologiczna wywołana czynnikami psychogennymi Przyspieszające Zwiększona wrażliwość biologiczna na czynniki endogenne i środowiskowe i Podtrzymujące Nadmierna aktywność układu zapalnego, nerwowego lub mięśniowego, z towarzyszącym przewlekłym zapaleniem, bólem neurogennym, zapaleniem mięśni i przewlekłymi zaburzeniami snu i PBM Biologiczna etiologia PBM Przyspieszające Patogeny środowiskowe (wirusy, bakterie, grzyby itp.) Kontakty płciowe w okresie zapalenia przedsionka pochwy lub bez pobudzenia seksualnego Endogenne czynniki uszkadzające (ból towarzyszący endometriozie) Przyczyny autoimmunologiczne Podtrzymujące Nasilenie objawów endometriozy podczas miesiączki Nawracające zakażenia jelit, pochwy i pęcherza Przewlekły stan zapalny Ból neuropatyczny rowegetatywne, cechujące się przewlekłym podwyższeniem stężenia glukokortykoidów i czynników zapalnych w osoczu, wzmaga aktywność jądra migdałowatego, które jest odpowiedzialne za system czterech podstawowych emocji i ważnego ośrodka odpowiadającego za wspomnienia i wyższe emocje. Nadmierna aktywność jądra migdałowatego przyczynia się do podtrzymywania hiperaktywności układu alarmowego nawet na słabsze bodźce wskutek tzw. długoterminowego nasilenia aktywności neuronalnej. Ponadto w przypadkach bólu lub stresu o rozmaitej etiologii jądro migdałowate natychmiast aktywuje maksymalny alarm i reakcję pobudzenia. Przyczynia się to do: zwiększenia tzw. uogólnionego zaburzenia lękowego (free-floating anxiety), które osiąga swe maksymalne nasilenie u kobiet genetycznie predysponowanych do zaburzeń lękowych; obniżenia ośrodkowego progu percepcji bólu; reaktywacji neurogennie wzmożonego wzbudzania sygnałów bólowych i zapalnych (które mogą trafiać na obwód za pośrednictwem komórek tucznych). Jednocześnie identyfikacja szlaków sygnalizacyjnych czynnika uwalniającego kortykotropinę (CRF) przyczynia się do lepszego zrozumienia związanych ze stresem odczynów endokrynalnych (aktywacji osi przysadkowo-nadnerczowej), behawioralnych (lęk/depresja, zmiany sposobu odżywiania) autonomicznych (aktywacja współczulnego układu nerwowego) i immunologicznych. Odczyny takie pojawiają się we wszyst-
5 Rozdział 3. Psychogenne przyczyny przewlekłego bólu miednicy kich sytuacjach, w których czynnik psychogenny indukuje przewlekły stres. Ponadto przewlekłe podwyższenie stężenia glikokortykoidów może powodować swoistą regulację spadkową wpływów docierających do neuronów dopaminergicznych, które pośredniczą w uruchamianiu układu poszukiwanie-chęć-pożądanie. Przekłada się to na utratę energii życiowej, astenię, nadmierne zmęczenie, utratę popędu płciowego oraz co jest zjawiskiem typowym anhedonię, utratę zdolności percepowania przyjemności i zadowolenia w dowolnym rodzaju aktywności, na co uskarżają się pacjentki z PBM. Dotyczy to zwłaszcza tych kobiet, które były ofiarami wykorzystywania fizycznego lub seksualnego. Równoległa regulacja spadkowa układu serotoninergicznego sprzyja rozwojowi depresji, która dodatkowo wzmaga percepcję sygnałów bólowych i obniżenie ośrodkowego progu bólowego. Na obwodzie indukowana przez stres regulacja zwyżkowa komórek tucznych wzmaga wrażliwość rozmaitych błon śluzowych (jelita, pochwy, pęcherza) na agresję ze strony całej gamy drobnoustrojów, typową dla tzw. zespołu jelita drażliwego, lub na miejscowe substancje szkodliwe, jak np. wskutek złuszczania się śluzówki macicy w endometriozie. Wrażliwość ta wymaga obecności komórek tucznych jako podstawowych mediatorów reakcji stresowej, przekształcających stresor środowiskowy w uszkodzenie biologiczne; udowodniono to u myszy z unieczynnionymi komórkami tucznymi. Składa się to także na inne spojrzenie na ból w postaci hipotezy, tzw. prawa bólu, która zakłada, iż wspólnym mianownikiem ostrego i przewlekłego bólu jest nadmierny aktywny stan zapalny, obejmujący komórki i/lub czynniki zapalne, jak interleukiny i czynnik martwicy nowotworowej, niezależnie od jego charakteru nocyceptywnego czy neuropatycznego, ośrodkowego czy obwodowego. Trzeba także pamiętać, żeby okresowo poszukiwać czynników psychogennych, które predysponują, przyspieszają lub podtrzymują ból. W porównaniu z podejściem psychogennym lub medycznym podejście psychogenne i biogeniczne wykazuje większą zgodność z obserwacjami w PBM i z biologią bólu. Psychogenne przyczyny przewlekłego bólu miednicy W wielu pozycjach piśmiennictwa sugeruje się, że czynniki psychogenne mają szczególne odniesienie do klinicznego wywiadu u kobiet z PBM. W tabeli 3. podsumowano przeglądową pracę Latthégo (2006), w której omówiono badania z grupą kontrolną, ukazując czytelnikowi znaczenie takich czynników. Na przykład, lęk i depresja mogą się przyczyniać do bólu i/lub nasilać jego percepcję z ilorazem szans (OR) wynoszącym odpowiednio 2,28 i 2,69. Paranoja, tj. psychotyczne zaburzenie funkcji poznawczych i postrzegania siebie (autopercepcji), może predysponować do występowania PBM z OR 3,89. Podobnie zespół stresu pourazowego (STPD) ma szanse zwiększania wrażliwości na PBM z OR 5,47. W ośmiu badaniach z grupą kontrolną wskazano, iż zaburzenie psychosomatyczne może predysponować do PBM z OR 8,0. Fizyczne wykorzystywanie w dzieciństwie predysponuje do PBM z OR 2,8. Z dziesięciu analizowanych badań wynika, że seksualne wykorzystywanie w dzieciństwie wzmaga wrażliwość na PBM z OR,5, natomiast badań sugeruje, iż silniejsze predyspozycje, z OR 3,49, wynikają z seksualnego wykorzystywania w dorosłym życiu. Ciekawe, że zaburzone dojrzewanie albo bolesne wspomnienia z dzieciństwa dodatkowo zwiększają wrażliwość na PBM z OR 3,77. Stresujące przeżycia, predysponujące do PBM z OR 4,0, mogą się też odnosić do niezadowalających relacji z partnerem. Dalszy dodatkowy wpływ mogą wykazywać środowiskowe czynniki psychologiczne/dotyczące relacji rodzinnych, jak alkoholizm jednego z rodziców, z OR 2,69, natomiast rozwód rodziców może działać jeszcze silniej, z OR 3,68. Dowodzi to, że w pełen szacunku i taktowny sposób należy poszukiwać potencjalnych czynników psychogennych u każdej pacjentki.
