KATEDRA INŻYNIERII CHEMICZNEJ I PROCESOWEJ. Ćwiczenie nr 1 INSTRUKCJE DO ĆWICZEŃ LABORATORYJNYCH. Przedmiot: Techniki Rozdzielania Mieszanin

Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download "KATEDRA INŻYNIERII CHEMICZNEJ I PROCESOWEJ. Ćwiczenie nr 1 INSTRUKCJE DO ĆWICZEŃ LABORATORYJNYCH. Przedmiot: Techniki Rozdzielania Mieszanin"

Transkrypt

1 KATEDRA INŻYNIERII CHEMICZNEJ I PROCESOWEJ INSTRUKCJE DO ĆWICZEŃ LABORATORYJNYCH Ćwiczenie nr 1 Przedmiot: Techniki Rozdzielania Mieszanin Kierunek studiów: Biotechnologia, semestr VI, studiów I-go stopnia Przygotowali: dr inż. G. Boczkaj mgr inż. J. Głazowska mgr inż. M. Jaszczołt Opracował i zatwierdził: prof. dr hab. inż. Marian Kamiński Gdańsk,

2 Spis treści 1. Wprowadzenie Charakterystyka mleka oraz α-laktoalbuminy Podstawowe pojęcia chromatografii i parametry opisujące układ chromatograficzny TLC- definicja i zasady procesu rozdzielania Chromatografia wykluczania Mechanizm rozdzielania substancji w chromatografii wykluczania (żelowej) Wymagania do sprawdzianu Przebieg ćwiczenia Literatura

3 1. Wprowadzenie 1.1. Charakterystyka mleka oraz α-laktoalbuminy Mleko to płynna wydzielina wyspecjalizowanego gruczołu ssaków, zawierająca % wody i % (u krów zwykle %) suchej masy, która składa się głównie z tłuszczu, białek, cukru mlekowego (laktozy) i soli mineralnych. Około 98 % wszystkich lipidów mleka to glicerydy kwasów tłuszczowych, pozostałe zaś to wolne kwasy tłuszczowe, fosfolipidy i sterole (w tym cholesterol). Niewielką ilościowo pozycję stanowią inne związki chemiczne słabo rozpuszczalne w wodzie, m.in. karotenoidy i witaminy rozpuszczalne w tłuszczach. Najważniejszym węglowodanem obecnym w krowim mleku jest laktoza, która po spożyciu mleka jest wchłaniana, po uprzedniej hydrolizie do cukrów prostych przy udziale odpowiedniego enzymu wydzielanego w jelicie cienkim. Ze składników mineralnych obecnych w mleku. w największej ilości występują: wapń, fosfor i potas. Wśród witamin znajdują się przede wszystkim witaminy rozpuszczalne w tłuszczach: A, D, E i K, ale także rozpuszczalne w wodzie witaminy z grupy B, witamina C i H. Białka stanowią 95 % wszystkich związków azotowych mleka. Mleko krowie zawiera około trzydziestu różnych białek, które stanowią przeciętnie g masy w litrze (3-3,5 %). Białka mleka krowiego dzielą się na dwie frakcje: Białka kazeinowe główna frakcja (78 85 %) Białka serwatkowe (15 25 %). Kazeina składa się z czterech frakcji: αs1, αs2, β i γ kazeiny. Do białek serwatkowych należą β laktoglobulina (36 %), α laktoalbumina (20 %), albumina surowicza (5 %), immunoglobuliny (10 %), laktoferyna (4 %), proteozo-peptony (20 %), laktoperoksydaza. Masa cząsteczkowa głównych białek serwatkowych wynosi: kazeiny kda, α- laktoalbuminy 14,4 kda, β-laktoglobuliny 18,4 kda. Cechą charakterystyczną α laktoalbuminy jest duża odporność na wysoka temperaturę. Odmiennie od albumin surowicy krwi α-laktoalbumina zawiera oligosacharyd, który jest przyłączony do łańcucha polipeptydowego przez grupę β-karboksylową reszty kwasu asparaginowego. Ludzka α-laktoalbumina (masa cząsteczkowa Da) składa się z 123 aminokwasów i zawiera cztery mostki disiarczkowe. Pierwszorzędowa struktura tego białka jest zgodna ze strukturami α-laktoalbuminy u innych gatunków ssaków. Analiza struktur wykazała, że α-laktoalbumina zawiera 30 % aminokwasów tworzących strukturę α i 14 % aminokwasów tworzących strukturę β. Wykazano, że łańcuch α-laktoalbuminy jest pofałdowany w podobny sposób jak cząsteczka lizozymu. α-laktoalbumina pochodząca z mleka krowiego wykazuje duże podobieństwo w budowie do α-laktoalbuminy pochodzenia ludzkiego. 2. Podstawowe pojęcia chromatografii i parametry opisujące układ chromatograficzny Chromatografia jest techniką rozdzielania mieszanin substancji w układzie dwufazowym (faza stacjonarna/faza ruchoma). Jest stosowana do rozdzielania substancji, które wykazują rozpuszczalność w rozpuszczalnikach organicznych, wodzie lub ich mieszaninach. Rozdzielanie chromatograficzne to zespół oddziaływań fazy ruchomej, stacjonarnej z substancjami rozdzielanymi. Są to m. in. oddziaływania van der Waalsa, elektrostatyczne, wodorowe, dipol-dipol i inne. 3

4 Wyniki rozdzielania zapisywane są w formie pików chromatograficznych, których kształt (rozkład stężenia) odpowiada pasmu stężeniowemu substancji opuszczającej kolumnę chromatograficzną, a zapis ten nosi nazwę chromatogramu. Chromatogram może być źródłem informacji dwojakiego typu: jakościowych na podstawie miejsca piku na chromatogramie można m.in. wnioskować o rodzaju (właściwościach fizykochemicznych) rozdzielanych substancji, a na podstawie liczby pików, o liczbie składników w mieszaninie (jednakże pod warunkiem, że zastosowany układ chromatograficzny zapewnia rozdzielenie wszystkich składników mieszaniny a detektor jest czuły na wszystkie substancje); ilościowych wielkość rejestrowanego sygnału detektora, mierzona wysokością, albo powierzchnią piku chromatograficznego jest funkcją stężenia bądź masy substancji w próbce dozowanej do kolumny. Na rysunku 1 przedstawiono schemat klasycznej kolumny chromatograficznej oraz wynik procesu rozdzielania w kolumnie, tzn. chromatogram. Rys. 1. Schemat kolumny chromatograficznej i chromatogram rozdzielonej mieszaniny. 4

5 Rozdział chromatograficzny to wielokrotna sorpcja i desorpcja substancji z fazy stacjonarnej do fazy ruchomej i odwrotnie, odbywająca się w warunkach przepływu eluentu w przestrzeni między-ziarnowej, w makro- i mezo-porach wypełnienia kolumny. W konsekwencji proces wymiany masy odbywa się zawsze w warunkach tym większego stopnia odchylenia od równowagi, im większa jest wartość linowej (u) prędkości przepływu eluentu w kolumnie (im większa wartość objętościowego natężenia przepływu eluentu w kolumnie (w)). W zależności od energii oddziaływań z każdą z faz, składniki mieszaniny szybciej lub wolniej przemieszczają się wzdłuż warstwy wypełnienia i opuszczają kolumnę w różnym czasie. Jednocześnie, pasma ulegają poszerzeniu (rozmyciu) na skutek procesów dyfuzyjnych i dyspersyjnych oraz w rezultacie ograniczonej szybkości zjawisk sorpcji-desorpcji. Im bardziej intensywna jest dyspersja, tym mniejsza jest tzw. sprawność rozdzielania w kolumnie chromatograficznej, tym mniejszą liczbą półek teoretycznych (N, zależność 1) charakteryzuje się kolumna oraz, tym większa jest wartość tzw. wysokości równoważnej półce teoretycznej (H HETP, lub WRPT, zależność 2). gdzie: 5,545 l R odległość maksimum piku od punktu dozowania, w 1/2 szerokość piku w połowie wysokości (w przypadku pików gaussowskich ) L długość wypełnienia kolumny. (1) (2) Ze względu na różny mechanizm oddziaływań rozdzielanych substancji z fazą ruchomą i stacjonarną układy chromatograficzne dzieli się na: Adsorpcyjne (ciecz - ciało stałe- L/S) w normalnych układach faz (NP), gdy wykorzystuje się interakcje polarnych grup funkcyjnych mieszaniny rozdzielanych składników oraz konkurencyjne oddziaływania polarne składników eluentu z polarnymi centrami aktywnymi, obecnymi na powierzchni fazy stacjonarnej. W warunkach bezwodnych mamy rzeczywiście do czynienia z warunkami klasycznej adsorpcji, w warunkach względnie wysokich zawartości wody w eluencie, ma miejsce mechanizm oddziaływań hydrofilowych HILIC. Przeciwnymi do tych układów są tzw. odwrócone układy faz (RP), gdy faza stacjonarna jest niepolarna, albo względnie nisko polarna (o charakterze hydrofobowym), a faza ruchoma polarna, jako mieszanina wody / wodnego roztworu buforowego i organicznego dodatku (organicznych dodatków), rozpuszczalnych w wodzie / w roztworze buforowym. Retencja i selektywność rozdzielania substancji jest zależna głównie od stopnia hydrofobowości cząsteczek, albo fragmentów cząsteczek znajdujących się na powierzchni sorpcyjnej i w przestrzeni eluentu. Na powierzchni sorpcyjnej, a także w przestrzeni eluentu mają miejsce oddziaływania o charakterze hydrofobowym, a w przestrzeni eluentu, dodatkowo o charakterze hydrofilowym. Do tej grupy zalicza się też niekiedy tzw. chromatografię oddziaływań hydrofobowych (HIC), gdzie do rozdzielania wykorzystuje się hydrofobowe oddziaływania makromolekuł z hydrofobową powierzchnią fazy stacjonarnej, wzmacniane w warunkach zbliżonych do warunków tzw. wysalania. Jednakże, mechanizmy 5

