Wp yw wprowadzenia waluty EURO na wielko wynagrodzenia w S owacji Impacts of Euro introduction on labour price in Slovakia

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe AKADEMII PODLASKIEJ w SIEDLCACH NR 81 Seria: Administracja i Zarz dzanie 2009 ing. Miroslav Špánik Uniwersytet Katolicki w Ru omberku, S owacja Wp yw wprowadzenia waluty EURO na wielko wynagrodzenia w S owacji Impacts of Euro introduction on labour price in Slovakia Streszczenie: W badaniu autor analizowa zmian opinii wybranych firm i ich przedstawicieli w sprawie skutków wprowadzenia euro. Skupia si on na opinii dotycz cej zmian w ocenie pracy i okre lenia stawki wynagrodzenia w s owackich spó kach oraz w gospodarce kraju po wprowadzeniu waluty euro w roku Analizy opinii ekspertów s realizowane w pierwszej po owie 2008 r., czyli przed ustanowieniem kursu, a nast pnie w listopadzie 2008 r. po jego ustanowieniu i jeszcze przed pierwszym realnym wp ywem wiatowego kryzysu gospodarczego. Sednem bada autora jest ocena problemu poprzez subiektywne opinie ekspertów za pomoc metody delfickiej. Abstract: In the thesis(research) the authors analyzed a shift of opinions of selected business companies and their representatives on the impact of Euro introduction. They focus on the opinions about the change in the labour assessment and determination of the rate of wages in the Slovak companies and in the economy of the country after the introduction of the Euro currency in 2009.The analysis of opinions the authors realized in the first half of 2008,that is before establishment of conversion rate and then in November 2008 after its establishment and yet before the first real impacts of Global Economic Crisis. During this research the authors rated by means of subjective opinions of the experts by use of the Delphi method. Aspekty teoretyczne Przyj cie pierwszego pracownika rozpoczyna prac personelu i dzia a zwi zanych z personelem. Pracodawca przydziela pracownika na dane miejsce pracy i zleca mu zadanie, które powinien wykona. 1 Wykonanie pracy przez pracownika jest nast pnie przedmiotem oceny. Ocena pracy jest narz dziem, które zapewnia, e wymagania, trudno ci i z o ono pracy w miejscu pracy znajduj odzwierciedlenie w wynagrodzeniu. Wynik oceny jest okre lony jako podstawowe wynagrodzenie w przedsi biorstwie. Ocena odbywa si w nast puj cych etapach: a) Zbieranie informacji na temat pracy w wi kszo ci pochodz one z opisu pracy, b) Wybór czynników dotycz cych ustalania warto ci poszczególnych prac wiedza, odpowiedzialno, warunki pracy, c) Wybór i stosowanie metody oceny. 2 1 Vetráková M., Seková M., urian J., udské zdroje a ich riadenie. Banská Bystrica: Ekonomická fakulta Univerzity Mateja Bela v Banskej Bystrici, 2001, s D dina J., Cejthamr V., Manažment a organiza ní chování, Grada Publishing a.s., 2005, strana 233.

2 90 M. Špánik Zbieranie informacji na temat pracy Wybór czynników dotycz cych ustalania warto ci poszczególnych prac Wybór i stosowanie metody oceny Rys. 1. Program oceny podczas pracy Fig. 1. Evaluation programme during the work. ród o: Opracowanie w asne Ocen pracy jest wi c jakakolwiek dzia alno maj ca na celu systematyczne porównywanie miejsc pracy, ocena pokrewie stwa wykonywanych operacji pracowniczych w celu opracowania racjonalnej struktury p ac. Ocen pracy mo na zdefiniowa jako proces okre lania warto ci zwi zanych z prac w hierarchicznej strukturze. 3 W istocie, ocena pracy ma na celu ocen zachowania obiektywizmu podczas porównywania miejsc pracy. System wynagrodze przedsi biorstwa Celem systemu wynagrodze jest ustalenie wynagrodzenia za prac wykonan. Wynagrodzenie to gotówka lub korzy ci niepieni ne (wynagrodzenie w naturze) udzielane przez pracodawc na rzecz pracownika za jego prac. Poprzez system wynagrodze, przedsi biorstwo stara si sprosta tym wyzwaniom wynagrodzenia: przyci gni cie wykwalifikowanych pracowników, stymulacja w celu osi gni cia wydajno ci po danych zachowa, utrzymanie kosztów wynagrodzenia na wysoko ci, które ogranicz konkurencyjno firm, zapewnienie sprawiedliwego podzia u wynagrodzenia pracy wewn trz firich w porównaniu z relacjami na rynku pracy. Niektóre z wy ej wymienionych celów wynagrodzenia s we wzajemnej sprzeczno ci, wi c nie mo na wykonywa je jednocze nie, mened er musi sam zadecydowa o priorytetach. System wynagrodze personelu ocenia czynniki, których wp yw nale y odzwierciedli w systemie wynagrodze. Czynniki wynagrodzenia: a) Funkcja pracownicza przedsi biorstwa ocenia prac w zakresie indywidualnych roszcze do wiedzy, cech; b) Wyniki pracy i zachowanie ocenia przez wykonywanie zada pracownika, c) Szczególne warunki pracy zadania zwi zane z wymogami, szczególne warunki pracy (np. utrata pracy ); d) Sytuacja na rynku pracy na polityk wynagrodzenia ma wp yw cena rynkowa pracy, która tworzy si na podstawie poda y i popytu na rynku pracy w danym regionie. 4 3 Vetráková M., Seková M., urian J., udské zdroje a ich riadenie, Univerzita Mateja Bela v Banskej Bystrici, 2001, strana D dina J., Cejthamr V., Manažment a organiza ní chování, Grada Publishing a.s., 2005, strana 232. Seria: Administracja i Zarz dzanie (8)2009 ZN nr 81