6 36 Rozdział 3. Psychogenne przyczyny przewlekłego bólu miednicy... Tabela 3. Metaanaliza czynników ryzyka związanych z niecyklicznym przewlekłym bólem miednicy skupiająca się na badaniach dotyczących przemocy/czynników psychologicznych Czynnik Liczba prób Przemoc/czynniki psychologiczne Fizyczne wykorzystywanie dzieci*** Seksualne wykorzystywanie dzieci*** Trwające całe życie wykorzystywanie fizyczne osoby dorosłej Trwające całe życie wykorzystywanie seksualne osoby dorosłej Wykorzystywanie psychologiczne Wszelkie rodzaje wykorzystywania Zaburzone dojrzewanie/bolesne wspomienia z dzieciństwa Niezadowalające relacje z matką/partnerem Alkoholizm jednego z rodziców Rozwód rodziców Śmierć jednego z rodziców Liczba kobiet Przypadki: kontrole SMD (99% CI) OR (99% CI) Przypadki Kontrole ,43 (0,24 0,62) 0,23 (0,08 0,37) 0,05 ( 0,43 0,33) 0,69 (0,5 0,87) 0,50 ( 0,34,33) 0,49 (0,2 0,77) 0,73 (0,3,6) 0,77 (0,26,27) 0,55 ( 0,3,22) 0,72 (0,,33) 0,39 ( 0,49,28) 2,8 (,55 3,06),5 (,6,97) 0,9 (0,46,8) 3,49 (2,52 4,83) 2,47 (0,54,24) 2,45 (,47 4,06) 3,77 (,74 8,7) 4,0 (,60 0,06) 2,69 (0,79 9,9) 3,68 (,23,08) 2,02 (0,40 0,3) Zaburzenie przebiegu ciąży Lęk*** Depresja** Postawa ekstrawertyczna Histeria*** Neurotyczność Paranoja Zespół graniczny Aktualne fobie Zespół stresu pourazowego Objawy psychosomatyczne*** OR 0,,0 0,0 OR 0,,0 0,0 SMD,0 0,0,0 SMD,0 0,0,0 Skojarzenie Skojarzenie negatywne Skojarzenie pozytywne Skojarzenie negatywne pozytywne 0,95 (0,8,72) 0,45 (0,9 0,72) 0,55 (0,34 0,76) 0,5 (, 0,8) 0,87 (0,5,23) 0,77 ( 0,20,73),45 (0,77 2,3) 0,6 ( 0,,33) 0,74 ( 0,2,70) 0,94 ( 0,37 2,25),5 (0,90,39) 5,58 (,39 22,39) 2,28 (,4 3,70) 2,69 (,86 3,88) 0,76 (0,3 4,36) 4,83 (2,50 9,33) 4,0 (0,70 22,99) 3,89 (4,02 48,02) 3,02 (0,82,08) 3,86 (0,69 2,7) 5,47 (0,5 58,84) 8,0 (5,6 2,44) Wszystkie powtarzające się badania są niejednorodne; ***P < 0,00; **P < 0,0. CI przedział ufności; OR iloraz szans; SMD standaryzowana różnica średnich. Reprodukowano wg Latthé i wsp., 2006, za zezwoleniem.
7 Rozdział 3. Psychogenne przyczyny przewlekłego bólu miednicy ó w a ż n e w s k a z ó w k i i r a d y Lekarz powinien wyjaśnić pacjentce, że jego poszukiwanie komponentu psychogennego ma na celu ujawnienie potencjalnych czynników psychologicznych, które podtrzymują lub nasilają doznawany przez nią ból, równocześnie jednak będzie on dokładnie i wnikliwie poszukiwał wszelkich czynników fizycznych/somatycznych; winien też podkreślić, że w pełni wierzy w prawdziwość doznawanego przez pacjentkę bólu. w a ż n a u w a g a Określenie psychogenny nie oznacza, że ból jest wymyślony ani cały w głowie pacjentki. Wskazuje natomiast, że mające swe źródło w psychice i/lub zależne od kontekstu czynniki psychologiczne i relacyjne mogą: ) wzmagać powstawanie sygnałów bólowych wskutek przewlekłego stresu, jaki powodują; 2) zwiększać wrażliwość na wychodzące z miednicy sygnały bólowe wskutek zredukowania sterowania wrotami dla bodźców bólowych w tylnym rogu rdzenia przedłużonego oraz ośrodkowego progu bólowego, z jednoczesnym przewlekłym podwyższeniem stężenia glukokortykoidów; 3) doprowadzić do nasilenia się lęku i depresji, które dodatkowo przyczyniają się do zwiększenia percepcji bólu i wrażliwości na zespoły bólowe; jednocześnie może następować zredukowanie szlaków dopaminergicznych i opioidergicznych, co tłumi energię życiową, pobudliwość seksualną i możliwość percepowania przyjemności (powoduje anhedonię ). Kryteria rozpoznawania bólu psychogennego Podstawowe cechy charakterystyczne bólu psychogennego podsumowano w tab Spolaryzowano różnice pomiędzy zdecydowanym bólem psychogennym i somatycznym, by ułatwić przedstawienie głównych różnic. W realnych sytuacjach istnieje ciągłe współdziałanie ich obu i tylko u bardzo nielicznej grupy pacjentek z PBM występuje zdecydowany ból psychogenny. U przeważającej części z nich istnieją w pełni uzasadnione etiologie i częste schorzenia współistniejące, które są czasami przez wiele lat błędnie rozpoznawane, zaniedbywane lub przeoczane. Komponent psychologiczny może narastać w wyniku doznawanego cierpienia, poczucia beznadziejności, depresji reaktywnej i zaostrzania się samego obrazu klinicznego, wskutek czego ból się poszerza i traci swe zróżnicowanie. Niemniej jednak w celu wszechstronnego zajęcia się wieloma składowymi elementami bólu zasadnicze znaczenie ma zrozumienie istnienia komponentu psychogennego, jeśli jest on obecny. W tym sensie bardzo ważny jest udział psychologa/ psychoterapeuty w wielospecjalistycznym zespole leczenia bólu, by zapewnić pacjentce prawo i warunki do samodzielnego opisywania swego bólu, obok poczucia, że znajduje się ona pod dobrą opieką z czysto medycznego punktu widzenia; upewnia ją to, że podlega bardzo wszechstronnej ocenie. W tab. 3.3 przedstawiono zasadnicze zagadnienia umożliwiające zrozumienie potencjalnych komponentów psychogennych bólu. Mają one na celu ocenę, czy ból zaburza inne aspekty życiowego funkcjonowania pacjentki czy może jest tylko wierzchołkiem góry lodowej, jaką mogą być różnorakie dysfunkcjonalne elementy jej życia. W tej ostatniej sytuacji ból psychogenny może służyć różnym uświadamianym lub częściej nieuświadamianym celom, jak np. zwrócenie na siebie uwagi, osiąganie wtórnych korzyści, wykorzystanie władzy lub poczucia winy czy wycofania się; może też jest on po prostu wołaniem o pomoc w związku z doznanymi dawniej formami wykorzystywania, o których pacjentka nigdy dotąd nie miała odwagi mówić. Pozornie neutralne pytanie o jakość snu dostarcza bardzo cennych informacji. Jest zasadą ogólną, że ból nocyceptywny nasila się nocą, natomiast czysty ból neuropatyczny lub psychogenny na ogół wycisza się podczas snu. Jednakże pacjentki, u których występuje ból z komponentem psychogennym, zwłaszcza
8 38 Rozdział 3. Psychogenne przyczyny przewlekłego bólu miednicy... Tabela 3.2 Podstawowe różnice między bólem somatycznym a psychogennym Ból somatyczny Pacjentka opisuje go w sposób bardziej zlokalizowany Do jego opisu używa się określeń oznaczających odczuwanie Dokładnie opisuje zmiany częstotliwości i charakteru bólu Potrafi wskazać na czynniki (jak np. postawa ciała, ruchy czy nawet spożywanie pewnych pokarmów), które mogą wzmagać lub zmniejszać ból Nie informuje o poważnych trudnościach interpersonalnych Traktuje ból raczej jako objaw niż jako chorobę jako taką Ponawiane próby zwracania się o pomoc są motywowane głównie poczuciem niedokładnej oceny objawów fizycznych przez lekarzy Zmodyfikowano wg Mombelliego, Ból psychogenny Opis bólu jest bardziej niejasny Słowa opisujące ból mają wysoce emocjonalny charakter Nie potrafi wskazać na jakiekolwiek charakterystyczne okoliczności występowania bólu (np. o określonych porach dnia, związany z miesiączką, przedmiesiączkowy czy z jajeczkowaniem) Najczęściej cytowanym czynnikiem nasilającym ból jest stres Zwykle informuje o przeżywanych trudnościach w relacjach międzyludzkich Wywiad kliniczny wskazuje na istnienie innych chorób psychosomatycznych Podaje