6 oddziaływań międzycząsteczkowych są w warunkach HIC całkowicie odmienne od oddziaływań w warunkach RP, za wyjątkiem występowania oddziaływań van der Waalsa między powierzchnią fazy stacjonarnej i hydrofobowymi fragmentami powierzchni rozdzielanych cząsteczek. Podziałowe (L/L) ciecz, jako faza ruchoma/ciecz, jako ciekła faza stacjonarna na powierzchni sorpcyjnej, albo ciecz, jako faza ruchoma/dynamicznie generowana ciekła faza stacjonarna na powierzchni sorpcyjnej (albo w całej objętości wewnątrz porów wypełnienia). O rozdzielaniu decyduje różnica współczynników podziału składników rozdzielanej mieszaniny między dwie fazy ciekłe, tzn. między ciekłą fazę ruchomą i ciekłą fazę stacjonarną - osadzoną statycznie na nośniku, bądź generowaną w sposób dynamiczny w czasie przepływu eluentu przez kolumnę. W praktyce wykorzystuje się tego rodzaju oddziaływania do rozdzielania w układach normalnych (NP-w), albo w warunkach oddziaływań hydrofilowych (HILIC). Chociaż historycznie wykorzystywano tu także warunki odwróconych układów faz, gdy fazą stacjonarną był n-oktanol, albo di-propionitryl. Jonowymienne (IExC), kationo-wymienne (SCX/SA), albo aniono-wymienne (SAX/SB), zwane, w ich nowoczesnej realizacji, w zastosowaniu do rozdzielania jonów nieorganicznych, albo niewielkich jonów organicznych jonowymi (IC), gdy rozdzielanie mieszaniny jest oparte na odwracalnej wymianie jonów eluentu i składników rozdzielanej mieszaniny, z jonami immobilizowanymi na powierzchni fazy stacjonarnej. Ważne jest stworzenie takich warunków, aby wszystkie składowe układu rozdzielczego znajdowały się w postaci elektrolitycznie zdysocjowanej. Do tej grupy zalicza się czasem niesłusznie - tzw. chromatografię wykluczania jonowego (IExcl-C). Mechanizm rozdzielania nie jest wówczas jonowymienny. Wykorzystuje się zjawisko powstawania tzw. membrany Donnana. Chromatografia par jonowych - alternatywa dla chromatografii jonowymiennej, wykorzystywana z fazami stacjonarnymi układów faz odwróconych, gdy jonowe, albo bardzo silnie polarne fragmenty cząsteczek substancji rozdzielanych są maskowane odpowiednim organicznym przeciw-jonem i powstaje kompleks, który zachowuje się w układzie chromatograficznym podobnie jak substancja neutralna, albo, gdy dzięki adsorpcji hydrofobowej części organicznego kationu, lub anionu do hydrofobowej powierzchni sorpcyjnej, tworzy się tam dynamicznie generowana jonowymienna faza stacjonarna. Chromatografię wykluczania, nazywaną chromatografią żelową (GPC Gel Permeation Chromatography), lub wykluczania sterycznego (Size Exclusion Chromatography), stosowaną, albo w warunkach lipofilowych, albo hydrofilowych, do rozdzielania substancji o różnej masie molowej (w zakresie do ok Da), a także do rozdzielania, wyodrębniania, a czasem i do oznaczania zawartości składników lub grup składników wyraźnie różniących się masą cząsteczkową (wielkością cząsteczek / cząstek), w tym do tzw. odsalania białek. Wykorzystuje się mechanizm tzw. sita molekularnego, czy wykluczania sterycznego - eliminując, na ile to możliwe, zjawiska sorpcji. Chromatografię powinowactwa (AC Affinity Chromatography), stosowaną wyłącznie w badaniach biomedycznych, w biochemii i w biotechnologii. Wykorzystuje się specyficzne reakcje chemiczne (np. oddziaływanie enzym - koenzym), albo innego typu specyficzne oddziaływania między w specjalny sposób spreparowaną fazą stacjonarną a substancjami rozdzielanymi (np. tzw. chromatografia metalo-powinowactwa - oddziaływania Ni +2...S-S mostki di-siarczkowe). 6

7 Chromatografię powinowactwa można też stosować bez kolumny, wykonując rozdzielenie w naczyniu laboratoryjnym, albo bezpośrednio w bioreaktorze. 3. TLC- definicja i zasady procesu rozdzielania TLC (Thin Layer Chromatography), chromatografia cienkowarstwowa lub nazywana ostatnio planarną jest rodzajem chromatografii cieczowej, w której faza stacjonarna występuje w postaci cienkiej warstwy. Gdy warstwę tę stanowi bibuła mówi się o chromatografii bibułowej, w przypadku warstwy porowatej na powierzchni płytki szklanej bądź aluminiowej, chromatografię nazywamy cienkowarstwową. Można wykorzystywać te same mechanizmy rozdzielania, jak w chromatografii kolumnowej, poza chromatografią wykluczania. W praktyce, jednak, są produkowane tylko płytki TLC dla warunków NP / HILIC, albo RP. Niezwykle ważną zaletą TLC, jest możliwość jednoczesnego rozdzielania wielu próbek, z tym, mieszanin wzorców, a także możliwość obserwacji istnienia, albo braku elucji wszystkich substancji stanowiących składniki rozdzielanej mieszaniny. Sposób rozdzielania mieszaniny substancji metodą chromatografii cienkowarstwowej można przedstawić w sposób następujący: suchą, aktywowaną, albo czasem dezaktywowaną, dzięki ekspozycji w oparach eluentu, płytkę wraz z nałożonymi na nią w określonych miejscach mieszaninami substancji, albo/i wzorcami, umieszcza się w komorze chromatograficznej wypełnionej do odpowiedniego poziomu rozpuszczalnikiem oraz korzystnie, nasyconej oparami eluentu. Po umieszczeniu płytki w komorze chromatograficznej, faza ruchoma dzięki siłom kapilarnym, migruje wzdłuż fazy stacjonarnej i w zależności od energii oddziaływań substancji rozdzielanych i składników eluentu z fazą stacjonarną oraz w przestrzeni eluentu, substancje rozdzielane / grupy składników rozdzielanej mieszaniny przebywają różną drogę. W efekcie rozdzielania znajdują się w różnych miejscach warstwy, na której podlegały rozdzielaniu. Do opisu zjawisk zachodzących w warstwie chromatograficznej stosuje się parametry akie jak: współczynnik retencji - k = (1-R f )/(R f ) współczynnik opóźnienia czasowego R f współczynnik hr f = 100xR f Współczynnik retencji k (3), który w istocie - służy do liczbowego wyrażania retencji w warunkach elucyjnej chromatografii kolumnowej, może być też obliczany na podstawie wartość R f, w przypadku chromatografii cienkowarstwowej. Pozwala na obiektywne porównywanie selektywności różnych układów chromatograficznych, tzn. zróżnicowania retencji różnych substancji w konkretnym układzie rozdzielczym. Współczynnik opóźnienia czasowego hr f (zależność 5) definiowany jest, jako stosunek drogi przebytej przez środek plamki substancji (a) do drogi czoła fazy ruchomej (b) powiększony 100 razy. Wartość hr f może się zmieniać od 0 do 100. Gdy współczynnik przyjmuje wartość bliską 0 to oznacza to, że substancje zbyt silnie oddziaływają z fazą stacjonarną, w przypadku, gdy hr f przyjmuje wartość bliską 100 to substancje wędrują z czołem rozpuszczalnika i brak jest oddziaływań z fazą stacjonarną. Optymalną wartość hr f osiąga w przedziale od 20 do 80 co oznacza iż warunki chromatograficzne są stabilne. Rysunek 2 ilustruje omawiane powyżej zależności. 1 (3) 7

8 gdzie: (4) 100% (5) a odległość plamki od miejsca naniesienia mieszaniny subst. A i B (startu) b odległość czoła eluentu od miejsca naniesienia mieszaniny subst. A i B (startu) Rys.2. Chromatogram cienkowarstwowy mieszaniny dwóch substancji A i B. 4. Chromatografia wykluczania 4.1. Mechanizm rozdzielania substancji w chromatografii wykluczania (żelowej) Faza stacjonarna w chromatografii wykluczania zbudowana jest z porowatych ziaren, pozwala na otrzymanie wewnątrz złoża sorbentu przestrzeni między- i wewnątrz-ziarnowych. W przypadku kolumn monolitycznych, wypełnienie zbudowane jest z materiału stanowiącego całość, struktura podobną do gąbki. Posiada makro-pory o dużych rozmiarach - w miejsce porów między-ziarnowych i mikro-pory wewnątrz litego szkieletu. Dodatkowo, wyróżnia się niekiedy makro-pory, tzn. pory pośrednie między mikro i makro-porami. Pory wewnątrz ziaren wypełnienia kolumny, albo mikro-pory w kolumnach monolitycznych, nie są jednakowe pod względem średnic, a więc charakteryzują się określonym rozkładem wartości promieni hydrodynamicznych. W kolumnach do chromatografii wykluczania wartość przeciętna i charakter rozkładu średnic porów są tak dobrane, aby ich rozmiary były dostosowane do wielkości średnic hydrodynamicznych rozdzielanych cząsteczek. 8

9 Rys. 3. Ilustracja zależności logarytmu masy cząsteczkowej od objętości elucji (log Mw = f(ve), otrzymywanej podczas kalibracji metody oznaczania rozkładu masy cząsteczkowej z zastosowaniem chromatografii wykluczania. W warunkach chromatografii wykluczania dąży się, do całkowitego wyeliminowania oddziaływań sorpcyjnych między powierzchnią wypełnienia kolumny i cząsteczkami rozdzielanych substancji. Wówczas jedynym mechanizmem rozdzielania jest wykorzystanie zróżnicowania drogi i czasu dyfuzji cząsteczek/cząstek o różnej wielkości i masie cząsteczkowej, w przestrzeni porów wewnątrz ziaren wypełnienia kolumny (czasem także wirusów, lateksu, nano-cząstek itp.) albo w mikro-porach kolumny monolitycznej. W konsekwencji uzyskuje się określoną zależność funkcyjną między wartością logarytmu masy molekularnej rozdzielanych cząsteczek i objętością ich elucji z kolumny (rys. 3). Składniki próbki o największych wymiarach cząsteczek lub cząstek, o największej masie cząsteczkowej (jednocześnie o niskich wartościach współczynnika dyfuzji molekularnej), wnikają do porów o największych średnicach, do których są w stanie wniknąć, albo płyną między ziarnami (w przestrzeni makro- i mezo-porów). W ostatnim przypadku mówimy o pełnym wykluczaniu. W konsekwencji, wiąże się to z niskimi wartościami czasu przebywania w kolumnie i elucją w krótkim czasie od dozowania. Cząsteczki o najmniejszych wymiarach, a więc o najmniejszej masie cząsteczkowej (o największej wartości współczynnika dyfuzji) wnikają do wszystkich, albo prawie do wszystkich porów do których są w stanie wniknąć. Stąd ich czas przebywania w kolumnie jest najdłuższy i eluowane są najpóźniej. Substancje o pośrednich rozmiarach, a więc o pośrednich masach cząsteczkowych i pośrednich wartościach współczynnika dyfuzji, wnikają do tych porów, które są dostatecznie dużych rozmiarów. Czas przebywania w kolumnie jest, więc, zależny od wielkości cząsteczek / cząstek. Jednocześnie długość kolumny powinna być względnie duża oraz prędkość 9

10 przepływu eluentu, zwłaszcza w przypadku rozdzielania dużych cząsteczek / cząstek względnie niska. Chromatografia wykluczania jest wykonywana w dwóch głównych alternatywnych układach separacyjnych: w warunkach niewodnych, tzn. w warunkach, nazywanych lipofilowymi, z zastosowaniem takich faz ruchomych, jak: THF, chlorek metylen,u dioksan, chlorobenzen, ksylen oraz faz stacjonarnych: kopolimeru styren-diwinylobenzen (najczęściej), poliestrów lub innego typu polimerów. Układ ten wykorzystywany jest do badań rozkładu masy cząsteczkowej polimerów nisko i średnio polarnych, rozpuszczalnych w rozpuszczalnikach niepolarnych, a także lipidów, fosfolipidów itp. niskopolarnych substancji pochodzenia naturalnego; w warunkach wodnych, z wykorzystaniem takich faz ruchomych jak: bufory lub rozpuszczalniki organiczne, takie jak dimetyloformamid, metanol, acetonitryl i ich mieszaniny z wodą; z zastosowaniem faz stacjonarnych takich jak: wypełnienia o ziarnach wykonanych z polarnych polimerów, takich jak polidekstrany i inne policukry, poliwęglany, szkła porowate, silanizowany żel krzemionkowy. Układ ten wykorzystywany jest do rozdzielania, a także do charakteryzowania rozkładu masy cząsteczkowej polimerów polarnych, a szczególnie biopolimerów, takich jak polisacharydy, białka, nukleotydy i tym podobne, niekiedy w połączeniach z substancjami o niższej polarności. Rozkład masy cząsteczkowej (RMC) jest istotnym parametrem szczególnie materiałów polimerowych. Wyznacza się go także dla innych materiałów tj. asfalty i ciężki frakcje naftowe. Warunki rozdzielania względem masy cząsteczkowej są wykorzystywane bardzo szeroko również w przypadku mieszanin pochodzenia naturalnego (biomolekuł, w tym szczególnie biopolimerów). Istnieje kilka alternatywnych technik wyznaczania rozkładu masy cząsteczkowej, wśród których największą rolę odgrywa chromatografia wykluczania (SEC, ang. Size Exclusin Chromatography) - dawniej zwana chromatografią żelową, GPC ang. Gel Permeation Chromatography - oraz technika frakcjonowania w polu sił (FFF, ang. Field Flow Fractionation). Ze względu na możliwość zastosowania w SEC "typowej" aparatury do chromatografii cieczowej, wykorzystywanej powszechnie w laboratoriach analityki technicznej, właśnie SEC jest najczęściej stosowaną techniką wyznaczania RMC. Chromatografia wykluczania jest techniką rozdzielania substancji, w której wykorzystuje się niejonowy mechanizm sita molekularnego, nazwany też mechanizmem wykluczania molekularnego. W odróżnieniu od innych rodzajów chromatografii, w chromatografii żelowej rozdziela się substancje prawie wyłącznie wg rozmiarów ich cząsteczek w roztworze (a dokładniej promienia hydrodynamicznego). W celu zapewnienia takich warunków rozdzielania stosuje się kolumny o ściśle zdefiniowanej wielkości porów oraz eluenty tak dobrane, aby nie miało miejsca oddziaływanie rozdzielanych molekuł z fazą stacjonarną. W rozdzielaniu wykorzystuje się zróżnicowanie dostępności molekuł do porów o zróżnicowanych średnicach, a w konsekwencji - drogi i czasu dyfuzji cząsteczek o zróżnicowanej wielkości i masie cząsteczkowej, w przestrzeni porów wewnątrz ziaren wypełnienia kolumny. W warunkach SEC mniejsze molekuły wnikają do większej liczby porów, przez co ich "droga" przez kolumnę jest dłuższa w porównaniu z większymi cząsteczkami, które wnikają tylko do części porów. W konsekwencji, większe cząsteczki szybciej opuszczają kolumnę - tzn. posiadają niższą retencję. 10