3 Wp yw wprowadzenia waluty EURO na wielko wynagrodzenia w S owacji 91 Cena pracy Wynagrodzenie pracowników sk ada si ze wzajemnie powi zanych procedur i praktyk w organizacji wynagrodzenia jej pracowników, zgodnie z ich wk adem, umiej tno ciami i zdolno ciami oraz ich warto ci rynkowej. System wynagrodzenia sk ada si z wynagrodzenia pieni nego (sta ego i zmiennego wynagrodzenia) do wiadcze pracowniczych, które razem tworz ca kowite wynagrodzenie. Podstawow nagrod pieni n (równie wynagrodzenie podstawowe lub wyp ata) jest wyp ata lub wynagrodzenie na podstawie stawki (taryfy dla danego stanowiska pracy lub konkretnej pracy. 5 P ace s formowane na rynku pracy i s wynikiem interakcji mi dzy popytem a poda. Wynagrodzenia i koszty pracy mog by okre lone na kilka sposobów. Najprostsza definicja brzmi: p aca jest sum wynagrodze brutto i sk adek odprowadzonych przez pracodawc za pracownika. 6 Metoda delficka metod ekspertyz Aby osi gn cele niniejszej pracy, autor wykorzysta metod delfick, zwan metod oceny wiedzy. Jest odpowiednia do przewidywania zdarze, kiedy nie mamy wyra nie potwierdzonej teorii lub nie s nam znane prawa, którymi charakteryzuje si dany proces rozwoju. 7 Oznacza procedur identyfikacji i porównanie prognoz ekspertów, w oparciu o anonimowe, kontrolowane opinie i statystyczn identyfikacj wi kszo ci konsensusu. Anonimowo respondentów osi ga si poprzez ankiety, które s wysy ane za po rednictwem poczty lub innych rodków komunikacji znormalizowanej. Opinie ekspertów wywodz si z osobistych do wiadcze, z wiedzy osobistej, za o enia intuicyjnego. Dzi ki tej specyfice metoda delficka nazywa si metod oceny wiedzy. Opinie ekspertów maj podobn funkcj jak teoria skonstruowana na podstawie obiektywnej znajomo ci zasad i praw nauk cis ych. Z cech metody delfickiej wyp ywa konieczno starannego, wszechstronnego doboru zespo u ekspertów, od którego zale y warto prognozy. W metodzie delfickiej konieczne jest kontrolowanie informacji zwrotnej poprzez kolejne kwestionariusze, które s zawsze uzupe niane dodatkowymi informacjami z poprzednich etapów. Poszczególnym respondentom przekazuje si w ten sposób argumenty oraz opinie innych uczestników ankiety. Brana jest pod uwag równie statystyczna opinia wi kszo ci dotycz ca czasu realizacji lub innych ilo ciowych cech prognostycznych. Nacisk k adziony jest na doskonalenie pierwotnych szacunków i opinie. W metodzie delfickiej wa ny jest równie proces jednoczenia pogl dów. Mo liwe warianty rozwoju s zestawiane wspólnie na podstawie retrospektywnych informacji, co wynika z opinii bieg ych, na podstawie których 5 Armstrong M., ízení lidských zdroj., Praha, Grada Publishing, 2002, strana Porovnaj: Koloman Ivani ka: PROGNOSTIKA, Univerzita Mateja Bela, Banská Bystrica, 2000, strana 65. ZN nr 81 Seria: Administracja i Zarz dzanie (8)2009