długą historię wizyt u rozmaitych lekarzy, poddawanie rozmaitym badaniom, motywacje do poszukiwania drugiej/trzeciej/czwartej opinii Tabela 3.3 Podstawowe pytania, jakie należy zadać, gdy rozważa się ewentualność psychogennego komponentu bólu Czy pacjentka jest zadowolona z życia? Czy uznaje je za udane czy nie? Czy pacjentka cierpi na bezsenność? Jak ogólnie może określić charakter swojego snu? Czy w życiu pacjentki miało miejsce jakieś stresujące zdarzenie np. wykorzystywanie fizyczne lub seksualne bądź zaniedbywanie emocjonalne które mogło mieć czasowy lub symboliczny związek z nasilaniem się doznawanego przez nią bólu? Jak pacjentka radzi sobie ze zmianami w życiu? Jaka jest własna opinia pacjentki o swym bólu? Czy relacje czasowe lub charakterystyczne cechy bólu mają jakikolwiek związek z innymi życiowymi trudnościami (np. zawodowymi, rodzinnymi), jakie zdarzają się w jej życiu? Czy ból przynosi jakąkolwiek korzyść rzeczywistą lub symboliczną? Zmodyfikowano wg Mombelliego, związanym z zespołem stresu pourazowego (PTSD), donoszą o złej jakości snu, opisując go jako lekki i zaburzony, z częstym budzeniem się, wczesnym wstawaniem, brakiem poczucia powrotu sił i porannym uczuciem, że jest się zmęczonym bardziej niż poprzedniego
9 Rozdział 3. Psychogenne przyczyny przewlekłego bólu miednicy wieczoru. Wszystkie te zmiany mają zwykle związek z nadmiernym pobudzeniem, na przykład w przypadku wykorzystywania i/lub PTSD. Istotne jest, że zaburzenie wzorca snu stanowi poważny stres biologiczny, który jeszcze przyczynia się do poczucia wyczerpania fizycznego i mentalnego, nakładając się na jednoczesne podwyższenie wskaźników stanu zapalnego. Ponadto powracające koszmary senne, nawet o splątanej i niejasnej treści, powinny wzbudzać podejrzenie doznanego wcześniej wykorzystywania fizycznego i/lub seksualnego z jednoczesną ponawianą hiperaktywnością układu adrenergicznego/czujności, który może mieć swój udział we wzmacnianiu sygnałów bólowych. Pytanie o stresujące zdarzenia jest kluczem do zrozumienia, czy istnieje czasowy i/lub symboliczny związek pomiędzy wystąpieniem/ umiejscowieniem bólu. Sposób radzenia sobie z adaptacją do zmian w życiu to kolejny bardzo czuły obszar. Pacjentki z istotnym komponentem psychogennym swego bólu wykazują tendencję do złego radzenia sobie z takimi zmianami. Sposób przezwyciężania przez nie trudności życiowych jest niewydolny, mogą się czuć przygniatane nawet przez drobne problemy. Katastroficzny stosunek do napotykanych trudności jest najbardziej niebezpieczny w sensie ustępowania bólu. Taka pacjentka skonfrontowana ze swym dzienniczkiem bólu, wskazującym na wyraźne jego zmniejszenie, na pytanie Jak się Pani obecnie czuje? odpowiada: Okropnie, jak zawsze. Lecz Pani dzienniczek wskazuje na zdecydowaną poprawę. Tak, ale przecież może przyjść znowu pogorszenie. Takie odpowiedzi mogą sugerować, że życie tej kobiety coraz bardziej koncentruje się wokół rozmaitych negatywnych doznań bólowych, że nie jest ona przekonana o cofaniu się zmian lub że utrata bólu może prowadzić do utraty wtórnych korzyści bądź zysków, jakie zeń płyną. Z tej perspektywy należy ostrożnie podchodzić do opinii pacjentki o jej bólu, istnieniu poczucia winy, np. w następstwie poddania się w przeszłości zamierzonej aborcji przez osobę religijną, relacji czasowych i innych cech charakterystycznych doznawanego przez nią bólu, a także ich potencjalnych związków z innymi problemami (np. zawodowymi czy rodzinnymi). Na koniec w procesie oceny psychodynamicznej i podczas interwencji psychoterapeutycznej niezbędne jest uwzględnienie tego, że ból może mieć jakieś realne czy symboliczne zalety, na przykład w obrębie rodziny (zwracanie na siebie uwagi przepracowanych rodziców czy partnera) lub w pracy zawodowej. Czasem zjawisko takie rozciąga się na partnera lub gdy chodzi o wiek młodzieńczy na rodziców. Celem postępowania byłoby wówczas uzyskanie przez pacjentkę takiego samego zainteresowania lub kształtowanie zdrowszych relacji w rodzinie bez nieświadomego stosowania samodestrukcyjnych i bolesnych strategii. Często popełniane błędy Zaniedbania diagnostyczne Znaczna część lekarzy rutynowo rezygnuje z wypytywania pacjentek o dawniej doznawane przez nie prześladowania lub wykorzystywanie w obawie przed zbyt głębokim wkraczaniem w sferę intymną, a ponadto nie uznając swojego przygotowania do takiego zadania, czy wreszcie obawiając się czasochłonnego otwarcia puszki Pandory, pełnej żalów, łez i ubolewań. Tylko niewielki odsetek lekarzy (3% w kanadyjskiej ankiecie obejmującej ginekologów i lekarzy rodzinnych) zadaje pytania o przemoc czy wykorzystywanie w przeszłości. Należy jednak pamiętać, że jeśli pominie się ten problem, to skuteczna interwencja jest znacznie utrudniona! Nadmierne skupianie się na jednej diagnozie Gdy wywiad ujawnia, że pacjentka była lub jest wykorzystywana seksualnie, wielu lekarzy, na równi z psychologami, ma tendencję do odczytywania wszystkich zjawisk jako konsekwencji tego faktu, co stwarza ryzyko przeoczenia ważnych i/lub niezależnych zmian chorobowych. Prawidłowe rozumowanie powinno przebiegać jako i i, a nie lub lub. Tak zwaną domenę psychogenną, a także fizyczną należy eksplorować w sposób zrównoważony, z poszanowaniem godności osobistej i wydobywając jak najwięcej informacji.
10 40 Rozdział 3. Psychogenne przyczyny przewlekłego bólu miednicy... Nieumiejętność odczytywania wspólnego szlaku neurobiologicznego, w którym mieszają się wykorzystywanie i PBM Problem ten dotyczy złożonych emocji strachu, przerażenia, lęku, udręki, bólu fizycznego i emocjonalnego, paniki, depresji, samotności, rozpaczy które są wzbudzane zarówno przez wykorzystywanie fizyczne i seksualne, jak i przez przewlekły ból miednicy. Obydwa te rodzaje emocji obejmują w sposób bezpośredni i pośredni okolice ciała o najsilniejszym oddziaływaniu emocjonalnym (seksualnym i reprodukcyjnym, nie mówiąc już o problemach kontroli zwieraczy i nietrzymania); obydwie też mają wysokie znaczenie symboliczne. Czowiek jest istotą operującą symbolami, które wypełniają jego życie, a ich znaczenie jest uniwersalne nie jest związane z edukacją, rasą czy kulturą. Nieuświadamianie sobie czterech szkód pochodzenia jatrogennego, włącznie z efektem nocebo Na pierwszym miejscu trzeba postawić negowanie biologicznego pochodzenia bólu. Za każdym razem, gdy lekarz oświadcza kobiecie, że cały ból dzieje się w Pani głowie, niszczy zaufanie pacjentki, powodując nasilanie się negatywnych stanów emocjonalnych, jak lęk, depresja, poczucie małej wartości, samotność i rozpacz. Lekarz może też doprowadzić (dodatkowo) do pogorszenia relacji domowych fizycznych, emocjonalnych i/lub seksualnych gdy oświadcza rodzinie i/lub partnerowi, że kobieta wymyśla swój ból. Partnerzy często wpadają wręcz w furię, gdy dowiadują się, że kobieta na nic nie choruje i tylko udaje ciągły ból, a oni muszą jeździć i płacić za wizyty u lekarzy, a nawet rezygnować z życia seksualnego (gdy PBM powoduje/obejmuje