11 W celu opanowania podstaw techniki SEC, przed przystąpieniem do laboratorium, Studenci są zobowiązani do wnikliwego przestudiowania odpowiedniego rozdziału z pozycji [1] wykazu literatury uzupełniającej. Zakres stosowania Rozdzielanie względem masy cząsteczkowej mieszanin: 1) kopolimerów, 2) gumy naturalnej i syntetycznej, 3) poliamidów, poliestrów i fluoropolimerów 4) asfaltów 5) homopolimerów i kopolimerów akrylamidu 6) alkoholu i octanu poliwinylowego 7) homopolimerów i kopolimerów vinylopirolidonu 8) celulozy i jej pochodnych 9) białek 10) kwasów nukleionowych i wielu innych. Oznaczanie średniej wartości oraz rozkładu masy cząsteczkowej. Oznaczanie obecności i zawartości produktów polimeryzacji oraz frakcji wysokomolekularnej (wykluczanej w układzie zastosowanych kolumn) w materiałach niskocząsteczkowych - np. paliwach silnikowych. Oznaczanie orientacyjnego przebiegu rozkładu temperatury wrzenia (TBP / FBP), a szczególnie wartości tzw. "końca wrzenia" badanego materiału naftowego. Oznaczanie zawartości wiskozatora w roztworze w oleju bazowym lub oleju smarowym; Identyfikacja typu asfaltu na zasadzie porównawczej rozkładu masy cząsteczkowej asfaltów, oznaczanie zawartości modyfikatora w asfaltach modyfikowanych polimerami. W przypadku SEC w warunkach wodnych (hyfrofilowych), próbkę materiału badanego rozpuszcza się w wodzie lub roztworze wodnym soli nieorganicznej/ organicznej zapewniającym wyeliminowanie oddziaływań z fazą stacjonarną - najczęściej jest nim fosforan sodu (czasami dodawana jest dodatkowa sól nieorganiczna, np. chlorek sodu). W przypadku ryzyka występowania w próbce materii organicznej lub zanieczyszczeń nierozpuszczalnych w zastosowanym rozpuszczalniku, próbkę należy przefiltrować (np. przez filtr teflonowy o średnicy porów 0,45µm). Tak przygotowany roztwór dozuje się (typowe objętości od µl). Kolumna na wylocie jest połączona z detektorem. Najczęściej stosowanym detektorem w SEC jest detektor refraktometryczny, którego sygnał jest proporcjonalny do stężenia oraz jest zależny od współczynnika załamania światła substancji. Do detekcji w SEC nadają się wszystkie detektory stosowane w cieczowej chromatografii, z tym, że w przypadku wyznaczania na podstawie chromatogramu rozkładu masy cząsteczkowej, konieczne jest, aby detektor charakteryzował się uniwersalną odpowiedzią względem analizowanych substancji. W celu wyznaczenia średniej wartości oraz rozkładu masy cząsteczkowej, należy dokonać kalibracji, w oparciu o analizę roztworu wzorców (korzystnie wąsko-dyspersyjnych - tzn. o małym rozrzucie mas cząsteczkowych) o znanej masie cząsteczkowej. Najczęściej wykorzystywane są wzorce polipeptydów lub polisacharydów, czasami stosowane są polistyreny (w tym wypadku bezwzględnie należy zastosować warunki niewodne). Na podstawie chromatogramu roztworu wzorcowego odczytuje się wartości objętości elucji (V) lub czasu retencji (R t,) oraz przyporządkowuje wartości masy cząsteczkowej. Następnie wykonuje się wykres zależności logm = f(v lub R t ) (Rys. 8). 11

12 7 6 5 LogM= -0,8782Rt + 11,12 R² = 0,9978 LogM Rt [min] Rys. 4 Krzywa kalibracyjna wykonana dla wzorców polistyrenów Chromatogram próbki należy podzielić na równe fragmenty. Powinno być ich, co najmniej 25 - programy komputerowe stosowane do obróbki danych w SEC dzielą chromatogram na kilka tysięcy fragmentów. Dla każdego fragmentu wyznacz sie wartość czasu, która dzieli fragment na dwie równe pod względem pola powierzchni pod fragmenty. Dla każdej z tak wyznaczonych wartości czasu odczytuje się z krzywej kalibracyjnej wartość masy cząsteczkowej. W celu dokładnego określenia udziału danej frakcji, dodatkowo, należy zastosować metodę normalizacji ze współczynnikami korekcyjnymi. Na podstawie równań (1) i (2) można obliczyć odpowiednio średnią masę M cząsteczkową ( n ) oraz średnią ważoną masę cząsteczkową ( M równania (3) oblicza się polidyspersyjność (D) mieszaniny. ni M i Ai M n = = n A i i M i (1) 2 ni M i Ai M i M W = = ni M i Ai (2) M D = M W W ). Na podstawie n (3) gdzie: M i - masa cząsteczkowa i [g/mol] n i - liczba cząsteczek w mieszaninie o masie M i m i - masa cząsteczek w mieszaninie o masie M i A i - pole powierzchni piku pochodzące od cząsteczek o masie M i [j. powierzchni piku] Na rysunku 5 przedstawiono chromatogram rozdzielania w warunkach SEC z detektorem refraktometrycznym próbki asfaltu przemysłowego. 12

13 Rys 5 Chromatogram rozdzielania próbki materiału Asfalt przemysłowy PS 95/35, techniką chromatografii wykluczania (GPC/SEC), detektor refraktometryczny, kolumna: LiChrogel PS MIX, 5 µm, 250 x 7 mm, przepływ eluentu0,7 ml/min, temperatura 33 C, objętość dozowana 20 µl, stężenie próbki: 0,05g/1ml w tetrahydrofuranie. Na rysunku 6przedstawiono wyznaczony rozkład masy cząsteczkowej asfaltu. Liczbowo wartość śćśrednią średnią oraz rozkład masy cząsteczkowej, a także orientacyjny zakres liczby atomów węgla dla poszczególnych frakcji zestawiono w tabeli 1. Tabela 1.. Wyniki badania materiału asfalt przemysłowy PS 95/35, z wykorzystaniem techniki chromatografii wykluczania (żelowej) HPLC-GPC/SEC Zakres masy cząsteczkowej [Da] Zakres liczby atomów węgla Udział masowy [%] Średnia masa cząsteczkowa [Da] Liczba atomów węgla w maksimum rozkładu ,6% ,0% ,3% ,8% ,8% ,5% ,3% ,7%

14 35,0% 30,0% 25,0% %zawartości 20,0% 15,0% 10,0% 5,0% 0,0% masa molekularna [Da] Rysunek 6 Rozkład masy molekularnej dla próbki materiału asfalt przemysłowy PS 95/35, wyznaczony na podstawie chromatogramu z rys. 5, w oparciu o kalibrację z wykorzystaniem wąsko-dyspersyjnych materiałów wzorcowych polistyrenu. 5. Wymagania do sprawdzianu Na sprawdzianie obowiązuje treść niniejszej instrukcji, jak również odpowiednie, związane z treścią instrukcji rozdziały książki*. Dodatkowo Student winien być zaznajomiony materiałem podstawowego kursu Inżynierii Chemicznej i Procesowej. 6. Przebieg ćwiczenia I. Przygotowanie serwatki z mleka krowiego: a) zakwaszenie mleka (ścięcie kazeiny) b) sedymentacja kazeiny c) dekantacja serwatki znad kazeiny d) filtracja lub wirowanie II. Kontrola poprawności przygotowania serwatki zbadanie obecności α-laktoalbuminy / laktozy w serwatce, za pomocą cienkowarstwowej chromatografii cieczowej (TLC) w warunkach oddziaływań hydrofilowych (HILIC) oraz odwróconych układów faz (RP). III. Wyznaczenie rozkładu masy cząsteczkowej polimeru z zastosowaniem wysokosprawnej chromatografii cieczowej w warunkach wykluczania sterycznego w opcji hydrofilowej i/lub lipofilowej. Opis ćwiczenia I. Przygotowanie serwatki z mleka: a) Zakwaszenie mleka Do przygotowanej zlewki o pojemności 200 ml wlać ok. 150 ml mleka. Następnie dodać pod wyciągiem niewielką ilość kwasu (200 µl do 1 ml) otrzymanego od Prowadzącego intensywnie mieszając podczas dodawania. W momencie zauważenia niewielkich grudek na ściankach naczynia zmierzyć papierkiem wartość ph. Jeśli wartość ph będzie bliska 5 dodać 14