4 92 M. Špánik niektóre warianty pozostawia si jako nierealistyczne lub rozwijane s nowe alternatywy syntetyczne. G ównym celem metody delfickiej nie jest okre lenie, co si stanie, tylko co mo e nast pi. Jej celem jest gromadzenie, sortowanie i systematyczne udoskonalanie opinii ekspertów jako ramy stosowania technik nauk cis ych. Analiza problemu przypuszczenie zmiany stosunku do ceny pracy Od 2006 r. do wrze nia 2008 r. rozwój podstawowych wska ników makroekonomicznych Republiki S owacji by na wysokim poziomie, o czym wiadczy a aprecjacja waluty. By to jeden z warunków, które aktywnie wp ywaj na rozwój ca ej gospodarki narodowej, a mo e oznacza dobr pozycj wyj ciow dla przysz ego rozwoju p ac po wprowadzeniu euro na S owacji w dniu 1 stycznia 2009 r. Celem autora jest zbadanie opinii ekspertów, czy przewidywany pozytywny rozwój wynagrodze b dzie post powa nadal, mimo wprowadzenia euro. Autor zak ada, e presja na wzrost p ac b dzie bardziej widoczna po przyj ciu euro, nierównowaga wynagrodze pracowników w tym samym miejscu pracy w starych i nowych pa stwach cz onkowskich UE b dzie si utrzymywa jeszcze lat i wzrost p ac b dzie szczególnie zauwa alny przede wszystkim w wi kszych przedsi biorstwach. Kwestie zwi zane ze zmianami w zakresie ustalania kwoty wynagrodze i oceny pracy ze wzgl du na wprowadzenie wspólnej waluty europejskiej od 1 stycznia 2009 r., postanowi zatem zbada, w szczególno ci przeprowadzi badania na poziomie ma ych i rednich przedsi biorstw produkcyjnych. 8 Praca autora koncentrowa a si tak e na gotowo przedsi biorstw, a w szczególno ci pracowników odpowiedzialnych w zakresie zarz dzania wprowadzeniem euro jako waluty urz dowej na S owacji. Ze wzgl du na wybran metod ró nych opinii, które stanowi y podstaw do analizy problemu, uda o si uzyska w szy punkt widzenia zakresu za o e dotycz cych rozwoju. Wybór próbki do badania W badaniu uczestniczy o w ka dym z terminów cznie 30 respondentów, gdzie jednym z kryteriów wyboru by o to, i reprezentuj oni swoj firm równie w zawodowych profesjonalnych organizacjach, maj cych wp yw na polityk gospodarcz i eksport z ich organizacji jest wi kszy ni 75%. W obu cz ciach badania uczestniczyli ci sami respondenci. Rodzaje dzia alno ci respondentów W ramach badania okre lono równie rodzaj jednostki, w której pracuj respondenci. Wyniki wykaza y, e w badaniu uczestniczyli eksperci 8 W roku 2008 ma e i rednie firmy stanowi 99,9% ca kowitej liczby przedsi biorstw dzia aj cych na S owacji oraz 77,7% ze wzgledu na liczb pracowników. Seria: Administracja i Zarz dzanie (8)2009 ZN nr 81

5 Wp yw wprowadzenia waluty EURO na wielko wynagrodzenia w S owacji 93 g ównie ze rednich przedsi biorstw (razem 55%). Podstawowy podzia gospodarstw wed ug wielko ci podano na wykresie ma e rednie du e Wykres 1. Przedstawicielstwo firm wg wielko ci Graph 1. Representation of companies according to the size W sumie 65% przedsi biorstw liczy do 1000 pracowników, ale w badaniu wzi li tak e udzia przedstawiciele firm maj cych do 4000 pracowników. Roczne obroty badanych przedsi biorstw wynosz a do 9 miliardów SKK. Eksperci, którzy uczestniczyli w badaniach zajmuj w firmach najcz ciej stanowisko ekonomisty lub mened era zasobów ludzkich. Podstawowy podzia przedsi biorstw wg przemys u wskazany jest na wykresie 2. W raporcie wyra nie podkre lono znacz c obecno spó ek, których dobrobyt zale y równie od przemys u motoryzacyjnego na S owacji. 35% 3 25% 2 15% 5% Przemys chemiczny Przemys hutniczy Budownictwo Elektroprzemys inne Wybór metod badania Wykres 2. Przedstawicielstwo firm w bran y Graph 2. Representation of companies in the industry Z dost pnych metod zastosowana zosta a metoda delficka, zwana równie metod oceny wiedzy. Pierwsze badanie przeprowadzone zosta o w dwóch etapach, w drugie badanie w trzech etapach. Pierwszy etap polega ZN nr 81 Seria: Administracja i Zarz dzanie (8)2009