dyspareunię): Jeżeli doktor tak orzekł, natychmiast przestań kwękać. Zamilcz! Mam dosyć Twojego bólu!. Na drugim miejscu występuje efekt nocebo (co dosłownie znaczy ja uszkodzę ). Wszyscy lekarze aż za dobrze znają efekt placebo, ale tylko garstka z nich jest świadoma istnienia potężnego efektu nocebo, który jest powodowany przez ich przekaz werbalny i pozawerbalny. Przy każdej okazji negowania prawdziwości bólu lub gdy stwierdza się, że sytuacja jest poważniejsza niż odpowiada to prawdzie, zawsze wtedy, gdy komunikuje się niepomyślne rozpoznanie bez pozostawienia odrobiny nadziei, która należy się każdej pacjentce, a szczególnie cierpiącej na PBM, dochodzi do efektu nocebo. Przewidywanie niepomyślnego obrotu sprawy może nasilać dolegliwości. Przybywa dowodów, iż efekt nocebo ma podstawy neurobiologiczne, podobnie jak efekt placebo. Mówiąc dokładnie, raniące pacjentkę słowa (lub zachowania) wzmagają lęk antycypacyjny i redukują szlaki serotoninergiczny, dopaminergiczny i opioidergiczny, wprost przeciwnie do udokumentowanych zjawisk towarzyszących efektowi placebo. Ostatnie doświadczenia wskazują, że negatywne sugestie werbalne indukują antycypacyjny lęk przed zagrażającym nasileniem choroby, i ten werbalnie wzbudzany lęk prowadzi do aktywacji cholecystokininy, co z kolei toruje transmisję bólu. Stwierdzono, że antagoniści cholecystokininy blokują tę indukowaną przez lęk hiperalgezję ( hiperalgezję nocebo ), otwierając drogę do przyjęcia nowych strategii terapeutycznych, gdy istnieje istotny lękowy komponent bólu. Przechodząc do praktycznych zaleceń, lekarz powinien sobie uświadamiać istnienie potężnego emocjonalnego (i biologicznego) efektu swego przekazu werbalnego, dbając by był on ostrożny i taktowny; konieczne jest wyważenie opisu ciężkości choroby z jakże potrzebną obietnicą poczynienia wszystkiego, co możliwe, w celu poprawienia stanu pacjentki i uśmierzenia jej bólu. Trzecia w kolejności szkoda jatrogenna ma charakter fizyczny: 5,8% pacjentek z trwającą od zawsze dyspareunią i sromowym zapaleniem przedsionka (dane nieopublikowane) podawało niebywałe doznania traumatyczne i nadużywanie w trakcie inwazyjnych manewrów diagnostycznych lub terapeutycznych w okolicy narządów płciowych, którym były poddane w dzieciństwie lub we wczesnej fazie dojrzewania ze strony lekarzy lub pielęgniarek, zaniedbujących odpowiednią analgezję. Takie badania, jak pobieranie wymazu z cewki moczowej, cystoskopia, pobieranie wymazu z po-
Kierowcy- sprawcy i ofiary wypadków drogowych. Konsekwencje uczestnictwa w wypadku a bezpieczeństwo ruchu drogowego
Kierowcy- sprawcy i ofiary wypadków drogowych. Konsekwencje uczestnictwa w wypadku a bezpieczeństwo ruchu drogowego Dorota Merecz Zakład Psychologii Pracy Psychologiczne konsekwencje uczestnictwa w wypadku
Bardziej szczegółowoZaburzenia nerwicowe pod postacią somatyczną
Zaburzenia nerwicowe pod postacią somatyczną Mikołaj Majkowicz Zakład Psychologii Klinicznej Katedry Chorób Psychicznych AMG Zaburzenia występujące pod postacią somatyczną Główną cechą zaburzeń pod postacią
Bardziej szczegółowopujących w środowisku pracy na orzekanie o związanej zanej z wypadkami przy pracy Paweł Czarnecki
Wpływ stresorów w występuj pujących w środowisku pracy na orzekanie o długotrwałej niezdolności do pracy związanej zanej z wypadkami przy pracy Paweł Czarnecki 1 Ustawa o ubezpieczeniu społecznym z tytułu
Bardziej szczegółowoZałącznik nr 6. Lp. Profil oraz rodzaj komórki organizacyjnej Warunki realizacji świadczenia gwarantowanego
Załącznik nr 6 WYKAZ ŚWIADCZEŃ GWARANTOWANYCH REALIZOWANYCH W WARUNKACH AMBULATORYJNYCH PSYCHIATRYCZNYCH I LECZENIA ŚRODOWISKOWEGO (DOMOWEGO) ORAZ WARUNKI ICH REALIZACJI Lp. Profil oraz rodzaj komórki
Bardziej szczegółowoPsychologiczne problemy kwalifikacji pacjenta do przeszczepienia nerki.
Zakład Nauczania Anestezjologii i Intensywnej Terapii, Wydział Nauk o Zdrowiu, WUM Klinika Chirurgii Ogólnej i Transplantacyjnej, SKDJ Psychologiczne problemy kwalifikacji pacjenta do przeszczepienia nerki.
Bardziej szczegółowoDZIECKO Z DEPRESJĄ W SZKOLE I PRZEDSZKOLU INFORMACJE DLA RODZICÓW I OPIEKUNÓW
DZIECKO Z DEPRESJĄ W SZKOLE I PRZEDSZKOLU INFORMACJE DLA RODZICÓW I OPIEKUNÓW CO TO JEST DEPRESJA? Depresja jako choroba czyli klinicznie rozpoznany zespół depresyjny to długotrwały, szkodliwy i poważny
Bardziej szczegółowoCzy kryzys ma sens? Psycholog Konsultant dowódcy ds. profilaktyki psychologicznej Magdalena Michalak - Mierczak
Czy kryzys ma sens? Psycholog Konsultant dowódcy ds. profilaktyki psychologicznej Magdalena Michalak - Mierczak Definicja kryzysu Kryzys jest odczuwaniem lub doświadczaniem wydarzenia, bądź sytuacji, jako
Bardziej szczegółowoJak rozmawiać z rodziną po stracie osoby bliskiej? szkolenie dla lekarzy i personelu medycznego
Jak rozmawiać z rodziną po stracie osoby bliskiej? szkolenie dla lekarzy i personelu medycznego Cele szkolenia Celem szkolenia jest przedstawienie lekarzom i personelowi medycznemu technik właściwej komunikacji
Bardziej szczegółowoŁatwiej pomóc innym niż sobie
Łatwiej pomóc innym niż sobie Spośród wszystkich chorób nowotwory wywierają najsilniejszy wpływ na psychikę człowieka. Fazy przeżywania, adaptacji do choroby, ich kolejność i intensywność zależy od wielu
Bardziej szczegółowoPsychiczne skutki aborcji. Diana Fydryk WUM, II rok, Zdrowie Publiczne SKN Sekcja Promocji Zdrowia
Psychiczne skutki aborcji Diana Fydryk WUM, II rok, Zdrowie Publiczne SKN Sekcja Promocji Zdrowia Badania nad wpływem aborcji na psychikę kobiet, które poddały się zabiegowi przerwania ciąży prowadzone
Bardziej szczegółowoŚLĄSKIE CENTRUM ZDROWIA PUBLICZNEGO Ośrodek Analiz i Statystyki Medycznej Dział Chorobowości Hospitalizowanej APETYT NA ŻYCIE
ŚLĄSKIE CENTRUM ZDROWIA PUBLICZNEGO Ośrodek Analiz i Statystyki Medycznej Dział Chorobowości Hospitalizowanej APETYT NA ŻYCIE Katowice 2007 Śl.C.Z.P Dział Chorobowości Hospitalizowanej 23 luty Ogólnopolski
Bardziej szczegółowoZaburzenia depresyjne u dzieci i młodzieży ABC pierwszej pomocy Beata Birnbach Joanna Sylwester ROM-E Metis Katowice
Zaburzenia depresyjne u dzieci i młodzieży ABC pierwszej pomocy Beata Birnbach Joanna Sylwester ROM-E Metis Katowice ZABURZENIA DEPRESYJNE Zaburzenie depresji głównej Dystymia Zaburzenia dwubiegunowe 25
Bardziej szczegółowoZaburzenia nastroju u dzieci i młodzieży
Zaburzenia nastroju u dzieci i młodzieży Zaburzenia nastroju u dzieci i młodzieży: pojedynczy epizod dużej depresji nawracająca duża depresja dystymia mania lub submania stan mieszany zaburzenia afektywne
Bardziej szczegółowoPsychoterapia poznawczobehawioralna. chorobami somatycznymi. Paulina Wróbel Instytut Psychologii UJ
Psychoterapia poznawczobehawioralna pacjentów z chorobami somatycznymi Paulina Wróbel Instytut Psychologii UJ Chory somatycznie i jego sytuacja Poczucie zagrożenia Utrata kontroli Wyłączenie z ról społecznych
Bardziej szczegółowoJakość życia nie zależy wyłącznie od dobrostanu fizycznego, bo stan zdrowia ma wpływ na wiele aspektów życia.