15 krople kwasu i zmierzyć ph za pomocą ph metru. ph roztworu należy ustawić w zakresie 4,56 do 4,6, gdyż w tym zakresie zachodzi denaturacja kazeiny. b) sedymentacja kazeiny opis ćwiczenia w Instrukcji dla TR TCH 3 rok Ćwiczenie 1b- Sedymentacja, dekantacja, elutriacja i granulometria mikroskopowa c) dekantacja serwatki znad kazeiny - opis ćwiczenia w Instrukcji dla TR TCH 3 rok Ćwiczenie 1b- Sedymentacja, dekantacja, elutriacja i granulometria mikroskopowa d) filtracja i wirowanie opis ćwiczenia w Instrukcji dla TR TCH 3 rok Ćwiczenie 1c- Filtracja, strącanie, -wirowanie II. Kontrola poprawności przygotowania serwatki zbadanie obecności α-laktoalbuminy w serwatce, za pomocą cienkowarstwowej chromatografii cieczowej (TLC) z zastosowaniem warunków zaproponowanych przez Studentów oraz zaakceptowanych przez Prowadzącego. W celu sprawdzenia poprawności przygotowania serwatki, pod względem obecności α laktoalbuminy, należy na aluminiową płytkę chromatograficzną (pokrytej żelem krzemionkowym w przypadku HILIC oraz żelem krzemionkowym modyfikowanym oktadecylosilanem w przypadku RP) nałożyć ok. 10 µl serwatki w postaci małej plamki (φ plamki ok. 1mm) oraz obok nałożyć ok. 2 µl wodnego roztworu wzorca α laktoalbumin. Tak przygotowaną próbkę umieścić w wcześniej napełnionej eluentem komorze chromatograficznej, w której ustalona jest równowaga termodynamiczna pomiędzy fazą ciekłą i gazową w całej objętości komory. Po rozwinięciu chromatografu TLC, należy płytkę obejrzeć w świetle dziennym oraz pod lampą UV przy 254 oraz 365 nm i zanotować wnioski z obserwacji. Dodatkowo osuszoną płytkę należy spryskać 1 % etanolowym roztworem ninhydryny. Następnie płytkę należy ogrzać przez 5min. w temperaturze 95 ºC. Po ochłodzeniu płytki i upływie niezbędnego czasu stabilizacji (ok. 15min.) należy zanotować obserwacje prowadzone w świetle widzialnym. Po skończeniu zajęć otrzymaną serwatkę należy oddać prowadzącemu, a płytkę TLC załączyć do raportu. II. Warunki badań Pompa strzykawkowa, dozownik Rheodyne Rh-7725i z pętlą dozującą 20 µl Kolumna: LiChrogel PS MIX, 5 µm, 250 x 7 mm (MERCK, Niemcy) lub LiChrospher DIOL 5 µm, 250 x 4 mm (MERCK, Niemcy) Eluent: dichlorometan (DCM), 1,0 ml/min lub 0,15MK 2 HPO 4 + 0,3M NaCl 1,0 ml/min (lub inne zaproponowane przez Studentów / Prowadzącego) Temperatura 25 C Detektor refraktometryczny RI (Knauer, Niemcy) Objętość dozowanej próbki: 20 µl Stężenie próbki: 0,05g/mL DCM III. Sposób postępowania 1. Sporządzić roztwór: a. nisko dyspersyjnych wzorców polimerów o średnich masach molekularnych: Da, Da, Da, Da, 245 Da, i aceton lub azydek sodu o masie molekularnej 58 Da (stężenie końcowe ok. 3 mg / ml). b. wybranego polimeru (np. styropian lub serwatka) o stężeniu ok. 0,05 g/ml 2. Sprawdzić gotowość aparatury i systemu rejestracji danych zgodnie z uwagami Prowadzącego 15

16 3. Ustabilizować warunki rozdzielania po zapewnieniu wypełnienia kanału odniesienia detektora RI aktualnie stosowanym eluentem (konieczne uzyskanie stabilnej linii podstawowej detektora wahania wskazań na wyświetlaczu mniejsze od 0,2 jednostek względnych); 4. Po ustaleniu warunków oznaczania, nastrzyknąć kolejno roztwór wzorcowych polimerów; 5. W trakcie rozdzielania przygotować tabelę kalibracyjną oraz naszkicować schemat układu stosowanego w ćwiczeniu 6. Następnie wykonać w identycznych warunkach analizę chromatograficzną roztworu polimeru 7. Opracować uzyskany chromatogram wzorców oraz próbki oraz wydrukować chromatogramy do pliku pdf. 8. Na podstawie uzyskanych rezultatów wyznaczyć średnią masę oraz rozkład masy cząsteczkowej. Sprawozdanie Każda grupa przygotowuje odrębne sprawozdanie w formie odręcznego czytelnego manuskryptu, z odpowiednimi obliczeniami i wykresami oraz naszkicowanymi odręcznie i poprawnie opisanymi chromatogramami. Każde z pięciu ćwiczeń stanowi odrębną część sprawozdania końcowego i powinno zawierać następujące części oraz informacje: - Wprowadzenie - opis operacji przygotowawczych oraz separacyjnych i wykorzystywane zjawiska fizykochemiczne mające główny / drugorzędny wpływ na osiągane rezultaty rozdzielania, opis optymalnych warunków i ograniczeń utrudniających / uniemożliwiających osiągnięcie optymalnych warunków, opinię dotyczącą zalet i wad uwzględnionych operacji i procesów separacyjnych, a także technik detekcji oraz metod oznaczania; - Cel ćwiczenia; - Część doświadczalna - opis i warunki eksperymentów wykonanych podczas ćwiczenia, z podziałem, jak w publikacji naukowej, na: Materiały; Aparatura i wyposażenie; Metodyka i sposób opracowania wyników (Proszę stosować tabelaryczne przedstawianie danych i warunków oraz zamieszczać schematy budowy stanowisk laboratoryjnych, aparatury, kolumn i sprzętu pomocniczego z odpowiednimi opisami w podpisie pod rysunkami - w sposób jak najkrótszy, jednak na tyle jednoznaczny, aby można było na tej podstawie zamieszczonych danych i informacji powtórzyć eksperymenty bez konsultowania się z wykonawcą, tzn., konieczne jest podanie nazw,typu, modelu, stopnia czystości, producenta, stężeń itp. danych, proszę w części metodyka zamieścić także przykłady wykonanych obliczeń wraz z jednostkami fizycznymi, po jednym przykładzie dla obliczania konkretnej wielkości) - Wyniki i dyskusja - zestawienie wyników w formie rysunków, tabel, fotografii, danych uzyskanych w rezultacie wykonanych obliczeń itp., wraz z opisem, co one przedstawiają i jakie wnioski z nich wynikają; - Wnioski końcowe - zestawienie wniosków wynikających z całej serii pięciu ćwiczeń, jednak bez powtarzania wniosków zamieszczonych w poszczególnych częściach sprawozdania, natomiast kilka wniosków znajdujących się w różnych częściach sprawozdania może być podstawą do sformułowania odpowiedniego wniosku końcowego (w tym sensie powtórzenie jest dopuszczalne); 16

17 - Spis literatury - proszę zamieścić w sposób zgodny z zasadami cytowania literatury stosowanymi w publikacjach naukowych tylko te pozycje, z których rzeczywiście korzystali autorzy sprawozdania. Nad przygotowaniem sprawozdania powinna pracować cała grupa wykonująca ćwiczenie. Na stronie czołowej powinny zostać wpisane czytelnie nazwiska osób wykonujących ćwiczenie oraz sprawozdanie wraz z podpisami. Podpis oznacza, że określona osoba brała udział w pracy nad przygotowaniem sprawozdania i współodpowiada za jego treść i zamieszczone wnioski. 7. Literatura Literatura podstawowa: * M.Kamiński (ed.) Chromatografia Cieczowa, CEEAM, Gdańsk, 2004., ** Z. Witkiewicz, Podstawy chromatografii, WNT-W-wa, wyd lub 2005., *** J. Cazes (ed) Encyclopedia of Chromatography, Marcel Dekker, New York, Literatura dodatkowa: 1) M. Berek, M. Dressler, M. Kubin, K. Marcinka, Chromatografia żelowa, PWN, W-wa, 1989., 2) K. Hostettman, A. Morston, Preparative Chromatography Techniques Applications, Springer Verlag, 1998., 3) O. Mikes, HPLC of Biopolimers ond Biooligomers Elsevier, Amsterdam, 1988., 4) J. Weiss, Handbook of ion chromatography vol 1,2, Wiley-VCH 2004., 5) R. Rautenbach, Procesy membranowe, WNT-W-wa, wyd

Od redakcji. Symbolem oznaczono zadania wykraczające poza zakres materiału omówionego w podręczniku Fizyka z plusem cz. 2.

Od redakcji. Symbolem oznaczono zadania wykraczające poza zakres materiału omówionego w podręczniku Fizyka z plusem cz. 2. Od redakcji Niniejszy zbiór zadań powstał z myślą o tych wszystkich, dla których rozwiązanie zadania z fizyki nie polega wyłącznie na mechanicznym przekształceniu wzorów i podstawieniu do nich danych.

Bardziej szczegółowo

2.Prawo zachowania masy

2.Prawo zachowania masy 2.Prawo zachowania masy Zdefiniujmy najpierw pewne podstawowe pojęcia: Układ - obszar przestrzeni o określonych granicach Ośrodek ciągły - obszar przestrzeni którego rozmiary charakterystyczne są wystarczająco

Bardziej szczegółowo

OZNACZANIE WAPNIA I MAGNEZU W PRÓBCE WINA METODĄ ATOMOWEJ SPEKTROMETRII ABSORPCYJNEJ Z ATOMIZACJA W PŁOMIENIU

OZNACZANIE WAPNIA I MAGNEZU W PRÓBCE WINA METODĄ ATOMOWEJ SPEKTROMETRII ABSORPCYJNEJ Z ATOMIZACJA W PŁOMIENIU OZNACZANIE WAPNIA I MAGNEZU W PRÓBCE WINA METODĄ ATOMOWEJ SPEKTROMETRII ABSORPCYJNEJ Z ATOMIZACJA W PŁOMIENIU Celem ćwiczenia jest zapoznanie z techniką atomowej spektrometrii absorpcyjnej z atomizacją

Bardziej szczegółowo

Metrologia cieplna i przepływowa

Metrologia cieplna i przepływowa Metrologia cieplna i przepływowa Systemy, Maszyny i Urządzenia Energetyczne, I rok mgr Pomiar małych ciśnień Instrukcja do ćwiczenia Katedra Systemów Energetycznych i Urządzeń Ochrony Środowiska AGH Kraków

Bardziej szczegółowo

Techniczne nauki М.М.Zheplinska, A.S.Bessarab Narodowy uniwersytet spożywczych technologii, Кijow STOSOWANIE PARY WODNEJ SKRAPLANIA KAWITACJI

Techniczne nauki М.М.Zheplinska, A.S.Bessarab Narodowy uniwersytet spożywczych technologii, Кijow STOSOWANIE PARY WODNEJ SKRAPLANIA KAWITACJI Techniczne nauki М.М.Zheplinska, A.S.Bessarab Narodowy uniwersytet spożywczych technologii, Кijow STOSOWANIE PARY WODNEJ SKRAPLANIA KAWITACJI SKLAROWANEGO SOKU JABŁKOWEGO Skutecznym sposobem leczenia soku

Bardziej szczegółowo

Badania skuteczności działania filtrów piaskowych o przepływie pionowym z dodatkiem węgla aktywowanego w przydomowych oczyszczalniach ścieków

Badania skuteczności działania filtrów piaskowych o przepływie pionowym z dodatkiem węgla aktywowanego w przydomowych oczyszczalniach ścieków Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołł łłątaja w Krakowie, Wydział Inżynierii Środowiska i Geodezji Katedra Inżynierii Sanitarnej i Gospodarki Wodnej K r z y s z t o f C h m i e l o w s k i Badania skuteczności

Bardziej szczegółowo

HPLC? HPLC cz.1. Analiza chromatograficzna. Klasyfikacja metod chromatograficznych

HPLC? HPLC cz.1. Analiza chromatograficzna. Klasyfikacja metod chromatograficznych HPLC cz.1 ver. 1.0 Literatura: 1. Witkiewicz Z. Podstawy chromatografii 2. Szczepaniak W., Metody instrumentalne w analizie chemicznej 3. Snyder L.R., Kirkland J.J., Glajch J.L. Practical HPLC Method Development

Bardziej szczegółowo

ZAPYTANIE OFERTOWE. Tłumaczenie pisemne dokumentacji rejestracyjnej ZAPYTANIE OFERTOWE

ZAPYTANIE OFERTOWE. Tłumaczenie pisemne dokumentacji rejestracyjnej ZAPYTANIE OFERTOWE ZAPYTANIE OFERTOWE Tłumaczenie pisemne dokumentacji rejestracyjnej Biofarm sp. z o.o. ul. Wałbrzyska 13 60-198 Poznań Poznań, 09 grudnia 2015r. ZAPYTANIE OFERTOWE I. Nazwa i adres Zamawiającego: Biofarm

Bardziej szczegółowo

Ćwiczenie: "Ruch harmoniczny i fale"