6 94 M. Špánik na gromadzeniu danych poprzez kwestionariusz, analizie wyników i przewidywanego wp ywu przej cia S owacji na euro na gospodark narodow i rozwój kosztów pracy. Prezentacja wyników tego etapu w formie graficznej zosta a nast pnie przydzielona do poszczególnych pyta jako wskazówka przy podejmowaniu decyzji w tej sprawie na kwestionariuszu do nast pnej rundy. Poniewa po badaniu przeprowadzonym w listopadzie nie ustalono jednoznacznie, jaki jest pogl d na problem, konieczne by o przeprowadzenie trzeciej rundy. Autor domy la si, i tak si sta o z powodu obawy wszystkich respondentów, którzy obawiali si burzliwych zmian zachodz cych w gospodarce wiatowej pod koniec 2008 r., kiedy jeszcze nie by a mo liwa pe na ocena sytuacji. Respondenci w nast puj cych po sobie kolejno etapach wyrazili swoje pogl dy na temat danej sytuacji i rozwoju w nast puj cych obszarach: a) przewidywane skutki przej cia SR na euro w ich firmie, a w szczególno ci na rozwój kosztów pracy, b) oczekiwane skutki przej cia SR na euro w bran y, w której prowadz dzia alno, w ca ej gospodarkce narodowej, w szczególno ci w odniesieniu do rozwoju zatrudnienia i kosztów pracy. Ocena i interpretacja wyników bada ukierunkowanych na przedsi biorstwa Z wyników bada przeprowadzonych w dwóch etapach, w pierwszej po owie 2008 r. i listopadzie 2008 r., w odniesieniu do bie cych wydarze za granicami kraju, które maj na t otwart gospodark wyra ny wp yw na poziomie przedsi biorstw, autor prezentuje m.in. nast puj ce rezultaty. Wp yw wprowadzenia euro na wysoko p ac w przedsi biorstwach Zmniejszenie liczby odpowiedzi w kategorii brak wp ywu i niewielki wp yw mo na przypisa przewidywanym zmianom na rynku pracy (wi kszej konkurencji ze wzgl du na powrót du ej liczby S owaków pracuj cych za granic ) prieskum 2. prieskum 3 2 brak wp ywu niewielki wp yw cz ciowy wp yw wyra ny wp yw Wykres 3. Szacowany wp yw wprowadzenia euro na wysoko p ac w przedsi biorstwach Graph 3. Estimated impact of introducing the Euro to the amount of pays in enterprises Seria: Administracja i Zarz dzanie (8)2009 ZN nr 81

7 Wp yw wprowadzenia waluty EURO na wielko wynagrodzenia w S owacji 95 System wynagradzania pracowników teraz i po wprowadzeniu euro Wi kszo respondentów zgodzi o si, e system wynagradzania pracowników, nawet po wprowadzeniu euro, nie zostanie radykalnie zmieniony. Nieznaczny wzrost liczby respondentów, zak adaj cych cz ciowy lub znacz cy wp yw na wynagrodzenia pracowników po wprowadzeniu euro, wykazany w listopadowym badaniu (wykres 4), wynika z okre lenia ni szego kursu wymiany korony s owackiej w porównaniu z ich pierwotnym oczekiwaniem. Ten w przypadku recesji prowadzi wi kszo przedsi biorstw do szukania systemu wynagrodze, które pozwol im przetrwa. Poniewa pierwsze badanie przeprowadzono przed niespodziewanym wzmocnieniem waluty (korony s owackiej), optymistyczne oczekiwania przedsi biorstw konwersji kursu s widoczne na wykresie badanie 2. badanie Tak Cz ciowo Nie Wykres 4. Szacowny wp yw wprowadzenia euro na system wynagrodze w przedsi biorstwach Graph 4. Estimated impact of introducing the Euro to the system of the remuneration in enterprises ,-Sk 31,-Sk 32,-Sk 33,-Sk 35,-Sk Wykres 5. Szacowany kurs Skk/Eur (marzec 2008) Graph 5. Estimated Skk/Eur rate (March 2008) ZN nr 81 Seria: Administracja i Zarz dzanie (8)2009