Jakość życia w chorobie nowotworowej Krzysztof G. Jeziorski Warszawa Definicja jakości życia WHO (1993) Poczucie jednostki co do jej pozycji życiowej w ujęciu kulturowym oraz systemu wartości, w którym
Bardziej szczegółowoJednostka dydaktyczna 1: Analiza problemów psycho-społecznych
Jednostka dydaktyczna 1: Analiza problemów psycho-społecznych W tej jednostce dydaktycznej poznasz najbardziej powszechne problemy osób z nabytą niepełnosprawnością i ich rodzin. Nie znajdziesz tutaj rozwiązań,
Bardziej szczegółowoPOROZUMIENIE CZY KONFLIKT? O AKCEPTACJI CHOROBY. PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY NF1 W KONTEKŚCIE RODZINNYM
POROZUMIENIE CZY KONFLIKT? O AKCEPTACJI CHOROBY. PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY NF1 W KONTEKŚCIE RODZINNYM dr n. med. Magdalena Trzcińska Szpital Uniwersytecki nr 1 im. dr. A. Jurasza w Bydgoszczy NF1 W RODZINIE
Bardziej szczegółowoOprócz tego mogą pojawić się: pogorszenie wyników w nauce, zwiększony dystans do członków rodziny, gorsze kontakty z rówieśnikami.
CHARAKTERYSTYCZNE OBJAWY REAKCJI POSTRAUMATYCZNEJ: Wyraziste, natrętne wspomnienia Przeżywanie z fotograficzną dokładnością traumatycznych wydarzeń /widoki, dźwięki, zapachy/ + objawy wegetatywne /bicie
Bardziej szczegółowoŻałoba i strata. Paulina Wróbel Instytut Psychologii UJ
Żałoba i strata Paulina Wróbel Instytut Psychologii UJ Żałoba Proces psychologicznej, społecznej i somatycznej reakcji, będącej odpowiedzią na utratę i jej konsekwencje. Spełnia prawie wszystkie kryteria
Bardziej szczegółowoCzy to smutek, czy już depresja?
Niebezpieczna siostra smutku jak rozpoznać i poradzić sobie z depresją? Warsztaty dla uczniów Czy to smutek, czy już depresja? Podstawowe różnice Smutek To emocja, której doświadczanie jest naturalne dla
Bardziej szczegółowolek. psychiatra Dariusz Galanty Wypalenie zawodowe
lek. psychiatra Dariusz Galanty Wypalenie zawodowe Wypalenie zawodowe ogólnie: Jest wtedy gdy praca przestaje dawać satysfakcję, pracownik przestaje się rozwijać zawodowo, czuje się przepracowany i niezadowolony
Bardziej szczegółowozaburzenia zachowania (F00 odpowiadające świadczeniu gwarantowanemu (ICD 10) Zaburzenia psychiczne i F99);
Dziennik Ustaw 51 Poz. 1386 Załącznik nr 6 WYKAZ ŚWIADCZEŃ GWARANTOWANYCH REALIZOWANYCH W WARUNKACH AMBULATORYJNYCH PSYCHIATRYCZNYCH I LECZENIA ŚRODOWISKOWEGO (DOMOWEGO) ORAZ WARUNKI REALIZACJI TYCH ŚWIADCZEŃ
Bardziej szczegółowoZałącznik nr 6. Porada lekarska diagnostyczna
Załącznik nr 6 Wykaz świadczeń gwarantowanych realizowanych w warunkach ambulatoryjnych psychiatrycznych i leczenia środowiskowego (domowego) oraz warunki realizacji tych świadczeń L.p. Nazwa świadczenia
Bardziej szczegółowoSzanse i ryzyka Psycholog - Edna Palm
Rodzeństwo dzieci niepełnosprawnych Szanse i ryzyka Psycholog - Edna Palm Tłumaczenie: Psycholog - Dorota Fedorowska (Fundacja EDUCO) Czynniki obciążające rodziny posiadające niepełnosprawne dziecko Obciążenie
Bardziej szczegółowoWarunki realizacji świadczenia gwarantowanego
Załącznik nr 6 WYKAZ ŚWIADCZEŃ GWARANTOWANYCH REALIZOWANYCH W WARUNKACH AMBULATORYJNYCH PSYCHIATRYCZNYCH I LECZENIA ŚRODOWISKOWEGO (DOMOWEGO) ORAZ WARUNKI REALIZACJI TYCH ŚWIADCZEŃ Lp. Nazwa świadczenia
Bardziej szczegółowoPROGRAM STUDIÓW PODYPLOMOWYCH Z PSYCHOLOGII KLINICZNEJ 1
Załącznik nr 1 do Uchwały nr 164 A/09 Senatu WUM z dnia 30 listopada 2009 r. PROGRAM STUDIÓW PODYPLOMOWYCH Z PSYCHOLOGII KLINICZNEJ 1 I. ZAŁOŻENIA ORGANIZACYJNO-PROGRAMOWE ZAKRES WIEDZY TEORETYCZNEJ 1.
Bardziej szczegółowoDepresja wyzwanie dla współczesnej medycyny
Projekt jest współfinansowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w ramach Programu Operacyjnego Fundusz Inicjatyw Obywatelskich na lata 2014 2020 Depresja wyzwanie dla współczesnej medycyny
Bardziej szczegółowoAgresja wobec personelu medycznego
Agresja wobec personelu medycznego Od połowy XX wieku do chwili obecnej obserwuje się gwałtowny postęp w diagnostyce i leczeniu pacjentów. Postęp ten przyczynił się do wczesnego rozpoznawania chorób oraz
Bardziej szczegółowoDZIECKO Z ZABURZENIAMI ODŻYWIANIA
DZIECKO Z ZABURZENIAMI ODŻYWIANIA Odżywianie jest ważną sferą w życiu każdego człowieka. Różnorodne przeżywane przez nas stresy są częstym powodem utraty apetytu, podjadania lub nadmiernego apetytu. Różne
Bardziej szczegółowoWsparcie społeczne. Paulina Wróbel Instytut Psychologii UJ
Paulina Wróbel Instytut Psychologii UJ Szeroko definiowane wsparcie społeczne to pomoc dostępna dla jednostki w sytuacjach trudnych (Saranson, 1982, za: Sęk, Cieślak, 2004), jako zaspokojenie potrzeb w
Bardziej szczegółowoWybrane zaburzenia lękowe. Tomasz Tafliński
Wybrane zaburzenia lękowe Tomasz Tafliński Cel prezentacji Przedstawienie najważniejszych objawów oraz rekomendacji klinicznych dotyczących rozpoznawania i leczenia: Uogólnionego zaburzenia lękowego (GAD)
Bardziej szczegółowoTERAPIA ZABURZEŃ CZYNNOŚCI SYSTEMU ŻUCHWOWO-GNYKOWO-CZASZKOWEGO PROGRAM KURSU
TERAPIA ZABURZEŃ CZYNNOŚCI SYSTEMU ŻUCHWOWO-GNYKOWO-CZASZKOWEGO PROGRAM KURSU Dla stomatologów, foniatrów, laryngologów, okulistów i fizjoterapeutów WERSJA 2014.2 20 godzin akademickich zrealizowanych
Bardziej szczegółowoDEPRESJA PROBLEM GLOBALNY
DEPRESJA PROBLEM GLOBALNY DEPRESJA MA NEGATYWNY WPŁYW NA NASZE ZDROWIE, RELACJE, PRACĘ, NA CAŁE NASZE ŻYCIE Zazwyczaj jedna negatywna emocja w pewnym stopniu przyciąga za sobą pozostałe. W przypadku depresji
Bardziej szczegółowoPsychologiczne podstawy interpretacji zachowań niepożądanych/niepokojących u osób z rozpoznanym autyzmem. Autor: Dr Jadwiga Kamińska-Reyman
Psychologiczne podstawy interpretacji zachowań niepożądanych/niepokojących u osób z rozpoznanym autyzmem Autor: Dr Jadwiga Kamińska-Reyman Ustalenia przedinterpretacyjne Interpretacja zachowań niepożądanych
Bardziej szczegółowoZjazd I sesja wyjazdowa trening interpersonalny 57 h. Zjazd II sesja wyjazdowa trening intrapsychiczny 58 h
S t r o n a 1 Studiium Psychoterapiiii Uzalleżniień Harmonogram szkolleniia edycjja 2013/2014 II SEMESTR Zjazd I sesja wyjazdowa trening interpersonalny 57 h Zjazd II sesja wyjazdowa trening intrapsychiczny
Bardziej szczegółowoLEKCJA 1 DEFINICJE I KONCEPCJE STRESU
LEKCJA 1 DEFINICJE I KONCEPCJE STRESU Pojęcie stresu wprowadzone zostało przez Hansa Hugona Selve`a, który u podłoża wielu chorób somatycznych upatrywał niezdolność człowieka do radzenia sobie ze stresem.