Ćwiczenie: Ruch harmoniczny i fale Ćwiczenie: "Ruch harmoniczny i fale" Opracowane w ramach projektu: "Wirtualne Laboratoria Fizyczne nowoczesną metodą nauczania realizowanego przez Warszawską Wyższą Szkołę Informatyki. Zakres ćwiczenia:

Bardziej szczegółowo

SPORZĄDZANIE ROZTWORÓW

SPORZĄDZANIE ROZTWORÓW 1. SPORZĄDZANIE ROZTWORÓW 1. Sporządzanie roztworu CuSO 4 o stęŝeniu procentowym StęŜeniem roztworu określa się ilość substancji (wyraŝoną w jednostkach masy lub objętości) zawartą w określonej jednostce

Bardziej szczegółowo

PRZEWODNIK PO PRZEDMIOCIE

PRZEWODNIK PO PRZEDMIOCIE Nazwa przedmiotu: Kierunek: Inżynieria Biomedyczna Rodzaj przedmiotu: obowiązkowy moduł kierunkowy ogólny Rodzaj zajęć: wykład, ćwiczenia, laboratorium CHEMIA Chemistry Forma studiów: studia stacjonarne

Bardziej szczegółowo

Materiał obowiązujący do ćwiczeń z analizy instrumentalnej II rok WF (kierunek farmacja)

Materiał obowiązujący do ćwiczeń z analizy instrumentalnej II rok WF (kierunek farmacja) Materiał obowiązujący do ćwiczeń z analizy instrumentalnej II rok WF (kierunek farmacja) Ćwiczenie 1 Zastosowanie statystyki do oceny metod ilościowych Rodzaje błędów w analizie chemicznej, walidacja procedur

Bardziej szczegółowo

Techniki Rozdzielania Mieszanin

Techniki Rozdzielania Mieszanin Techniki Rozdzielania Mieszanin Techniki Sorpcji i Chromatografii cz. I prof. dr hab. inż. Marian Kamiński Gdańsk 2010 Chromatografia cieczowa jako technika analityki, przygotowania próbek, wsadów do rozdzielania,

Bardziej szczegółowo

dyfuzja w płynie nieruchomym (lub w ruchu laminarnym) prowadzi do wzrostu chmury zanieczyszczenia

dyfuzja w płynie nieruchomym (lub w ruchu laminarnym) prowadzi do wzrostu chmury zanieczyszczenia 6. Dyspersja i adwekcja w przepływie urbulennym podsumowanie własności laminarnej (molekularnej) dyfuzji: ciągły ruch molekuł (molekularne wymuszenie) prowadzi do losowego błądzenia cząsek zanieczyszczeń

Bardziej szczegółowo

W tym elemencie większość zdających nie zapisywała za pomocą równania reakcji procesu zobojętniania tlenku sodu mianowanym roztworem kwasu solnego.

W tym elemencie większość zdających nie zapisywała za pomocą równania reakcji procesu zobojętniania tlenku sodu mianowanym roztworem kwasu solnego. W tym elemencie większość zdających nie zapisywała za pomocą równania reakcji procesu zobojętniania tlenku sodu mianowanym roztworem kwasu solnego. Ad. IV. Wykaz prac według kolejności ich wykonania. Ten

Bardziej szczegółowo

Harmonogramowanie projektów Zarządzanie czasem

Harmonogramowanie projektów Zarządzanie czasem Harmonogramowanie projektów Zarządzanie czasem Zarządzanie czasem TOMASZ ŁUKASZEWSKI INSTYTUT INFORMATYKI W ZARZĄDZANIU Zarządzanie czasem w projekcie /49 Czas w zarządzaniu projektami 1. Pojęcie zarządzania

Bardziej szczegółowo

WYMAGANIA EDUKACYJNE SPOSOBY SPRAWDZANIA POSTĘPÓW UCZNIÓW WARUNKI I TRYB UZYSKANIA WYŻSZEJ NIŻ PRZEWIDYWANA OCENY ŚRÓDROCZNEJ I ROCZNEJ

WYMAGANIA EDUKACYJNE SPOSOBY SPRAWDZANIA POSTĘPÓW UCZNIÓW WARUNKI I TRYB UZYSKANIA WYŻSZEJ NIŻ PRZEWIDYWANA OCENY ŚRÓDROCZNEJ I ROCZNEJ WYMAGANIA EDUKACYJNE SPOSOBY SPRAWDZANIA POSTĘPÓW UCZNIÓW WARUNKI I TRYB UZYSKANIA WYŻSZEJ NIŻ PRZEWIDYWANA OCENY ŚRÓDROCZNEJ I ROCZNEJ Anna Gutt- Kołodziej ZASADY OCENIANIA Z MATEMATYKI Podczas pracy

Bardziej szczegółowo

LABORATORIUM TECHNOLOGII NAPRAW WERYFIKACJA TULEJI CYLINDROWYCH SILNIKA SPALINOWEGO

LABORATORIUM TECHNOLOGII NAPRAW WERYFIKACJA TULEJI CYLINDROWYCH SILNIKA SPALINOWEGO LABORATORIUM TECHNOLOGII NAPRAW WERYFIKACJA TULEJI CYLINDROWYCH SILNIKA SPALINOWEGO 2 1. Cel ćwiczenia : Dokonać pomiaru zuŝycia tulei cylindrowej (cylindra) W wyniku opanowania treści ćwiczenia student

Bardziej szczegółowo

Podstawowe pojęcia: Populacja. Populacja skończona zawiera skończoną liczbę jednostek statystycznych

Podstawowe pojęcia: Populacja. Populacja skończona zawiera skończoną liczbę jednostek statystycznych Podstawowe pojęcia: Badanie statystyczne - zespół czynności zmierzających do uzyskania za pomocą metod statystycznych informacji charakteryzujących interesującą nas zbiorowość (populację generalną) Populacja

Bardziej szczegółowo

WYMAGANIA EDUKACYJNE Z PRZEDMIOTÓW ZAWODOWYCH ODBYWAJĄCYCH SIĘ W SZKOLNYM LABORATORIUM CHEMICZNYM

WYMAGANIA EDUKACYJNE Z PRZEDMIOTÓW ZAWODOWYCH ODBYWAJĄCYCH SIĘ W SZKOLNYM LABORATORIUM CHEMICZNYM WYMAGANIA EDUKACYJNE Z PRZEDMIOTÓW ZAWODOWYCH ODBYWAJĄCYCH SIĘ W SZKOLNYM LABORATORIUM CHEMICZNYM PSO jest uzupełnieniem Wewnątrzszkolnego Systemu Oceniania obowiązującego w GCE. Precyzuje zagadnienia

Bardziej szczegółowo

UKŁAD ROZRUCHU SILNIKÓW SPALINOWYCH

UKŁAD ROZRUCHU SILNIKÓW SPALINOWYCH UKŁAD ROZRUCHU SILNIKÓW SPALINOWYCH We współczesnych samochodach osobowych są stosowane wyłącznie rozruszniki elektryczne składające się z trzech zasadniczych podzespołów: silnika elektrycznego; mechanizmu

Bardziej szczegółowo

Wyznaczanie współczynnika sprężystości sprężyn i ich układów

Wyznaczanie współczynnika sprężystości sprężyn i ich układów Ćwiczenie 63 Wyznaczanie współczynnika sprężystości sprężyn i ich układów 63.1. Zasada ćwiczenia W ćwiczeniu określa się współczynnik sprężystości pojedynczych sprężyn i ich układów, mierząc wydłużenie

Bardziej szczegółowo

Chemia i technologia materiałów barwnych BADANIE WŁAŚCIWOŚCI ZWIĄZKÓW BARWNYCH WYKORZYSTANIEM SPEKTROFOTOMETRII UV-VIS.

Chemia i technologia materiałów barwnych BADANIE WŁAŚCIWOŚCI ZWIĄZKÓW BARWNYCH WYKORZYSTANIEM SPEKTROFOTOMETRII UV-VIS. Chemia i technologia materiałów barwnych Ćwiczenia laboratoryjne BADANIE WŁAŚCIWOŚCI ZWIĄZKÓW BARWNYCH WYKORZYSTANIEM SPEKTROFOTOMETRII UV-VIS. Z Opracowanie: dr inŝ. Ewa Wagner-Wysiecka Politechnika Gdańska

Bardziej szczegółowo

Instrukcja ćwiczenia laboratoryjnego HPLC-2 Nowoczesne techniki analityczne

Instrukcja ćwiczenia laboratoryjnego HPLC-2 Nowoczesne techniki analityczne Instrukcja ćwiczenia laboratoryjnego HPLC-2 Nowoczesne techniki analityczne 1) OZNACZANIE ROZKŁADU MASY CZĄSTECZKOWEJ POLIMERÓW Z ASTOSOWANIEM CHROMATOGRAFII ŻELOWEJ; 2) PRZYGOTOWANIE PRÓBKI Z ZASTOSOWANIEM

Bardziej szczegółowo

Regulamin Obrad Walnego Zebrania Członków Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Ziemia Bielska

Regulamin Obrad Walnego Zebrania Członków Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Ziemia Bielska Załącznik nr 1 do Lokalnej Strategii Rozwoju na lata 2008-2015 Regulamin Obrad Walnego Zebrania Członków Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Ziemia Bielska Przepisy ogólne 1 1. Walne Zebranie Członków

Bardziej szczegółowo

Informacje uzyskiwane dzięki spektrometrii mas

Informacje uzyskiwane dzięki spektrometrii mas Slajd 1 Spektrometria mas i sektroskopia w podczerwieni Slajd 2 Informacje uzyskiwane dzięki spektrometrii mas Masa cząsteczkowa Wzór związku Niektóre informacje dotyczące wzoru strukturalnego związku

Bardziej szczegółowo

Ć W I C Z E N I E N R C-6

Ć W I C Z E N I E N R C-6 INSTYTUT FIZYKI WYDZIAŁ INŻYNIERII PRODUKCJI I TECHNOLOGII MATERIAŁÓW POLITECHNIKA CZĘSTOCHOWSKA PRACOWNIA MECHANIKI I CIEPŁA Ć W I C Z E N I E N R C-6 WYZNACZANIE SPRAWNOŚCI CIEPLNEJ GRZEJNIKA ELEKTRYCZNEGO

Bardziej szczegółowo

URZĄD OCHRONY KONKURENCJI I KONSUMENTÓW

URZĄD OCHRONY KONKURENCJI I KONSUMENTÓW URZĄD OCHRONY KONKURENCJI I KONSUMENTÓW Wyniki monitorowania pomocy publicznej udzielonej spółkom motoryzacyjnym prowadzącym działalność gospodarczą na terenie specjalnych stref ekonomicznych (stan na

Bardziej szczegółowo

tel/fax 018 443 82 13 lub 018 443 74 19 NIP 7343246017 Regon 120493751

tel/fax 018 443 82 13 lub 018 443 74 19 NIP 7343246017 Regon 120493751 Zespół Placówek Kształcenia Zawodowego 33-300 Nowy Sącz ul. Zamenhoffa 1 tel/fax 018 443 82 13 lub 018 443 74 19 http://zpkz.nowysacz.pl e-mail biuro@ckp-ns.edu.pl NIP 7343246017 Regon 120493751 Wskazówki

Bardziej szczegółowo

Wprowadzam : REGULAMIN REKRUTACJI DZIECI DO PRZEDSZKOLA NR 14

Wprowadzam : REGULAMIN REKRUTACJI DZIECI DO PRZEDSZKOLA NR 14 ZARZĄDZENIE Nr 2/2016 z dnia 16 lutego 2016r DYREKTORA PRZEDSZKOLA Nr 14 W K O N I N I E W sprawie wprowadzenia REGULAMINU REKRUTACJI DZIECI DO PRZEDSZKOLA NR 14 IM KRASNALA HAŁABAŁY W KONINIE Podstawa

Bardziej szczegółowo

Lekcja 173, 174. Temat: Silniki indukcyjne i pierścieniowe.