8 96 M. Špánik Gotowo przedsi biorstw na wprowadzenie euro Wi kszo respondentów w drugim badaniu konsensusem uzna a, e s przygotowani technicznie na wprowadzenie euro. Problemem b dzie czasoch onny etap po r., wymagaj cy zasobów ludzkich. Zwi kszenie gotowo ci przedsi biorstw wynika z wykresu badanie 2. badanie Tak Cz ciowo Nie Wykres 6. Szacunkowe przygotowanie biznesu na wprowadzenie euro Graph 6. Approximate arrangements of the business for introducing the Euro Zwi kszenie wynagrodzenia pracowników w zale no ci od wydajno ci pracy Spadek szacowanej bezpo redniej zale no ci mi dzy wzrostem wydajno ci pracy i wzrostem p ac respondenci t umaczyli w szczególno ci konkurencj, w celu utrzymania miejsc pracy oraz zbli aj cej si recesji Tak Nie Wykres 7. Prognoza znaczenia wzrostu produktywno ci jako g ównego czynnika zwi kszenia wynagrodze pracowników Graph 7. Forecast of meaning of the increase in the productivity as the main factor of increasing the remuneration of employees Seria: Administracja i Zarz dzanie (8)2009 ZN nr 81

9 Wp yw wprowadzenia waluty EURO na wielko wynagrodzenia w S owacji 97 Ocena bada i interpretacja wyników przemys u i gospodarki narodowej Autor badania doszed na podstawie wyników do wniosku, e badani oceniaj t problematyk na poziomie gospodarki narodowej nieco bardziej pozytywnie ni na poziomie kapita ów w asnych lub przedsi wzi cia b d przemys u. Wp yw na poziom p ac nominalnych Badania ankietowe wykazuj, e znaczna liczba respondentów oczekuje po wprowadzeniu euro: a) bezpo redniego wp ywu na poziom p ac nominalnych, b) zró nicowanie we wzro cie p ac nominalnych w ma ych przedsi biorstwach w porównaniu do du ych (patrz wykres 8) wynagrodzenie minimalne zró nicowanie Tak Raczej nie Nie Nie wiem Wykres 8. Wp yw wprowadzenia euro na warto nominaln p ac i zró nicowanie wzrostu p ac nominalnych w ma ych firmach w porównaniu do du ych przedsi biorstw. Graph 8. The influence of introducing the Euro on the nominal value of pays and diversifying the rise in nominal wages in smaller companies in the comparison for large enterprises. c) kontynuacja trendu nienad aj cego wzrostu p ac nominalnych do wzrostu wydajno ci pracy (patrz wykres 9). 9 Z powodu ró nic w wynikach obu bada, które okaza y si minimalne, przedstawiamy tylko wyniki drugiego badania. Zosta o ono przeprowadzone w listopadzie 2008 r. ZN nr 81 Seria: Administracja i Zarz dzanie (8)2009

10 98 M. Špánik badanie 2. badanie Tak Nie powinien Nie Nie wiem Wykres 9. Szacunkowy wzrost luki w wysoko ci p ac nominalnych wzrostu do wydajno ci pracy Graph 9. Approximate increase of the gap in the amount of nominal wages of the height to the work output d) tylko cz ciowa konwergencja p ac w tym sektorze w porównaniu do tego samego sektora w krajach UE. W szczególno ci, dostawców, us ug i zawodów na które jest obecnie popyt w krajach UE a w przypadku recesji jest domniemanie powrotu tych fachowców na S owacj. Zak ada si, e ich liczba nie jest bez znaczenia (patrz wykres 10 oraz wykres 11) badanie 2. badanie Tak Nie Wykres 10. Szacunkowe porównanie wynagrodzenia w sektorze w porównaniu z tym samym sektorem w krajach UE Graph 10. Approximate comparing the remuneration in the sector in comparing the EU in countries with the same sector Seria: Administracja i Zarz dzanie (8)2009 ZN nr 81