Bardziej szczegółowowzrasta drażliwość. Takie objawy nie mieszczą się w ramach klasyfikacji dotyczącej depresji. W związku z tym zdarza się, że u dzieci cierpiących na
Hasło tegorocznych Światowych Dni Zdrowia obchodzonych 7 kwietnia brzmi: Depresja - porozmawiajmy o niej. Specjaliści pracujący w naszej szkole zachęcają wszystkich rodziców do pogłębienia wiedzy na temat
Bardziej szczegółowoMilena Pyra Samodzielny Publiczny Dziecięcy Szpital Kliniczny
Milena Pyra Samodzielny Publiczny Dziecięcy Szpital Kliniczny 1. Stres jako reakcja na wymagania stawiane organizmowi 2. Stres jako układ warunków stanowiących obciążenie człowieka 3. Stres jako specyficzny
Bardziej szczegółowoChoroby somatyczne, izolacja społeczna, utrata partnera czy nadużywanie leków to główne przyczyny częstego występowania depresji u osób starszych
Choroby somatyczne, izolacja społeczna, utrata partnera czy nadużywanie leków to główne przyczyny częstego występowania depresji u osób starszych 23 lutego, przypada obchodzony po raz szósty, ogólnopolski
Bardziej szczegółowoWYKAZ ŚWIADCZEŃ GWARANTOWANYCH REALIZOWANYCH W WARUNKACH STACJONARNYCH PSYCHIATRYCZNYCH ORAZ WARUNKI ICH REALIZACJI
Załączniki do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 2014 r. (poz. ) Załącznik nr 1 WYKAZ ŚWIADCZEŃ GWARANTOWANYCH REALIZOWANYCH W WARUNKACH STACJONARNYCH PSYCHIATRYCZNYCH ORAZ WARUNKI ICH REALIZACJI Lp.
Bardziej szczegółowoSzkodliwy wpływ alkoholu na umysł młodego człowieka
Szkodliwy wpływ alkoholu na umysł młodego człowieka Wiek pierwszego zetknięcia się z alkoholem z roku na rok obniża się. Nieodwracalne zmiany w funkcjonowaniu, uszkodzenie procesów rozwojowych, problemy
Bardziej szczegółowoZałącznik nr 1, Punkt 4 Tabeli str. 3
Uwagi do projektu rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie wykazu szczegółowych kryteriów wyboru ofert wraz z wyznaczającymi je warunkami oraz przypisaną im wartością w rodzaju rehabilitacja lecznicza
Bardziej szczegółowo2. Profilaktyka selektywna II stopnia - działania adresowane do dzieci i młodzieży z grup zwiększonego ryzyka
Współdziałanie pedagogów szkolnych, nauczycieli i wychowawców oraz rodziców w przeciwdziałaniu powstawania czynników depresjogennych w szkole, otoczeniu szkoły, domach rodzinnych I Poziomy profilaktyki
Bardziej szczegółowoAD/HD ( Attention Deficit Hyperactivity Disorder) Zespół Nadpobudliwości Psychoruchowej z Zaburzeniami Koncentracji Uwagi
AD/HD ( Attention Deficit Hyperactivity Disorder) Zespół Nadpobudliwości Psychoruchowej z Zaburzeniami Koncentracji Uwagi GENETYCZNIE UWARUNKOWANA, NEUROLOGICZNA DYSFUNKCJA, CHARAKTERYZUJĄCA SIĘ NIEADEKWATNYMI
Bardziej szczegółowoUPORCZYWE ZABURZENIA NASTROJU
UPORCZYWE ZABURZENIA NASTROJU Dystymia ICD 10 niejednoznaczność terminu, grupa zaburzeń (obejmuje nerwicę depresyjną, depresyjne zaburzenie osobowości, depresję nerwicową, depresję lękową przewlekłą) Dystymia
Bardziej szczegółowoPytania z zakresu ginekologii i opieki ginekologicznej
Pytania z zakresu ginekologii i opieki ginekologicznej - 2017 1. Proszę wymienić zagrożenia zdrowotne dla kobiety jakie mogą wystąpić w okresie okołomenopauzalnym. 2. Proszę omówić rolę położnej w opiece
Bardziej szczegółowoPrzemoc seksualna w rodzinie zjawiskiem zagrożenia rozwoju dzieci i młodzieży. Elbląg, 27.10.2007
Przemoc seksualna w rodzinie zjawiskiem zagrożenia rozwoju dzieci i młodzieży Elbląg, 27.10.2007 . Rodzice są dla dziecka najbliższymi osobami. To oni powołują je na świat i mają dbać o zapewnienie mu
Bardziej szczegółowoTrudne rozmowy z rodziną o stanie pacjenta z podejrzeniem śmierci pnia mózgu
Trudne rozmowy z rodziną o stanie pacjenta z podejrzeniem śmierci pnia mózgu Na sposobie rozmowy o krytycznym, nie rokującym żadnej poprawy stanie pacjenta z jego rodziną odciska swoje piętno nasz osobisty
Bardziej szczegółowoPRACA Z PRZEKONANIAMI W PROGRAMIE SIMONTONA INSTRUKCJE ROZWIJANIE I WZMACNIANIE KOMPETENCJI EMOCJONALNEJ
PRACA Z PRZEKONANIAMI W PROGRAMIE SIMONTONA INSTRUKCJE ROZWIJANIE I WZMACNIANIE KOMPETENCJI EMOCJONALNEJ To nie rzeczy nas smucą, ale sposób w jaki je widzimy (Epiktet 55 135). Powyższe stwierdzenie wyjaśnia,
Bardziej szczegółowoZjazd I sesja wyjazdowa trening interpersonalny 57 h. Zjazd II sesja wyjazdowa trening intrapsychiczny 58 h
S t r o n a 1 Studiium Psychoterapiiii Uzalleżniień Harmonogram szkolleniia edycjja 2010/2011 II SEMESTR Zjazd I sesja wyjazdowa trening interpersonalny 57 h Zjazd II sesja wyjazdowa trening intrapsychiczny
Bardziej szczegółowoZarządzanie bezpieczeństwem Laboratorium 2. Analiza ryzyka zawodowego z wykorzystaniem metody trzypunktowej
Zarządzanie bezpieczeństwem Laboratorium 2. Analiza ryzyka zawodowego z wykorzystaniem metody trzypunktowej Szczecin 2013 1 Wprowadzenie Ryzyko zawodowe: prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń
Bardziej szczegółowoDepresja a uzależnienia. Maciej Plichtowski Specjalista psychiatra Specjalista psychoterapii uzależnień
Depresja a uzależnienia Maciej Plichtowski Specjalista psychiatra Specjalista psychoterapii uzależnień Alkoholizm w chorobach afektywnych Badania NIMH* (1990) (uzależnienie + nadużywanie) Badania II Kliniki
Bardziej szczegółowoAneks do Programu Wychowawczo-Profilaktycznego Szkoły Podstawowej nr 1 w Lublińcu
Aneks do Programu Wychowawczo-Profilaktycznego Szkoły Podstawowej nr 1 w Lublińcu (zgodnie z rozporządzeniem MEN z 22.01.2018r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie zakresu i form prowadzenia w szkole
Bardziej szczegółowoJarosław Kaczmarek Poradnia Zdrowia Psychicznego dla Dzieci i Młodzieży SPSPZOZ w Słupsku
Jarosław Kaczmarek Poradnia Zdrowia Psychicznego dla Dzieci i Młodzieży SPSPZOZ w Słupsku 1 Zaburzenia konwersyjne dwukrotnie częściej dotykają kobiet, a w przypadku dzieci i młodzieży nawet dziesięciokrotnie
Bardziej szczegółowoWczesne wspomaganie rozwoju dziecka i jego rodziny
Wczesne wspomaganie rozwoju dziecka i jego rodziny Fazy reakcji emocjonalnej rodziców w sytuacji pojawienia się niepełnosprawnego dziecka mgr Katarzyna Kowalska Dziecko niepełnosprawne w rodzinie Według
Bardziej szczegółowoPodstawowe zasady leczenia zaburzeń psychicznych
Podstawowe zasady leczenia zaburzeń psychicznych Instytucjonalizacja i wykluczenia. i zapomnienie Metody leczenia 1. Biologiczne - farmakologiczne - niefarmakologiczne - neurochirurgiczne 2. Psychologiczne
Bardziej szczegółowoZaburzenia i problemy psychiczne pacjentów onkologicznych.