Lekcja 173, 174. Temat: Silniki indukcyjne i pierścieniowe. Lekcja 173, 174 Temat: Silniki indukcyjne i pierścieniowe. Silnik elektryczny asynchroniczny jest maszyną elektryczną zmieniającą energię elektryczną w energię mechaniczną, w której wirnik obraca się z

Bardziej szczegółowo

RZECZPOSPOLITA POLSKA. Prezydent Miasta na Prawach Powiatu Zarząd Powiatu. wszystkie

RZECZPOSPOLITA POLSKA. Prezydent Miasta na Prawach Powiatu Zarząd Powiatu. wszystkie RZECZPOSPOLITA POLSKA Warszawa, dnia 11 lutego 2011 r. MINISTER FINANSÓW ST4-4820/109/2011 Prezydent Miasta na Prawach Powiatu Zarząd Powiatu wszystkie Zgodnie z art. 33 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 13 listopada

Bardziej szczegółowo

ANALOGOWE UKŁADY SCALONE

ANALOGOWE UKŁADY SCALONE ANALOGOWE UKŁADY SCALONE Ćwiczenie to ma na celu zapoznanie z przedstawicielami najważniejszych typów analogowych układów scalonych. Będą to: wzmacniacz operacyjny µa 741, obecnie chyba najbardziej rozpowszechniony

Bardziej szczegółowo

Strategia rozwoju kariery zawodowej - Twój scenariusz (program nagrania).

Strategia rozwoju kariery zawodowej - Twój scenariusz (program nagrania). Strategia rozwoju kariery zawodowej - Twój scenariusz (program nagrania). W momencie gdy jesteś studentem lub świeżym absolwentem to znajdujesz się w dobrym momencie, aby rozpocząć planowanie swojej ścieżki

Bardziej szczegółowo

spektroskopia UV Vis (cz. 2)

spektroskopia UV Vis (cz. 2) spektroskopia UV Vis (cz. 2) spektroskopia UV-Vis dlaczego? wiele związków organicznych posiada chromofory, które absorbują w zakresie UV duża czułość: zastosowanie w badaniach kinetyki reakcji spektroskop

Bardziej szczegółowo

3. BADA IE WYDAJ OŚCI SPRĘŻARKI TŁOKOWEJ

3. BADA IE WYDAJ OŚCI SPRĘŻARKI TŁOKOWEJ 1.Wprowadzenie 3. BADA IE WYDAJ OŚCI SPRĘŻARKI TŁOKOWEJ Sprężarka jest podstawowym przykładem otwartego układu termodynamicznego. Jej zadaniem jest między innymi podwyższenie ciśnienia gazu w celu: uzyskanie

Bardziej szczegółowo

Komentarz technik dróg i mostów kolejowych 311[06]-01 Czerwiec 2009

Komentarz technik dróg i mostów kolejowych 311[06]-01 Czerwiec 2009 Strona 1 z 14 Strona 2 z 14 Strona 3 z 14 Strona 4 z 14 Strona 5 z 14 Strona 6 z 14 Uwagi ogólne Egzamin praktyczny w zawodzie technik dróg i mostów kolejowych zdawały wyłącznie osoby w wieku wskazującym

Bardziej szczegółowo

INSTRUKCJA DO ĆWICZENIA NR 4

INSTRUKCJA DO ĆWICZENIA NR 4 INSTRUKCJA DO ĆWICZENIA NR 4 Temat: Badanie wpływu obciąŝenia (wysiłku fizycznego) na parametry fizjologiczne organizmu oraz na szybkość zuŝywania powietrza w aparatach powietrznych 1. Cel ćwiczenia: Celem

Bardziej szczegółowo

Pomiar mocy pobieranej przez napędy pamięci zewnętrznych komputera. Piotr Jacoń K-2 I PRACOWNIA FIZYCZNA 25. 01. 2010

Pomiar mocy pobieranej przez napędy pamięci zewnętrznych komputera. Piotr Jacoń K-2 I PRACOWNIA FIZYCZNA 25. 01. 2010 Pomiar mocy pobieranej przez napędy pamięci zewnętrznych komputera. Piotr Jacoń K-2 I PRACOWNIA FIZYCZNA 25. 01. 2010 I. Cel ćwiczenia: Poznanie poprzez samodzielny pomiar, parametrów elektrycznych zasilania

Bardziej szczegółowo

Zagospodarowanie magazynu

Zagospodarowanie magazynu Zagospodarowanie magazynu Wymagania wobec projektu magazynu - 1 jak najlepsze wykorzystanie pojemności związane z szybkością rotacji i konieczną szybkością dostępu do towaru; im większa wymagana szybkość

Bardziej szczegółowo

ZASTOSOWANIE MIKROSYSTEMÓW W MEDYCYNIE LABORATORIUM. Ćwiczenie nr 3. Kropelkowy system mikrofluidyczny

ZASTOSOWANIE MIKROSYSTEMÓW W MEDYCYNIE LABORATORIUM. Ćwiczenie nr 3. Kropelkowy system mikrofluidyczny ZASTOSOWANIE MIKROSYSTEMÓW W MEDYCYNIE LABORATORIUM Ćwiczenie nr 3 Kropelkowy system mikrofluidyczny Cel ćwiczenia: Celem ćwiczenia jest zapoznanie się z budową i warunkami poprawnego działania kropelkowego

Bardziej szczegółowo

INSTRUKCJA BHP PRZY RECZNYCH PRACACH TRANSPORTOWYCH DLA PRACOWNIKÓW KUCHENKI ODDZIAŁOWEJ.

INSTRUKCJA BHP PRZY RECZNYCH PRACACH TRANSPORTOWYCH DLA PRACOWNIKÓW KUCHENKI ODDZIAŁOWEJ. INSTRUKCJA BHP PRZY RECZNYCH PRACACH TRANSPORTOWYCH DLA PRACOWNIKÓW KUCHENKI ODDZIAŁOWEJ. I. UWAGI OGÓLNE. 1. Dostarczanie posiłków, ich przechowywanie i dystrybucja musza odbywać się w warunkach zapewniających

Bardziej szczegółowo

Badanie bezszczotkowego silnika prądu stałego z magnesami trwałymi (BLDCM)

Badanie bezszczotkowego silnika prądu stałego z magnesami trwałymi (BLDCM) Badanie bezszczotkowego silnika prądu stałego z magnesami trwałymi (BLDCM) Celem ćwiczenia jest zapoznanie się z budową, zasadą działania oraz sterowaniem bezszczotkowego silnika prądu stałego z magnesami

Bardziej szczegółowo

DE-WZP.261.11.2015.JJ.3 Warszawa, 2015-06-15

DE-WZP.261.11.2015.JJ.3 Warszawa, 2015-06-15 DE-WZP.261.11.2015.JJ.3 Warszawa, 2015-06-15 Wykonawcy ubiegający się o udzielenie zamówienia Dotyczy: postępowania prowadzonego w trybie przetargu nieograniczonego na Usługę druku książek, nr postępowania

Bardziej szczegółowo

Temat: Czy świetlówki energooszczędne są oszczędne i sprzyjają ochronie środowiska? Imię i nazwisko

Temat: Czy świetlówki energooszczędne są oszczędne i sprzyjają ochronie środowiska? Imię i nazwisko Temat: Czy świetlówki energooszczędne są oszczędne i sprzyjają ochronie środowiska? Karta pracy III.. Imię i nazwisko klasa Celem nauki jest stawianie hipotez, a następnie ich weryfikacja, która w efekcie

Bardziej szczegółowo

Eksperyment,,efekt przełomu roku

Eksperyment,,efekt przełomu roku Eksperyment,,efekt przełomu roku Zapowiedź Kluczowe pytanie: czy średnia procentowa zmiana kursów akcji wybranych 11 spółek notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie (i umieszczonych już

Bardziej szczegółowo

Techniki korekcyjne wykorzystywane w metodzie kinesiotapingu

Techniki korekcyjne wykorzystywane w metodzie kinesiotapingu Techniki korekcyjne wykorzystywane w metodzie kinesiotapingu Jak ju wspomniano, kinesiotaping mo e byç stosowany jako osobna metoda terapeutyczna, jak równie mo e stanowiç uzupe nienie innych metod fizjoterapeutycznych.

Bardziej szczegółowo

ZAPYTANIE OFERTOWE. Nazwa zamówienia: Wykonanie usług geodezyjnych podziały nieruchomości

ZAPYTANIE OFERTOWE. Nazwa zamówienia: Wykonanie usług geodezyjnych podziały nieruchomości Znak sprawy: GP. 271.3.2014.AK ZAPYTANIE OFERTOWE Nazwa zamówienia: Wykonanie usług geodezyjnych podziały nieruchomości 1. ZAMAWIAJĄCY Zamawiający: Gmina Lubicz Adres: ul. Toruńska 21, 87-162 Lubicz telefon:

Bardziej szczegółowo

DANE UCZESTNIKÓW PROJEKTÓW (PRACOWNIKÓW INSTYTUCJI), KTÓRZY OTRZYMUJĄ WSPARCIE W RAMACH EFS

DANE UCZESTNIKÓW PROJEKTÓW (PRACOWNIKÓW INSTYTUCJI), KTÓRZY OTRZYMUJĄ WSPARCIE W RAMACH EFS DANE UCZESTNIKÓW PROJEKTÓW (PRACOWNIKÓW INSTYTUCJI), KTÓRZY OTRZYMUJĄ WSPARCIE W RAMACH EFS Dane uczestników projektów, którzy otrzymują wsparcie w ramach EFS Dane uczestnika Lp. Nazwa Możliwe wartości

Bardziej szczegółowo

Instrukcja Laboratoryjna

Instrukcja Laboratoryjna Karkonoska Państwowa Szkoła Wyższa w Jeleniej Górze Wydział Przyrodniczo-Techniczny Edukacja Techniczno-Informatyczna Instrukcja Laboratoryjna Komputerowe wspomaganie w technice i nowoczesne techniki informatyczne

Bardziej szczegółowo

Laboratorium z Konwersji Energii. Ogniwo fotowoltaiczne

Laboratorium z Konwersji Energii. Ogniwo fotowoltaiczne Laboratorium z Konwersji Energii Ogniwo fotowoltaiczne 1.0 WSTĘP Energia słoneczna jest energią reakcji termojądrowych zachodzących w olbrzymiej odległości od Ziemi. Zachodzące na Słońcu przemiany helu

Bardziej szczegółowo

40. Międzynarodowa Olimpiada Fizyczna Meksyk, 12-19 lipca 2009 r. ZADANIE TEORETYCZNE 2 CHŁODZENIE LASEROWE I MELASA OPTYCZNA

40. Międzynarodowa Olimpiada Fizyczna Meksyk, 12-19 lipca 2009 r. ZADANIE TEORETYCZNE 2 CHŁODZENIE LASEROWE I MELASA OPTYCZNA ZADANIE TEORETYCZNE 2 CHŁODZENIE LASEROWE I MELASA OPTYCZNA Celem tego zadania jest podanie prostej teorii, która tłumaczy tak zwane chłodzenie laserowe i zjawisko melasy optycznej. Chodzi tu o chłodzenia

Bardziej szczegółowo

Badanie silnika asynchronicznego jednofazowego

Badanie silnika asynchronicznego jednofazowego Badanie silnika asynchronicznego jednofazowego Cel ćwiczenia Celem ćwiczenia jest poznanie budowy i zasady funkcjonowania silnika jednofazowego. W ramach ćwiczenia badane są zmiany wartości prądu rozruchowego

Bardziej szczegółowo

LABORATORIUM PRZYRZĄDÓW PÓŁPRZEWODNIKOWYCH

LABORATORIUM PRZYRZĄDÓW PÓŁPRZEWODNIKOWYCH Wydział Elektroniki Mikrosystemów i Fotoniki Politechniki Wrocławskiej STUDA DZENNE e LAORATORUM PRZYRZĄDÓW PÓŁPRZEWODNKOWYH LPP 2 Ćwiczenie nr 10 1. el ćwiczenia Przełączanie tranzystora bipolarnego elem

Bardziej szczegółowo

Ć W I C Z E N I E N R O-10

Ć W I C Z E N I E N R O-10 INSTYTUT FIZYKI WYDZIAŁ INŻYNIERII PRODUKCJI I TECHNOLOGII MATERIAŁÓW POLITECHNIKA CZĘSTOCHOWSKA PRACOWNIA OPTYKI Ć W I C Z E N I E N R O-10 POMIAR PRĘDKOŚCI ŚWIATŁA I. Zagadnienia do opracowania 1. Metody

Bardziej szczegółowo

Komentarz technik ochrony fizycznej osób i mienia 515[01]-01 Czerwiec 2009

Komentarz technik ochrony fizycznej osób i mienia 515[01]-01 Czerwiec 2009 Strona 1 z 19 Strona 2 z 19 Strona 3 z 19 Strona 4 z 19 Strona 5 z 19 Strona 6 z 19 Strona 7 z 19 W pracy egzaminacyjnej oceniane były elementy: I. Tytuł pracy egzaminacyjnej II. Założenia do projektu

Bardziej szczegółowo

Opis modułu analitycznego do śledzenia rotacji towaru oraz planowania dostaw dla programu WF-Mag dla Windows.