11 Wp yw wprowadzenia waluty EURO na wielko wynagrodzenia w S owacji 99 16% 14% 12% 8% 6% 4% 2% 2. badanie liczba lat Wykres 11. Szacowany czas wyrównania p ac do wynagrodze w tym samym sektorze w UE Graph 11. Estimated time of leveling pays to the remuneration in this sector compared with the same industry in the EU Wnioski i tematy do dyskusji W tej pracy autor analizuje opinie pracowników przedsi biorstw s owackich odpowiedzialnych za ustalanie wysoko ci wynagrodze. Stwierdzi on, i eksperci, z perspektywy w asnej dzia alno ci gospodarczej, w szczególno ci zwracaj uwag na korzy ci przyj cia nowej waluty. Natomiast ich postrzeganie sytuacji w gospodarce jest znacznie bardziej sceptyczne. Negatywne konsekwencje s brane równie pod uwag. Prawdopodobnie najlepszym rozwi zaniem b dzie poprawa przep ywu informacji i stwierdzenie, e wprowadzenie jednej waluty europejskiej b dzie mia o wp yw na szersze procesy przebiegaj ce w ma ych i rednich przedsi biorstwach, jak zgodnie z wynikami sonda u wskazuj w a ciwi specjali ci. Z wyników bada mo na wnioskowa, i firmy le postrzegaj ryzyko wynikaj ce z przej cia na jedn walut europejsk. Wprowadzenie euro postrzegaj jedynie jako problem administracji, rachunkowo ci b d z punktu widzenia niezb dnych zmian w oprogramowaniu komputerowym. Bardziej dostrzegaj tylko plusy wprowadzenia nowej waluty odno nie do swojego przedsi biorstwa. Wyeliminowanie ryzyka wyst pienia ró nic kursowych, uproszczenie handlu mi dzynarodowego. W ród zagro e, które eksperci rozpoznaj, jest w szczególno ci tymczasowe wzmocnienie waluty w stosunku do innych pa stw V4, dopiero przygotowuj cych si do przyj cia euro, a tak e okresowy wzrost realnych wynagrodze dla pracowników ze wzgl du na korzystny kurs przej cia na euro. Przypuszczenie, e nacisk wywierany na przyj cie wspólnej waluty europejskiej b dzie powoli wzrasta b d nast pi stopniowe wyrównywanie wynagrodzenia z p acami w innych krajach UE, potwierdzi a wi kszo badanych. Tendencja ta z powodu narastaj cego kryzysu gospodarczego b dzie wi c obustronna podczas delikatnego wzrostu p ac nominalnych na S owacji (w roku 2009 nie liczymy na ich wzrost) dojdzie do realnego spadku p ac nominalnych w UE. Dzi jest to trudne do oszacowania (z powodu kry- ZN nr 81 Seria: Administracja i Zarz dzanie (8)2009

12 100 M. Špánik zysu gospodarczego praktycznie nieosi galne), ze wzgl du na wp yw powrotu tysi cy S owaków z zagranicy (w wi kszo ci pracowników agencji), nasilenie protekcjonizmu poszczególnych pa stw cz onkowskich UE. Respondenci zgodzili si równie co do presji na rozwój realny przedsi biorstwa. Powinien by uzale niony od dywersyfikacji przedsi biorstwa, jak równie od kierunku gospodarki narodowej. Tendencja ta jest poza trendem pog bienia globalnego kryzysu gospodarczego (w zwi zku z kryzysem kredytów hipotecznych). Ju dzi jest jasne, z uwagi na struktur przedsi biorstw na S owacji, e doprowadzi to do zmiany asortymentu w celu zwi kszenia konsumpcji w kraju. Jaka reakcja nast pi ze strony przedsi biorstw s owacki ze wzgl du na ryzyko? to ju jest przedmiotem drugiego badania. Kompletne wyniki poszczególnych etapów s u y b d jako wzorzec do kolejnego badania w kolejnym projekcie badawczym VEGA Cena pracy w ma ych i rednich przedsi biorstwach w Republice S owackiej/lub innych krajów dzisiaj oraz po przyj ciu wspólnej waluty euro. Literatura Armstrong M.: ízení lidských zdroj., Praha, Grada Publishing, ISBN D dina, Cejthamr V.: Manažment a organiza ní chováni., Grada Publishing a.s., ISBN Ivani ka K.: Prognostika. Univerzita Mateja Bela, Banská Bystrica, ISBN Vetráková M., Seková M., urian J.: udské zdroje a ich riadenie. Univerzita Mateja Bela v Banskej Bystrici, ISBN skk/eur.html, doc., Seria: Administracja i Zarz dzanie (8)2009 ZN nr 81