Zaburzenia i problemy psychiczne pacjentów onkologicznych. Diagnoza choroby nowotworowej i leczenie onkologiczne wymagają psychicznego przystosowania do nowej sytuacji. Zarówno pacjent, jak i jego bliscy
Bardziej szczegółowoNeurologiczne podłoże zachowań emocjonalnych. Halszka Kwiatkowska
Neurologiczne podłoże zachowań emocjonalnych Halszka Kwiatkowska Co to są emocje? Termin wywodzi się od łacińskiego czasownika movere oznaczającego poruszyć Każde poruszenie czy zakłócenie umysłu, każdy
Bardziej szczegółowoNarzędzie pracy socjalnej nr 14 Wywiad z osobą długotrwale chorą 1 Przeznaczenie narzędzia:
Narzędzie pracy socjalnej nr 14 Wywiad z osobą długotrwale chorą 1 Przeznaczenie narzędzia: Etap I (1b) Ocena / Diagnoza (Pogłębienie wiedzy o sytuacji związanej z problemem osoby/ rodziny) Zastosowanie
Bardziej szczegółowoAnaliza zjawiska i aspekt prawny.
Analiza zjawiska i aspekt prawny. Wywieranie wpływu na proces myślowy, zachowanie lub stan fizyczny osoby pomimo braku jej przyzwolenia przy użyciu środków komunikacji interpersonalnej. Typowe środki przemocy
Bardziej szczegółowoTRUDNOŚCI WYNIKAJĄCE ZE STANU ZDROWIA i KONDYCJI UCZNIA. analiza psychologiczna
TRUDNOŚCI WYNIKAJĄCE ZE STANU ZDROWIA i KONDYCJI UCZNIA analiza psychologiczna Beata Dobińska psycholog Zachodniopomorska Szkoła Biznesu CHOROBA PRZEWLEKŁA A FUNKCJONOWANIE DZIECKA 1569,7 tys. dzieci i
Bardziej szczegółowoPODSTAWA PROGRAMOWA PRZEDMIOTU WYCHOWANIE DO ŻYCIA W RODZINIE IV ETAP EDUKACYJNY
PODSTAWA PROGRAMOWA PRZEDMIOTU WYCHOWANIE DO ŻYCIA W RODZINIE IV ETAP EDUKACYJNY Cele ogólne programu: 1. Pogłębianie wiedzy związanej z funkcjonowaniem rodziny, miłością, przyjaźnią, pełnieniem ról małżeńskich
Bardziej szczegółowoJak rozmawiać o chorobie i śmierci z pacjentami terminalnie chorymi i ich rodzinami szkolenie dla lekarzy i personelu medycznego
Jak rozmawiać o chorobie i śmierci z pacjentami terminalnie chorymi i ich rodzinami szkolenie dla lekarzy i personelu medycznego Cele szkolenia Celem szkolenia jest zapoznanie lekarzy i personelu medycznego
Bardziej szczegółowoDEPRESJA ASPEKT PSYCHOTERAPEUTYCZNY MGR EWA KOZIATEK. Członek Sekcji Naukowej Psychoterapii Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego WZLP Olsztyn
DEPRESJA ASPEKT PSYCHOTERAPEUTYCZNY MGR EWA KOZIATEK Członek Sekcji Naukowej Psychoterapii Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego WZLP Olsztyn PSYCHOTERAPIA Wywodzi się z greckich określeń: psyche (dusza)
Bardziej szczegółowoKsiążkę dedykuję mojemu Ojcu i Przyjacielowi psychologowi Jerzemu Imielskiemu
Książkę dedykuję mojemu Ojcu i Przyjacielowi psychologowi Jerzemu Imielskiemu Redakcja i korekta: Magdalena Ziarkiewicz Projekt okładki: Katarzyna Juras Copyright 2010 Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa
Bardziej szczegółowoStreszczenie Wstęp: Cel pracy:
Streszczenie Wstęp: Ocena bólu, który jest zjawiskiem bardzo złożonym z klinicznego punktu widzenia, stanowi jedno z istotnych wyzwań współczesnej medycyny. Rzetelne oszacowanie bólu ma podstawowe znaczenie
Bardziej szczegółowoDOLEGLIWOŚCI SUBIEKTYWNE
DOLEGLIWOŚCI SUBIEKTYWNE Dolegliwości subiektywne to objawy zgłaszane przez poszkodowanego, które nie znajdują odzwierciedlenia w nieprawidłowym wyniku badania fizykalnego oraz w wynikach badań dodatkowych.
Bardziej szczegółowoRaport indywidualny INFORMACJE POUFNE. Bartosz Satysfakcja. Test przeprowadzony za pośrednictwem 1 października 2018
Bartosz Satysfakcja Test przeprowadzony za pośrednictwem https://satysfakcjazpracy.pl 1 października 2018 INFORMACJE POUFNE Wprowadzenie Celem serwisu jest umożliwienie osobom zainteresowanym w oszacowaniu
Bardziej szczegółowoRodzaje zaburzeń psychicznych
Choroby psychiczne i rodzaje zaburzeń psychicznych Rodzaje zaburzeń psychicznych Do typowych zaburzeń psychicznych należą: zaburzenia związane ze stresem, zaburzenia adaptacyjne, zaburzenia lękowe, zaburzenia
Bardziej szczegółowoWykaz obowiązków rodzicielskich. Wykaz obowiązków rodzicielskich. Wykaz obowiązków rodzicielskich. Wykaz obowiązków rodzicielskich
Wypisz skojarzenia dotyczące macierzyństwa i ojcostwa. macierzyństwo Wykaz obowiązków rodzicielskich ojcostwo Wypisz skojarzenia dotyczące macierzyństwa i ojcostwa. macierzyństwo Wykaz obowiązków rodzicielskich
Bardziej szczegółowoKompleksowa diagnostyka całościowych zaburzeń rozwoju
Kompleksowa diagnostyka całościowych zaburzeń rozwoju Może to autyzm? Kiedy rozwój dziecka budzi niepokój rodziców zwłaszcza w zakresie mowy i komunikacji, rozwoju ruchowego oraz/lub w sferze emocjonalno
Bardziej szczegółowoopracowanie: Maria Kościńska - dla SIP Regionu Gdańskiego NSZZ Solidarność
opracowanie: Maria Kościńska - dla SIP Regionu Gdańskiego NSZZ Solidarność Mówiąc o zagrożeniu mamy na myśli każdy czynnik, który może spowodować wystąpienie szkody. Powszechnie przyjęto podział na zagrożenia:
Bardziej szczegółowoZaburzenia osobowości
Zaburzenia osobowości U dzieci i młodzieży nie rozpoznajemy zaburzeń osobowości, a jedynie nieprawidłowy rozwój osobowości. Zaburzenia osobowości: Zaburzenia osobowości definiujemy jako głęboko utrwalone
Bardziej szczegółowoRaport indywidualny INFORMACJE POUFNE. Jan Kowalski. Test przeprowadzony za pośrednictwem http://pracabezstresu.pl 5 stycznia 2015
Jan Kowalski Test przeprowadzony za pośrednictwem http://pracabezstresu.pl 5 stycznia 2015 INFORMACJE POUFNE Wprowadzenie Celem serwisu jest umożliwienie osobom zainteresowanym lub martwiącym się oszacowania
Bardziej szczegółowoWPŁYW ALKOHOLU NA ORGANIZM CZŁOWIEKA
RODZAJE ALKOHOLU alkohol metylowy (znany także pod nazwami spirytus drzewny i karbinol najprostszy, trujący dla człowieka związek organiczny z grupy alkoholi) ; alkohol etylowy (napój alkoholowy); gliceryna
Bardziej szczegółowoNarzędzie pracy socjalnej nr 16 Wywiad z osobą współuzależnioną 1 Przeznaczenie narzędzia:
Narzędzie pracy socjalnej nr 16 Wywiad z osobą współuzależnioną 1 Przeznaczenie narzędzia: Etap I (1b) Ocena / Diagnoza (Pogłębienie wiedzy o sytuacji związanej z problemem osoby/ rodziny) Zastosowanie
Bardziej szczegółowoWsparcie rodziny w kontekście wczesnego wspomagania rozwoju dziecka. Paweł Wakuła Powiatowa Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna w Białymstoku