Opis modułu analitycznego do śledzenia rotacji towaru oraz planowania dostaw dla programu WF-Mag dla Windows. Opis modułu analitycznego do śledzenia rotacji towaru oraz planowania dostaw dla programu WF-Mag dla Windows. Zadaniem modułu jest wspomaganie zarządzania magazynem wg. algorytmu just in time, czyli planowanie

Bardziej szczegółowo

III. GOSPODARSTWA DOMOWE, RODZINY I GOSPODARSTWA ZBIOROWE

III. GOSPODARSTWA DOMOWE, RODZINY I GOSPODARSTWA ZBIOROWE III. GOSPODARSTWA DOMOWE, RODZINY I GOSPODARSTWA ZBIOROWE 1. GOSPODARSTWA DOMOWE I RODZINY W województwie łódzkim w maju 2002 r. w skład gospodarstw domowych wchodziło 2587,9 tys. osób. Stanowiły one 99,0%

Bardziej szczegółowo

7. REZONANS W OBWODACH ELEKTRYCZNYCH

7. REZONANS W OBWODACH ELEKTRYCZNYCH OBWODY SYGNAŁY 7. EZONANS W OBWODAH EEKTYZNYH 7.. ZJAWSKO EZONANS Obwody elektryczne, w których występuje zjawisko rezonansu nazywane są obwodami rezonansowymi lub drgającymi. ozpatrując bezźródłowy obwód

Bardziej szczegółowo

Zapytanie ofertowe nr 3

Zapytanie ofertowe nr 3 I. ZAMAWIAJĄCY STUDIUM JĘZYKÓW OBCYCH M. WAWRZONEK I SPÓŁKA s.c. ul. Kopernika 2 90-509 Łódź NIP: 727-104-57-16, REGON: 470944478 Zapytanie ofertowe nr 3 II. OPIS PRZEDMIOTU ZAMÓWIENIA Przedmiotem zamówienia

Bardziej szczegółowo

UCHWAŁA NR./06 RADY DZIELNICY PRAGA PÓŁNOC M. ST. WARSZAWY

UCHWAŁA NR./06 RADY DZIELNICY PRAGA PÓŁNOC M. ST. WARSZAWY UCHWAŁA NR./06 RADY DZIELNICY PRAGA PÓŁNOC M. ST. WARSZAWY Z dnia 2006r. Projekt Druk nr 176 w sprawie: zarządzenia wyborów do Rady Kolonii Ząbkowska. Na podstawie 6 ust. 1, 7 i 8 Załącznika nr 2 do Statutu

Bardziej szczegółowo

Politechnika Białostocka

Politechnika Białostocka Politechnika Białostocka Wydział Elektryczny Katedra Elektroenergetyki Instrukcja do zajęć laboratoryjnych Temat ćwiczenia: BADANIE SPADKÓW NAPIĘĆ W INSTALACJACH ELEKTRYCZNYCH Ćwiczenie nr: 1 Laboratorium

Bardziej szczegółowo

System centralnego ogrzewania

System centralnego ogrzewania System centralnego ogrzewania Zadaniem systemu ogrzewania jest zapewnienie odpowiedniej temperatury powietrza wewnątrz pomieszczeń w okresie zimy. Ogrzewanie wodne Ciepło dostarczane jest do budynku (instalacji

Bardziej szczegółowo

Właściwości materii - powtórzenie

Właściwości materii - powtórzenie Przygotowano za pomocą programu Ciekawa fizyka. Bank zadań Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2011 strona 1 Imię i nazwisko ucznia Data...... Klasa... Zadanie 1. Czy zjawisko

Bardziej szczegółowo

Aparatura Przemysłu Chemicznego Projekt: Wymiennik ciepła

Aparatura Przemysłu Chemicznego Projekt: Wymiennik ciepła Aparatura Przemysłu Chemicznego Projekt: Wymiennik ciepła Opracowanie: mgr inż. Anna Dettlaff Obowiązkowa zawartość projektu:. Strona tytułowa 2. Tabela z punktami 3. Dane wyjściowe do zadania projektowego

Bardziej szczegółowo

WYJASNIENIA I MODYFIKACJA SPECYFIKACJI ISTOTNYCH WARUNKÓW ZAMÓWIENIA

WYJASNIENIA I MODYFIKACJA SPECYFIKACJI ISTOTNYCH WARUNKÓW ZAMÓWIENIA Szczecin dnia 28.07.2015r. Akademia Sztuki w Szczecinie Pl. Orła Białego 2 70-562 Szczecin Dotyczy: Przetarg nieograniczony na dostawę urządzeń i sprzętu stanowiącego wyposażenie studia nagrań na potrzeby

Bardziej szczegółowo

PRÓBNY EGZAMIN MATURALNY Z FIZYKI I ASTRONOMII

PRÓBNY EGZAMIN MATURALNY Z FIZYKI I ASTRONOMII dysleksja PRÓBNY EGZAMIN MATURALNY Z FIZYKI I ASTRONOMII Instrukcja dla zdaj cego (poziom rozszerzony) Czas pracy 120 minut 1. Prosz sprawdzi, czy arkusz egzaminacyjny zawiera 8 stron. Ewentualny brak

Bardziej szczegółowo

Lp. Tematyka Liczba godzin I. Wymagania edukacyjne

Lp. Tematyka Liczba godzin I. Wymagania edukacyjne Anna Ulrych Plan wynikowy Przedmiot: Materiały fryzjerskie Kierunek : Technikum Usług Fryzjerskich- rok szkolny 05/ 06 Liczba godzin: 76 Liczba godzin w roku szkolnym: KL.II Lp. Tematyka Liczba godzin

Bardziej szczegółowo

PREPARATYWNA I PROCESOWA CHROMATOGRAFIA CIECZOWA

PREPARATYWNA I PROCESOWA CHROMATOGRAFIA CIECZOWA Marian KAMI SKI Politechnika Gda ska, Wydzia Chemiczny, 80-233 Gda sk, ul. Narutowicza 11/12, e-mail: mknkj@chem.pg.gda.pl.; tel: 601-40-18-24, (058) 347-17-29 PREPARATYWNA I PROCESOWA CHROMATOGRAFIA CIECZOWA

Bardziej szczegółowo

ROZDZIELACZ PROGRESYWNY BVA

ROZDZIELACZ PROGRESYWNY BVA ROZDZIELACZ PROGRESYWNY BVA Charakterystyka wyrobu Rozdzielacz BVA jest blokowym, tłoczkowym rozdzielaczem dozującym o progresywnej (postępowej) zasadzie działania. Jest on przeznaczony do dozowania w

Bardziej szczegółowo

Prezentacja dotycząca sytuacji kobiet w regionie Kalabria (Włochy)

Prezentacja dotycząca sytuacji kobiet w regionie Kalabria (Włochy) Prezentacja dotycząca sytuacji kobiet w regionie Kalabria (Włochy) Położone w głębi lądu obszary Kalabrii znacznie się wyludniają. Zjawisko to dotyczy całego regionu. Do lat 50. XX wieku przyrost naturalny

Bardziej szczegółowo

PRÓBNY EGZAMIN MATURALNY Z FIZYKI I ASTRONOMII

PRÓBNY EGZAMIN MATURALNY Z FIZYKI I ASTRONOMII dysleksja PRÓBNY EGZAMIN MATURALNY Z FIZYKI I ASTRONOMII Instrukcja dla zdającego (poziom rozszerzony) Czas pracy 120 minut 1. Proszę sprawdzić, czy arkusz egzaminacyjny zawiera 8 stron. Ewentualny brak

Bardziej szczegółowo

Udoskonalona wentylacja komory suszenia

Udoskonalona wentylacja komory suszenia Udoskonalona wentylacja komory suszenia Komora suszenia Kratka wentylacyjna Zalety: Szybkie usuwanie wilgoci z przestrzeni nad próbką Ograniczenie emisji ciepła z komory suszenia do modułu wagowego W znacznym

Bardziej szczegółowo

OSZACOWANIE WARTOŚCI ZAMÓWIENIA z dnia... 2004 roku Dz. U. z dnia 12 marca 2004 r. Nr 40 poz.356

OSZACOWANIE WARTOŚCI ZAMÓWIENIA z dnia... 2004 roku Dz. U. z dnia 12 marca 2004 r. Nr 40 poz.356 OSZACOWANIE WARTOŚCI ZAMÓWIENIA z dnia... 2004 roku Dz. U. z dnia 12 marca 2004 r. Nr 40 poz.356 w celu wszczęcia postępowania i zawarcia umowy opłacanej ze środków publicznych 1. Przedmiot zamówienia:

Bardziej szczegółowo

I B. EFEKT FOTOWOLTAICZNY. BATERIA SŁONECZNA

I B. EFEKT FOTOWOLTAICZNY. BATERIA SŁONECZNA 1 OPTOELEKTRONKA B. EFEKT FOTOWOLTACZNY. BATERA SŁONECZNA Cel ćwiczenia: 1.Zbadanie zależności otoprądu zwarcia i otonapięcia zwarcia od natężenia oświetlenia. 2. Wyznaczenie sprawności energetycznej baterii

Bardziej szczegółowo

Temat: Funkcje. Własności ogólne. A n n a R a j f u r a, M a t e m a t y k a s e m e s t r 1, W S Z i M w S o c h a c z e w i e 1

Temat: Funkcje. Własności ogólne. A n n a R a j f u r a, M a t e m a t y k a s e m e s t r 1, W S Z i M w S o c h a c z e w i e 1 Temat: Funkcje. Własności ogólne A n n a R a j f u r a, M a t e m a t y k a s e m e s t r 1, W S Z i M w S o c h a c z e w i e 1 Kody kolorów: pojęcie zwraca uwagę * materiał nieobowiązkowy A n n a R a

Bardziej szczegółowo

WYZNACZANIE PRZYSPIESZENIA ZIEMSKIEGO ZA POMOCĄ WAHADŁA REWERSYJNEGO I MATEMATYCZNEGO

WYZNACZANIE PRZYSPIESZENIA ZIEMSKIEGO ZA POMOCĄ WAHADŁA REWERSYJNEGO I MATEMATYCZNEGO Nr ćwiczenia: 101 Prowadzący: Data 21.10.2009 Sprawozdanie z laboratorium Imię i nazwisko: Wydział: Joanna Skotarczyk Informatyki i Zarządzania Semestr: III Grupa: I5.1 Nr lab.: 1 Przygotowanie: Wykonanie:

Bardziej szczegółowo

Nawiewniki wyporowe do wentylacji kuchni

Nawiewniki wyporowe do wentylacji kuchni Nawiewniki wyporowe do wentylacji kuchni 15 Nawiewniki JHP OPIS Nawiewniki JHP przeznaczone są do wyporowej dystrybucji powietrza. Przystosowane zostały do wentylacji pomieszczeń kuchennych, gdzie występują

Bardziej szczegółowo

D- 10.03.01 TYMCZASOWE NAWIERZCHNIE Z ELEMENTÓW PREFABRYKOWANYCH

D- 10.03.01 TYMCZASOWE NAWIERZCHNIE Z ELEMENTÓW PREFABRYKOWANYCH D- 10.03.01 TYMCZASOWE NAWIERZCHNIE Z ELEMENTÓW PREFABRYKOWANYCH SPIS TREŚCI. 1. WSTĘP 2. MATERIAŁY 3. SPRZĘT 4. TRANSPORT 5. WYKONANIE ROBÓT 6. KONTROLA JAKOŚCI ROBÓT 7. OBMIAR ROBÓT 8. ODBIÓR ROBÓT 9.

Bardziej szczegółowo

Instrukcja do ćwiczeń laboratoryjnych

Instrukcja do ćwiczeń laboratoryjnych UNIWERSYTET GDAŃSKI Pracownia studencka Zakład Analizy Środowiska Instrukcja do ćwiczeń laboratoryjnych Ćwiczenie nr 2 Analiza kwasów tłuszczowych z żółtka jajka kurzego ANALIZA PRODUKTÓW POCHODZENIA NATURALNEGO

Bardziej szczegółowo

INSTRUKCJA SERWISOWA. Wprowadzenie nowego filtra paliwa PN 874060 w silnikach ROTAX typ 912 is oraz 912 is Sport OPCJONALNY

INSTRUKCJA SERWISOWA. Wprowadzenie nowego filtra paliwa PN 874060 w silnikach ROTAX typ 912 is oraz 912 is Sport OPCJONALNY Wprowadzenie nowego filtra paliwa PN 874060 w silnikach ROTAX typ 912 is oraz 912 is Sport ATA System: Układ paliwowy OPCJONALNY 1) Zastosowanie Aby osiągnąć zadowalające efekty, procedury zawarte w niniejszym

Bardziej szczegółowo

Standardowe tolerancje wymiarowe WWW.ALBATROS-ALUMINIUM.COM

Standardowe tolerancje wymiarowe WWW.ALBATROS-ALUMINIUM.COM Standardowe tolerancje wymiarowe WWW.ALBATROSALUMINIUM.COM Tolerancje standardowe gwarantowane przez Albatros Aluminium obowiązują dla wymiarów co do których nie dokonano innych uzgodnień podczas potwierdzania

Bardziej szczegółowo

Ć W I C Z E N I E N R O-9

Ć W I C Z E N I E N R O-9 INSTYTUT FIZYKI WYDZIAŁ INŻYNIERII PRODUKCJI I TECHNOLOGII MATERIAŁÓW POLITECHNIKA CZĘSTOCHOWSKA PRACOWNIA OPTYKI Ć W I C Z E N I E N R O-9 WYZNACZANIE STĘŻENIA CUKRU ZA POMOCĄ POLARYMETRU Plr - 1 1 I.

Bardziej szczegółowo

Uchwała Nr... Rady Miejskiej Będzina z dnia... 2016 roku

Uchwała Nr... Rady Miejskiej Będzina z dnia... 2016 roku Uchwała Nr... Rady Miejskiej Będzina z dnia... 2016 roku w sprawie określenia trybu powoływania członków oraz organizacji i trybu działania Będzińskiej Rady Działalności Pożytku Publicznego. Na podstawie

Bardziej szczegółowo

GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY Departament Przedsiębiorstw. Grupy przedsiębiorstw w Polsce w 2008 r.

GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY Departament Przedsiębiorstw. Grupy przedsiębiorstw w Polsce w 2008 r. Materiał na konferencję prasową w dniu 28 stycznia 2010 r. GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY Departament Przedsiębiorstw w Polsce w 2008 r. Wprowadzenie * Badanie grup przedsiębiorstw prowadzących działalność

Bardziej szczegółowo

Warszawska Giełda Towarowa S.A.

Warszawska Giełda Towarowa S.A. KONTRAKT FUTURES Poprzez kontrakt futures rozumiemy umowę zawartą pomiędzy dwoma stronami transakcji. Jedna z nich zobowiązuje się do kupna, a przeciwna do sprzedaży, w ściśle określonym terminie w przyszłości

Bardziej szczegółowo

KLAUZULE ARBITRAŻOWE

KLAUZULE ARBITRAŻOWE KLAUZULE ARBITRAŻOWE KLAUZULE arbitrażowe ICC Zalecane jest, aby strony chcące w swych kontraktach zawrzeć odniesienie do arbitrażu ICC, skorzystały ze standardowych klauzul, wskazanych poniżej. Standardowa

Bardziej szczegółowo

SPRZĄTACZKA pracownik gospodarczy

SPRZĄTACZKA pracownik gospodarczy Szkolenie wstępne InstruktaŜ stanowiskowy SPRZĄTACZKA pracownik gospodarczy pod red. Bogdana Rączkowskiego Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia

Bardziej szczegółowo

Kraków, dnia 19 kwietnia 2016 r. Poz. 2574 UCHWAŁA NR XVIII/249/16 RADY MIEJSKIEJ W NIEPOŁOMICACH. z dnia 30 marca 2016 roku

Kraków, dnia 19 kwietnia 2016 r. Poz. 2574 UCHWAŁA NR XVIII/249/16 RADY MIEJSKIEJ W NIEPOŁOMICACH. z dnia 30 marca 2016 roku DZIENNIK URZĘDOWY WOJEWÓDZTWA MAŁOPOLSKIEGO Kraków, dnia 19 kwietnia 2016 r. Poz. 2574 UCHWAŁA NR XVIII/249/16 RADY MIEJSKIEJ W NIEPOŁOMICACH z dnia 30 marca 2016 roku w sprawie zasad rozliczania tygodniowego

Bardziej szczegółowo

Walne Zgromadzenie Spółki, w oparciu o regulacje art. 431 1 w zw. z 2 pkt 1 KSH postanawia:

Walne Zgromadzenie Spółki, w oparciu o regulacje art. 431 1 w zw. z 2 pkt 1 KSH postanawia: Załącznik nr Raportu bieżącego nr 78/2014 z 10.10.2014 r. UCHWAŁA NR /X/2014 Nadzwyczajnego Walnego Zgromadzenia WIKANA Spółka Akcyjna z siedzibą w Lublinie (dalej: Spółka ) z dnia 31 października 2014

Bardziej szczegółowo

WYDZIAŁ CHEMICZNY POLITECHNIKI WARSZAWSKIEJ ZAKŁAD TECHNOLOGII NIEORGANICZNEJ I CERAMIKI. Laboratorium PODSTAWY TECHNOLOGII CHEMICZNEJ

WYDZIAŁ CHEMICZNY POLITECHNIKI WARSZAWSKIEJ ZAKŁAD TECHNOLOGII NIEORGANICZNEJ I CERAMIKI. Laboratorium PODSTAWY TECHNOLOGII CHEMICZNEJ WYDZIAŁ CHMICZNY POLITCHNIKI WARSZAWSKIJ ZAKŁAD TCHNOLOGII NIORGANICZNJ I CRAMIKI Laboratorium PODSTAWY TCHNOLOGII CHMICZNJ Instrukcja do ćwiczenia pt. OCZYSZCZANI POWITRZA Z LOTNYCH ZWIĄZKÓW ORGANICZNYCH

Bardziej szczegółowo

PRAWA ZACHOWANIA. Podstawowe terminy. Cia a tworz ce uk ad mechaniczny oddzia ywuj mi dzy sob i z cia ami nie nale cymi do uk adu za pomoc

PRAWA ZACHOWANIA. Podstawowe terminy. Cia a tworz ce uk ad mechaniczny oddzia ywuj mi dzy sob i z cia ami nie nale cymi do uk adu za pomoc PRAWA ZACHOWANIA Podstawowe terminy Cia a tworz ce uk ad mechaniczny oddzia ywuj mi dzy sob i z cia ami nie nale cymi do uk adu za pomoc a) si wewn trznych - si dzia aj cych na dane cia o ze strony innych

Bardziej szczegółowo

Automatyka. Etymologicznie automatyka pochodzi od grec.

Automatyka. Etymologicznie automatyka pochodzi od grec. Automatyka Etymologicznie automatyka pochodzi od grec. : samoczynny. Automatyka to: dyscyplina naukowa zajmująca się podstawami teoretycznymi, dział techniki zajmujący się praktyczną realizacją urządzeń

Bardziej szczegółowo

FOTOMETRYCZNE PRAWO ODLEGŁOŚCI (O9)

FOTOMETRYCZNE PRAWO ODLEGŁOŚCI (O9) FOTOMETRYCZNE PRAWO ODLEGŁOŚCI (O9) INSTRUKCJA WYKONANIA ĆWICZENIA I. Zestaw przyrządów: Rys.1 Układ pomiarowy II. Wykonanie pomiarów: 1. Na komputerze wejść w zakładkę student a następnie klikać: start

Bardziej szczegółowo

Regulamin Zarządu Pogórzańskiego Stowarzyszenia Rozwoju

Regulamin Zarządu Pogórzańskiego Stowarzyszenia Rozwoju Regulamin Zarządu Pogórzańskiego Stowarzyszenia Rozwoju Art.1. 1. Zarząd Pogórzańskiego Stowarzyszenia Rozwoju, zwanego dalej Stowarzyszeniem, składa się z Prezesa, dwóch Wiceprezesów, Skarbnika, Sekretarza

Bardziej szczegółowo

Szczegółowe wyjaśnienia dotyczące definicji MŚP i związanych z nią dylematów

Szczegółowe wyjaśnienia dotyczące definicji MŚP i związanych z nią dylematów 1 Autor: Aneta Para Szczegółowe wyjaśnienia dotyczące definicji MŚP i związanych z nią dylematów Jak powiedział Günter Verheugen Członek Komisji Europejskiej, Komisarz ds. przedsiębiorstw i przemysłu Mikroprzedsiębiorstwa

Bardziej szczegółowo

14.Rozwiązywanie zadań tekstowych wykorzystujących równania i nierówności kwadratowe.

14.Rozwiązywanie zadań tekstowych wykorzystujących równania i nierówności kwadratowe. Matematyka 4/ 4.Rozwiązywanie zadań tekstowych wykorzystujących równania i nierówności kwadratowe. I. Przypomnij sobie:. Wiadomości z poprzedniej lekcji... Że przy rozwiązywaniu zadań tekstowych wykorzystujących

Bardziej szczegółowo

4.1. Transport ISK SKIERNIEWICE, PL

4.1. Transport ISK SKIERNIEWICE, PL TRANSPORT 18 4.1. Transport Transport, w szczególności towarów niebezpiecznych, do których należą środki ochrony roślin, jest zagadnieniem o charakterze przygotowawczym nie związanym ściśle z produkcją

Bardziej szczegółowo

Zamawiający potwierdza, że zapis ten należy rozumieć jako przeprowadzenie audytu z usług Inżyniera.

Zamawiający potwierdza, że zapis ten należy rozumieć jako przeprowadzenie audytu z usług Inżyniera. Pytanie nr 1 Bardzo prosimy o wyjaśnienie jak postrzegają Państwo możliwość przeliczenia walut obcych na PLN przez Oferenta, który będzie składał ofertę i chciał mieć pewność, iż spełnia warunki dopuszczające

Bardziej szczegółowo