Wsparcie rodziny w kontekście wczesnego wspomagania rozwoju dziecka Paweł Wakuła Powiatowa Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna w Białymstoku 1 Już przed narodzeniem dziecka rodzina zmienia się i przygotowuje
Bardziej szczegółowoŚmierć. Psycholog Konsultant dowódcy ds. profilaktyki psychologicznej Magdalena Michalak - Mierczak
Śmierć Psycholog Konsultant dowódcy ds. profilaktyki psychologicznej Magdalena Michalak - Mierczak Śmierć to temat, który niemal wszystkich fascynuje, ale znacznie bardziej przeraża. Boimy się i dlatego
Bardziej szczegółowoUkryty wróg depresja dziecięca
Ukryty wróg depresja dziecięca Depresja jest chorobą. Z powodu depresji leczy się blisko 8 tyś. dzieci w Polsce. Specjaliści twierdzą, że nie jest to pełna skala zjawiska. Chorobę tą diagnozuje się trudno,
Bardziej szczegółowoPLAN STUDIÓW. Seminaria. Wykłady. Psychologia ogólna Egzamin. Technologie informatyczne w pracy naukowej Zaliczenie z oceną
Nazwa kierunku: Psychologia zdrowia Poziom: jednolite studia magisterskie Cykl kształcenia: 2019/2020 do 2023/2024 PLAN STUDIÓW ROK: I (19/20) Nazwa modułu/ przedmiotu Psychologia ogólna 5 70 40 30 Egzamin
Bardziej szczegółowoRola religii i duchowości w radzeniu sobie z chorobą nowotworową. Opieka duszpasterska i wsparcie duchowe u pacjentów ze szpiczakiem
Rola religii i duchowości w radzeniu sobie z chorobą nowotworową Opieka duszpasterska i wsparcie duchowe u pacjentów ze szpiczakiem Duchowość 1. Duchowość = religijność 2. Duchowość versus religijność
Bardziej szczegółowoPROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU OBOWIĄZKOWEGO NA WYDZIALE LEKARSKIM I ROK AKADEMICKI 2014/2015 PRZEWODNIK DYDAKTYCZNY dla STUDENTÓW II ROKU STUDIÓW
PROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU OBOWIĄZKOWEGO NA WYDZIALE LEKARSKIM I ROK AKADEMICKI 2014/2015 PRZEWODNIK DYDAKTYCZNY dla STUDENTÓW II ROKU STUDIÓW 1. NAZWA PRZEDMIOTU : Psychologia lekarska 2. NAZWA JEDNOSTKI
Bardziej szczegółowoSTRESZCZENIE W JĘZYKU POLSKIM
STRESZCZENIE W JĘZYKU POLSKIM Wstęp Choroby nowotworowe są poważnym problemem współczesnych społeczeństw. Rozpoznawanie trudności w funkcjonowaniu psychosomatycznym pacjentów jest konieczne do świadczenia
Bardziej szczegółowoLiczba godzin Punkty ECTS Sposób zaliczenia
Wydział: Psychologia Nazwa kierunku kształcenia: Psychologia Rodzaj przedmiotu: specjalnościowy Opiekun: prof. dr hab. Gabriela Chojnacka-Szawłowska Poziom studiów (I lub II stopnia): Jednolite magisterskie
Bardziej szczegółowoAneks I. Wnioski naukowe i podstawy zmiany warunków pozwolenia (pozwoleń) na dopuszczenie do obrotu
Aneks I Wnioski naukowe i podstawy zmiany warunków pozwolenia (pozwoleń) na dopuszczenie do obrotu 1 Wnioski naukowe Uwzględniając raport oceniający komitetu PRAC w sprawie okresowych raportów o bezpieczeństwie
Bardziej szczegółowoDIAGNOZA I CO DALEJ? Hanna Wiśniewska-Śliwińska
DIAGNOZA I CO DALEJ? Hanna Wiśniewska-Śliwińska KRYZYS stan dezorganizacji, w którym ludzie doświadczają frustracji ważnych celów życiowych lub naruszenia cyklów życiowych, a także zawodności metod
Bardziej szczegółowoPROMOCJA ZDROWIA TO PROCES
STAROSTWO POWIATOWE W ŚWIDNICY WYDZIAŁ ZDROWIA 2007 r. Opracowała Barbara Świętek PROMOCJA ZDROWIA TO PROCES UMOŻLIWIAJĄCY JEDNOSTKOM, GRUPOM, SPOŁECZNOŚCIĄ ZWIĘKSZENIE KONTROLI NAD WŁASNYM ZROWIEM I JEGO
Bardziej szczegółowoPrzyczyny frustracji
Frustracja i stres Plan Frustracja: pojęcie, przyczyny, typy nastawienia wobec przeszkód, następstwa Stres: pojęcie, rodzaje, charakterystyka stanu stresu, pomiar stresu Wpływ stresu na funkcjonowanie
Bardziej szczegółowoDorota Molek-Winiarska, Katedra Zarządzania Kadrami
Dr Dorota Dr Molek-Winiarska Dorota Molek-Winiarska, Katedra Zarządzania Kadrami Katedra Zarządzania Kadrami CZYM JEST STRES? Czym jest stres? BODŹCEM wywołuje określone emocje; REAKCJĄ na zaburzenie równowagi
Bardziej szczegółowoPraca z dzieckiem przewlekle chorym w warunkach szkolnych. Dr Danuta Apanel
Dr Danuta Apanel Wszyscy Ci, którzy koło dziecka chorego staną w jakiejś chwili, chcąc złagodzić jego ból i cierpienie, czymś je wzbogacić lub coś w nim ukształtować, są w tej chwili jego wychowawcami
Bardziej szczegółowoMaria Korzonek Wydział Nauk o Zdrowiu Pomorski Uniwersytet Medyczny Szczecin ZESPÓŁ SŁABOŚCI I JEGO WPŁYW NA ROKOWANIE CHOREGO
Maria Korzonek Wydział Nauk o Zdrowiu Pomorski Uniwersytet Medyczny Szczecin ZESPÓŁ SŁABOŚCI I JEGO WPŁYW NA ROKOWANIE CHOREGO Zespół słabości: definicja Charakteryzuje się spadkiem odporności na ostry
Bardziej szczegółowoZABURZENIA WIĘZI, DEPRESJA, - PSYCHOLOGICZNE SKUTKI KRZYWDZENIA DZIECKA
ZABURZENIA WIĘZI, DEPRESJA, - PSYCHOLOGICZNE SKUTKI KRZYWDZENIA DZIECKA KARINA OWSIANKO PSYCHOLOG, PEDAGOG RESOCJALIZACYJNY DZIECKO KRZYWDZONE. Zamknij się! Uspokój się albo pożałujesz, że się urodziłeś
Bardziej szczegółowoRodzice dzieci z ASD Radości i rozterki
Rodzice dzieci z ASD Radości i rozterki O D M I E N N O Ś Ć W F U N K C J O N O WA N I U R O D Z I N Y D Z I E C K A Z E S P E K T R U M A U T Y Z M U O D R O D Z I N P O S I A D A J Ą C Y C H Z D R O
Bardziej szczegółowoNazwa studiów: GERIATRIA I OPIEKA DŁUGOTERMINOWA Typ studiów: doskonalące WIEDZA
Załącznik nr 7 do zarządzenia nr 12 Rektora UJ z 15 lutego 2012 r. Opis zakładanych efektów kształcenia na studiach podyplomowych Nazwa studiów: GERIATRIA I OPIEKA DŁUGOTERMINOWA Typ studiów: doskonalące
Bardziej szczegółowoProblemy z zakresu zdrowia psychicznego uczniów gdańskich szkół z perspektywy pracy publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych
Problemy z zakresu zdrowia psychicznego uczniów gdańskich szkół z perspektywy pracy publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych dr Natalia Chojnacka Lucyna Maculewicz Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna
Bardziej szczegółowoGMINNY PROGRAM PRZECIWDZIAŁANIA PRZEMOCY W RODZINIE ORAZ OCHRONY OFIAR PRZEMOCY W RODZINIE NA LATA 2011-2014
Załącznik nr 1 do Uchwały Nr X/31/2011 Rady Gminy Łubnice z dnia 29 czerwca 2011 GMINNY PROGRAM PRZECIWDZIAŁANIA PRZEMOCY W RODZINIE ORAZ OCHRONY OFIAR PRZEMOCY W RODZINIE NA LATA 2011-2014 Łubnice, 2011
Bardziej szczegółowoZapalenie ucha środkowego
Zapalenie ucha środkowego Poradnik dla pacjenta Dr Maciej Starachowski Ostre zapalenie ucha środkowego. Co to jest? Ostre zapalenie ucha środkowego jest rozpoznawane w przypadku zmian zapalnych w uchu
Bardziej szczegółowo